INHOUDSOPGAVE

Voorwoord 5

Dinsdag 17 april 2007

DidactischeOntwikkelingeninICT-opleidingen 7

Ronald Bonsen

Hettoekomstigewerkveldalscontextvooreenopleiding,TIGRAM 15

Willem Brouwer, Kees Rijsenbrij

Ambachtelijkmodelleren,metgoedgereedschap.Bron:TINFONNIOC-special,2007,nummer1 19

Jeanet Bijpost, H. Pootjes, L. Wiegerink en M.H. de Groot

Blauwdruk 27

Hans Blankendaal

TISOinhetonderwijs:werkenmetdossiersuitechteautomatiseringsprojecten 31

Mark van den Brand, Anda Counotte, Stef Joosten, Frans Mofers, Ahmed Nait-Aicha, Irene de Ruiter

Detoepassingvaneendraadlozesensornetwerkindezorg-

eengezamenlijkonderzoekdoorWOenHBOstudenten 39

Christian Gibson, Ben Kröse, Bart Naus, Wijnand Paling, Tim van Kasteren

ICT&Nieuwemedia 49

Henny Scholten

ErasmusComputingGrid-Hetbouwenvaneen20Tera-FLOPSVirtueleSupercomputer 53

Luc V. de Zeeuw, Tobias A. Knoch, Jan van den Berg, Frank G. Grosveld

Deheleopleidingintweeweken? 61

Hanno Wupper, Erik Barendsen

GezamenlijkinactievoormeisjesenICT 69

Antoinette Taillie

GirlsandICTineducation 73

Bert Zwaneveld

ArtificiëleIntelligentieinhetHBO 81

Marten Teitsma

Verslagvanderondetafel‘InformatiebeleidenHogerOnderwijs’ 89

Jan-Paul van Staalduinen

Woensdag 18 april

DepraktijkbagagevandeITstudent 95

Patrick Bruinsma, Niels Veerman

RisicofactorMensbijinformatiebeveiliging 101

Stephen E. Querido

Integratievaninformatie-,organisatie-enkennissystemen 107

Arie Schinkel, Deny Smeets

DeOracleEducation-Initiatieven 120

Leontien Vreeke

IntroductieITGovernance 125

Ing. D. Smits M.B.A. Drs. R. Blankestijn

AanhetwerkmetTISO 135

Anda Counotte, Jacob Brunekreef, Frans Mofers, Arie Dekker

DeOracleEducation-Initiatieven 138

Leontien Vreeke

HetI*Teachproject 141

Nico van Diepen

IPD-projectenbijFontys 149

Dick van Schenk Brill

LesmethodenbijonderwijsinIndustriëleAutomatisering 157

Dick van Schenk Brill

NieuwICT-onderwijsvolgenseenoudideaal 163

Hanno Wupper

ICTberoepscompetentieslevendengedeeld 171

Kees van Oosterhout

AmbientIntelligenceontwikkelen 177

Henk van Leeuwen

Interpretatievankijkpatroneninlogfilesvanstreamingmediaservers 183

Jelle de Boer, Jos Tolboom

HetIT-governancegame 191

Jeroen van Beele

Inzichtinwatonsverbindt.Bron:TINFONNIOC-special,2007,nummer1 199

Frans Mofers

ForensicIntelligence-

eenleerlijninForensischOnderzoekvanuithetICTPerspectief 211

Cor Veenman, Marcel Worring

Bestuur,Programmacommissie,Samenwerkingspartners 218

SponsorsNIOC2007

2 3

Voorwoord proceedings NIOC 2007

Vooruligtdeverzamelingvanbijdragenaan

hetNIOC2007.Metditboekjewillenwiju

eenherinneringmeegevenaaneengeslaagd

congres.BezoekersgavenNIOC2007maar

liefsteen7.7!

NationaalInformaticaOnderwijsCongres

-NIOC-vormtalvijftienjaarhetknooppunt

vandenieuwsteontwikkelingeninhet

ICT-onderwijsenishetlandelijkplatform

voorkennisuitwisseling.Debehoefteaan

uitwisselingvankennisneemtalleenmaar

toeendatisooknodigomverbindingte

leggentussenverschillendeonderwijsvelden

enhetbedrijfsleven.

HetNIOCisalsontmoetingsplaatsgerichtop

degeheleopleidingskolominhetICT-onder-

wijs.Hettweejaarlijksecongresbrengtonsbij

elkaaromervaringtedelen,ontwikkelingen

telatenzienenBestPracticestentoonte

spreiden.Eenontmoetingsplaatsvooralle

ICT-opleiders,dushbo,mbo,wo,voenook

decommerciëleopleiders.

ErzijninNederlandnaarschatting248.000

mensenalsICT’erwerkzaam1.Werkzaambij

groteICT-bedrijvenenindebancairesector,

maarookbijfood&flowers,research,etc2.

HetgrootstedeelvandeICT’ersiswerkzaam

inhetMKB.Jaarlijksstuderen3300hoger

opgeleideICT’ersaf(hboenwo).Enhetmbo

heeftditjaarnogeens2950ICT’ersopniveau

4afgeleverd3.Viadecommerciëleopleidings-

institutenkomenerjaarlijksnaarschatting

nogeens2500nieuweICT’ersbij.Datlijkt

heelwat,maarisnogsteedsonvoldoende

omaandevraagnaarICT’ersinNederlandte

voldoen.Ditjaarwordenernaarverwachting

20.000nieuweICT-vacaturesopengesteld1!

WehebbenophetNIOC2007daaromook

ruimtegegevenaandewerkgevers.Wat

vindenzijvan‘onze’ICT’ers?Hebbendeze

dekennisendecompetentiesdienodig

zijn?Hetwaseeninteressantediscussie.

In-housetrainingisnogsteedsgemeengoed

bijdegrotewerkgevers.Daarnaastzijnerook

nogdetacheerdersdiemeteentrainingvan

driemaandengenoegennemen.Vanuithet

onderwijswerdduidelijkdatdeICT’erdieeen

bachelor-,master-ofniveau4-opleidingheeft

afgerondookinstaatisdeICT-vraagstukken

van2010enverderoptelossen.

Nietalleenhethbo,maarookhetmbo,wo

endeinformaticadocentenuithetvohebben

latenzienwatdenieuwsteontwikkelingen

zijninhunonderwijs.Welkeanalysemethode,

welkeprogrammeertaal,hoegebruikjede

casuïstiekuitdepraktijkenvooral:hoedoen

wehetinvergelijkingmethetbuitenland?

Eengeslaagdcongresmetmeerdan400

bezoekers,85presentatiesen21sponsoren.

Metnamezijnwijdankbaarvoordeinzet

vanhetInstituutvoorInformaticavande

HogeschoolvanAmsterdam.

WezijnalweeropwegnaarhetNIOC2009,

gaatumee?

Hans Frederik

voorzitter NIOC 1 Bron CWI2 Bron ICT~Office3 Bron Loket MBO-ICT

Hans Frederik

4 5

Didactische ontwikkelingen

in ICT-opleidingen

Roland M. Bonsen - CapgeminiAcademy

Samenvatting

HetopleidenvanICT’ersmoetpraktijkgerichtzijn,maar

ookflexibelomtekunnenaansluitenbijdeleerstijlen

vandehedendaagsecursisten.Ditsteltweereisen

aandoceerstijlenenwerkvormenwaaroverdetrainer

moetbeschikken.Detraineemoetzichvoortdurend

ontwikkelenomaandeeisenuithetwerkveldteblijven

voldoen;detrainermoetzichblijvenontwikkelenomte

kunnenvoldoenaandedidactischevaardighedennodig

voorhetinzettenvannieuwewerkvormenenomde

aansluitingmetdecursistniettemissen.

Keywords

ICT-opleidingen,didactiek,lerenenopleiden,ontwik-

kelingtrainer,ontwikkelingtrainee.

Roland M. Bonsen

Opening NIOC in de Aula

van de Universiteit van

Amsterdam

6 7

Dinsdag17april

ICT’ers zijn dankbare cursisten

Dezecomplimenterendeopeningverwijst

naareenervaringsgegevenvanonzetrainers.

KenmerkendvoorICT-cursistenisdatzesterk

inhoudelijkgedrevenzijn(vaktechnisch)en

gerichtophet‘doen’.

Dezecombinatiemaaktdathettrainenvan

dezedoelgroepopkennisenvaardigheden

eengenotisvoortrainers:watzijbrengen

wordtgehaald!

Toch is er wat veranderd…

? denieuwegeneratieafgestuurdeICT’ers

zijnbetergeschooldinhetvak(ofbeter,

hebbeneenvooropleidingdiebeteraan-

sluit)enzijngewendanderstelerendan

detraditionelevormenalshoorcolleges

enwerkgroepen.Zijmakengemakkelijk

gebruikvanblendedleervormen(met

nametotuitingkomendeintrainingdie

ondersteundwordendoortechnologie)en

verwachtenditook.

? hetwerkveldvandeICT’erverandertonder

invloedvanoutsourcingenoffshoring.

Traditioneletechnischuitvoerenderollen

verdwijnennaarhetbuitenlandendeICT

komtmeeropdefrontlijnmetdeklanten

debusiness.Andersgezegd:deICT’ermoet

communicerenmetniet-ICT’ersenditiseen

competentiewaaropzwaarwordtingezet.

? professionalsvragenomtrainingenwaarin

eensterkelinkwordtgelegdnaarheteigen

functionerenendeeigenontwikkeling;niet

vanuiteentheoretischmodel,maarvanuit

deeigenbelevingswereld:Reality-IT.Dit

vereisttrainersdiehunwerelddoorendoor

kennenenzelfgenoegervarenhebbenom

vanuiteeninlevendvermogente

kunnenreflecterenopdetrainees!

Dezedrieontwikkelingenvereisendatonze

leervormenveranderen.Kennisenvaardig-

hedenkunnenovergedragenwordenin

traditioneleopleidingsvormen(workshops,

standaardtrainingopeentrainingslocatie),

maarattitudeeninzicht(deanderetwee

KIVA-elementenvanleren)grijpeninop

gedrag.Enheteffectvangedragsverandering

isalleentemetenopdewerkvloer;daarmoet

hetimpactkrijgen.Idealitertrainenwedan

ookopKIVAI(Kennis,Inzicht,Vaardigheden,

AttitudeenImpact).

Nieuwe werkvormen: noodzaak en condities

Hetpostmodernismeheeftonsgeleerddat

hethandelendindividualtijdzelfonderdeel

isvaneenverandering.Deneutralebui-

tenstaanderdieobserveertenconcludeert

bestaatniet.Jouwmaniervankijken,jouw

conclusiesenzelfsjouwaanwezigheidbeïn-

vloedendesituatie.Hetindividuisonlosma-

kelijkverbondenmetzijnomgeving.

Ditinzichtheeftgevolgenvoortraineren

trainee.Beidenzijnbetrokkenbijleerproces-

senenbeidenlerenook.Detrainerisnietde

alwetendeleraar,maarbovenaleenfacilitator

diedeconditiescreëertwaaronderhetleren

kanplaatsvinden.Eenrolmaarookeenposi-

tiediehijmoetafdwingeninoverlegmetde

traineeendeopdrachtgever.Endetrainee….

hijmoetdeconditiesvanzijneigenwerk

modificerenzodathijinstaatishetgeleerde

toetepassen.

Erisnogeenandereaccentverschuivingdie

hiermeesamenhangt.Lerenisintegenstel-

lingtotopleidenpersoonsgebonden.Lerenis

‘bottom-up’,opleidenis‘top-down’).Jekunt

cursistenvaardighedenenkennisaanreiken,

maarofzijerwatmeedoenenvooralhoeze

metdekennisenvaardighedenomgaanis

eenpraktijkgegeven.Voortrainerentrainee

geldtdatwegeenkopieergedragmeerwillen:

hetklakkeloosgaanuitvoerenvanwatjeals

voorbeeldgezienengeleerdhebt.Beiden

moetenacterenvanuiteigenkrachtomdaar-

meedichtbijzichzelfteblijven.

Cursistenhebbeneigenleerstijlenen

docentenonderscheidenzichdooreigen

doceerstijlen.Hetbijelkaarbrengenvan

dezepersoonsgebondenkenmerkenisde

didactischeuitdagingwaarwenuvoorstaan.

Metanderewoorden,authenticiteitishier

hetkenmerkendebegrip.Impactkrijgjedoor

authentiekgedragpassendbijdeomgeving

(jouwpraktijk).

Wemoetennaarleervormenwaarmeede

professional,wantdaarhebbenwehetover,

kanacterenvanuiteennatuurlijkgedragdat

pastbijzijnpersoonlijkheid.Aangereikte

kennisenvaardighedenondersteunendit,

maarhetindividumoetinstaatwordenge-

steldzijneigenvertalingnaargewenstgedrag

temaken.Meeraansluitenbijeigentalenten

enstijlheeftmeereffectopgedragdanvoor-

geschrevenhandeling-engedragsregels.

Endetrainer,hijmoetacterenalsprofes-

sionalonderprofessionals:faciliterenen

begeleidenvanuiteeneigenbetrokkenheidbij

hetwerkveldenhetleerproces.

Nieuwe werkvormen: inhoud

InhetICT-onderwijsaanprofessionals,die

alberoepsmatigwerkzaamzijn,moetenwe

werkvormenaanbiedendierechtdoenaan

genoemdeauthenticiteitenpraktijk.Dit

impliceertnietdatalletraditioneleopleidings-

vormenverdwijnen,maarweldatervormen

gehanteerdmoetenwordendieaansluitenbij

deeigenauthenticiteitennatuurlijkgedrag.

Voor een opleidingsinstituut betekent dit vooral:

? aansluitenbijleerstijlen(trainee)? aansluitenbijaanwezigekennisendaarop

voortbouwen(trainee)

? aansluitenbijtalenten(trainee)? aansluitenopdeeigenpraktijk(trainee)? aansluitenbijwatdeopdrachtgevernodig

heeft(deomgeving)!

? aansluitenbijdoceerstijlen(didactiektrainer)

? aansluitenbijpraktijkkennisenervaring(trainer)

Leerstijlen

Elkindividuleertanders.Intrainingssituaties

ishetnietmogelijkvolledigrechttedoenaan

ditgegeven.Welkunnenwemeerdereleer-en

werkvormencombinerenzodatdetraineeook

kanexperimenteren.Leerstofaanbiedenin

boeken,elektronischofineenpresentatie;ze

kunnennaastelkaargehanteerdworden.

Goedeintakesmettrainee(watwiljeleren

enhoewiljeleren)enopdrachtgever(wat

moetenzelerenenwatismogelijk)isde

startvanelktrajectwaarvooreenzichtbare

gedragsveranderingalsuitkomstnoodzakelijk

is.Detraineekrijgtkeuzemogelijkhedenen

keuzemomentenineentraining.

8 9

Dinsdag17april

Kennis

Debesteleerresultatenwordenbereiktalsde

opgedanekennis(hierinclusiefinzichten

vaardigheden),directtoegepastkanworden

(denkaandeleer-envergeetcurve).Aansluiten

bijbestaandekennisendaaropvoortbouwen

iseenideaalbijgroepstrainingen.

Hetcombinerenvanindividueellerenen

groepstrainingkantegemoetkomenaandit

ideaal.Hetvereistdatleerprocessendaarop

ingerichtworden.

Talenten

Elkindividuheefttalenten.Talentenherkennen

wealshethandelenonseengoedgevoel

geeft;alsweonsgedragenopeennatuurlijke

wijze.Talentenlatenzichnietmaskeren,maar

welontwikkelen.Zodraeentalenttotwasdom

isgekomenzalzicheenvolgendeaandienen.

Endatprocesnoemenwepersoonsontwikke-

ling(zegleren)enhetopleiden(hetcreëren

vandeconditieswaaronderhetlerenkan

plaatsvinden)moetditstimuleren.

? Competentiemanagementzonderaandacht

vooraanwezigetalentenzalnooiteenecht

succesworden.

? Talentenkunnengespotwordenmet

behulpvaneengoedassessment:een

statischprofielwaaropdoorgevraagdwordt

(diepte-interview).Datmaaktdatassess-

menteenbelangrijkhulpmiddelisbijhet

leren.

Praktijk trainee

Medewerkerontwikkelingismooi,maarhetzal

depraktijkzijnwaarhetzichbewijst.Nieuwe

leervormenmoetenpraktijkgerichtzijn.Dit

betekentookdathetlerendoorgaatinde

praktijkendathetopleidenzodanigingericht

moetzijndatdetraineebegeleidwordtinhet

toepassenvanhetgeleerde.

Praktijksituatieskunnengesimuleerdworden,

bijvoorbeeldmetsimulatiespelenengaming.

Dezeleervormenstimulerenhetaannemen

vannatuurlijkgedragineenveiligeomgeving

engevendetraineeinzichtinzijntalenten.

Anderzijdsmoetenwewelrealiserendathet

vormenvanspelenzijn:inspelsituaties

hebbenwealsmenseenuniverseleneigingte

experimenterenmetonsgedrag,waarbijwe

onszelfnietalteserieusnemen.

Gewenst gedrag

TransformerenisindeICTeenbegrip.

Deontwikkelingengaansnelendeprofes-

sionalmoetmeebewegen.Flexibiliteiten

aanpassingvermogen,naastinitiatiefen

ondernemerschapzijnnodig.Organisaties

verwachtenditvanhunmedewerkers:echter

organisatiesbestaanuitmensendiezelfook

onderwerpzijnvanveranderingen.Dusook

opditniveaudoethetpostmodernistische

dilemmazichvoelen.Managerswillendat

medewerkersveranderenmaarbeidenzijn

onderwerpvanhetveranderingsproces.De

leidinggevendenzijnnietaltijdinstaatde

juistecompetentiestebenoemenenzien

daardoornietdatzezelfeengedragsverande-

rendebelemmeringzijn.

Doceerstijlen

Naastleerstijlenhebbenopleidersdoceerstij-

lenontwikkeld.Implicietheeftelketrainerzijn

ofhaarstijlvanlesgevenentrainen.

Hetexplicietmakenvandezevoorkeurenom

vervolgensdezeaftestemmenopdeleer-

stijlenvandecursistvereistgoededidacti-

schevaardighedenenzelfinzicht.Hetvereist

ookflexibeletrainingsvormenwaarbijniet

alleendecursist,maarookdetrainerkeuzes

kanmakenoveraanpakenvorm.

Eenopleiderdiezichhiernietontwikkelt

(hetvoortdurendvergrotenvanjedidactische

vaardigheden),isintegenspraakmetzijn

eigenvakideologie.

Praktijk trainer

Trainerskunnenbasisvaardighedenenkennis

overdragen,maarzodrazijgeconfronteerd

wordenmetervarencursistenspeeltdeeigen

praktijkervaringeenrol.Trainersdieuitsluitend

kunnenreflecterenoptheoretischekennis

komennietgeloofwaardigover.Naarmatede

traineemeerervaringmeebrengtmoetdie

praktijkervaringookindetrainingherkend

wordendoorhetinzettenvantrainersmet

ervaringofdoorhetaankoppelenvanexperts

voordeinbrengvanpraktijkervaring.

Nieuwe werkvormen: vorm

Hettransformeren,gekoppeldaanhet

postmodernistischdilemma,steltonsvoor

nieuweuitdagingen.Hetlerenenopleiden

moetendichterbijelkaargebrachtworden

waarbijwegebruikmoetenmakenvanleer-

vormendieaansluitenbijdetalentenvanhet

individu(traineeentrainer).Authenticiteiten

creativiteitzijnsleutelwoordenenditmoet

terugkomenindeopleidingsvorm.

DeCapgeminiAcademyheefteenaantal

conceptenwaarmeewehetlerenvan

individuenkunnenfaciliteren;

? FacillitatedHumanTransformation

Program(FHTP)

? CarrièreLab(CLab)? Leer-werklab

? Reality-IT

FHTP

Kenmerkendvoordemeestuitgewerktevorm

isdathetleerprocesstartmetontwerpsessies

waarbijopdrachtgeverenuitvoerdergeza-

menlijkdecontourenneerzettenvande

opleiding.Gezamenlijkwordendeeindter-

mengedefinieerdendemogelijkhedenin

vormeninhoud(speelruimte).Eenvolwaar-

digFHTP-trajectraakthetindividu,hetteam

endeorganisatie(3streams)zodatverande-

ringenopdezedrieniveausverankerd

kunnenworden.Detraineeendetrainer

moetenkeuzeskunnenmakentijdensde

uitvoering.Keuzeswordeningeperktdoorhet

beschikbarebudgetendetijd.Assessments,

coachingenevaluatieswordeningezetom

hetleerprocesoptimaalinterichtenenvoort

tezetten.

CLab

EennadereinvullingvanhetFHTPishet

C(carrière)Lab.HetCLabbiedteenomgeving

waargenoemdeontwikkelingenplaatsvinden

voorgroepenprofessionalsdievanrolmoeten

veranderen.HetClabschooltom,maarniet

doorscholingalleen.Designenoverdracht,

assessmentsenvoortgangsmeetingzijnde

voorwaardescheppendehulpmiddelen.

Trainingenenpraktijkbegeleidingaangepast

opdedoelgroepgevendeinhoud.

10 11

Dinsdag17april

Leer- werklab

Eencombinatievanlerenineenopleidings-

omgevingenbegeleidingopdewerkvloer.

Detraineewordtbegeleidinhettoepassen

vanhetgeleerdeinzijneigenwerkomgeving:

individueellerengekoppeldaantrainingon

thejob.

Reality-IT

Intoenemendematewordtgebruikgemaakt

van‘gaming’en‘simulaties’omvaktrainingen

eenbeleefdpraktijkcomponenttegeven.De

elektronischegamesvooropleidingsdoelen

zijninopmars,maarookhiergeldt:hette

bereikenleereffectisafhankelijkvande

kennis,ervaringenleerstijlvandecursist.

Reality-ITwordtookgerealiseerdineen

specialworkshopwaarindedeelnemers

geconfronteerdwordenmethuneigen

vooronderstellingenengedragsvoorkeuren.

DeAcademyheeftdezogenaamde‘Oscaren

Linda’-workshop(gebaseerdophetgelijk-

namigboekvanHermanKoster)waarinde

gedragskantvandedeelnemersvolinbeeld

komt(denken,voelen,handelenenervaren).

Demenselijkebekwaamhedenwordenbena-

derdvanuitdeeigenbelevingennietvanuit

detheorie.

Assessmentcentrum

Eenonderdeelvanbovengenoemdeconcepten

ishetassessmentcentrum.Aanditcentrum

zijnassessorenverbondendieindividuen

kunnenbegeleideninhetnaarbovenhalen

vanhungetoondeenbeleefdecompetenties

enmogelijkinhetontdekkenvanpotentiële

talenten.Hetgaathiernietalleenom

persoonlijkheidsassessments,maarookom

vakassessments.(gebaseerdopdeinzichten

vanechtevakspecialistendiedevereiste

competentiesinbeeldbrengengebaseerdop

hunervaring).

Deconceptenzijnslechtseensettingom

leervormentekunnentoepassen.Hetklakke-

loosinzettenvanmoderneleervormenisnet

zoopportunistischalsheteerdergenoemde

kopieergedrag.Demarktvraagterom,maar

devraagisniethetantwoord.Designwork-

shop(endemogelijkheidbijtesturen)

bepalendeleervormopbasisvandoelstel-

ling,mogelijkhedenendetalentenvanhet

individuofdegroep.

Ditneemtnietwegdateenopleidings-

instituutwerkvormenmoetbezittenen

kunnenhanteren.DeAcademymaaktbinnen

genoemdeconceptengebruikvannieuween

beproefdewerkvormenencombineertdeze

waarnodigenwenselijk.

Teneindedeontwikkelinginhetdenkenover

lerengestaltetegevenwerktdeAcademy

intoenemendematemeteendrieslagin

trainingen:

Basistraining.

Gestructureerdetrainingenwaarbijdetrainee

kennis,inzichtenvaardighedenkrijgtaan-

gereikt(accentopvaardigheden)omeenvak

ofeenroltekunnenvervullen.Gestructureerd

omdathetleerprocesweinigkeuzemogelijk-

hedenbiedtvoortraineeentrainer.Nahet

volgenvandeopleidingkandetraineewerkelijk

hetgeleerdetoepassen.Doelgroep:startersin

derolofhetvak.Detrainermoetvooralkennis

hebbenvandeovertebrengenleerstof.

Praktijktraining.

Deverdiepingsslagopdebasisengerichtop

hetreflecterenopenverwerkenvanopgedane

praktijkervaring.Mindergestructureerdalsde

basisomdatdetraineemoetkunneninspelen

opdepraktijkinbreng.Detrainermoet

didactischvaardigzijnomtekunnen

modificerenenmoetbeschikkenover

praktijkervaring(ofditcompenserendoor

hetinhurenvaneenpraktijkexpert).

Mastertraining.

Hethoogstelevelvoorervarencursisten

diedekennisenvaardighedenhebbenen

beschikkenoverdenodigeervaring.Enverdere

verdiepinginvaardighedenisniethetdoel:

hetgaatnubovenalomreflectieopdeeigen

persoonenheteigenfunctioneren.Masters

willenzichverderontwikkelendoorgebruik

temakenvanhuneigenego.Endanhelpt

hetomjeeigenegotespiegelenaaneen

anderego.

Demastertrainingisongestructureerdensterk

afhankelijkvandidactischzeerervarentrainers

diezichzelfalsinstrumentwetentegebruiken.

Praktijkkennisbijdetrainerisminder

noodzakelijk(enkaningehuurdworden).In

detrainingwordtmetnameattitudegeraakt

metalsdoelhetkunnenbereikenvanimpact.

Detraineekomtsterkernaarvorenalszijnde

eenpersoonlijkheidinvakofrol.

Badges bezoekers NIOC 2007

12 13

Dinsdag17april

Het toekomstige werkveld

als context voor een

opleiding, TIGAM

Willem Brouwer - HogeschoolvanAmsterdam

Kees Rijsenbrij - HogeschoolvanAmsterdam

Samenvatting

StudentenTechnischeInformaticavanhetInstituut

voorInformaticavandeHvAwerkenvanafdestart

vanhunstudieineenfictiefbedrijfgenaamdTIGAM.

Eenmanieromdestudentenklaartestomenvoorhet

bedrijfsleven.Inditartikelzettenweuiteenhoeeen

dergelijkbedrijfsmatigeomgevingwerktineenhbo-

opleidingenwaarenopwelketijdenstudentenmet

TIGAMinaanrakingkomen.

Keywords

bedrijfsmatig,competentie,hbo,leerlijn.

Willem Brouwer

Kees Rijsenbrij

Paul Klint, keynote speaker,

in de Aula van de Universiteit

van Amsterdam

14 15

Dinsdag17april

Inleiding

Bedrijvenverwachtentegenwoordigvan

afgestudeerdendatzijnaasthuntechni-

schevaardighedenookinstaatzijngoedte

functionerenbinnenenbuitenhetbedrijf.

ZowordtvaneenBachelorofICTverwacht

dathijzelfstandigeningroepsverband

problemenprojectmatigkanoplossenen

dathijkancommunicerenmetcollega’s

enniet-vakgenoten.

DeopleidingTechnischeInformaticavande

HvAleverdevorigjaarhaareerstestudenten

afdievolledigineenbedrijfsmatigecontext

opgeleidzijn.Nuzalmoetenblijkenofzij

inhetbedrijfslevenookderolkunnengaan

vervullendieweverwachtenenwaarzedoor

hetinstituutopzijnvoorbereid.

Ongerustmakenweonsdaarnietover:vanaf

deeerstedagvanhunstudiezijnzijalin

dienstgeweestvanhetfictievebedrijfTIGAM.

Datzouzebetermoetenvoorbereidenophet

functionereninhunlatereberoepscontext.

Het bedrijf en rollen TIGAM

Tijdensdeopleidingvervullendestudenten

verschillendefuncties:

? heteerstejaaralstraineeintijdelijkedienst;

? daarnaalsjuniormedewerker(invaste

dienst);

? ophetmomentvanafstuderenwordenze

(binnenTIGAM)seniorenverlatenzehet

bedrijfomhuncarrièreeldersvoorttezet-

ten.Datelderszaldaneigenlijkhuntweede

baanzijn,deeersteisTIGAMgeweest.

Nadeeerstetweejaar,waarindestudenten

eenalgemenefunctiehebbenenbreedinzet-

baarzijn,zijnzijindelaterejareningedeeld

inbusinessunitsdiezijngekoppeldaande

beroepsdomeinenwaarineenTechnisch

Informaticuswerkzaamkanzijn.

Deberoepsdomeinenzijninsamenspraak

methetberoepenveldgedefinieerd:

? IntelligenteSystemen(Software

Engineering){SE}

? SystemandNetworkEngineering{SNE}

? EmbeddedSystems{ES}

? Industriëleautomatisering{IA}

Indeeerstetweejaarvandeopleidingworden

destudentenvoorbereidopdediverse

beroepsdomeinen.Daartoezijnweafge-

staptvandetraditionelevakkenenwerken

wemetthema’s,dieeensamenhangend

geheelvanvakkenzijn,geordendlangsde

beroepsdomeinen.Datheefto.a.alsvoordeel

datdezedanalsbedrijfstrainingenkunnen

wordenaangeboden.

Bijdeinvullingvandethema’sworden

steedsvakerouderejaarsstudenteningezet.

Dezeversterkenookheteffectdateigenlijk

destudentenbedrijfsscholingvolgenenaan

projectenwerkenwaarzijdoorTIGAMop

wordeningezet.

Projecten

Deviergroteprojectenwaarstudentenaan

werken,zijn:

? Nemo,hetontwikkelenvaneenexhibit

voorhetwetenschap-entechnologiemu-

seumaanhetIJinAmsterdam;

? Biometrie,hetontwikkelenvaneen

biometrischdevicevoorAutomed,een

Canadeesbedrijfdatinteresseheeftinnieuwe

biometrische,medischetoepassingen;

? Maakdetunnelintelligent.Eeningenieurs-

bureau(HollandRail)datstreeftnaar

100%veiligheidinzijntunnels.Het

bedrijfwildeautomatiseringvande

tunnelsoptimaliserenommenselijke

foutenuittesluiten.TIGAMisbenaderd

metdezevraag;

? BigBrotherSystems,eencasewaarbijeen

bestaandgebouwdoorTIGAMwordtdoor-

gelichtenwaarbijgeadviseerdmoetwor-

denhoeditteverbeterenenteintegreren.

Hetadvieswordtvervolgensgerealiseerd.

Cursussen

DebedrijfsscholingendiedoorTIGAMaan

haarwerknemerswordenaangebodenzijn

veelalgeïntegreerdmetanderenoodzakelijke

inhoud.IneenthemaalsEmbeddedSystems

wordteencursuslogicaaangeboden.Daarna

wordtereeneindopdrachtgerealiseerd

waarbijstudenteneenembeddedsystem

aaneenpcverbindenendaarenkeleJava-

programma’sinontwikkelen.Dezecursus

iseenonderdeelvandevoorbereidingop

hetprojectdatTIGAMvoorAutomedgaat

doen.Opdezewijzekunnensamenhangende

programmaonderdelenalsééngeheelworden

aangebodenenwordtdecontextwaarinken-

niswordtontwikkeldentoegepastbeterneer-

gezet.Studentenlerenhierveelvan,envanuit

TIGAMisdezebedrijfstrainingeenlogischer

geheeldaneenvakwiskundetweeuurophet

roostergedurendeeensemester.

Stage en Business Units

Natweejaarineenbedrijfsmatigecontext

gaandestudentenhetbedrijfslevenin,de

stage.Ditisdeafsluitingvandebasis-

opleidingeneennadereoriëntatieophet

bedrijfsleven.Hiernawordendewerknemers

ineenBusinessUnitgeplaatst.(Indeon-

derwijspraktijkkiezenzenatuurlijkeenUnit

naarkeuze).DezeBusinessUnitsstemmen

overeenmetdeberoepsdomeinen.

Assessments

Indeopleidingzitopdrieplaatseneen

momentvanoverweging.Benikmethet

juistebezig,leerikdedingendieikdenk

nodigtehebbenenkanikdatmatchenmet

mijnontwikkelingnaarTI-professional?

Dezeassessmentsvindenplaats:

? naheteerstejaar,naditpropedeuseassessmentkrijgteenstudentzijnvaste

aanstellingalsjuniormedewerker.

? tijdensdestage,omdatweeen

competentiegerichteopleidingzijn,iser

voorgekozendehelestagealsassessment

aanteduiden.Immers,competenties

bestaanuiteenattitude,eenvaardigheids-

eneenkenniselementendeessentieis

datjedezedrieineenberoepssituatie

integrerendtoepast.Datkaneigenlijk

alleenindepraktijkendatisdestage.

? deafstudeeropdracht,hetmeesterstuk

waarmeeeenstudentaantoontklaartezijn

voordeberoepspraktijk.

16 17

Dinsdag17april

Ondankshetgegevendatdestudentnatuur-

lijkbeidelaatsteassessmentsmeteen

gesprekafrondt,zienwedeheleperiodeals

hetassessment.Ineengesprekkunjeniet

latenzienwatjeweetenkunt,datkanalleen

doorhettelatenzien(inonderwijstaal,je

competentiesaantonen).

De afstudeerfase

Voordeafstudeerfasegeldtdatdestudent

binnenzijneigenbusinessuniteenaantal

projectenenvakkendoet.Datoverlegthijmet

deSeniorEngineer(elkebusinessunitkent

eeninhoudelijkdeskundige(docent)engineer

enzijnpersonalmanager(deuitvoerdervan

hetHRM-beleidvanTIGAM).Aanheteind

vandestudieisdeafstudeersessiehet

beoordelingsgesprekvoordeovergangtot

seniormedewerker.

HetP&O-beleidvanTIGAMisgerichtophet

ontwikkelenvanmedewerkerscompetenties,

datmaakthetbegeleidenvanstudentennaar

professionaliteitooktoteeneenduidigereklus.

Conclusie

Eenbedrijfsmatigecontextheeftduidelijk

voordelenalsopleidingsmodel.Studenten

wordenbetervoorbereidopdebuitenwereld

eneenaantalactiviteitenbinnendeopleiding

krijgtgemakkelijkereenlogischeplaats.

ITopia

Inseptember2007starthetInstituutvoor

Informaticameteennieuwprogramma.Het

eersteblokvandeopleidingenInformaticaen

TechnischeInformaticaisgemeenschappelijk.

Tijdensditblokmakenstudentenkennismet

eengrootdeelvanhetkleurenpaletwaaruit

eenICT’erkankiezenenwaarinhij/zijuitein-

delijkwerkzaamzalzijn.Naheteersteblok

kiezendestudenteneenrichting.

Studentenzijnvanafdagéénwerkzaam

bijhetbedrijfITOPIA(nieuwprogramma,

nieuwenaam).ITOPIAstreefternaarmede-

werkersopteleidentotgoedeprofessionals

endoetditdoorzedehelftvanhuntijdte

latenwerkeninprojecten.Studentenwerken

inkleinegroepjesaaneenopdracht,eris

beperktebegeleidingenderesultatenmoeten

zowelschriftelijkalsmondelinggepresen-

teerdwordenaandeopdrachtgever.Daar-

naastbestedenstudentenderestvandetijd

aancursussendiehelpenbijhetverkrijgen

vandecompetentiesdiezenodighebbenom

eengoedeprofessionalteworden.

Vijf richtingen

ITOPIAheeftvijfrichtingen:

? TechnicalComputing(TC)

? NetworkInfrastructureDesign(Infra)

? SoftwareEngineering(SE)

? ITManagement(ITM)

? HumanCenteredDesign(HCD).

Nablok1kiezenstudentenvooréénvandeze

richtingen.

Achtergrond auteurs

WillemBrouwerisdocententeamleiderafstudeer-

faseInformaticaenTechnischeInformatica

(voltijdopleidingen).KeesRijsenbrijisdocenten

onderwijsmanagerInformaticaenTechnische

Informatica(voltijdopleidingen).

Ambachtelijk modelleren,

met goed gereedschap

Leo Wiegerink,

Harold Pootjes,

Jeanot Bijpost en Marco de Groot

Bron:TINFONNIOC-special,2007,nummer1

KomendezomerbrengtdeOpenUniversiteiteen

nieuwecursusuitoverhetontwikkelenvaninformatie-

systemenonderdetitelModel-drivendevelopment.Dat

isgoednieuws,wantdezecursusgeefthetambacht

modellerenweerdeplekinhetinformaticaonderwijs

diehetverdient.Doordepragmatischeaanpakeneen

prachtigstukgereedschapgaanstudentenmodelleren

zelfsweerleukvinden.

18 19

Dinsdag17april

Model-driven development

Model-drivendevelopment(MDD)iseen

ontwikkelaanpakwaarbijdegemaaktemodel-

lenoptweemanierenbetekenishebben.

Allereerstisereeninformelebetekenis:het

modelalsabstraherendebeschrijvingvande

wereld,voorzoverdierelevantisvoorhet

teontwikkeleninformatiesysteem.Maarer

isookeenformelebetekenis:hetmodelals

formelespecificatievoorhettegenereren

systeem.ModellerenvolgensMDDisdus

evenzeer‘terugkijken’naareenbestaande

wereldals‘vooruitkijken’naardeconsequen-

tiesvoorhetsysteem.Ziefiguur1.

Systeemgeneratieuithetmodelisdegrond-

slagvaneen,waarbijdeapplicatieperiodiek

doorbelanghebbendenwordtbeoordeeldop

functionaliteit,usability,etc.Ditmaaktmodel-

lerentoteenexperimentelebezigheid.

DeMDD-toolvandecursus,Cathedron

geheten,ondersteuntditprocesoptimaal.

Inhoud en didactische aanpak

Welerendestudentenindezecursusgeen

methodendiefeilloostot‘hetjuistemodel’

leiden,want‘hetjuistemodel’bestaatniet.

Wellerenze,doorkennisoptedoenvaneen

aantalsteedsterugkerendebasispatronen,in

nieuweproblemensneldeovereenkomsten

metoudeproblemenherkennen.Zokunnen

zezichconcentrerenopwatechtmoeilijk

is.Zeontwikkeleninzichtindekrachtende

beperkingenvaneenmodeldoorkritische

reflectie,vergelijkingmetalternatievenenniet

inhetminstdoordegegenereerdeapplicaties

teonderzoeken.

Alsstudentbenjeindezecursus(100uur

zelfstudiemetvijffacultatievebegeleidings-

bijeenkomsten)voortdurendgetuigevan

experimentenénzelfaanhetexperimenteren.

Jeleertviavoorbeelden,informatiepatronen

enoefeningendatmodellerenbetekent:

steedsafwegingenmaken.Bijvoorbeeld

tusseneeneenvoudigestructuurmet

complexeconstraintseneencomplexe

structuurmeteenvoudigerconstraints.Of

tussenhardeconstraintsenvoorschriften

vooreenworkflow.

Indeblokken1en2vandecursusligtde

nadrukophetinformatiemodel.Destudent

maaktkennismetplatformonafhankelijkeen

platformafhankelijke(relationele)specificaties.

Hijleertwerkenmethetgereedschap

(Cathedron)enleertditintezettenom

modellen,viadedefaultapplicaties,ophun

meritestebeoordelen.Hijleertinformatie-

patronenherkennenentoepassen.Hijleert

dooreenmodulairebenaderingcomplexe

problemenoptedeleninkleineredeel-

problemen.

Inblok3gaathetomhetdoorontwikkelen

vaneenapplicatiemetnon-defaults,opbasis

vaneen(minofmeer)stabielinformatiemodel:

deuserinterfacewordtverderaangekleeden

erwordtlogicatoegevoegdalsimplementatie

vanconstraintsenbedrijfsregels.

Blok4isgewijdaanmeergevorderdeonder-

werpen:hetgebruikvansubklassenmetde

veleafwegingendiedaarbijhoren,hetstreven

naarflexibele,generiekeoplossingen(waarbij

subklassenveelalweersneuvelen!)eneen

relativerendevergelijkingvanverschillende

techniekenvoorinformatiemodellering.

Inhoud cursus Model-driven development

Blok 1: Modelgestuurd ontwikkelen

? Inleiding

? Model-drivendevelopmentmetCathedron

Blok 2: Structuur in informatie

? Informatie,objectenenfeiten

? Analyserenenmodelleren

? Informatiepatronen

? Methodischmodelleren

Blok 3: Interface en logica

? Gebruikersinterface(1)

? Gebruikersinterface(2)

? Logica(1)

? Logica(2)

Blok 4: Voortgezet modelleren

? Generalisatie

? Generiekmodelleren

? Casus:Vakantiepark

Informatiemodel, interfacespecificatie

en logica

Demodellenhebbendriecomponenten:

? informatiemodel

? interfacespecificatie? logica.

Dekernishetinformatiemodel,waarvooreen

UML-profilewordtgebruikt.Detoolisinstaat

omopbasisdaarvaneenzeerrijkdefault

systeemtegenereren.Inveelgevallenisdit

voldoendeomalsprototypeaangebruikers

voorteleggen.Ineeniteratiefproceskanhet

modelzodoendegevalideerdworden,totdat

hetstabielis.Indecursuswordtditproces

geoefend.Ziefiguur2,waarinditwordt

geïllustreerdvoorhetsimpelstevoorbeeld

uitdecursus,dealbumcollectievaneen

muziekliefhebber.Ditvoorbeeldwordtinde

loopvandecursusuitgebouwdtotonder

meereenmuziekwinkel,eenmuziekuitleen,

eenmediawinkeleneenwebmediawinkel.

DoordatCathedronsnelgenereert(erhoeft

niettewordengecompileerd),ishetvooreen

studentgeenenkelprobleemveelvuldigver-

Figuur 1:

Tweevoudige betekenis van

MDD-model

20 21

Dinsdag17april

anderingeninhetmodelaantebrengenen

dezetetesten.Bijaanpassingvanhetmodel

blijftdeoudestructuurzoveelmogelijkintact.

Cathedronzorgtdatzelfsbestaandepopulatie,

voorzovermogelijk,behoudenblijft.Hetfor-

muliervanfiguur2isdanooknietvoorniets

vanpopulatievoorzien.

Deinterfacespecificatielegthetuiterlijkenhet

gedragvandeinterfacevast:formulieren,

knopjes,menu’s,etc.Ditisinclusiefde

koppelingmeteventhandlers.Voorhet

genererenvaneendefaultapplicatieishet

informatiemodelvoldoende.Dedefault

applicatiewordtgegenereerdmetbehulp

vaneendefaultinterfacespecificatie,zoals

getoondinfiguur2.

Figuur3laateenstukjeinterfacespecificatie

zien,horendbijeenmaster-detail-formulier

voormuziekalbums.Degebruiktetaaliseen

simpelehiërarchischetaal,conformdehiër-

archischeopbouwvandeinterfacezelf.

Eenvolgendeuitbreidingisdelogicaom

bedrijfsregelsteimplementeren.Ziefiguur3,

meteenstukjelogicaomhetafleidbareveld

aantalTracksbijtehouden.Hiervoorwordt

een3GL-taalgebruikt(ObjectPascal).

Kracht en eenvoud

‘Krachteneenvoud’ishetmottovande

cursusenvanhetgebruiktegereedschap.We

gebruikeneendiagramtechniekdiezosimpel

isalsmaarkan,ondermeerdoordeopmaak-

conventieeenparent-klasse(master)hoger

danzijnchild-klassen(details)tetekenen.Dit

maakthetexplicietvermeldenvanstandaard-

multipliciteiten(0..1en0..n)overbodig,

waardoordediagrammenaanrustwinnenen

preciesdeessentietonen.Geenspoorzoeken

meer:inéénoogopslagisdenavigatierich-

tingduidelijkvanmasternaardetail(‘van

éénnaarveel’).Alsvanzelfvallendegrotere

diagrammendoordezeconventieuiteenin

modulaireonderdelen,zoalsbijvoorbeeldeen

vraag-,aanbod-entransactiemodule.

Fundamenteelinhetlichtvankrachten

eenvoudisdat‘primaireidentiteit’een

conceptuelehoofdrolheeftgekregeninde

vormvanidentiteitsregels(aangegevenmeti).

DitinafwijkingvanUML.Dieafwijkingen

zijnermeer.Bijvoorbeeldinhetvermelden

vanverwijzendeattributenenvanattribuut-

typen.WezijndusnietbanggeweestUML

aantepassen,daarwaarhetinonze

visietekortschoot.

Decursusmaaktonderscheidtussenmodel

en diagram.Eenmodeliseenspecificatie

endiemoetvolledigzijnvoorsuccesvol

genereren.Dediagrammendienenprimair

eencommunicatiedoel.Zekunnendoor

detoolmetmeerofminderdetailworden

Figuur 3:

Informatiemodel,

interfacespecificatie

en logica

Figuur 2:

Default systeem op basis

van informatiemodel

22 23

Dinsdag17april

afgebeeld.Aanvullendespecificatiesworden

verstrektviaeenedit-formulier,waarinook

platformonafhankelijkeinterfacespecificaties

kunnenwordenverstrekt.Eriseenschets-

modusdiealleenhethoognodigetoont,

voorbeginnendestudenteneenergprettige

voorziening.

Model-driven architecture

DeMDD-modellenvandecursusmoeten

gezienwordeninhetlichtvandeModel-

drivenarchitecture(MDA):hetdoorde

Objectmanagementgroup(OMG)opstapel

gezetteprogrammaommodellenzoveel

mogelijkplatformonafhankelijkenvolgens

gestandaardiseerdetechieken(waaronder

UML-klassendiagrammen)teontwikkelen.

IndeMDA-visiewordeninformatiemodel,

interfaceenlogicavolledigplatformonafhan-

kelijkgespecificeerdineenplatform

independant model(PIM).Vooreenspecifieke

platformcombinatie(bijvoorbeeldJavamet

eenrelationeleOracle-database)wordthet

PIMvolautomatischgetransformeerdnaar

eenplatform specific model(PSM).

Compilatieleidttoteenwerkendeapplicatie.

Eenalternatiefisdemodellen(opzohoog

mogelijkniveau,datwilzeggenidealiterPIM)

telatenuitlezendooreenenginedieinfeite

deapplicatieis.Elkewijzigingvanhetmodel

(informatie,interfaceoflogica)resulteert

dandirectineenwijzigingvandeapplicatie.

Deontwikkelomgevingendegebruikersom-

gevingzijninditgevaltweeviewsophetzelf-

desysteem.Cathedronwerktopdezelaatste

manier:uiterstgemakkelijkensnel.

Cathedron

Eenambachtsmankannietzondergoedge-

reedschap.BijdecursuswordtdeMDD-tool

Cathedrongeleverd.Tweejaargeledenwerd

toolbouwerMatticmetdezetoolwinnaar

vandeRAD-race(Rapidapplicationdevelop-

ment).Inmiddelsisdetoolinsamenwerking

metdeOpenUniversiteitdoorontwikkeld.Hij

isnuvoorzienvaneengrafischeinformatie-

modelleringsinterfaceopPIM-niveau

(ziefiguur4).

Uniekisdatmetdetoolnietalleennieuwe

systemenkunnenwordengegenereerd,maar

daterookreverseengineeringmeemogelijk

isvanbestaandedatabases,zelfsmetbehoud

vanpopulatie.

Cathedroniszeergeschiktomeeniteratief

ontwikkelprocesteondersteunen.Ineen

handomdraaiwordtdestructuurvaneen

modelgewijzigd,wordtdeinterfaceaange-

pastofwordteenstukjelogicatoegevoegd.

Natuurlijkkunnenweintrinsieklastigedingen

nietineenseenvoudigmaken.Eencomplexe

bedrijfsregelzalduseencomplexstukjepro-

grammerenvragen.Maarineenomgeving

diezoveelrijkdomkadogeeft,isdatvoorstu-

dentenjuistweereenaangenameuitdaging.

Cathedronkanelkdiagram(standaardin

UML-IM,dekeuzevoorhetcursusboek)

meteendrukopdeknopaanpassenaaneen

anderetechnieknaarkeuze,waaronderERD,

Bachman,ORMenpuurUML(zonder

identiteitsregels,verwijzendeattributenen

attribuuttypen).Didactischisditergprettig:

zokunnenwestudentenlatenziendatde

tekentechniekerinwezenniettoedoet.

Figuur 4:

Informatiemodellerings interface

van Cathedron

(schetsmodus en UML-IM)

Achteralleplaatjeszitdezelfderepository

endusdezelfdeinformatiestructuur.

WezoudenCathedronkunnenomschrijvenals

eenMDD/MDA-tool,doordathetbelangrijke

stappenheeftgezetopdewegnaarplatform-

onafhankelijkespecificatievaninformatie,

interfaceen(inminderemate)logica.

Terillustratie:dooreenvrijwelplatform-

onafhankelijkeinterfacespecificatiekosthet

nietveelmeerdaneendrukopdeknopom

eenweb-clienttegenerereninplaatsvaneen

Windows-GUI.

KenmerkenvanCathedronopeenrijtje

? Grafischeinformatiemodelleringsinterface,

voorplatformonafhankelijkespecificatie

vaninformatiestructuur

? Aanpassingenaaninformatiemodelvanuit

grafischeinterface,metbehoudvan

gebruikersgegevens

? Krachtigedefaultapplicatie? Ondersteuningmeerderediagram-

technieken,metmeerofminderdetail

? Reverseengineering,metbehoudvan

gebruikersgegevens

? GenererenvanWindows-applicatieof

web-client

? Snelleinstallatie? Hogeperformance

24 25

Dinsdag17april

Hans Blankendaal

Blauwdruk

Hans Blankendaal

Samenvatting

LoketMBO-ICT–eensamenwerkingsverbandtussen

deKenniscentraBeroepsonderwijsBedrijfslevenKenteq

enECABO-werktsinds2001samenmethetscholings-

veldenhetbedrijfslevenaaneenblauwdruk.Hierin

wordtdeMBO-ICTkwalificatiestructuurmetniet-regu-

lierecertificeringslijnenvergeleken,waardoorduidelijk

wordtwaaroverlapzit,maarookwaarzeelkaaraan

kunnenvullen.Doormiddelvandeblauwdrukkanhet

civieleffectvandiploma’s-ookinternationaal-worden

vergroot,waardoordekansenvandeschoolverlaterop

dearbeidsmarkttoenemen.Tevensisheteenhulpmid-

delvooropleidersomniet-regulierecertificeringslijnen

teintegrereninreguliereopleidingen.

Over de auteurs

Drs.L.J.G.M.Wiegerinkisdocentencursus-

ontwikkelaaraandeOpenUniversiteit.

E-mail:leo.wiegerink@ou.nl.Drs.H.Pootjesis

docentencursusontwikkelaaraandeOpen

Universiteit.E-mail:harold.pootjes@ou.nl.

Ing.J.W.BijpostistoolontwikkelaarbijMattic

Software.E-mail:jeanot@mattic.com.

Ing.M.H.deGrootistoolontwikkelaarbijMattic

Software.E-mail:marco@mattic.com.

Ontvangst met koffie in de

Aula van de Universiteit van

Amsterdam

26 27

Dinsdag17april

Achtergrond

Hetbegonallemaalin2001methetproject

MBOTaskforceICT.Ditprojecthadalsvoor-

naamstedoelomietstedoenaanhettekort

aanICT’ersopdearbeidsmarkt.Uiteraardlag

hierbijdefocusophetmbo.Middelseenaan-

taldeelprojectenwerdeenbijdragegeleverd

aanhetterugdringenvandittekort.Binnen

hetmiddelbaarberoepsonderwijshebben

dekenniscentrao.a.deopdrachtomde

beroepenopdearbeidsmarkttevertalennaar

eenkwalificatiestructuurdielandelijkdoorhet

ministerievanOCWwordtvastgesteld.

OpdiemanierzorgtLoketMBO-ICTervoor

datervoldoendegekwalificeerdpersoneel

instroomtopdearbeidsmarkt.Inhet

verlengdedaarvanvondhetbedrijfsleven

hetnoodzakelijkomheldertehebbenhoe

reguliereennietregulierecertificeringslijnen

zichtotelkaarverhouden.Daarmeewashet

deelprojectBlauwdrukgeboren.

Doelstelling

Doorhetverbandtebeschrijventussen

regulierembo-diploma’senexterne

certificeringslijnen-vano.a.Microsoft,

CiscoenCompTIA-wordtdesamenhang

tussendiploma’sencertificatenduidelijk.

Dezetransparantiekomtdekansenvan

afgestudeerdembo-ICT’erstengoede.

Deblauwdruklaatzienwelkedelenvan

eenreguliermbo-diplomaookdoorexterne

certificatenkunnenwordeningevuld.ROC’s

wetenopdiemanierhoezedieparticuliere

certificeringslijneninhunopleidingen

kunnenintegreren.Dembo-ICT’erskomen

beterbeslagentenijsmetdegewilde,

internationaleerkendecertificaten.

Inhetverledenverliepdesamenwerkingtussen

reguliereenparticuliereopleidersopditvlak

moeizaam,maaromdatLoketMBO-ICT

vanaf2001wasgestartmetdeinvoeringvan

competentiegerichtberoepsonderwijszagen

deopleiderselkaarnietlangeralsconcurrent.

Wezagenvooraldatweelkaaraankonden

vullen.CertificeringenvanbijvoorbeeldMicro-

softhebbennoueenmaaleenbepaaldciviel

effectbinnenhetbedrijfsleven.Hetheeftgeen

zinomdatalskenniscentrumofalsreguliere

opleiderteontkennen.Bovendienbeschrijven

dezecertificeringenvakmatigecompetenties

dienoodzakelijkzijnvooreenICT’er.DeICT-

kwalificatieprofielenbeschrijvendaarnaast

ookdeniet-vakmatigecompetentiesdie

vanbelangzijnomalsICT’ergoedtekunnen

functioneren:samenwerken,communiceren,

projectmatigwerken,etcetera.Aangezienveel

bedrijvenvragennaarMicrosoftenCisco-

certificeringenophetmomentdatereen

ICT’ermeteenregulierdiplomasolliciteert,

ishetjuistbelangrijkomdiesamenwerking

tezoeken.

Deblauwdrukiseenvergelijkingvanreguliere

enparticuliereopleidingen,certificatenen

diploma’s.Dezeblauwdrukcreëertineerste

instantietransparantietussenverschillende

opleidingenencertificeringslijnen.Detrans-

parantiemaaktduidelijkwaaroverlaptussen

opleidingenziten/ofwaaropleidingenelkaar

aanvullen.Daarnaastbiedthetookduidelijk-

heidnaardeelnemerstoe.Ophetmoment

datzijgaansolliciteren,kunnenzijopgrond

vandeblauwdrukaangevenwathunreguliere

diplomawaardisalsjehetvergelijktmet

deniet-regulierecertificeringslijnen,waar-

meehetdustevensduidelijkheidgeeftnaar

potentiëlewerkgeverstoe.Deblauwdrukkan

uiteraardookgebruiktwordendooropleiders.

ErzijnnogalwatROC’sbijvoorbeeldCisco

Academy.Middelsdeblauwdrukkunnenze

achterhalenhoezedeinhoudvandeCisco

moduleskunnengebruikenenkunnen

integrereninhetreguliereopleidingstraject.

Hoe?

Hoekomtzo’nblauwdruktotstand?Inprin-

cipefaciliteertLoketMBO-ICTzogenaamde

expertmeetings.Bijzo’nbijeenkomstzijn

devolgendepartijenbetrokken:

? vertegenwoordigersvandecertificering

dieinhoudelijkvergelekenwordt

? vertegenwoordigersvanuithetscholings-

velddieinhoudelijkkennishebbenvan

zowelderegulierecertificeringalsdeniet-

regulierecertificering

? vertegenwoordigersvanuithetbedrijfsleven

dieinhoudelijkopdehoogtezijnvanhet

ICT-vakgebied.

Caroline Nevejan, keynote

speaker, in Auditorium van de

Hogeschool van Amsterdam

28 29

Dinsdag17april

Ditlijktheelsimpel,maargedurendede

afgelopenjarenhebbenwegemerktopinter-

nationalecongressendatdezemaniervan

samenwerkingzeeruniekis.Alleenin

EngelandenZuid-Afrikawerkenreguliere

enniet-reguliereopleidersopdezemanier

samen.Welmerkenwedatinbijvoorbeeld

Scandinaviëdebereidheidomsamente

werkengroeiendeis.Aandeanderekantzien

wedateenmogelijkesamenwerkingtussen

reguliereenparticuliereopleidersnogsteeds

nietvandegrondkomt.

Voordelen

Samengevatbiedtdeblauwdrukduseigenlijk

alleenmaarvoordelen.Deblauwdrukmaakt

werknemersmobielopde(internationale)

arbeidsmarkt.Doormiddelvandeblauwdruk

kanhetcivieleffectvandiploma’sworden

vergroot,waardoordekansenvandeschool-

verlater/werknemeropdearbeidsmarkttoe-

nemen.Deblauwdrukbiedtmogelijkheden

voorreguliereonderwijsinstellingenommet

behulpvandoordebranchegewensteofzelfs

vereistecertificeringslijneninvullingtegeven

aankenniselementenbinnendecompetentie-

gerichtekwalificatiestructuur.Hiermeewordt

hetookeenvoudigeromaantesluitenbij

actueleontwikkelingenopdearbeidsmarkt.

Deblauwdrukisookeenbruikbaretoolvoor

EVC-trajecten(EVCstaatvoor‘eerderverwor-

vencompetenties’).Screenersvanportfolio’s

enassessorenkunnensnellerenmakkelijker

zienofcertificaten,diploma’se.d.‘dekkend’

zijnvoordelenvandekwalificatiestructuur.

Toekomst

LoketMBO-ICTheeftondertusseneenaantal

modulesvanMicrosoft,CiscoenCompTIA

gepubliceerd.Uiteraarddientdievergelij-

kingsteedsgeactualiseerdtewordenophet

momentdaterwijzigingenplaatsvinden.

Daarnaastzijnerplannenomdecertifice-

ringenvanNovellenECCounsilinhoudelijk

tevergelijkenmetdeICT-kwalificatiestructuur.

Daarwaarweonsinhetverledenbeperkt

hebbentoteenblauwdrukopmbo-niveau

zullenwein2007ookgaankijkennaarenkele

aanverwanteopleidingenopandereniveau’s.

OphetmomentdatjemetbijvoorbeeldCisco

aantafelzitenconstateertdateenbepaalde

modulejuistnietopmbo-niveauligt,maarop

hbo-niveaudanishetinteressant-uiteraard

metbetrokkenenvanuithethogerberoeps-

onderwijs-omtebekijkenofjedeblauwdruk

uitkuntbreiden.Uiteindelijkzaldeblauwdruk

eenbeeldmoetengevenvanallerelevante

opleidingenbinneneensector.Ditbiedt

ookweernieuwemogelijkheden;hetwordt

daarmeeookeeninstrumentinhetkadervan

opscholing.

Voor meer informatie kunt u terecht op de site

van Loket MBO-ICT: www.loketmboict.nl.

TISO in het onderwijs:

werken met dossiers uit echte

automatiseringsprojecten

Mark van den Brand

Anda Counotte

Stef Joosten

Frans Mofers

Ahmed Nait-Aicha

Irene de Ruiter

Samenvatting

TISO(Onderwijsenonderzoekmetauthentieke

dossiersvanautomatiseringsprojecten)iseenproject

gefinancierddoordeDigitaleUniversiteitenuitgevoerd

onderleidingvandeOpenUniversiteitNederland.

Bedrijvenstellenprojectdossiersterbeschikking,deze

wordenontslotenviahetTISO-web,erwordenleertaken

bijgemaaktenditgeheelvormtdebasisvoorvernieu-

wingvanhethbo-enwo-onderwijsophetgebiedvan

informatiesystemeninNederland.Hetprimairedoel

isstudententeconfronterenmetdecomplexiteitvan

real-lifeprojectdossiers,omzeopdezewijzebetervoor

tebereidenopdetoekomstigeberoepspraktijk.Diverse

testteamshebbenhetTISO-webinconcreteonderwijs-

situatietoegepastendefeedbackvandezetestteams

heefttotverbeteringenvanhetTISO-webgeleid.Na

deprojectfasewordthetTISO-webgeëxploiteerden

uitgebouwddoordeOpenUniversiteitNederlandende

HogeschoolvanAmsterdam,insamenwerkingmetde

communityvangebruikers.

Keywords

www.TISOweb.nlinformatiesystemenonderwijs,project-

dossier,bestpractice,leertaak,professionelediscretie

Anda Counotte

30 31

Dinsdag17april

Introductie

www.TISOweb.nl

Inhetinformatiesystemenonderwijs(IS-

onderwijs)verwervenstudentenpraktijk-

gerichtecompetentiesdienodigzijnomeen

informatiesysteemteontwikkelen,aante

passenofteonderhouden,zoalsmodelleren,

requirementsanalyse,bestekkenschrijven,

hetwerkeninprojecten,enzovoort.Oplei-

dingeninhboenwostrevenernaaromhun

onderwijszogoedmogelijkopdepraktijk

telatenaansluiten.Eenprobleemisechter

datdeontwikkelingvaneenechtinformatie-

systeemmeestaleencomplexprojectis

endiecomplexiteitindevormvankleine

opdrachtenbijapartevakkennietnagebootst

kanworden.Bijopdrachtenenstagesinde

bedrijfscontextdomineertvaakdepraktijken

isdekoppelingtussendepraktijkende

theorieeveneensvoorverbeteringvatbaar.

Hetinformatiesystemenonderwijssluitdus

nietgoedaanopdepraktijk.Onderzoekbe-

vestigtdit;onderzoekwijstuitdat75%vande

projectenwaarincomputersystemen

gebouwdworden,nietgoedverloopt:erwordt

nietgebouwdwatverwachtwasoferwordt

nietgebouwdbinnendevoorafgestelde

grenzenvantijdenbudget.Daarvaniscirca

80%hetgevolgvanfactorenophetgebied

vanorganisatieencommunicatieen20%

hetgevolgvantechnischefactoren.Kortom,

meeraandachtinhetonderwijsvoorfaal-en

succesfactorenbinnenechte,complexe

automatiseringsprojectenisnoodzakelijk.

Doorhetaanbiedenvanauthentiekebedrijfs-

casuïstiekindevormvandossiersvanechte

automatiseringsprojectenkunnenstudenten

ineenonderwijsomgevingdeechteproces-

gangbeleven.Hetverzamelenentoegankelijk

makenisechtervooréénopleidingonbetaal-

baar.Doorsamenwerkenontstaanwelmoge-

lijkhedenquafinanciënen‘kritischemassa’.

TISO: Onderwijs en onderzoek met authentieke

dossiers van automatiseringsprojecten.

TISOiseenprojectdatin2005en2006is

uitgevoerdvoordeDigitaleUniversiteitdoor

zesonderwijspartners:OUNL,HvA,Vrije

Universiteit,TechnischeUniversiteitEindhoven,

HogeschoolRotterdam,FontysHogeschool.

InhetTISO-webzijndossiersontslotenvan

automatiseringsprojectenvanmeerdantien

bedrijveneninstellingenenisereenaantal

leertakenbijgemaakt.HetTISO-webwordt

geëxploiteerdenuitgebouwdineencom-

munitymodeldoordeOpenUniversiteiten

deHogeschoolvanAmsterdaminsamen-

werkingmetdecommunityvangebruikers.

HetdoelvanTISOishetversterkenvande

praktijkaansluitingdoordatstudentenineen

realistischecontextwerkenaanauthentieke

bedrijfscasuïstiek.Zovindteentransformatie

plaatsvantheoretischoefenennaarbeleven

vandepraktijk.AfnemersvandeTISO-

producten,universiteitenenhogescholen,

blijvenvrijomhuneigenonderwijsinte

richten,maarmakengebruikvanTISOals

praktijkcontext.TISOrichtzichopinformatie-

systemenonderwijsineenbredezin.Voor

zowelstudenten(technische)informatica,

informatiekundealsbedrijfskundeenbedrijfs-

economiezijnercasussenenleertaken

ontwikkelddiedeautomatiseringsprojecten

vanuitverschillendeinvalshoekenbenaderen.

Het nieuwe samenwerken in het ICT onderwijs

HetTISO-webfaciliteertzowelinstitutionele

samenwerkingtussendocentenvanverschil-

lendeopleidingeneninstitutenalsverticale

samenwerkingtussenbedrijfsleven,docenten

enstudenten.ViahetTISO-webkomen

studentenendocentendirectincontact

metdeproblematiekuithetbedrijfsleven

enhetbedrijfslevenheeftviahetTISO-web

demogelijkheidomstudentenendocenten

inhoudelijkte‘sturen’.VerderzorgthetTISO-

webervoordatbedrijvenendocentendirect

danwelindirectsamenkunnenwerkenaan

hetontwikkelenvannieuwepraktijkgerichte

leerstofmaarookdocentenwerkenonderling

samenaanhetontwikkelenendelenvande

leerstof.Weziennualdatdedocentenuitde

testteamsmeteerderontwikkeldeleertaken

aandeslaggaan,zijgebruikenbestaande

leertakenalszodanigofalsinspiratiebronom

nieuweleertakenteontwikkelen.Bovendien

kunnenstudentenendocentenviafeedback

opdeprojectenvandedossierseenbijdrage

leverenaanoplossingenvoorhetbedrijfs-

leven.HetTISO-webisprimairbedoeldvoor

onderwijs,maardeprojectdossierskunnen

ookeenstartpuntvormenvoormeerfunda-

meteelonderzoekophetgebiedvanauto-

matiseringsprojecten.

Aanpak TISO

HetTISO-teamverzameltdossiersvan

automatiseringsprojectenvanbedrijvenen

instellingen,ontsluitdezeinhetTISO-web,

karakteriseertdeverkregendossiersenmaakt

erleertakenbij.Opleidingenkunnendeze

leertakenvervolgensgebruikeninhuneigen

onderwijs.Hetmodeldatzedaarbijgebruiken

isaanhenzelfomtebepalen.

HetsuccesvanTISOwordtvoornamelijk

bepaalddoordedossiersdieterbeschik-

kingvanhetonderwijswordengesteld.De

kwaliteitvandeprojectdossiersalsmedede

diversiteitvandeverkregendossierszalzijn

invloedhebbenopdekwaliteitvanhetonder-

wijsdatermeeontwikkeldkanworden.

DeprimairedoelenvanhetTISO-projectzijn:

? hetverwervenvandossiers;

? hetbruikbaarmakenvandedossiersvoor

hetonderwijsdoormiddelvanhetkarak-

teriserenvandedossiersenhetdefiniëren

vanopdrachten(leertaken);

? hetontsluitenvandegedefinieerdeleertakenendossiersviaeendigitale

leeromgeving;

? hetwaarborgenvandeprivacyvandeper-

sonendiegenoemdwordenindedossiers.

Verwerven van dossiers

Bedrijveninvesterengraaginbeter

(informatiesystemen)onderwijsomopden

duurtekunnenprofiterenvangoedeafgestu-

deerden.Bovendienishetvoorhennatuurlijk

eenultiememogelijkheidomalspotentiële

werkgevermeerbekendterakenbijeenzeer

interessanteensteedsschaarserwordende

groepstudenten.Beideredenenzijnvoor

veelbedrijvenvoldoendeomdossierster

beschikkingtestellen.

Opditmomenthebbenweruim10project-

dossiersontvangen.Diversebedrijvenen

instellingenhebbennogdossierstoegezegd.

Hetstrevenisdecollectievandossiers

voortdurenduittebouwenentevernieuwen,

zodatviadedossierseenbreedscalavande

ontwikkelingvaninformatiesystemenkan

32 33

Dinsdag17april

wordenafgedekt,variërendvanoffertestot

implementatie,vanoffshoringtotuitfasering.

Verderwordtermomenteelonderzochtof

OpenSourceprojectenbruikbaarzijnalspro-

jectdossiers.Hetgebruikvanprojectdossiers

opbasisvanOpenSourceheefttweevoor-

delen:zezijnEngelstaligendezedossiers

omvattenbroncode.Bedrijvenstellen

broncodeslechtsmondjesmaatbeschikbaar.

Bruikbaar maken voor het onderwijs

DewerkwijzevanTISOissterkgebaseerd

opprototyping.Eerstisopkleineschaaleen

aantalaspectenonderzocht,waaronder:

? zijnbedrijvenbereidomprojectdossiers

aftestaan;

? kunnenerleertakengemaaktwordenaan

dehandvandeprojectdossiers;

? kunnendocentenenstudentenuitdevoetenmetdeleertaken;

? ishetzonderveelinspanningmogelijkeen

zodanigantwoordmodeltemakendathet

docententijdsbesparinglevert;

? hoekaneenforumingezetwordenomde

samenwerkingtussenontwikkelaarsen

docentenbijhetontwikkelenengebruik

vanleertakenencasussenbeterteonder-

steunen?

Ontsluiten van leertaken en dossiers

Voorhettechnischontsluitenvanleertaken

wordtprimairgekekennaarelektronischeleer-

omgevingen.Hetontsluitenvandeleertaken

isgeenprobleem.InhetTISO-projectzatde

uitdagingindeontsluitingvandeproject-

dossiers.Dezehebbenoverhetalgemeeneen

behoorlijkeomvang.Hetvindenvandejuiste

informatieindezeomvangrijkedossiers

wordtalsmoeilijkervaren.Omhetzoekente

verbeteren,isereenzoekfunctieaanhet

TISO-webtoegevoegd.Hiermeekanmenop

basisvantrefwoordenhetdossierdoorzoeken.

Hetisessentieeldatalleendocentenen

studententoegangtotdedossierskrijgen.

Bedrijvengevendezedossiersonderde

aannamedatdezedossiersalleenvooronder-

wijsdoeleindenwordengebruikt.Hetisdus

onmogelijkomdezedossiersopeenpublieke

webserverteplaatsenofuitteleverenaan

onderwijsinstellingenzodatzijdieophun

lokaleelektronischeleeromgevingenkunnen

plaatsen.

Waarborgen van de privacy van de personen die

genoemd worden in de dossiers

Omdatervanechtenietopgeschoonde

dossierswordtuitgegaan,staandaarook

denameninvandemedewerkersuitde

projecten.Omtewaarborgendathunprivacy

nietwordtgeschonden,wordtinhetcontract

metdegebruikersvanTISOeenpassage

opgenomendieaansluitbijdegedragscode

vandeVRI,verenigingvoorregisterinformatici,

gedragsregel5:‘DeRIdientdegegevensdie

inhetkadervandeopdrachtverkregenzijn

vertrouwelijktebehandelenendezealleen

tegebruikenvoorhetdoelwaarvoorzezijn

verstrekt.’

ViadeleertaakProfessionelediscretieworden

studentenhiervanbewustgemaakt.

Community van gebruikers

Onderwijsmateriaalheefthetkenmerkstatisch

tezijn.Studieboekenwordengeschreven

engepubliceerd.Hetwebbiedtjuistde

mogelijkheidomhetstatischeaspectuithet

onderwijsmateriaaltehalen.HetTISO-web

benutdezemogelijkheidvolledig.Leertaken

endossierswordenontslotenengebruikers,

indevormvandossierleveranciers,docenten

enstudenten,wordenuitgenodigdomaan

dedynamiekvanhetonderwijsmateriaalbij

tedragendoornieuwedossiersenleertaken.

Omditverdertestructurerenentefaciliteren

iseenforumingericht,hierinkunnendocenten,

studentenendossierleveranciersmet

elkaardiscussiërenenideeënuitwisselen

metbetrekkingtotleertakenendossiers.

Ervaringen met TISO

HetontwikkelenvanhetTISO-web,het

verzamelenvandossiersenhetmakenvan

leertakenzijnhandinhandgegaan.Viahet

TISO-webwordenleertakenendossiervoor

docentenenstudentenontsloten.Ditstelde

onsinstaatomineenvroegstadiumhet

conceptvanhetTISO-webaangeïnteres-

seerdedocentenvoorteleggen.Omzoveel

mogelijkfeedbacktekrijgenhebbenwege-

bruikgemaaktvaneenaantaltestteams.De

ledenvandezetestteamswarendocentenvan

diverseonderwijsinstellingen(27docenten

van14instellingen)diehetTISO-webinhun

onderwijsgebruiktenomtezienhoehetin

hunonderwijsingepastzoukunnenworden.

Dedocentenenstudentenhebbenaanhet

eindvandecursuseenenquêteingevuldmet

alsdoelzoveelmogelijkfeedbackteverza-

melenoverhetgebruikvanhetTISO-web,de

bruikbaarheidvandeleertakenendergelijke.

Zoweldestudentenalsdedocentenvinden

datdedossierseengoedinzichtgeveninde

praktijk.Studentenvindendeleertakeninte-

ressant.Verderiseraanheteindvaniedere

34 35

Dinsdag17april

testperiodeeenbijeenkomstgeweestwaarbij

dedocentenvanhettestteamhunervaringen

methetTISO-webkondentoelichten.De

resultatenvandezeenquêtesenbijeen-

komstenhebbentotverbeteringenvanhet

TISO-webgeleid.

Zoweldocentenalsstudentenhaddensterke

behoefteaaneenzoekfaciliteitomopbasis

vankeywordseendossiertedoorzoeken.Om

destructuurvandedossiersbeterinzichtelijk

temakenishetmogelijkgemaaktdeboom-

structuurvandemappentevisualiseren.

Merkop,dathetuitgangspuntvanTISOis

omdedossiersinhunoorspronkelijkevorm

telaten.Omdedossierstochtoegankelijker

temaken,wordtaaniederprojectdossiereen

documenttoegevoegdmetmeercontext-

informatieoverhetprojectenhetbedrijf.

Dezeinformatiewordtdoorhetbedrijf

geleverdenbestaatuitondermeerkeywords

enprobleemstelling.

Ineenvervolgprojectwillenwijonderandere

dezoekfunctievoordocentenverbeteren.

Conclusies

TISOmaakthetinformatiesystemenonderwijs

praktijkgerichterenlevertallebelanghebbenden

voordelenop:

? Studentenkrijgeneenbeterinzichtindeprocessen,omvangencomplexiteitvan

automatiseringsprojecten.Zewerkenmet

actueleauthentiekecasuïstiek.Endoordat

zelerenvoortbouwenophetwerkvanpro-

fessionals,dringteveneensdenoodzaakvan

goededocumentatieencommunicatiedoor.

? DoorhetontwikkelenvanTISOineen

boveninstitutioneelsamenwerkingsverband

ispraktijkgerichtonderwijseindelijk

betaalbaarvoorindividueleonderwijs-

instellingen.

? DocentenwerkengraagmetTISO.Hun

onderwijswordtnietalleenpraktijkgerichter,

hetwordteveneensspannenderenuitdagen-

derterwijldevoorbereidingstijdafneemt.

? Bedrijveninvestereningoedopgeleidetoekomstigewerknemersenindenaams-

bekendheidalswerkgever.

HetsuccesvanTISOwordtvooreengroot

gedeeltebepaalddoordebereidwilligheidvan

bedrijvenhunprojectdossiersterbeschikking

vanhetonderwijstestellen.Hetisdaarbij

essentieeldatdeverzamelingvanproject-

dossiersregelmatiggeactualiseerdwordt.

Naastdeinbrengvanbedrijvenisheteven-

eensbelangrijkdatonderwijsinstellingen

(dedocentendus)aandeslaggaanmethet

TISOmateriaal,nietalleendoorontwikkelde

leertakenencasusseninhetonderwijste

gebruikenmaarookdoorzelfopbasisvande

projectdossiersnieuwespannendeleertaken

teontwikkelen.

HetuitgangspuntvanhetTISO-webisdos-

siersaantebiedeninonbewerktevormom

zodoendehetleereffecttemaximaliseren.

Hetwerkenmetdezeenormehoeveelheid

ongestructureerdeinformatiewordtdoor

zoweldocentenalsstudentenalseen

uitdagingervaren.

HetTISO-projectiseenuitdagendproject

zowelvooronderwijsinstellingenalsde

ICT-bedrijven.Doornauwesamenwerking

kunnenoponderwijsgebiedmooieresultaten

bereiktwordenenkandekennisuitwisseling

tussenonderwijsinstellingenenICT-bedrijven

versterktworden.

Referenties:

Counotte,A.etal.(2005)‘Betereinformatie-

systemendoorbelevingsonderwijs’,TINFONTijd-

schriftvoorinformaticaonderwijs,14(4)126-129

Afstudeeronderzoek‘Eenonderzoeknaardekloof

tussendetheorieendepraktijkvan

informatiesystemenonderwijsendebehoefteaan

eenTISO-web,VrijeUniversiteit2006

CounotteA.enJoostenS.S.BijdrageWerk-

conferentieEZ‘ICT-competentiesindeberoeps-

omgeving’,(november2006):Samenwerken:over-

bruggenvandeklooftussenpraktijkenonderwijs.

MontenarieR.envanElkW.(2007)Verkennend

onderzoeklearningblends,Beschrijvingpraktijk-

voorbeeldenlearningblends,bijlage11TISO,zie

http://www.m-ict.nl/index.php?option=com_conte

nt&task=section&id=7&Itemid=109;laatstgeraad-

pleegd20aug.2007.

Opening in de Aula van de

Universiteit van Amsterdam

36 37

Dinsdag17april

De toepassing van een

draadloze sensornetwerk in

de zorg - een gezamenlijk

onderzoek door wo

en hbo-studenten

Christian Gibson, HogeschoolvanAmsterdam

Ben Kröse, HogeschoolvanAmsterdamen

UniversiteitvanAmsterdam

Bart Naus, HogeschoolvanAmsterdam

Wijnand Paling, HogeschoolvanAmsterdam

Tim van Kasteren, UniversiteitvanAmsterdam

Samenvatting

HetCAREnetprojectiseenactiviteitvanhetlectoraat

‘DigitalLife’vanhetInstituutvoorInformationEnginee-

ringinAlmereenwordtuitgevoerdonderdegezamen-

lijkeparapluvandeUvAendeHvA.Deopzetisom

dewoonomgevingvanbejaardenenhulpbehoevenden

temonitorenmetbehulpvaneensensornetwerk.Het

eerstedeelproject,datinjuni2007afliep,beperktzich

tothetselecterenvandehardwareenhetinstalleren

vanhetnetwerk.Dittrajectvanhetprojectisgericht

opverwervenvandenodigetechnischeknowhowen

hetonderzoekenvandemogelijkhedenominformatie

tecreërenuitdesignalendiedoorhetnetwerkgele-

verdworden.Heteinddoelistenslotteomdagelijkse

activiteitenvanhuisbewoners(zgn.activitiesofdailylife-

ADL’s)teherkennenuitcombinatiesvansensorsignalen

enompatronenindezeactiviteitenvastteleggen.

Keywords:

sensoren,draadlozenetwerk,smarthomes,zorg,

monitoren,ambientintelligence,aginginplace,

activitiesofdailylife.

Ben Kröse

Deelnemer NIOC 2007

38 39

Dinsdag17april

Inleiding

Gedurendedeafgelopendecenniais

kunstmatigeintelligentieverhuisdvande

mainframe,viadepersonalcomputer,tot

decomputerchipwaarmeesteedsmeer

huishoudsapparatuurtegenwoordigwordt

uitgerust.Detoenamevandeimplementatie

vanintelligentieinconsumentenapparatuur

leidtooktoteennieuwerolvoorICTtechno-

logieindesamenleving.Wijconstaterendat

ICTnietslechtsbenutwordtalstoolvoorde

informatieverwerkingmaardathetookzelf

eenconsumentenproductaanhetwordenis.

BinnenhetbedrijfslevenheeftICTaldecennia

langeenonmisbarebijdragegeleverdtothet

ordenenenhetbeheersenvangrotehoeveel-

hedengegevens.Aanvankelijklagdegrootste

behoefteaanhetvastleggenvantransacties.

Gedurendedelaatstejareniserechtersteeds

meerbelangstellinggewordenvoorintel-

ligentesystemen,diewaardevolleinformatie

kunnenproducerenuitdeontstanegegevens-

verzamelingen.Patroonherkenningen

datamininghebbenbijv.geleidtotknowledge

discovery(KDD).

Dezelaatsteontwikkelingiskenmerkendge-

weestvoorde90’erjaren.Pastegenheteinde

vandevorigeeeuwisechterdetoenamevan

ICT-technologieinconsumentenapparatuur

goeddoorgedrongen.Digitalefotografie,

laptops,PDA’s,GPSvoertuignavigatie-en

volgsystemen,intelligentetelefoonse.d.zijn

tegenwoordigvrijwelonmisbareonderdelen

vanonzedagelijkselevengeworden.Deze

technologischevooruitgangindeapparatuur

isookgepaardgegaanmetdevoortschrij-

dendeontwikkelingvandraadlozenetwerk-

technologie.Delaatstejarensprekenweook

welvan‘AmbientIntelligence’.

Erzijntalrijkemogelijkhedenvoortoepas-

singvandezenieuwetechnologie.Erbestaat

zelfstegenwoordigeenpatent(VSpatentnr.

6199239)vooreentandenborstel,voorzien

vaneenintelligentemuziekchip,diegebruikers

hiernnertomhuntandentepoetsen.

OnderzoekersvanhetInstituutvoorInfor-

mationEngineeringinAlmere(IIE)menen

echterdaterooknuttigertoepassingen

vanambientintelligencedenkbaarzijn.Zij

ervarenhetgebrekkigeoverdragenvanken-

nisvanuithethogeonderwijsnaarhetMKB

alseenremopdeproduktontwikkeling.De

kenniskringvanhetIIEwildaaromverande-

ringhierinzientebrengendooreenbunde-

lingvankrachten.(Kröse,2004).

StudentenvandeUvAendeHvAwerkenin

ditkadergezamenlijkomtoepassingenvan

ICTtechnologieindezorgsectornaderte

onderzoekenenomhunbevindingenonder

deaandachttebrengenvanbedrijvenen

andereorganisatiesdiedetechnologie

zoudenkunnenexploiteren.

EenvandezeprojectenishetCAREnet

project,gerichtopdetoepassingvandraad-

lozesensornetwerkenineenzorgomgeving.

Heteerstetrajectwordtindezepaper

beschreven.Eenbelangrijkemotivatie

voorhetprojectisdewensominbescheiden

mateeenbijdragetekunnenleverenaan

hetbeteugelenvandevoorzienestijging

vanzorgkosten.

Insektie2beschrijvenwijdeachtergrondvan

hetonderzoeksproject.Wijlateninhetkort

zienhoedekostenindezorgsectorgedurende

deafgelopenjarenzijngestegen.Wijgeven

ookaanhoewijdenkendezorgtakente

kunnenondersteunendoorhetmonitoren

vanactivitiesofdailylivingineenzorgom-

geving.Insektie3beschrijvenwijhettest-

netwerkdathbo-studentenNausenPaling

hebbenontworpenenineenacademisch

verpleeghuishebbengeïnstalleerd.Insektie

4presenterenwijderesultatenvanditeerste

trajectvanhetonderzoek.

De kosten van de vergrijzing

Methetoogophetbeteugelenvandestij-

gendezorgkostenheeftéénvandekennis-

kringledenvanhetIIEinseptember2006

contactgezochtmetdeViviumzorggroep.

Naastthuiszorgendagactiviteitenexploiteert

Viviumeen11-talzorginstellingeninderegio

Gooi-noordendenoordelijkeVechtstreek.

Wijzijninoverleggetredenmetéénvandeze

instellingen-hetacademischeverpleeghuis,

Naarderheem.MetdirecteurMarcoWisse

isergekozenomineersteinstantieeen

experimenteelsensornetwerkteontwerpenen

installerenindepsychogeriatrischeafdeling.

DeprojectnaamCAREwerdgekozen.

Deacronymstaatvoor:‘ContextAwarenessin

ResidencesforElders’.

Decentraleonderzoeksvraagluidde:

‘How can autonomous sensor network systems

be used to identify and monitor activities of daily

living in ways which will be supportive to care

workers?’

Aula van de Universiteit

van Amsterdam

40 41

Dinsdag17april

Vandezehoofdvraagkunnenwijgelijkde

vraagstellenwatwijonder‘supportive’

verstaan.Hetprojectging,metname,om

hetbeperkenvandeverwachtetoenamein

zorgkosten,diedoordebevolkingsvergrijzing

voordedeurstaat.

Eenbelangrijkdeelvandezevergrijzingskosten

zalvermoedelijkontstaandoordekostenvan

nieuwebeddeninverzorghuizenenverpleeg-

huizen,dienodigwordendoordetoename

vanhetaantalhulpbehoevendeouderen.

Iedereuurminderdiemedewerkersmoeten

bestedenaanhetmonitorenvanactiviteiten

vanpatiëntenindeverzorgingshuizenenver-

pleeghuizeniswinst.Eensensornetwerkzou

hierdienstkunnendoendoorbijvoorbeeld

bewegingvandwalendegeriatrischepatiën-

tentesignaleren.Wanneerditnetwerkookin

staatzouzijnurgentiesituatiesoptesporen

ensignalerenisdeondersteunendewaarde

evident.Ditisdanookineersteinstantiede

betekenisvan‘supportive’inonzekernvraag.

Eénanderebelangrijkewinstpostmoetechter

gezochtwordeninhetzorgendatouderen

langerzelfstandigkunnenblijven.Inde

literatuurishierveelovergeschrevenonder

hetsamenvattendebegrip‘AginginPlace’

(Lawler,2001).

AginginPlaceiseendoeldatvelen-vooral

deouderenzelf-voorogenhebben.Degenen

diedeervaringalkennenvanhetplaatsen

vaneenouder,dienietmeeradequaatvoor

zichzelfkanzorgen,ineenverzorgingshuis,

wetenhoetraumatischditkanverlopen.

Hoedringendzaldeverwachtestijgingvan

zorgkostenwordenvoordesamenleving?

Hetantwoordhieropkaninéénwoord

gegevenworden:dramatisch!

Dezorgkostenzijnnl.ineentijdsbestekvan

slechtsvijfjaarmetmaarliefst50procent

gestegen.Datblijktuitberekeningenvan

hetCollegevoorZorgverzekeringen(CvZ)

[1].DekostenvoordeZiekenfondsweten

deAlgemeneWetBijzondereZiektekosten

(AWBZ)stegenindeperiode2000-2005van

27,6miljardnaar41,5miljardeuro.Ditkomt

neeropeengemiddeldestijgingperjaarvan

8,5procent.

Dezekostenstijgingisechterachterderug.

Zullendekostenzoblijvenstijgen?Datzit

erdikin.Overslechtstweejaartijd(2009)

inNederlandzullende40-plussersineen

meerderheidzijn.Hetaantaleconomisch

actievenzalblijvendalen.Dezedemografisch

trendszijnduidelijkinkaartgebracht(Pageet

al.2004).Devergrijzingzaloverruimdertig

jaarhaarhoogtepuntbereiken.Tussennuen

2038zalhetaantal65-plusserstoenemenvan

2,4naar4,3miljoen.Eenkwartvande17mil-

joenNederlandersisdan65jaarofouder.In

ditkaderzoekenwijnaarmogelijkhedenom

‘AginginPlace’tekunnenprolongeren.

Bestaand onderzoek

DemogelijkhedenomAginginPlacetekunnen

prolongerendoormiddelvanhetmonitoren

vanouderenmetbehulpvaneensensor

Aula van de Universiteit

van Amsterdam

42 43

Dinsdag17april

netwerkzijnalonderzocht(Wilson,2005).

Zijnbenaderinghieldinhetmonitorenvan

zogenaamde‘activitiesofdailylife’(ADL’s).

Dezeactiviteitenzijninkaartgebracht(Katz,

1963).Tegenwoordigishetmetenvandeze

activiteiteneenbelangrijkecontrole-instru-

mentgewordenindeverpleegkunde.Wilson

tabuleertdeactiviteiten[2]inrangordevan:

? belangrijkheid,? moeilijksheidsgraadvanhetmonitorenen

? detienmeestbruikbareactiviteiten

Het monitoren van ADL’s

Wijdenkenindewoonomgevingvanhulp-

behoevendendeADL’stekunnenmonitoren

metbehulpvaneendraadloossensornetwerk.

Teneindedekostentebeperkenenuitprivacy-

overwegingisgekozenomhetnetwerkopstel-

lingindittrajecttebeperkentoteenvoudige

(reedswitch)sensoren.Metdezesensorenis

hetmogelijkomhetopenenensluitenvan

deuren,kastenenvensterstedetecteren.In

principemoetenooklichtsluissensorenin

hetgeplandenetwerkeenrolkunnenspelen

ombewegingentedetecteren,maardeze

zijnnognietindittrajectgetest.Cameratoe-

zichtisdooronsuitgesloten.Wijmenendat

cameratoezichtineenprivéwoonomgeving

eenonacceptabeleintrusieinhetdagelijkse

levenvormt.Bovendienisdestateoftheart

vanhetanalyserenvanbeeldendoorauto-

nomesystemenonvoldoendeontwikkeldom

praktischtoepasbaartezijnvooronzedoelen.

Afwijkingeninhetpatroonvandagelijkse

activiteitenkunneneventueleaanwijzing

zijnvaneenachteruitgangindefysiekeof

cognitievetoestandvandebewoner.Indien

hetmogelijkwordtomeencombinatievan

eenvoudigesensorimpulsentekoppelenaan

eenbepaaldeADLdankaneensensornetwerk

eeneffectievetoolzijnvoorhetmonitoren.

Vanafjanuarit/mjuni2007hebbenIIE

studentenNausenPalinggewerktaanhet

eerstetrajectvanhetonderzoek.Tijdensdeze

periodehebbenzijmogelijkhedenonderzocht

vanhetsamenstellenvaneendraadloos

sensornetwerk.

Het testnetwerk

EenvandeeersteactiviteitendieNausen

Palingmoestenondernemenbetrofdehard-

wareselectie.Hetconceptbehelsteendraad-

loossensornetwerkbestaandeuitintelligente

nodeswaaraanéénofmeerderesensoren

verbondenkunnenworden.

Eénprobleemdatzichmeteenvoordoet

inditconceptishetfeitdatintelligente

circuitsendraadlozeverbindingenstroom

nodighebben.Hetverbindenvande

afzonderlijkenodesaaneenstroomvoor-

zieningiseenpraktischprobleem.Hoemeer

intelligentieeraanwezigisenhoemeer

draadlozeverbindingenerinhetnetwerkzijn,

hoeproblematischerdeinstallatiewordt.Er

isdaaromgezochtnaarnetwerknodesdie

zichmetdelowpowerZigbeeprotocolinde

firmwarewordengeprogrammeerd.

Destudentenhebbenproductenvanverschil-

lendefabrikantenonderzocht.Algauwbleek

datdeZigbeeprotocolnognietechtvolwassen

isgeworden.Meerderenetwerkhardware

fabrikantenbiedeneendraadlozenetwerk

aanvoorzienvaneeneigenversievande

Zigbeestandaard.Bovendienblekenandere

netwerkprotocolsinontwikkelingtezijndie

eenaanzienlijkgeringerstroomverbruik

vergendannetwerkengebaseerdopde

Zigbeestandaarden.

Eristenslotteeenlijstvan14criteria3

opgesteldomdeselectievandehardwarete

bepalen.Aandehandhiervanisergekozen

vooreenCirronetDM1810meshnetwerk,

datmetondersteuninggeleverdwerddoor

InnovitinguitAlmere.

Debatterijduurwaso.a.eenbelangrijk

criterium.Hoemeerintelligentieenhoe

meerverbindingenmeninhetnetwerkwil

verwerken,hoehogerhetstroomverbruik.

Aangezienhetnetwerkmoestgeïnstalleerd

kunnenwordenineenwoonomgevingzou

hetnogalingrijpendkunnenzijnomdeindi-

viduelenetwerknodesaanhetstroomnette

verbinden.Denodesmoestendaaromlocale

stroomvankleinebatterijtjesbetrekken.

Omstroomverbruiktebeperkenmochten

denetwerknodesgeencontinuradiosignaal

verzenden.Ditvereisteeenprotocoldatzorgt

voorhetwekkenvandeprocessorenhet

verzendeneensignaalbijhetontvangenvan

eensensorimpuls.

Ofschoonhettestnetwerkslechtsuitenkele

tientallennodeszouwordensamengesteld,

moestditookalseenprototypedienenvan

eenveelgroterenetwerk,bestaandeuitenkele

honderdennodes.

Omeendergelijkenetwerkonderhoudbaar

temakenmoestdegemiddeldebatterijduur

langgenoegzijnomfrequenteverwisseling

vanbatterijentevoorkomen.Bovendien

moesteennetwerknodezelfkunnensig-

nalerenzodradebatterijsterkteondereen

bepaaldniveaudaalde.

ErisgekozenvoordeDM1800Cirronet

meshnetwerkhardwarevanRFM.Het

netwerkbestaatuitperiferalenodes,router

nodeseneengatewaynode.

Very Important to Know

Falling99%

Takingmedication93%

Eating/nutrition84%

Toileting82%

Bathing80%

Gettingoutofbed78%

Grooming/hygiene74%

Dressing68%

Cooking61%

Leavingthehouse56%

Moeilijkheidsgraad om te

monitoren

Takingmedication11%

Eating/nutrition10%

Falling10%

Socializing9%

Gettingoutofbed7%

Cooking4%

Toileting4%

Bathing3%

Grooming/hygiene3%

Dressing3%

Top Tien

Takingmedication

Falling

Eating/nutrition

Toileting

Gettingoutofbed

Bathing

Cooking

Socializing

Grooming/hygiene

Dressing

2 Wilson’s rangschikking

van ADL’s

44 45

Dinsdag17april

Desktest

Iederenodevanhetnetwerkbestaatuiteen

centraleverwerkingseenheidmetgeheugen,

I/Oportenendraadlozezend/ontvangcom-

ponent.Indegekozenopstellingzijnde

takenvandegatewaynodebeperkttothet

registrerenenopslaanvansensorimpulsendie

overhetnetwerkontvangenworden.Ineen

toekomstigesituatiekandegatewayookvan

enigematevanintelligentiewordenvoorzien.

Degatewaystaatverbondenmeteendesktop

computervoorzienvanWindowsServer2003

SP2software.Deverbindingmetdeserver

vindtfysiekplaatsmetbehulpvaneenonder-

bordvoorzienvaneenUSB-connector.

Voorhetvastleggenvandesensorgegevensis

ereenapplicatiegeprogrammeerdinVB.NET

2005welkedebinnenkomendesensorsig-

nalenopslaatineenMySQLdatabase.De

applicatiecommuniceertmetdeRFMbase-

nodedoormiddelvandedoorRFMgeleverde

API.Deapplicatievangtallesensorsignalen

openschrijftdezemeteentijdstempelweg

indedatabase.Dedatabaseiszogeconfigu-

reerddatdezevanbuitenaftoegankelijkis

zodatervanelkelocatiedirecttoegangtot

alle/real-timedatakanwordenverkregenvia

hetinternet.

Omhetsysteemtekunneninstallerenop

meerderelocatieswerddeinternetverbinding

gerealiseerdmetbehulpvaneenHSDPA

USB-modem.DesnelheidvanHSDPAkomt

ongeveerovereenmeteenkabel-ofeen

ADSL-verbinding.InfeiteisHSDPAeennieuwe

versievandebestaandeUMTSstandaard.

OverdezeverbindingwerdeenVPNtunnel

opgezetteneindedegatewaytoegankelijkte

makenvooronderzoekersopanderelocaties,

diedesensorsignalenwillenopvangenen

verwerken.

Live test

Nadatwijeringeslaagdzijnomhetdesktest

netwerkwerkendtekrijgenhebbenwijdeze

ineenliveomgevinginhetverpleeghuis

geïnstalleerd.Hetprobleemvandestroom-

voorzieningvandenodesisalgenoemd.

Indeliveopstellingbleekdatdeindividuele

nodeseenzendbereikvanca.60meter

behaaldebinnenhetgebouw.Hierdoorishet

mogelijkgewordenomeensterconfiguratie

tegebruiken,waarbijiederenodeindirecte

verbindingstondmetdegatewaynode.Het

stroomverbruikvandezeconfiguratiezal

minderzijngeweestdanineenstandaard

meshconfiguratiewaarindesignalenover

enkeletussennodeswordendoorgegeven

voordatzijdegatewaybereiken.

Conclusies

Diteerstetrajectheeftnoggeenantwoord

kunnenleverenopdevraaghoedraadloze

sensornetwerkenkunnenwordenbenutom

detakenvanzorgmedewerkersteonder-

steunen.Hetlaatonsechterwelziendat

hetmogelijkisommeteensensornetwerk

debewegingenenoverigeactiviteitenineen

zorgomgevingtekunnenmonitoren.Hetlaat

ookziendatdepraktischeproblemenzoals

hetstroomverbruikvandenetwerknodesen

hetbereikvanhetnetwerkmetdegekozen

RFMprotocolhanteerbaarzijn.Deoverbrug-

gingsafstandtussendedraadlozenodes

binneneennormaalgebouwisgrootgenoeg

omeensternetwerkopstellingtegebruiken,

hetgeenmindersignaalverkeerenminder

stroomverbruikzoumoetenvergendaneen

meshnetwerkconfiguratie.Deonderzoekers

concluderendatmetditeerstetrajecter

voldoendebasisisgelegdomeenvervolg-

trajectineenaanleunwoningbijhetverpleeg-

complexvoorttezetten.

Referenties

B.J.A. Kröse,Digitallife:detoegevoegdewaarde

vanICTinonzeleefomgeving.Intreerede

HogeschoolvanAmsterdam.april2005

(HUwww.digitallifecentre.nl/publicatiesUH).

K. Lawler,AgeinginPlace.JointCenterfor

HousingStudies,HarvardUniversity,oktober

2001(HUhttp://www.jchs.harvard.edu/publi-

cations/seniors/lawler_w01-13.pdfUH).

Page,Jacobsetal.Vergrijzing.UitgaveVWK,

2004(HUhttp://www.kvab.be/downloads/

Standpunten2.pdfUH).

D.H. Wilson,AssistiveIntelligentEnvironments

forAutomaticHealthMonitoring,RoboticsIn-

stitute,CarnegieMellonUniversity,september

2005(HUhttp://www.cs.cmu.edu/~dwilson/

papers/thesis.pdfUH).

Sidney Katz, Amasa B. Ford, Roland

W. Moskowitz, Beverly A. Jackson and

Marjorie W. Jaffe,StudiesofIllnessinthe

Aged,JournaloftheAmericanMedical

Association,September1963.

46 47

Dinsdag17april

ICT & Nieuwe Media

IetsVoorJou?

Aanbevelingenvooreeneigentijdse

beroepenvoorlichtingeneenbetere

aansluitingonderwijsenarbeidsmarkt

Henny Scholten

Managementsamenvatting

Beroepsoriëntatiewordtbinnenhetvoortgezetonder-

wijsopzeerverschillendemaniereningevuld.Voor

watbetrefthetberoepsveldICT&NieuweMediakan

wordenaangenomendaternietopeengestructureerde

wijzeaandachtwordtgevraagdvoorICT&Nieuwe

Mediaberoepen.Ditiszowelvoorhetbedrijfsleven

alsvoorhetonderwijseengemistekans.Datechterde

nodigeaandachtwordtgegevenaaneenrealistischeen

enthousiasmerendeberoepenvoorlichtingindesector

ICT&NieuweMediaiszeergewenst,zonietnood-

zakelijk,enwelomdevolgenderedenen:

? Eriseengroeiende,structurelebehoefteaanmbo-

plusgekwalificeerdemedewerkersbinnendeICT&

NieuweMediasector.Dekenniseconomiekomtin

gevaarwanneernietaandezearbeidsmarktvraagkan

wordenvoldaan.

? Hetverplaatsenvanwerknaaranderelandenis

vanwegedetoenemendevraagnaarklantintensieve

enniet-gestandaardiseerdediensteneenongeschikt

alternatief.Daarnaastschuiltinoffshoringvan

kennisintensieveICT&NieuweMediadienstenhet

gevaarvandezogenaamde‘kennis-drain’.

Henny Scholten

Informatiemarkt tijdens

NIOC 2007

48 49

Dinsdag17april

? Desectorheefteenimagoprobleem.Vooral

vanICT-beroepenwordtsnelgedachtdat

hetsaaientechnischwerkis.NieuweMe-

diaberoepenhebbenminderlastvaneen

slechtimago,maarhetabstracteenondui-

delijkebeelddatjongeren,hunoudersen

docentenhebbenvandeberoepsmogelijk-

heden,maakteengerichteoriëntatietot

eenmoeilijkeopgave.

? vmbo-envo-opleidingengevenvooralsnog

weinigprioriteitaanICT&NieuweMedia

beroepenvoorlichting.

Ombovengenoemderedenenisactie

geboden.Vanbelangisdatdedirectbelang-

hebbendepartijenhunverantwoordelijkheden

opditpuntzienennemen.

Wie zijn aan zet?

? OnderwijsinstellingenendeICT&Nieuwe

Mediasectorzijnprimairverantwoordelijk

voorhetrealiserenvanvoldoendein-,door-

enuitstroomvanICT&NieuweMedia

deelnemers.

? Debeschikbaarheidvanvoldoendegoed

gekwalificeerdICT&NieuweMedia

personeelkentookeenalgemeenmaat-

schappelijkbelang.ICT&NieuweMedia

vormeneenbelangrijkaandeelinde

kenniseconomievanNederland.De

overheidzoumetlandelijke,provinciale

ofgemeentelijkesubsidiesarbeidsmarkt-

communicatievoordezesectorkunnen

ondersteunen.

Hoe?

DeDienstEconomischeZakenvande

gemeenteAmsterdamheeftdebeschreven

problematiekin2005voorzien.Inhetkader

vanhetgemeentelijkeprogrammaRuimbaan

voorWerk,isB&AGroepgevraagdombinnen

hetschooljaar2006/2007eeninnovatieve

methodiekvoorberoepenvoorlichtingICT

&NieuweMediateontwikkelenenuitte

voeren.

Demethodiekbestaatuittweecomponenten:

eenberoepsveldoriëntatieeneeninnovatieve

beroepenvoorlichting.Deberoepsveldoriën-

tatiemaaktinzichtelijkwelkefunctieserzijn

indesectorICT&NieuweMediaenwaar

bedrijvenbehoefteaanhebben.Deberoe-

penvoorlichtingisvooralinnovatief,omdat

insamenwerkingmetICT&NieuweMedia

werkgevers,realistischevoorlichtingwordtge-

bodenineenvoorleerlingenlaagdrempelige

enenthousiasmerendevorm.

Stap 1Realisatie van actueel en realistisch beroepsvoorlichtingsmateriaal met de inbreng van ICT & Nieuwe media werkgevers

Realisatie van een korte promotiefilm gericht op de doelgroep van VMBO en HAVO/VWO leerlingen. De film moet de interesse voor de beroepsmogelijkheden binnen ICT en nieuwe media versterken

Stap 2

Stap 3

Organisatie van beroepsvoorlichting voor VMBO en HAVO/VWO leerlingen, uitgevoerd door docenten en coördinatoren

Stap 4

Organisatie van gastlessen voor VMBO en HAVO/VWO leerlingen, uitgevoerd door regionale ICT & Nieuwe Media werkgevers

Stap 5

Werkwijze beroepsvoorlichting ‘ICT en Nieuwe media voor jou?’

Organisatie van de ScratchWorx Contest voor VMBO en HAVO/VWO leerlingen. De contestbestaat uit drie onderdelen:

1. Een introductieworkshop voor de hele klas2. Een intensief trainingsprogramma voor de beste of

meest enthousiaste leerlingen3. De ScratchWorx finale met uitreiking ScratchWorx

Award

Stap 1Realisatie van actueel en realistisch beroepsvoorlichtingsmateriaal met de inbreng van ICT & Nieuwe media werkgevers

Realisatie van een korte promotiefilm gericht op de doelgroep van VMBO en HAVO/VWO leerlingen. De film moet de interesse voor de beroepsmogelijkheden binnen ICT en nieuwe media versterken

Stap 2

Stap 3

Organisatie van beroepsvoorlichting voor VMBO en HAVO/VWO leerlingen, uitgevoerd door docenten en coördinatoren

Stap 4

Organisatie van gastlessen voor VMBO en HAVO/VWO leerlingen, uitgevoerd door regionale ICT & Nieuwe Media werkgevers

Stap 5

Werkwijze beroepsvoorlichting ‘ICT en Nieuwe media voor jou?’

Organisatie van de ScratchWorx Contest voor VMBO en HAVO/VWO leerlingen. De contestbestaat uit drie onderdelen:

1. Een introductieworkshop voor de hele klas2. Een intensief trainingsprogramma voor de beste of

meest enthousiaste leerlingen3. De ScratchWorx finale met uitreiking ScratchWorx

Award

Beroepenvoorlichting in een schema

50 51

Dinsdag17april

Erasmus Computing Grid

Het bouwen van een

20 Tera-FLOPS

Virtuele Supercomputer

Luc V. de Zeeuw 1*

Tobias A. Knoch 2, 3*

Jan van den Berg 4, 5

Frank G. Grosveld 6

Samenvatting

HetErasmusMedischCentrumendeHogeschool

Rotterdamzijnin2005eensamenwerkingbegonnen

teneindedeongeveer95%onbenutterekencapaciteit

vanhuncomputersbeschikbaartemakenvooronder-

zoekenonderwijs.Dezesamenwerkingheeftgeleidtot

hetErasmusComputingGRID(ECG),eenvirtuele

supercomputermetnavoltooiingeenrekencapaciteit

van20Teraflops.Ditartikelschetstenigeachtergronden

vangridcomputing,beschrijfteenaantaltoepassingen

diemogelijkzijnmeteengridinfrastructuurengeeft

dewijzeweerwaarophetECGwordtvormgegeven.In

hetverlengdehiervanbevatheteenpleidooiomgrid

computingbinnenhetonderwijseenbeterebasiste

gevenomopdiemaniervanuithetonderwijseen

substantiëlebijdrageteleverenaanhetversterkenvan

(rekenintensief)onderzoek.

Keywords

GRIDcomputing,supercomputing,high-throughput

distributedcomputing.

1ErasmusComputingGrid&

HogeschoolRotterdam,

InstituutvoorCommunicatie,

MediaenInformatietechnologie,

G.J.deJonghweg4-6,3015GGRotterdam.

Email:l.v.de.zeeuw@hro.nl

2ErasmusComputingGrid&Erasmus

MedischCentrum,InstituutvoorCel-

biologieenGeneticaDr.Molewaterplein

50,3015GERotterdam.

Email:t.a.knoch@erasmusmc.nl

3BiophysicalGenomics,

KirchhoffInstituteofPhysics,University

ofHeidelberg,ImNeuenheimerFeld227,

D-69120Heidelberg,Duitsland.

Email:ta.knoch@taknoch.org

4HogeschoolRotterdam,Instituutvoor

Communicatie,MediaenInformatie-

technologie,G.J.deJonghweg4-6,

3015GG,Rotterdam.

Email:bervd@hro.nl

5TUDelft,B2-300,TBM-building,

Jaffalaan5,2628BXDelft

Email:j.vandenberg@tudelft.nl

6ErasmusMedischCentrum,

InstituutvoorCelbiologieenGenetica,

Dr.Molewaterplein50,3015GERotterdam.

Email:f.grosveld@erasmusmc.nl

*Gelijkwaardigeinbreng.postadres1.2

Luc de Zeeuw

Tobias Knoch

52 53

Dinsdag17april

Overcapaciteit van pc’s

HetErasmusMedischCentrum(ErasmusMC)

enHogeschoolRotterdam(HR)

beschikkensamenoverzo’n13000pc’s,

verdeeldoveralhaarlocatiesinRotterdam.

Regelmatigstaandezepc’swélaanmaarzijn

nietingebruik.Uithetoogpuntvanenergie-

besparingzouhetgoedzijnalsdepc’sdan

wordenuitgeschakeld.Ergpraktischisdat

nietomdathetopstartentamelijklangduurt.

Ookvoordepczelfishetnieterggoed:de

levensduurvandepcneemtwataf.Gebruikers

kiezenerdaaromvaakvoordepcdegehele

werkdagofvooraltijdaantelatenstaan.

Veleorganisatiesgebruikenhunpc’sslechts

voor25%vandetijdendanmeestalmaar

gedeeltelijk:dePentium4CPUvandepc

waaropditmomentdezetekstopwordt

getyptwordtvoormaximaal4%belast.Het

zoumeerrendabelzijnalswedebeschikbare

pc’séchtaanhetwerkzoudenzettenenop

dezewijzeeenbijdragezoudenleverenaan

hetoplossenvanrelevante(rekenintensieve)

maatschappelijkeproblemen.Demeestein

detoekomstbenodigdecomputercapaciteit

isinprincipealbeschikbaaropmiljoenen

desktopcomputersbijparticulierenentalvan

bedrijvenenorganisaties.Adequate‘resource

management’vandebestaandecomputer

infrastructuurzoukunnenhelpenomde

‘totalcostofownership’vanpc’steverlagen:

computerresourceszijnimmersinprincipe

verkoopbaar.

Grid computing

Basisidee

Zogemakkelijkalselektrischestroombe-

schikbaarvandaagdedagis,zoeenvoudig

zouookderekenkrachtenrandapparatuur

vancomputersteontsluitenmoetenzijn.In

1998hebbenIanFosterenCarlKesselman

ditideeuitgewerktenhieraandenaam

‘gridcomputing’(I)gegeven.Tertoelichting:

hetEngelsewoordvoorelektriciteitsnetis

‘powergrid’.

Deenormegroeivanhetinternetheeftin

deafgelopenjarentotgrotesnelheidsver-

beteringengeleidindedatacommunicatie.

Alsgevolghiervanbestaanervoorhet

ontsluitenvancomputerresourcesvanuit

hetoogpuntvandatacommunicatiegeen

principiëlebelemmeringenmeerenkande

visievanFosterenKesselmaninprincipenu

realiteitworden.

Gridcomputingwordtgezienalseenbelang-

rijkenieuwetoepassingopICT-gebied.Dat

ookEuropahetbelangvangridcomputing

inzietblijkto.a.uitdesubsidiedievoorgrid

researchprojectenwordtuitgegeven.(Fig.1).

Virtuele organisaties en ‘resource sharing’

Gridcomputinggaatovermeerdanalleenhet

ontsluitenvanrekencapaciteit.Gridcompu-

tinggaatover‘resourcesharing’,overhetdelen

vancomputercapaciteit,hettoegankelijk

makenvanmeetapparatuur(sensorgrids),

hetuitwisselenvanbestanden,overvirtuele

organisatiesenoverhetsamenwerkenvan

mensendiehunkennisdelen.Sommige

auteursziengridcomputingalsde‘Next

GenerationInternet’.Iniedergevalisduide-

lijkdatgridcomputingeenenormeinvloed

zalhebbenopdemanierwaaroprekeninten-

sieveproblemenzullenwordenbenaderd.

Erasmus Computing Grid

BijhetErasmusMCenhetInstituutvoor

Communicatie,MediaenInformatietechno-

logie(CMI)vandeHRisenigejarenterug

hetbelangvangridcomputingerkendenis

menbegonnenomdeconceptenrondgrid

computinginonderwijsenonderzoekeen

plaatstegeven.Zozijnersindsdienverschil-

lende(afstudeer-)projectenbijzowelhetCMI

alshetInstituutvoorCelbiologieenGenetica

vanhetErasmusMCuitgevoerd.

Beideinstellingenbeschikkenovereen

behoorlijkaantalcomputersenhebben

belangbijeenzooptimaalmogelijkgebruik

ervan.Daarnaasthebbenbeideinstellingen

vanuithunbedrijfsdoelstellingen(onderzoek

enonderwijs)eenhelderdoelvoorogenvoor

hetgebruikvaneencomputinggrid.Een

realistischeinfrastructuurisnodigomdeze

uitgangspuntenindepraktijktebrengen.

Voorhetverderwelslagenvanhetinitiatiefis

eenprojectorganisatiegerealiseerdmet

tweeprojectleiderseneenstuurgroep,met

vertegenwoordigersuitbeideorganisaties.

HetECGwordtnubedrijfsmatiggerund

vanuithet‘ECGoffice’(ECGO).HetECGO,

nunogeenwerkverband,zalnaarverwach-

tingbinnenkortineenstichtingworden

ondergebracht.

Nadezomervan2007zijnerbijhetErasmus

Grid Research Funding (2002-2006) in the 10 GridCoord Countries

Total ≈ 400 million EUR

NLPLES

SE

FR

AT

UK

DE

IT HU

Country million EURAT 2,7FR 98,3DE 58,8HU 8,6IT 40,7NL 20,0PL 9,1ES 4,5SE 2,3UK 155,0Total 400,0

Figuur 1

EU subsidies 2002-2006 (II)

Doekle Terpstra

keynotespeaker

54 55

Dinsdag17april

MCéndeHR7000hostsbeschikbaarvoor

hetECG,waarondereenaanzienlijkaantal

‘dualcore’machines.DaarmeeishetECG

danaléénvandegrootsteautonomecompu-

tinggridsindewereld.AlshetECGmetálle

ErasmusMCenHRpc’smedio2008klaar

zalzijn,iseen20Teraflopsvirtuelesuper-

computergerealiseerd.

HierbijstaatFlops(III)voorFloatingPoint

OperationsPerSecond(drijvendekomma

operatiesperseconde).Allepc’svanHR

enhetErasmusMCsamenzijninstaatom

maximaal20Teraflopsuittevoerenwaarbij

Terastaatvoor1012.Tervergelijking:desnel-

ste‘generalpurpose’supercomputer(IV)in

dewereld,deIBMBlueGene/L(V),haaltmet

131072processoren367Teraflops(maardie

kostdanookvelemiljoenendollars).

Beschikbare middleware

HetECGiseencomputinggrid.Voorhet

bouwenvaneengridisuiteraardmiddleware

nodigwaarmeedesktopresourcesbeschik-

baarkomen.Erisinhetpublic-domainonder

anderekeuzeuit:

? Boinc(VI)-Geschiktvoorhetontsluiten

vanrekencapaciteitopprivésystementen

behoevevanspecifiekeresearchprojecten.

? Condor(VII)-Geschiktvoorhetbouwen

vanautonomecomputinggrids.Condoris

dedefactostandaardvoorgridmiddleware.

? Globus Toolkit(VIII)-Dedefacto

standaard.Geschiktvoor‘gridcomputing

research’(standaarden)enhetkoppelen

vanautonomegrids.

DekeuzevoorhetECGisgevallenopCondor.

Condorisrelatiefeenvoudigteinstalleren.

Condorbeschiktovereenuitstekendedocu-

mentatieengoedetutorialswatdeomgeving

ookerggeschiktmaaktomtewordentoe-

gepastomdeconceptenrondgridcompu-

tingteonderwijzen.Ditneemtnietwegdat

Condoreenprofessioneelenzeeruitgebreid

systeemismetenkelehonderdenconfiguratie

optiesenvelegebruiksmogelijkheden.

Erisverdereenbehoorlijke‘installedbase’

eneenactievegebruikersgroep.Verderzijn

erenkelebedrijvendieCondorsupport

commercieelaanbieden.

Condorisinwezeneengeavanceerdbatch

systeem.Debatchjobswordengerundop

individuelepc’s.Condorzorgtvoorhetbe-

heervanwachtrijen,planningvanrekentaken,

bepalingvanprioriteitenenclassificatievan

demogelijkehulpbronnen.(Fig.2).

Toepassingen

Onderwijs aan de HR

VanuitdeHRwordthetECGgebruiktom

hetonderwijsingridcomputingmeerinhoud

tegeven.Studentenkunnenopgedane

theorieovercomputersystemenindepraktijk

brengen.Sommigeprojectenrichtenzich

opdeverbeteringvandegridinfrastructuur.

Daarnaastwordtookaanproblemenrond

hetprogrammerenvaneencomputinggrid

aandachtbesteed.

Opditmomentlopenertweeprojecten.Eén

projectgaatoverhetABCvermoeden(IX),

eenwiskundigprobleemuitdegetaltheorie.

Hettweedeprojectgaatoverhetmakenvan

een‘fractalmovie’(voorditbegrip,zievideo.

google.com)beoogd.Eencomputinggridis

uitermategeschiktomeenfractalmoviein

relatiefkortetijdteproduceren.Eendergelijk

projectgeeftstudenteneengoedeervaring

metdemogelijkhedenenbeperkingenvan

eencomputinggrid.

Behalvedatwenubeschikkenovereenzeer

goedeinfrastructuurvoorhetonderwijs

rondgridcomputingbijhetCMIkunnenook

andereHR-institutenvoorhunonderzoek

gebruikgaanmakenvanhetECG.Hetgrid

maaktopdezewijzemultidisciplinaireHR-

projectenmogelijk.

InhetverlengdehiervanfaciliteerthetECG

hetzogenoemde‘outside-in-inside-out’beleid

vandeHRwaarbijdeHRaansluitingzoekt

bijdagelijksepraktijkintalvanbedrijvenen

instellingeninderegio.

Onderzoek bij het Erasmus MC

HetErasmusMCzalintalvanprojectenge-

bruikgaanmakenvandegridinfrastructuur

tenbehoevevanonderzoekenpatiëntdiag-

nostiek.Wegevenhiervanenigevoorbeelden:

? InhetkadervanhetErasmusRotterdam

GezondheidenOuderen(ERGO)onder-

zoekworden15.000gezondemensen

gevolgdgedurendeeenlangereeksvan

jaren.TweemaalperjaarwordteenMRI-

scanvandehersenenvandezemensen

gemaaktenvergelekenmeteerderescans.

Dezetaakisbijzonderrekenintensief.Een

standaardpcismethetvergelijkenvanéén

scancirca7uurbezig.Perpersoonmoeten

er20scanswordenvergeleken.Voorde

analysevandezescanswordtnuhetECG

ingezetomzoinzichttekrijgeninaandoe-

ningenzoalsbijvoorbeeldAlzheimer.

? EenandereErasmusMC-afdelingwildoor

middelvansimulatiesinzichtkrijgeninde

verspreidingvanbesmettelijkeziekten,

bijvoorbeeldinfluenza.

? Bijdeafdelinggeneticaprobeertmenmeer

tewetentekomenoverdestructuurvan

DNA.HetmenselijkDNA(X)iste

beschouwenalseenlangecodestringvan

zo’n3.500.000.000karakterswaarbijelk

karakterwordtvoorgesteldalseenA,C,G

ofT.Perpersoonverschiltdezecodestring.

MetbehulpvanhetECGprobeertmende

structuurvanhetDNAbetertebegrijpen.

(Fig.3).

Figuur 2:

De basis architectuur van grid computing

in termen van Condor (Bron: Condor

Research Project at the University of

Wisconsin-Madison).

56 57

Dinsdag17april

Andere toepassingen

Eencomputinggridkentuiteraardnogvele

toepassingenbuitenmedischeresearch.

Hierbijkangedachtwordenaandevolgende

voorbeelden:

? Auto-industrie:simulatiesomauto’s

veiligertemaken.

? Architectuur:levensechtlijkendesimulaties

waarbijdooreengebouwkanworden

gelopenzonderheteersttebouwen.

? Entertainment-industrie:geavanceerde

‘rendering’omdigitalekaraktersechter

temaken.

? Financiëleindustrie:MonteCarlo-simulaties

omnieuwezakelijkekansenteontdekken.

? Klimaatonderzoek:hetdoormiddelvan

simulatiesvergelijkenvanverschillende

scenario’svoordeopwarmingvandeaarde.

Toegankelijkheid voor studenten

StudentenvandeHRkunnenviadebestaande

computinggridinfra-structuurervaring

opdoenmetdittypecomputersysteem.Het

ErasmusMCophunbeurtgeeftdehbo-

studentenvanHRtoegangtothaaronder-

zoekwaarbijdeopgedaneervaringnuttigkan

wordengemaakt,veelalinsamenwerking

metstudentenvandeErasmusUniversiteit.

Opdezewijzelerenallestudentengebruikte

makenvandeaanwezigegridinfrastructuur

voorhetuitvoerenvanrelevantonderzoek,

onderzoekdattotvoorkortnietgedaankon

worden.BijgevolgprofiterenzowelHRalshet

ErasmusMCvandezeuniekesamenwerking.

Conclusies

Inditartikelhebbenweinzichtproberen

tegeveninhoebijhetErasmusMCende

HRgridcomputingisopgepaktenwordt

vormgegeveninaanvullingopdebestaande

ICT-voorzieningen.Deinallerleiopzichten

verschillendeorganisaties,ErasmusMCen

HR,hebbenelkaargevondeninditinitia-

tiefennaarverwachtingzullennogdiverse

instellingenenbedrijvenbinnenenbuiten

Rotterdam(enmogelijkzelfsbuitenNeder-

land)zichaansluiteneneenbijdragegaan

leverenaandeontwikkelingenhetgebruik

vanhetECG1.

Gridcomputingmaakthetmogelijkzeer

rekenintensieveproblemenoptelossen.In

allerleidomeinenkomtditsoortvan

problemenvoorzoalsindewiskunde,

gezondheidswetenschappen,economie,tech-

nischewetenschappen,enmeer.Inditartikel

ishiervaneenaantalconcretevoorbeelden

gegeven.Inveelgevallenkanhetoplossen

vandezeproblemenalszeermaatschappelijk

relevantwordengekenschetst.

Hetmogeverderduidelijkzijndatwepas

onzeeersteschredenhebbengezetophet

padvandeprofessioneleontwikkelingvan

hetECG.Detoekomstiseropgerichtditpad

verdertevervolgen.Dithoudtveelonder-

zoeks-enontwikkelingswerkinteneindein

staattezijndebeschikbarecapaciteitopti-

maaltebenutten.Verderzullenweandere

organisatiesmoetengaanwijzenopdeunieke

rekencapaciteitdieviahetECGbeschikbaar

isennogzalkomen.Wezijndanookergbe-

nieuwdnaarwelketoepassingendekomende

jarenophetECGzullengaandraaien.

Ookisduidelijkgewordendaterde

komendejareneengroepvangridcomputing

specialistenopgeleidzalmoetenwordenom

dediversegebruikersopallerleiwijzente

faciliterenbijhetoplossenvanhunproblemen

metbehulpvanhetECG.Debestaandein-

frastructuurbiedtreedsvoldoendebasisvoor-

zieningenomgenoemdeopleidingmogelijk

temaken.

Referenties

I IanFosterenCarlKesselman,TheGrid:

BlueprintforaNewComputingInfra-

structure,MorganKaufmann,(1998)

II GridCoord(EuropeanCommssion),

GridResearchInEurope,surveysum-

mary,(2006)

III http://en.wikipedia.org/wiki/FLOPS

IV http://www.top500.org/list/2007/

06/100

V http://domino.research.ibm.com/

comm/research_projects.nsf/pages/

bluegene.index.html

VI http://boinc.berkeley.edu/

VII http://www.cs.wisc.edu/condor/

VIII http://www.globus.org/

IX http://nl.wikipedia.org/wiki/ABC-ver-

moeden

X http://nl.wikipedia.org/wiki/DNA

Figuur 3

Het gebruik van grid computing

in genoom onderzoek: het

computer model van een enkel

chromosoom (links boven) en

een complete celkern (rechts

boven); gesimuleerd

microscoop beeld van het

model van een complete celkern

(rechts onder); microscoop

beeld van een echte celkern in

vivo (links onder).

1HetErasmusComputingGridisnietzonderreden

vernoemdnaarDesideriusErasmus,degroteEuro-

pesegeleerdeennetwerker:hetlaatdeambitiezien

omdegestarteECGgridcomputingactiviteiten

veruittebreiden,totoverdegrenzenvanderegio

Rotterdam.

58 59

Dinsdag17april

De hele opleiding in

twee weken?

Hanno Wupper

Erik Barendsen

Samenvatting

Webeschrijvenonzeervaringenmeteenverrassend

succesvollecursus,dietegenwoordigdenaamIntro-

ductieInformaticaenInformatiekundedraagt,maardie

ookalsinleidingindeacademischemaniervandenken

enwerkenbeoogdis.Weleggenuitwaaromdecursus

deinhoudineenongebruikelijkemanierstructureert

(‘opz’nkop’)enwaartoedebijzonderuitputtendeon-

derwijsvormmet90contacturenintweekalenderweken

dient.Westrevendaarbijooknaareenonderwijskundige

verantwoording.Hetstramienvandezecursus-de

vormendestructureringvandeinhoud-leentzich

o.i.ookvooranderethema’s.

Keywords

Onderwijsvormen,academisch,cognitivisme,

constructivisme

Hanno Wupper

Optreden Sister Bop

tijdens avondprogramma

NIOC 2007

60 61

Dinsdag17april

Inleiding

Debelangrijkstedoelenvandecursus

Introductie Informatica en Informatiekunde

zijn:

Oriëntatie op het vakgebied.

DecurriculaInformaticaenInformatiekunde

bevattenzoalsdemeestecurriculaeen

verzamelingvancursuslijnenuitverschillende

deeldisciplines.Nadeintroductiecursus

beschikkendestudentenoversamenhangend

beeldvanhelevakgebiedeneen‘landkaart’

diedaarinoriëntatiegeeft.Zekunnendaar-

meeinhoudendoelvandediversecursussen

uitdeopleidinginsamenhangplaatsen.

Oriëntatie op uiteenlopende onderwijsvormen.

Nadeintroductiecursuszijnstudenten

voorbereidopdediversiteitaanuniversitaire

onderwijs-entoetsvormenenwetenhoeze

daarmeemoetenomgaan.

Eerste kennismaking met Informatica en

Informatiekunde als onderzoeksgebied.

Nadeintroductiecursuskennende

studentenenkeleopditmomentspelende

onderzoeksvragenenbelangrijkeonderzoeks-

gebiedenenweten,watinNijmegendaaraan

gedaanwordt.

Inleiding in academisch denken en handelen.

Nadeintroductiecursuswetenstudentenwat

eenacademischeattitudeinhoudtenwatvan

zeverwachtwordtomzichdezeindestudie

eigentemaken.

Hetgaatdusommeerdaninhoudelijke

basiskennis.Hetisookmeerdaneenvrij-

blijvend‘caleidoscoop’waarverschillende

fragmentenvaneengebiedderevuepas-

seren.Veelaandachtwordtbesteedaande

vaardighedenin eigen woorden helder kunnen

uitleggen, in samenhang kunnen plaatsen en

de echte vraag leren stellen.Hierbijwordt

theoretischediepgangevenminalspraktische

toepassingengeschuwd.

Exacte wetenschappen

Indeexactewetenschappengaathetom

complexeabstractebouwwerkenuithoog

opelkaargestapeldeexacteredeneringen.

Schoonheidennutvanzo’nbouwwerk

ontsluitenzichpasalsmenhetdoorendoor

begrijpt.Daartoemoetmenmoeitedoenom

hetverschiltusseneencorrecteformuleen

eenvagetekenreekstebegrijpen.

Eenvoorbeeld.Hetinternetkentenbewondert

iedereen,maardatisniethetbouwwerkwaar

hetomgaat.Hetbouwwerkwaarhetinde

wetenschapinformaticaomgaatbestaatuit

eengrootaantaltheorieën,talenenalgoritmen

dienaadloosopelkaaraansluitenenzoop

elkaargestapeldkunnenwordendatzoiets

alshetinternetmogelijkwordt.Hetbouwen

waarhetomgaatishetopditfundament

verderontwikkelenvantheorieën,talenen

algoritmenennietzomaarhetschrijvenvan

programma’sdieleukedingendoen.Een

studentdieinformaticawilstudereninde

verlengingvanzijnprogrammeerhobbykan

destudiealseenontgoochelingervaren.

Helptoefenenomzo’nbouwwerkopzijn

echtewaardeteschatten?Jazeker,maarzelf

bouwengeeftpasvoldoeningalsmeneen

zekerehoogtekanbereiken.Daarvóór

wordenbouwoefeningenervarenalssaaie

‘sommetjes’.

Omgauwtoteenbevredigendehoogteopte

kunnenklimmen,wordenexactewetenschap-

penonderwezeninaparte,vaakhistorischge-

groeide‘vakken’.Voorbeginnendestudenten

isdesamenhangzoek.Kennistransfertussen

parallellevakkenisdeuitzondering.Verbanden

moetmenzelfontdekken,endatgebeurt

doorgaanspasnaenigejaren.

Binnenelkexact‘vak’isdelogischeensinds

eeuwentoegepastestructureringvandeleer-

inhoud:vandegrondslagen,hettheoretische

fundament,naarhetcomplexe,detoepas-

singen.Inhoudelijkkanhetooknauwelijks

anders,maarhetheeftnadelen:inhetbegin

worden,zekerbijeenschoolseaanpak,de

oefenopgavenalssaaiervaren,omdattoe-

passingenenintellectueleuitdagingenver

tezoekenzijn.

Dehierbeschrevenintroductiecursuspoogt

daarietsaantedoenzonderdathetbestaande

curriculumoverhoopgegooidmoetworden.

De stof

Hetinhoudelijkefundamentiseenconsistente

visieopdehelediscipline[Wupperetal,

1998-2007].Deinformatica,gezienalsexacte

wetenschap,brengttheorieën,methoden,

talenengereedschappenvoort.Deinformatica,

gezienalsingenieursdiscipline,leerthet

methodisch,theoretischverantwoorduitvoeren

vaneenaantalprofessioneleactiviteiten.

Dezemakensamenhet-abstracte-bouw-

werkuit,nietteverwarrenmetdefysieke

IT-systemendieopbasisvandezetheorieën

enmethoden,metbehulpvandezetalenen

gereedschappen,doormiddelvandeze

activiteitengeschapenworden.

Hetinhoudelijkedoelvandezecursusmoest

duszijndatstudentenditallesnietalleen

eenshebbengezien,maardeonderdelenook

kunnenordenen, beschrijvenhoezeopelkaar

opbouwen,defenomenenvanhetvakgebied

verklarenendezekenniszelftoepassen.Nota

benezonderdatertijdishethelebouwwerk

tereconstrueren.Ditabstractebouwwerk

wordtgemotiveerd,maarookverdektdoor

deIT-productendiemenmetzijnbehulpkan

maken:indrukwekkendetoepassingenen

flitsendewebpagina’s.Hoekanmende

motivatieerinhoudenmaarweldoorde

bomenhetboslerenzien?

Indeling

Onsantwoordis:

? Doorhetintegralebouwwerkéénoftwee

kerenteverkennenvanuit een consistentie

visie op de discipline,diedecontourenvan

hetgeheelaangeeft,i.p.v.caleidoscoop-

achtiglossefragmententepresenteren.

? Dooreenrodedraadtebiedenindevorm

vansteedsweerterugkerendeabstracte

concepteninverschillendegedaanten.

? Dooraantesluitenbijwatiedereenkent

enkanzien,enjuistniettebeginnenbijde

theoretischefundamenten.

? Doordestudentenop cruciale punten

verdeeldoverhethelebouwwerk(enniet

alleenophetniveauvanbeginners)onder-

delenzelftelatenconstrueren.

Indeeerstejarendatdecursusgegeven

werd,waserééndoorgang,beginnendbijde

fenomenendieiedereenkent:hetinternet,de

eigencomputer,eindigendbijhetfundament:

theoretischeinformaticaenelektronische

schakelingen.Devolgordedusomgekeerdals

indeoverigecursussenvanhetonderwijs-

62 63

Dinsdag17april

programma.Toendeomvangvandecursus

wegenssuccesverdubbeldwerd,kwamdaar

eentweededoorgangbij:langsdeprofessio-

neleactiviteiten(het Rationality Square

uit [Wupper et al. 2007]).

Zulkepresentatievandestofhoudtin

datmencomputernetwerkenmoetleren

begrijpenzonderdatmenvantevoren

computersheeftbegrepen,datmende

werkwijzevanprogramma’sleertbegrijpen

zonderprocessorentekennenendatmen

processorenconstrueertzondertewetenhoe

elektronischeschakelingengemaaktworden.

Dewereldopz’nkop.

Vraagsturing

Bijdeklassiekeopbouwvandestofinexacte

vakkenwordenantwoordenindejuiste

volgordegepresenteerd.Vragenkomenalleen

vooralseenstudentietsnietbegrijpt.Ofals

tentamenvragen.Onzecursusbreektmet

dezetraditieensteltvragencentraal.Ook

indewetenschapishetvindenvandejuiste

vraagtenslottevangrootstbelang.Datbete-

kentechternietdatzoalsinvraaggestuurd

onderwijsingegaanwordtopelkevraagvan

destudent.Daarvoorisgeenruimte.En

ineenvollecursuskunjemeteenbeperkt

aantaldocentennietaltijdpersoonlijkmaat-

werkbieden.

Wijproberendevoordelenvanbeideonder-

wijsvisiesteverenigendooreenandere

interpretatievan‘vraagsturing’:hetleerproces

wordtgeactiveerdengestuurddoorvragen

diewordenaangebodenaanstudenteninde

verwachtingdatdiewederomvragenoproepen

bijdestudenten.

De vraag van de dag

Elkedagvandecursusbegintmethethelder

neerzettenvande vraag van de dagalslei-

draadvooralleswatgebeurt.Allevragenvan

dedagsamenzijnzogekozendatzedehele

teverkennenruimtebestrijken.Zoisbijvoor-

beelddevraagvandeeerstedag:

Hoekunnenweorganisatiesencomputer-

systemenanalyserenalsnetwerk?

Omdatwehetlandschapvanbuitennaar

binnenwillenverkennenmogenweopzo’n

dagnietafdalennaarvragendiepasoplatere

dagenaandeordekomen.Ditbereikenwe

doorelkevraagvandedagtecomplemen-

terenmeteenaanname van de dag.Opde

eerstedagisdeaannamebijvoorbeeld:‘Men

kanknopenineennetwerkertoebrengente

doenwatzemoetendoen.’

Tijdensdecollegesopkomendevragenkunnen

wordendoorgeschoven:‘Nee,wenemen

vandaagjuistaandat...Dievraagbekijkenwe

lateropnieuw.’Dedocentstuurthetonder-

wijsdoorvragentesturen,endestudenten

lerenaldoendegedisciplineerdomtegaan

metaannames-eenbelangrijkeacademische

competentie.

Het vinden van de juiste vraag

Voordocentenishetverleidelijk,moeilijk

grijpbarebegrippenvasttespijkerenin

definities.Reproductiegerichteleerlingen

krijgendandeneiging,allesaandedefinities

vanhunmeestertemeten.Ditbevorderthet

begrijpenniet.Bovendienhanterenverschil-

lendeauteursverschillendedefinitiesvoor

dezelfdetermen,d.w.z.zegebruikendezelfde

termvooruiteenlopendeconcepten.

Indeinformaticazijnbijv.begrippenals

Deelnemer NIOC 2007

64 65

Dinsdag17april

? Bijnaniemandkanhetuitleggen.

Destudentenrealiserenzichdatzeiets

nognietgoedbegrijpenwathenvanzelf-

sprekendvoorkwam.

Ditisdekansomuitteleggendathetom

ietsandersgaat.‘Je moet bij wijze van

spreken vanavond aan je oma uit kunnen

leggen hoe het werkt, zonder jargon.’Als

menditgevenvaneenvoudigeantwoorden

steedsweeroefentzienstudentengauw

watdebedoelingisenbeginnenhetleuk

tevinden.

De vorm

Elkedagvaneenblokvantweewekenisop-

gebouwdstrengvolgenshetzelfdestramien

(zie de tabel hieronder).

Waartoedezerigide,repeterendevorm?

Enwaarblijftde‘bezinkingstijd’dieinhetvak

zonodiggeachtwordt?

‘computer’,‘communicatie’en‘program-

meertaal’centraal,maarallesbehalvescherp

afgebakend.Inonzecursusgevenwijdaar

helemaalgeendefinitiesvoor.Enalswe

ergenseendefinitiegeven(bijvoorbeeldvan

hetbegrip‘specificatie’),makenweduidelijk

datdezealleenindecontextvandezecursus

geldtendatanderemensenvanhetvakdat

woordmisschienandersgebruiken.

Watwewelgeven,oflievernogsamenmet

destudentenontwikkelen,zijnclassificaties

diehelpenomdóórtevrageneneenvaag

probleemconcreettemaken.

Zoisdevraag‘watiseigenlijkcommunicatie’

nietinteressant.Interessantisdatdestudent

zelfeenvaagcommunicatieprobleemmet

behulpvaneenbepaaldeclassificatie

kanidentificerenalsbijvoorbeeldconversie

tussenbotsenderepresentatie,ofjuist

correctheidvaneenprotocol.In plaats van

schijnzekerheid te bieden door definities en

geijkte antwoorden leren ze de studenten om

te gaan met onzekerheid.

Classificatiesgevenookeenblikophet

onderzoek:wekunnenvoorbeeldengeven

vooropenonderzoeksvragenenhetbelang

vanonzewetenschapindenabijetoekomst.

Antwoorden in eenvoudige woorden

Klassiekuniversitaironderwijslaatnietalleen

watvragenmaarookwatantwoordenbetreft

kansenliggen.Nogsteedsisdemeest

voorkomendeleercyclusereenwaarinhet

huiswerkvanstudentendoorstudent-

assistentenvoorzienwordtvanvinkjes(goed/

fout)enwaarinineen‘werkcollege’een

knechtjedeopgavenaanhetbordvoordoet.

Wiehetzietenmeenttebegrijpendenkthet

ooktekunnen.Studentenverwachtenhet

ookzeldenanders,hooguitvragenzeom

voorbeelduitwerkingen.

Waarommoeteendocentofassistentde

antwoordengeven?Alsdestudentendatzelf

doen,lerenzeveelmeer.Natuurlijkblijfthet

detaakvandedocenten,ervoortezorgen

datgeenverkeerdeantwoordenengeenopen

vragenblijvenhangen.

Inonzecursusverlangenwevanstudenten

datzeineigenwoorden,eenvoudig,zonder

jargonenzondervaagheid,uitleggenwatde

essentievanietsis.Ditwordtookregelmatig

geoefend.‘Leg nu eens helder in een paar

zinnen uit hoe men het voor elkaar krijgt dat

elke op het internet aangesloten computer een

uniek nummer heeft!’isbijvoorbeeldeenvan

deeersteoefeningen.Hierbijvallensteeds

weerdezelfdedingenop:

? Studentenzijnditnietgewend.Zedenken

datheteeningekleedsommetjeisofdatze

eenweetjemoetenreproduceren.

? Slimmestudentenproberendestellingte

ontkrachten,meestalzondereerstgoedte

vragenwateigenlijkbedoeldwordt.‘Maar

als je een inbelverbinding hebt, heeft je

computer helemaal geen vast nummer.’

Klopt,maardaargaathetnunietom,

beschouwalleendecomputersdieop

eengegevenmomenttegelijkaangesloten

zijnophetinternet.

? Denerdsonderdestudentenkomen

meteenmeteeningewikkeldverhaaldat

aanelkaarhangtvanweetjesencryptische

afkortingen.Hetgaathennietomuitleg

vaneenprincipeineenvoudigewoorden,

hetgaathenomhetdemonstrerenvan

techneutischekennis.

doel

08:45 brainstorm wakkerworden,merkendatereenprobleemis

08:55 devraagvandedag waargaanwehet(niet)overhebben?

09:00 verkenning rijkdom(warboel)aanfenomenen

09:55 opdracht zelfietsdoenomtrentdevraagvandedag

10:00 pauzeengroepswerk pzelfietsdoenbijdekoffie

10:45 analyse ordescheppend.m.v.onderwijsleergesprek

12:15 toelichtingpracticumopdracht uitkijkennaardemiddag

12:25 lunchpauze

13:00 wandeling verselucht,elkaarlerenkennen,informelegesprekken

13:45 practicum zelfietsdoen

15:45 responsiecollege zelfbeoordelen

16:45 hoorcollegeoveronderzoek uitkijknaarwetenschap,indrukvanonderzoekaan

eigenuniversiteit

Omgaan met onzekerheid

Eenblokcursusmetdezeinhoudelijke

opbouw,gecentreerdrondvragen,betekent

voordestudenten:tweewekenlangcontinu

lerenomgaanmetonzekerheid.Datkunnen

zijalleenlerenalszijookdaadwerkelijk

blootgesteldwordenaanonzekerheidenniet

continuaandehandwordengenomeninde

schijnzekerheidvancognitivistischeleer-

trajecten.Zoveelonzekerheidisalleente

verdragenalstegelijkzekerheidenhouvast

gebodenwordtendecursusleukblijft.

Inhoudelijkwordtzekerheidgebodendoor

devragenenaannamesvandedagalsvaste

ijkpunten.Maaronzeervaringisdaterook

zekerheidmoetzijnomtrentderegievan

elkedag:eengevarieerddagprogrammamet

telkensdezelfdeopbouw.Gedurendedeacht

66 67

Dinsdag17april

Gezamenlijk in actie

voor meisjes en ICT

Drs. Antoinette Taillie

Samenvatting

DeparticipatievanvrouwenenmeisjesinICT-

opleidingenen-beroepenisinNederlandzeergering:

hetaandeelvrouwenindeberoepsgroepICT’ersis

aljarenlangongeveer10%.Inanderelandenisde

participatievanvrouwenindeICTbeduidendgroter.

Ditgeeftaandatverbeteringvandesituatiemogelijkis.

Ict-STER

Zonderspecialemaatregelenzietheterechternietnaar

uitdathetpercentagevrouwenzalstijgen.Gerichte

samenwerkingtussenallebetrokkenpartijen-onder-

wijs,bedrijfsleven,beroepsverenigingen,expertise-

centra-isnoodzakelijk.InditEQUAL-projectIct-STER,

gezamenlijkeactievoormeisjesenICT,zettenaldeze

partijenzichinomnieuwbeleidennieuwemethodieken

teontwikkelenommeermeisjesenthousiasttemaken

vooreentoekomstindeICT.Deactiviteitenvanhet

projectIct-STER(eeninitiatiefvandeVHTO,landelijk

expertisebureaumeisjes/vrouwenenbèta/techniek)zijn

medio2005gestartenlopendoortotdecember2007.

jaardatwedecursusaanbiedenheeftzich

bovenstaande‘liturgie’uitgekristalliseerd.

Deervaringleertdathetbelangrijkis,deze

vormduidelijktemakenenzicherook

preciesaantehouden.

Afwisseling

Eenvaststramiengeeftzekerheid.

Deafwisselingheeftverschillendefuncties.

Fysiek:Deaandachtvasthoudendoor

wisselendevormenvanmentaleinspanning

endaartussendenodigerecreatie.

Cognitivistisch:Destofbelichtenvanuit

verschillendeperspectieven.

Cultureel:Hetoefenenvanverschillende

academischewerkvormen.

Didactisch:Hetinspelenopdeverschillende

fasenvanhetleerproces.

Academische attitude

Deelkaarafwisselendewerkvormenzijn

daarbijspecifiekzogekozendatzeeen

acdemischeattitudebevorderen:verwonde-

ring,meedenken,ordenen,verdedigen,helder

formuleren,oefenen,proberen.

Evaluatie

Iederjaarzijndeevaluatiesdoorstudenten

enthousiast.Dezeaanpakwerkt.

http://www.cs.ru.nl/H.Wupper/onderwijs/III

Literatuur

ErikBarendsenandHannoWupper,

Een academische introductie tot de

informatica.

In:Tijdschrift voor Informatica-Onderwijs

(TINFON).14(1).2005

HannoWupperandHansMeijerTowards

a Taxonomy for Computer Science.

In:Informaticsasadisciplineandinother

disciplines:whatisincommon?Informatics

inHigherEducation-IFIPWG3.2Working

Conference,Enschede,Aug.1997.

(MulderandVanWeert,ed)London1998

HannoWupperAnatomy of Computer Systems

- Experiences with a new introductory

informatics course.

5eNationaalInformaticaOnderwijsCongres

NIOC’99,

Enschede11en12november1999.Technical

reportCSI-R9914

[Wupper,Meijer2000]HannoWupperen

HansMeijer

Wat is informatica eigenlijk?

TINFON-tijdschriftvoorinformatica-onder-

wijs,9ejaargangnr.1en2(2000)

[Wupperetal.2007]http://lab/cs/ru/nl/

taxonomie

68 69

Dinsdag17april

De vier pijlers van de Ict-STER aanpak:

Gezamenlijke actie.

Ict-STERiseenbreedsamengesteldegroep

vanorganisaties(onderwijsinstellingen,

bedrijvenberoepsverenigingenvanICT-

docenteneninformatici,expertisecentraop

hetgebiedvangenderenICT/techniek)en

maaktgezamenlijkwerkvandeparticipatie-

verhogingvanmeisjesindeICT.

Integrale, longitudinale aanpak.

Ict-STERisgeenadhocactie,maareen

langlopendprojectwaarinsprakeisvaneen

integraleaanpak:genderinclusieveonderwijs-

vernieuwinggaatgepaardmetsensibilisering

vandocenten,decanen,oudersenbeleids-

voorbereiders,enmetondersteunings-en

beeldbeïnvloedendeactiesgerichtopmeisjes.

Ketenbenadering.

DeactiesinhetkadervanIct-STERstartenin

deonderbouwvanhetvoortgezetonderwijs

enlopendoortotenmetdeintredevan

afgestudeerdenopdearbeidsmarkt.

Combinatiestrategie.

Naastactiesdiespecifiekgerichtzijnop

meisjes,zijnookveelvandeactiviteiten

gerichtophetmeergenderinclusiefmaken

vanhetICT-onderwijs,omtezorgendatdit

evenzeermeisjesalsjongenszalaanspreken.

Activiteiten

Deactiviteiteninhetkadervanhetproject

Ict-STERkunnenwordenonderverdeeldin

devolgendeclusters:

Rolmodellen identificeren en mobiliseren

Meisjeshebbentijdenshunkeuzeproces

behoefteaanvoorbeeldvrouwen,vooralals

hetgaatomsectorenwaarinweinigvrouwen

werken,zoalsdeICT.DatvrouwelijkeICT-

professionalseenkleineminderheidvormen,

houdtechtertevensindatzijpraktisch

‘onzichtbaar’zijn.Erwordtveelaandacht

besteedinIct-STERaanhetopvelemanieren

zichtbaarmakeneninzettenvanvrouwelijke

ICT-rolmodellen.

Product Rolmodellen database

Eenvandemanierenommeisjesenthousiast

temakenvoorICT,isdoorhenincontactte

brengenmetvrouwelijkerolmodellen.Om

rolmodellenzichtbaartemaken,isinhetkader

vanEqual-projectIct-STERdeonlinedatabase

Spiegelbeeld(www.spiegelbeeld.net)opgezet.

InSpiegelbeeldzijninmiddelsbijna450vrou-

welijkeprofessionalsinbèta/techniek/ICTver-

zameld,waarvanruim200ICT-vrouwen.Ook

staanerfilmpjesopdewebsitevanvrouwelijke

ICT-professionals.

Meisjesenvrouwelijkestudentenwordenop

allerleimanierenmetdezerolmodellenin

contactgebracht.Zevertellenoverhunstudie,

hunbaanenoverwatzijleukvindenaanICT.

Vrouwelijkescholierendietwijfelenoverde

keuzevooreenICT-opleidingendiegraageen

dagmeteenvrouwelijkeprofessionalwillen

meelopen,kunnenzichviadesiteaanmelden.

Scholenkunnenviadedatabasevrouwelijke

professionalsuitzoekenomtekomenvertellen

overhunstudiekeuzeenloopbaan.

Toeleverend onderwijs

Docenteninhetvoortgezetonderwijs,én

docentenopleiders,zijnonvoldoendebekend

metgenderverschillendieeenrolspelenbij

vakkenalsinformatiekundeeninformatica.

Meerinformatiehieroverkanertoebijdragen

datdeinhoudvandezevakkenaantrekkelijker

wordtvoormeisjes.Bovendienspreekthet

kiezenvooreenICT-vervolgopleidingmeisjes

inhetvoortgezetonderwijsomallerleiredenen

nietaan.Verbeteringvanhetvoorlichting-

strajectvoordemeisjesenhunoudersen

gendersensibiliseringvandocentenendeca-

nent.a.v.niet-traditionelestudiekeuzeskan

hierinveranderingbrengen.

Product module meisjes en ICT in het onderwijs

InhetkadervanhetEqual-projectIct-STERis

doorhetRuuddeMoorCentrumvandeOpen

Universiteiteenmoduleontwikkeld:‘Meisjes

enICTinhetonderwijs’

DemodulesluitdecursusInformatievaardig-

hedenvanhetRuuddeMoorCentrumvan

deOpenUniversiteitNederlandaf.Deze

cursusisbedoeldvoordocenten:watkunnen

zijdoen,gegevenhetbelangvaninformatie-

vaardighedenvoorleerlingen,omhunonder-

wijsopditdomeinteversterken?Denadrukin

dezemoduleligtechterophetaspect‘meisjes

enICTinhetonderwijs’.

Aantrekkelijke ICT-opleidingen

Eenvanderedenenwaarommeisjeszelden

vooreenICT-vervolgopleidingkiezen,isdat

demeesteopleidingennietaansluitenbijwat

zijinteressantenbelangrijkvinden.BijICT-

snijvlakopleidingenvindenzijoverhet

algemeenmeervanhungading,getuige

deveelgrotereinstroomvanmeisjesin

dergelijkeopleidingen.Ookisgebleken

datmeisjesactiverendeonderwijsvormen

positiefwaarderen,alstenminsterekeningis

gehoudenmeteenaantalrandvoorwaarden

zoalsgenderinclusiviteiten‘levensechtheid’

vancases.Ontwikkeldeinzichtenhierover

wordenaangeboordomdeICT-opleidingen

aantrekkelijktemakenvoorzowelmeisjesals

jongens.

Verbetering kennis over gender en ICT

Langetijdiserweinigaandachtgeweestvoor

hetfeitdatmeisjeseenanderehoudingtegen-

overeneenanderebenaderingvanICThebben

danjongens.Bestaandekennishieroverwordt

brederverspreidendekennishieroverwordt

tevensverderontwikkeld.Datgebeurtvia

StudiumGenerales,workshops,dewebsite,

diversemediakanalen,enheteigene-zine.

Wiltumeerinformatieoverhetprojectende

resultatenervan?Neemdancontactopmet

AntoinetteTaillie(taillie@ict-ster.nl)of

LindaDerksen(derksen@ict-ster.nl)

www.ictster.nl

www.vhto.nl

www.hbo-i.nl

www.ou.nl

HetProjectIct-STERwordtmedegefinancierd

doordeEuropeseUnieinhetkadervanhet

Equal-programma(ESF).

Sterzaken

ProductezineSterzaken

http://www.ictster.nl/sterzaken/nr2/nr2.htm

70 71

Dinsdag17april

Girls and ICT in education

Bert Zwaneveld

Samenvatting

Ditpaperiseenbeknopteversievandemodulediede

cursusInformatievaardighedenvanhetRuuddeMoor

CentrumvandeOpenUniversiteitNederlandafsluit.

Dezecursusisbedoeldvoorleerkrachten:watkunnen

zijdoen,gegevenhetbelangvaninformatievaardighe-

denvoorleerlingen,omhunonderwijsopditdomein

teversterken?Denadrukindezemoduleligtechter

ophetaspect‘meisjesenICTinhetonderwijs’.De

achtergrondhiervanisdatteweinigmeisjesvooreen

ICT-gerelateerdeopleidingkiezen.Erzijnvoldoende

redenenomditverschijnseltedoorbreken.Devolgende

aspectenkomenaandeorde:genderaspecten,intrinsieke

motivatie,derolvandeleerkrachtenvaneducatieve

software.

Keywords

gender,teachercompetences,educationalsoftware

Organisatie NIOC 2007

72 73

Dinsdag17april

Introduction

Thesedaysthereisahugedifferenceinpar-

ticipationinICT-relatededucationbetween

girlsandboysintheNetherlands.Aconser-

vativeestimateisthatthereareabouteight

timesasmanyboysthangirlsinthiskindof

education.Thereare,however,noapparent

reasonsforthefactthatonlyfewgirlschoose

anICT-relatededucation.Overall,theNet-

herlandshavethelowestnumberoffemale

alumniinthedomainofscienceandtechno-

logyinEurope(OECD,2005and2006).Table

1providessomeinsightinthemisdistribution

ofgirlsandboysinscienceandtechnology

education.Unfortunatelytherearenofigures

availableforICT-relatededucation.

Therearemorethanenoughreasonstotryto

changethisstateofaffairs.Thepresent-day

societyistransformingintoaknowledge-

basedsocietyandICTisoneofthemostim-

portantenablingforcesinthistransformation

process.Inordertobeabletofunctioninthis

transformationprocessand,moreimportantly,

todetermineitscourse,allcitizens,female

andmale,shouldhaveamorethansuperficial

knowledgeaboutICTandskillstouseICT

andtheconceptsrelatedtoit.

Thispapersummarizesthereasonsfor

involvingmoregirlsinICT-relatededucation.

Furthermore,wefocusonthewayteachers

inprimaryandsecondaryeducationshould

useICTintheirlessons,assumingthat

their(competent)wayofusingICTintheir

teachingcandrawmoregirlstoICT-related

education.

ICTistheabbreviationofinformationand

communicationtechnology,thatisthetech-

nologytomakeallkindsofinformationavai-

lableandtofacilitateandsupportcommuni-

cationbetweenpeople,betweenpeopleand

machinesandbetweenmachines.Thescope

ofthispaperistheuseofICTbyteachersin

ordertosupportthelearningofstudents.ICT

isheredefinedascomputersandotherhard-

ware,software,networksofcomputers,and

especiallytheinternet.Thismeansthatour

mainfocusisnotonthetechnicalortechno-

logicalaspects,butonsearching,evaluating,

processingandincorporatinginformation,

andontheinteractiveandsocialaspectsof

humancommunication.

TheRuuddeMoorCentrumoftheOpen

UniversiteitNederlandisresponsiblefora

chapterofacourseone-literacyforteachers,

withspecialattentionfortheroleofgirls.

Thispaperisasummaryofthatchapter.The

coursewillbepublishedinSeptember2007.

TheworkispartoftheprojectICT-STER

subsidizedbytheEuropeanEqualProjectESF.

Context

Schoolsnowadaysaredevelopingfrom

‘closed’institutionswherethedominant

characteristicistransferof(mostly)

theoreticalknowledgebytheteachersto

‘open’organizationswithanewpopulationof

selfconsciousstudents.Schoolshavetocope

withthedemandsofparents,enterprises

andthesocietyatlarge.Fromaveryyoung

agechildrenareconfrontedwithICTsothat

itisapartoftheirnaturalenvironment.The

generationgapcanthesedaysbedefined

asthedegreetowhichpeopleparticipatein

thedigitalworld.Youngpeoplehavemobile

phones,mp3-players,computerswithinternet

connection,theyusemsnandcommunicate

witheachotherworldwidewhereastheir

eldershaveproblemswithkeepingupwithall

newdevelopmentsinthisfield.Whatisalso

changingistherelationtothevirtualworld.

Insteadofpassivelylookingatascreen,

thescreenisameansforactiveinvolvement

andinteractionwithothers,forinstanceby

chattingandgaming.

AlthoughICTisanacceptedpartof

citizenshipandtheworkingenvironment,

thepossibilitiesofICTinteachingarenot

usedtothefullextent.Theinternetasa

sourceofinformationiswellknown,themost

frequentuseofthisinformationiscutand

pastewithoutreflectiononthemeaningand

Dutch educational system Sector or Profile girls boys

PreparatoryVocational Technology 4,5 49,1

Education(vmbo),

14–16yearold

SeniorGeneralSecondary NatureandTechnology 1,4 18,0

Education(havo), (NatuurenTechniek)

16–17yearsold

SeniorGeneralSecondary NatureandHealth 17,2 16,5

Education(havo), (NatuurenGezondheid)

16–17yearsold

UniversityPreparatory NatureandTechnology 3,5 25,1

Education(vwo), (NatuurenTechniek)

17–18yearsold

UniversityPreparatory NatureandHealth 34,5 24,0

Education(vwo), (NatuurenGezondheid)

17–18yearsold

SeniorSecondaryVocational Technology 7,9 47,3

Education(mbo)

Universityofprofessional Technology,Industry, 1,7 13,4

education(hbo) Architecture(Techniek,

Industrie,Bouwkunde)

Universityofprofessional Science,Mathematicsen 1,2 12,6

education(hbo) Computerscience

(Natuurwetenschappen,

WiskundeenInformatica)

University(wo) Technology,Industry, 2,7 14,7

Architecture(Techniek,

Industrie,Bouwkunde)

University(wo) Science,Mathematicsen 6,4 13,2

Computerscience

(Natuurwetenschappen,

WiskundeenInformatica)

Table 1 Participation girls and

women in science/technical

education (in percentage of

the total female population,

respective boys in the sectors

of Dutch educational system)

74 75

Dinsdag17april

valueoftheinformationfound.Itissug-

gestedbysomethatthisisduetothelack

ofknowledgeandskillsoftheteacherswith

respecttoICT.IntroductionofICTintea-

chingasonemoresourceofinformationhas

noaddedvalue.Instead,ICTshouldleadto

arethinkingandadaptationoftheteaching

program,thepedagogyandthelearning

processoftheteachersinvolved.

Impact of ICT

Pupilsandstudentsdon’tlearnfortheschool

butfortheirlivesascitizensandworkers

withintheknowledge-basedsocietywhich

demands,aspreviouslysaid,morethan

superficialknowledgeandskillsofICT.In

thatsocietyinformatization,automatization,

communicationandknowledgeareinter-

twined.Butatthecenterofthatsocietyare

thepeoplewiththeircreativity,andtheir

initiatives.Moreover,ICThasastronginflu-

enceonthewayinwhichpeoplework,com-

municateandlearn.ICThasagreatinfluence

onalmostallaspectsofoursociety:from

healthcaretodefense,fromentertainment

toscience,fromtransporttoagriculture.

AnotherveryimportantaspectofICTisthat

itis,evidently,notamono-discipline,but

thatithasalpha,betaandgammaaspects,

infactmaybeitshouldbeseenasafourth

discipline:delta.

Intable2aglobaloverviewisgivenofthe

ICT-backgroundofparticulargroupsinour

society.

Generallyspeaking,learningdoesnotend

aftercompletingschooloruniversity,every

personfaceslifelonglearning.Thisapplies

especiallytoICT,becauseICThasabsolutely

notreachedtheendofitspossibilitiesyet.It

isthetaskoftheschoolstomakeagoodstart

withthislifelonglearning.

HowschoolsimplementtheirvisiononICT

intheirteachingprogramistheirownchoice.

Notallaspectsofthisprocesscanbetreated

inthispaper,duetotimerestrictions.Inthis

paperwefocusontheissuehowtointerest

moregirlsforICT-relatededucationandwhat

schoolscandotogetthegirlsinvolved.

Motivation

Thesedaysmanyeducationalinnovations

aimatstudent-centeredlearning.Frequently

usedtermsare:activelearning,selfregulating

learning,authenticlearning,collaborative

learningusingreallifeproblemsand

situations.ICTenablessuchformsoflear-

ning.Theintendedstudentbehaviorresem-

blesstronglywhatinresearchiscalledin-

trinsicmotivation.Thismeansthatstudents

performtheirjobsinschoolbecausethey

likethemandnotbecausetheyareurgedto

dothem.Intheresearchliteraturetheretwo

complementarylinesofresearchwithrespect

tointrinsicmotivation:theSelf-determination

Theory(Ryan&Deci,2000)andtheDual

ProcessingSelf-RegulationModel(Boekaerts,

2005).Theessenceofbothlinesofresearch

isalearningenvironmentthatenhancesthe

autonomyofthestudents,thatoffersasafe

socialenvironmentandthatgivesstudents

thefeelingthattheyaredevelopingtheirown

competencies.Studentsconceivethelearning

environmentasbeinginagreementwiththeir

learninggoals.MartensandBastiaens(2006)

investigatetherelationbetweenautonomyof

thelearnersandtheirintrinsicmotivation.If

thelearningenvironmentisverydirectiveand

suppliesonlyasmallamountofcontrolto

thestudents,theintrinsicmotivationofthe

studentisdisturbed.Theirresearchquestion

waswhichformofautonomyworksbestand

whenlackofcontroldeterioratesintoanarchy

wherenolearningtakesplace.Theirrestricted

researchdesigngivesnounambiguousans-

wers,butthedatatheycollectedindicatethat

thereis,indeed,astrongcorrelationbetween

autonomyandintrinsicmotivation.Also,

thereistheindicationthatautonomyfor

thestudentscanimprovetheirintrinsic

motivation,butthatitisbettertogive

autonomywithrespecttothesubjectmatter

andnottothewaytheteachingisorganized.

Forprimaryandsecondaryeducationwith

welldefinedteachingprogramsitisnoteasy

totranslatethisconclusionintoateaching

practice.AppliedtotheuseofICTinteaching

thiscouldmeanthattheteacherhasthefinal

decisiononhowICTwillbeused.

Gender aspects

Fromstudies(seeforinstanceValkenburg

(2006))aboutthequestionwhatthemain

causesareforthedifferencesbetweengirls

andboys,itisquiteclearthatgirlshave

qualitiesthatfitverywellintheprofileofan

ICT-worker:communicativeskills,strategic

insight,readinesstolisten,demandinghigh

qualityresults,andbeingamotivatingforce

forco-workers.Yet,ICTisaman’sworld.

BymixingICTandmultimediatherewill,

hopefully,bemorepossibilitiesforwomen

becausethisimpliesmoreattentionto

group ICT-background

Allcitizens HavesufficientICTknowledgeandskillstouse

theICTtoolsmostaccepted

Pupilsandstudents Leaveschoolbeingconfident,creativeand

productiveusersofICT

Teachers Haveinsightinmeaning,opportunitiesand

risksofICT

Managers Haveinsightintheimpactofdecisionsthrough

theirinsightin

ICT-drivensystems,processesandinnovations

ICT-specialists HavecreativityinusingICT,deepinsightinICT

andarecompetentcompetentindisseminating

theirknowledge

Table 2

Necessary ICT-back-

ground of particular

groups

76 77

Dinsdag17april

creativityandsocialaspects.

Thereseemtobeatleastintwowaysin

whichschoolscandosomethingtodraw

moregirlstoICT-relatededucation:less

focusonthetechnicalaspectsandcreating

classesinwhichthereareonlygirlsandno

boys.Also,teacherscanchangethewaythey

useICTintheirclassrooms.Forinstance,

girlsprefertheuseofICTwhenitsupports

collaborativelearninginsteadofindividual

learning.Girlspreferrichinterfaceswith

examples,imagesandsound.Puzzles,games

andsimulationswithoutcompetitionand

withanonfrustratingdegreeofdifficultyare

favoredbygirls.Teachersshouldbeawareof

theiroftenunconsciousideasaboutgirlsand

boys.Ifpossible,schoolsshouldaskfemale

rolemodelstogivelecturesabouttheway

theircompaniesuseICT,schoolsshouldnot

toleratea‘macho’culture.

ICT-competencies of teachers

Alotofpublicationsaimtodescribewhich

arethecompetenciesteachersshould

havewithrespecttotheuseofICTintheir

teaching.Thisisadifficultjob,becausethe

fieldisverylarge:aprimaryschoolteacheris

notthesameasasecondarymathematicsor

Englishteacher.Intheliteratureonecanfind

recommendationsonahighandabstract

levelorfocusingontheproceduralaspects

oftheimplementationofICTinteaching.

Kirschneretal.(2002)madeaninventoryof

themostrelevantICT-competenciesfortea-

chers,basedonaninternationalsurvey.This

inventorywasmadeforDutchInspectorate

ofEducation.Kirschneretallistthefollowing

fivetypesofICT-competencies.

? personalandbasicskillsneededforOffice

applications

? ICTasamindtool:teacherscanuse

softwarethatsupportmeaningfulthinking

andworking

? pedagogicaluseofICT:ICTshouldsupportresourcebasedlearningandcollaboration

inadigitallearningorworkingenvironment

? ICTinaneducationalsetting:meaning,

opportunitiesandrestrictionoftheuseof

ICTinteaching

? socialaspects:ICTinfluencesthesociety,teachersshouldusethis.

Hogenbirk(2006)oftheDutchInspectorateof

Educationpublishedabookletwithabottom

upapproach:hegivesadescriptionofwhat

individualteachersorschoolteamsdowith

ICT.Theconclusionsarethattheteachersare

notverywellawareoftheirowndevelopment

inusingICT,-itismoreinformalthanformal

learning-,monitoringofandreflectingonthe

learningofteachersthemselvesisnecessary

andthereisnoexplicitattentionoftheteachers

forprofessionalization.Tosaytheleast,itis

remarkablethatthereisagreatdifference

betweentheattentionforthelearningof

teachersandthelearningofpupilsor

studentswithregardtoICT.

Teachersshoulddesigntheirteachingfrom

answerstoquestionssuchaswhattoteach

(goals),howtoteachit(designingthe

teaching/learningprocessincludingtools,

motivation,testing,procedures),towhom

theteachingisaimed(priorknowledgeofthe

students),whytheyshouldteachit(social

andindividualrelevanceofthechoices).On

anotherlevelthevisiononthefunctionof

teachingplaysanimportantrole.Inthe

Netherlandsthereisashiftfromtheteacher

astheonewhoisresponsiblefor‘transfer’of

knowledgeandskillstotheteacherasthead-

viserandthecoachofthestudents.Students

aremoreandmoreresponsiblefortheirown

learning.Volman(2005)arguesthatthis

kindofteachingisunthinkablewithoutICT.

TeachersshoulduseICTasanaturaltool,

buttheyshouldrefrainfromlookinglike

‘ICT-nerds’toavoidnegativeeffectsongirls.

Teachersshouldalsobeawareofwellknown

pitfallssuchasgivingmoreattentiontoboys,

havingprejudicesaboutgirls,etc.Thepro-

cessofchoosingcontinuingeducationshould

becarefullyorganizedandmonitored,especi-

allywithrespecttoICT-relatededucation.

Girls and ICT

ICTisoftendesignedwithstrongemphasis

onthetechnologicalpossibilities.Important

aspectsareaccelerationandsimplificationof

processes,andprovidingalotofinformation.

Howsoftwareandhardwarewillevolveinthe

future,giventheknowledge-basedsocietyICT

willfunctionin,ishardtoforecast.Everyone,

butspeciallyyoungpeople,havetoworkwith

ICT.So,everyoneis,inonewayoranother,

partofthefutureevolutionofICT.Itisnot

unlikelythatanewgenerationofICT-toolsis

notonlybasedontechnologicalprinciplesbut

willrespondtothewayyoungpeopleuseICT.

Awordprocessorhardlyreflectstheway

youngpeoplecommunicate.Inourview

newgenerationsofICT-toolsshouldtoa

greaterextentreflectthewayyoungpeople

useICT:ICTwillofferamoreopen

environmentthanthepresentICT-tools.

Theusercanoperatemoreautonomously

andcreatively.Interactionisanotherkeyword.

Thissupposesinsightinmeaning,

opportunitiesandrestrictionsoftheseICT-

toolsfortheuser.E-literacyforstudentsisa

goodexampleofthisopenapproach.Theuse

oftheinteractivesmartboardisanother.The

studentsusealotofICT(internet,browser,

wordprocessor,presentationprogram,etc)in

ordertogetinsightinthesubjectmatterand

toshowtheresultofthelearningprocess.

Theteacherhastobecompetenttoprepare

forsuchaformofteaching.Awarenessof

whatispossiblewithICTinsuchteachingis

onestepforteachers,readinesstouseICT

isthenextstep.Butalsoitisimportantthat

teachersexploreICTwithrespecttoamore

openuseasautonomy,creativityand

interaction.Myclaimisthatamoreopen

useofICT,andafortiorimoreopenICT,can

bridgethegapbetweenyoungpeopleand

theirteachers,and,moreimportant,between

girlsandboys.Figure1illustratesthegrowth

inICT-competenciesofteacherandthe

‘move’frommoreorlesscloseICT-toolsto

moreopenones.

Openness

of ICT-

tools

ICT-competencies of teachers

future

now

Figure 1

ICT-competencies of teachers

versus openness of ICT-tools

78 79

Dinsdag17april

References

Boekaerts,M.(2005),Self-regulationwithafocus

ontheself-regulationofmotivationandeffort,in

I.E.Siegel&K.A.Renninger(Eds.),Handbookof

ChildPsychology.NewYork:Wiley

Dijk,Betsyvan,AnnekeHacquebard&

BertZwaneveld.(2005),KeuzevakInformaticain

deTweedeFaseHAVOenVWO,Heerlen:Open

UniversiteitNederland/RuuddeMoorCentrum

(inDucht)

Hogenbirk,Pieteretal.(2006),Leraren:Klikt’t,

Utrecht:InspectievanhetOnderwijs(inDutch)

Kirschner,P.A.,Wopereis,I.G.J.H.&Vanden

Dool,P.C.(2002).ICT3:Informationandcommu-

nicationtechnologyforteachertraining:Pedagogic

benchmarksforteachereducation.Utrecht,the

Netherlands:InspectievanhetOnderwijs

Martens,Rob&TheoBastiaens(2005),Derelatie

tussenautonomieenmotivatie,inOnderzoekvan

Onderwijs34(1),p37–40(inDutch)

Ryan,R.M.&Deci,E.L.(2000),Self-Deternation

Theoryandthefacilitationofintrinsicmotivation,

socialdevelopmentandwell-being,in:American

Psychologist,55(1),p.68-78

Valkenburg,Miranda(2006),Kennisdocument

genderinclusiviteit,naaraantrekkelijkeict-

opleidingenvoormeisjes,Amsterdam:HBO-

I-stichting(documentinhetkadervanhet

EuropeseEqualprogramma(ESF))(inDutch)

Volman,Monique(2005),Avarietyofrolesfora

newtypeofteacherEducationEducational

technologyandtheteachingprofession,in:

TeacherandTeacherEducation(21),p15-31

Volman,M.L.L.(2006),Jonglerentussentraditie

entoekomst,derolvandocenteninleergemeen-

schappen,Amsterdam:OnderwijscentrumVU,

VrijeUniversiteitAmsterdam(inDutch)

Zwaneveld,Bert(2005),Wiskundeeninformatica:

innovatieenconsolidatie,overvrageninhetwis-

kunde-eninformaticaonderwijs,Heerlen:Open

UniversiteitNederland(inDutch)

Zwaneveld,Bert&TheoBastiaens(2007),

Ict-competentiesvandeleraar,overhet

ondersteunenvanonderwijsprocessenmetict,

submitted(inDutch)

Artificiële Intelligentie

in het hbo

Marten Teitsma - HogeschoolvanAmsterdam

Samenvatting

OpdeHBO-Iopleidingenwordtinslechtsbeperkte

mateaandachtbesteedaantechniekenvanArtificiële

Intelligentie,zoblijktuiteenkleineenquêtedieikheb

gehouden.Datisjammerwantinhetbedrijfslevenen

bijdeoverheidwordthiersteedsmeergebruikvan

gemaakt.HoewelAIinhetgeheelnietindeHBO-I

competentieswordtgenoemd,pleitikervoordeze

techniekeninhetcurriculumoptenemen.Ditkanals

eenspannendstuktechniekwordengebrachtdoor

gebruiktemakenvanhetoudeenmisschiennog

bestaandebeelddatAItotdoelheeftmenselijke

intelligentietevervangen.

Keywords

ArtificiëleIntelligentie,HogerBeroepsOnderwijs.

Marten Teitsma

Het IJ vanaf

Passenger Terminal

Amsterdam

80 81

Dinsdag17april

Inleiding

Informaticaiseenvakgebieddatsindszijn

ontstaaninbewegingis.Datmagookgeen

verbazingwekkengeziendejeugdigheidvan

hetvakgebieddatimmersnietouderisdan

60of70jaar.HetdeelgebiedArtificiëleIntel-

ligentieiszelfsnogjongerwanneerwede

Dartmouthconferencein1956alsstartpunt

nemen.Enmetjeugdigheidkomtbeweging

omdatnognietalleseenplekheeft,onder-

delennognietuitontwikkeldzijnenparadigma-

wisselingenregelmatigvoorkomen.

Hierwilikingaanopdevraaginhoeverre

binnenhethboaandachtwordtbesteedaan

techniekenzoalsdieontwikkeldzijnbinnen

AI.Uiteenkorteenquêteblijktdaterslechts

geringeaandachtvooristerwijlindewereld

omonsheensteedsmeergebruikwordt

gemaaktvandezetechnieken.Ikzaldaarvoor

eerstschetsenhoeAIdoorveelmensen

wordtgezien,indeovertuigingdatditbeeld

eenrolspeeltindezediscrepantie.Ikzet

ditnaasteenanderbeeldvanAIengainop

hetzgn.AI-effectdatookeenrolspeelt.Een

derdeaspectdatiknaarvorenwilbrengen,is

degrotehoeveelheiddatawaarwemeeom

moetengaanendieniettegebruikenis

zondertechniekenvanAI.Afsluitendzalik

concluderendaterinhethbomeeraandacht

voorAIzoumoetenzijn.

Enquête

Uiteenkleineenquêtedieikhebgehouden

onderHBO-Iopleidingenblijktdatiets

minderdandehelftvandeopleidingen,

waarikeenreactievanhebgehad,geenenkele

aandachtaanAIbesteden.Deopleidingendie

welaandachtbestedenaanAIdoenditin

beperktemate:studentenkunnenAI-vakken

kiezen.Slechtseenzestalopleidingen

verplichtstudententothetopdoenvan

kennisoverAI.Ditkandanvariërenvan0.05

tot4studiepunten.Opvieropleidingenishet

voorstudentenmogelijkmeerdan15ects

bezigtezijnmetAI.Depopulaireonder-

werpentijdensAI-vakkenzijndetraditionele

technieken:expertsystemen,fuzzylogic,

neuralenetwerkenengenetischprogram-

meren.Deinteressevanstudentenisover

hetalgemeenredelijktenoemen.

VoorhetnietaanbiedenvanAI-vakken

wordentweeredenengenoemd.Deeersteis

datmeneenafwegingheeftmoetenmaken

enaanAIgeenprioriteitwerdgegeven.De

tweederedendiewordtgenoemdisdater

vanuithetbedrijfslevengeenvraagnaaris.

Meerdandehelftvanderespondentenkon

echternietdevraagbeantwoordenofer

bedrijveninderegiowarendiegebruik

maaktenvanAI-technieken.

DatAInietwordtgenoemdindehbo-compe-

tentieszoalsdievermeldstaanin’Bachelor

ofICT’,datdoorhetHBO-Iplatformisuit-

gegeven,maggeenverbazingwekken.Deze

competentieszijnzoabstractenalgemeen

geformuleerddathetnoemenvanspecifieke

techniekennietzouhebbengepast.Welis

hetjammerdatookindetoegevoegde

voorbeeldennietéénkeerdezetechnieken

wordengenoemd.

Het Frankenstein effect

VanAIkunjetweeverschillendebeelden

hebben:AIalseenwetenschapdietotdoel

heeftmensenteimiterenofeenAIdiede

bedoelingheeftóókslimmeoplossingente

Karel van der Toorn, voorzitter

College van Bestuur UvA-HvA,

opent NIOC 2007

82 83

Dinsdag17april

bieden.Ditiswatmensterkeenzwakke

AInoemt.HetbeelddatAItotdoelheeft

mensentevervangenisheelsterk,blijft

gemakkelijkhangenenheeftertoegeleid

datveelmensenenigszinswantrouwend

tegenoverAIstaan.Dezeangstisalouden

komtvoortuitwatDijksterhuis‘demechani-

seringvanhetwereldbeeld’heeftgenoemd.

Dezemechaniseringkwamtotvollewasdom

indewerkenvanSpinozadieindelate17e

eeuwhetbestaanvanwonderen,engelen

endeduivelverwierp.Zichbaserendopde

ideedatalleskanwordenverklaardm.b.v.

natuurwettenontwikkeldehijeenfilosofie

diezichradicaalafkeerdevandeheersende

ideeënvanenoverkerkenstaat.Wanneerook

hetdenkenengedragvanmensenverklaard

kanwordendoornatuurwettendanisdeze

slechtsonderdeelvandenatuurennietmeer

bijzonder,alsdaarvoor.Ditideewerdverder

ontwikkelddoorfilosofenalsLaMettriedie

methetboek’L’Hommemachine’volophet

materialismeverkondigde.

Wanneerdemensvolledigm.b.v.natuurwet-

tenverklaardkanwordendanishetnog

maareenkleinestapnaarhetnamakenvan

eenmens.Ditwerdbeschreveninderoman

FrankensteinvanMaryShelleyin1818,waarin

eenwetenschappereendoodlichaamtot

levenprobeerttebrengen.Nadatditwezen

totlevenisgebracht,blijkthetnietmeerte

beheersen.Hetwezendoodteerstdebroer

vandeschepperenlaterookzijnbeste

vriendenzijnvrouwopdehuwelijksnacht.

Descheppingblijkteenbeestengevaarlijk

voormensen.Enhiermeeontstaatangstvoor

ditideeendezeontwikkeling.

Ookwetenschappershebbennietnagelaten

hetbeelddatcomputersmensenkunnen

vervangentebevestigen.Metdebedoeling

devooronderzoekbenodigdegeldente

verkrijgenishetnooitverkeerdgouden

bergentebeloven.Wetenschappersdietech-

niekenvanAIontwikkelen,zijndanookniet

bescheidengeweestalshetgaatomwatze

uiteindelijkzullenbereiken.ZoalsdeHerbert

Simondiein1957hetvolgendezegt:

It is not my aim to surprise or shock you -but

the simplest way I can summarize is to say that

there are now in the world machines that think,

that learn and that create. Moreover, their

ability to do these things is going to increase

rapidly until -in a visible future- the range of

problems they can handle will be coextensive

with the range to which the human mind has

been applied.

Machinesdiedenken,lerenencreëren.

Machinesdiedingendoendiemensenook

doen.Machinesdiemensennaardekroon

stekenenzeinderdaadkunnenvervangen.

Hetisdannogmaareenkleinestapnaar

deoverheersingzoalsdieinfilmswordt

verbeeld.

Demeestmoderneuitingenvanditideeen

dedaaraanverbondenangstkomenterugin

filmsals’2001,ASpaceOdyssey’uit1968van

StanleyKubrickende’Terminator1,2en3’uit

heteindevandevorigeeeuwof’I,Robot’van

nogmaareenpaarjaargeleden.InKubrick’s

filmishetHAL9000,afkomstiguiteenfamilie

computersdienognooiteenfoutheeft

gemaakt,diezichraarbeginttegedragen.

NadatHALtocheenfoutheeftgemaakt,

besluitendeastronautenHALuitteschakelen.

Hoewelzehunbesthebbengedaandittever-

bergenvoordecomputerkomtdezeerachter

envermoordt,uitzelfverdediging,opéénna

alleastronauten.OokindeTerminatorserie

en’I,Robot’makencomputers,dielijkenop

mensen,veeldoden.Hetissteedsweerde

angstdatmachinesdiemensenmakennaar

huneigenbeeldnietmeerindehandtehouden

zijneneengevaarwordenvoormensenen

uiteindelijkdemensheidzelf.

Ofhetnuwelofnietmogelijkis,hetiseen

beelddatbeklijftwanneerwordtgezegddat

AIzichbezighoudtmethetnabootsenvan

menselijkeintelligentie.

Het AI-effect

NaastditbeeldkanAIookwordenom-

schrevenalsoperationeelrationalisme,

waarbijheterveelminderomgaatmensen

natemaken,alswelnáástdemenselijkeintel-

ligentie,machinestemakendieproblemen

óókslimkunnenoplossenenredeneren.

Hierinzienweonderzoeknaarzoeken,

redenerenenplannenzonderdathetnodig

ismenselijkgedragnatebootsen.Welishet

zodatdeoplossingendiemenbinnenAI

bedenktaltijdwiskundigverantwoordzijn.

Danontstaatechtereenanderprobleemvoor

debeeldvormingrondomAI.RodneyBrooks,

directeurvanhetMITComputerScienceand

ArtificialIntelligenceLaboratory,zegthierover

hetvolgende:Every time we figure out a piece

of it, it stops being magical; we say, ’Oh, that’s

just a computation’.

DitishetzogenaamdeAI-effect.Wanneer

eenAI-projectwordtgestartisiedereenhet

erovereensdatomdiespecifieketaakte

verrichtenintelligentienodigis,wanneer

zoietsdooreenmenszoumoetenworden

gedaan.Wanneerhetprojectnietslaagtwordt

gezegddatditbewijstdatAInietmogelijkis

enalshetprojectslaagtendetaakvanzijn

mystiekeaspectenisontdaan,vindtmenhet

nietechtheelergintelligentwatergebeurt.

Enwanneerhetwordtgeïmplementeerdishet

degewoonstezaakvandewereldgeworden.

Jezoudanook,enigszinscynisch,kunnen

zeggendatdeAIvanvandaagdeinformatica

vanover10jaaris.

InditAI-effectziejeookmooihoebeide

beeldenvanAI,desterkeAIenzwakkeAI,

doorelkaarheenverwevenworden.Eerstis

hetmoeilijk,nietnavolgbaarentebegrijpen

hoemensenbepaaldedingendoenenver-

volgensisheteen’eenvoudig’rekensomme-

tjedatnueenmaalsnellerdooreencomputer

kanwordenuitgevoerd.

Bedolven onder data

OnlangswerddoorIDC,eentechnologie

onderzoekbedrijf,ineenrapporthetaantal

bytesdatelkjaarwordtgeproduceerdgeschat

op161miljardEb.Zehebbendaarbijalles

geteld:foto’s,video’s,e-mails,webpagina’s,

SMS,telefoongesprekkenetc.Omeenideete

krijgen,kunjehetvergelijkenmet12stapels

boekendievanhiertotdezonreikenof3

miljoenmaaldeinformatiedieopgeslagen

ligtinalleboekendietotnutoewerden

geschreven.Dezeenormehoeveelheid

informatiewordteenlast,nietalleenomte

bewarenmaarvooralookomdathetzorgt

voorheelveelruiswanneerjegaatzoeken.

Desituatieiszelfsnietvergelijkbaarmetde

spreekwoordelijke’speldindehooiberg’en

kostveelgeld.Zozaleenbedrijfdat1000

werknemersindienstheeftdieregelmatig

informatiebinnenenbuitendeorganisatie

84 85

Dinsdag17april

moetenzoekenveelgeldoverdebalkgooien.

Perjaarkostdatmeerdan5miljoendollar,zo

blijktuitditrapport.Eenenquêteonder1000

middenmanagersleverdeopdatdehelftvan

deinformatiediezevindentijdenseenzoek-

tochtwaardeloosis.Hetblijktdatdemeeste

organisatiesnietdezoekapplicatieshebben

diepassenbijzoeenenormehoeveelheid

beschikbareinformatie.Enalsdatsoort

up-to-dateapplicatieserwelzijn,wordenze

nietdoordachtgenoeggebruikt,aldusIDC.

Weziendezeenormetoenamevandataop

allerleiniveau’senopallerleimanieren.Een

kleinerondgang.

Tegenwoordigwordtinhetkadervanveilig-

heidsteedsvakervideosurveillancegedaan.

OnlangswasditookhetplanindeUtrechtse

wijkOndiep.Ditkongeendoorgangvinden

omdatdevoorhetbekijkenvandebeelden

noodzakelijkemenskrachtnietaanwezigwas.

Inmiddelszijnprovidersverplichtemail-en

telefoongegevenstebewarengedurende1,5

jaar.Dehoeveelheiddatadiehiermeewordt

gegenereerdisenorm.Eenvoudigezoek-

algoritmendiealledatadoorploegenzijn

hiervoornietmeergeschikt.

De praktijk van AI

EénvandeaangegevenredenenomgeenAI

ophethboaantebiedenisdatervanuithet

bedrijfslevengeenvraagnaaris.Hierwilik

latenziendatopdeplekkenwaaronze

studententerechtkunnenkomenvolop

gebruikwordtgemaaktvanAI.Ikzalingaan

ophoeAIbinnenhetbedrijfsleven,deover-

heidenwetenschapeenrolspeelt.

Hetbedrijfslevenendeoverheidgebruikt

welAI-techniekenmaarnoemtzevaakniet

zo.Menkentdeangstvanmensenvoorhet

onbekendeenverbergtdetechniekvoorde

gebruiker.Tochwordterveelgebruikgemaakt

vanAI-technieken.Ontologieënworden

gebruiktvoorkennisontsluitinginorganisaties,

expertsystemenenfuzzylogicwordennog

steedsveelgebruiktindefinanciëlewereld

enbayesiaansenetwerkensteedsmeerin

demedischesector.Zelfseenapplicatiedie

weallemaalkennen:deOfficeAssistentvan

Microsoftmaaktgebruikvanditsoort

technieken.Ditnoghelemaalafgezienvan

visionenspeechrecognitionwaarsteeds

meerbelangstellingvoorisendieookals

AI-techniekenmogenwordenbeschouwd.

Inhetbedrijfslevenwordtjuiststeedsmeer

gebruikgemaaktvanAI-technieken.Ikgeef

eenpaarvoorbeelden.HetRijswijksebedrijf

Bolesianontwikkeltenverkooptsoftwareen

servicesterondersteuningvankennis-en

informatiemanagement.Zebiedeneen

productaandatdeklantenhelptbijhet

classificerenenzoekeningrotehoeveelheden

informatie.Ophunwebsiteschrijvenze:

Bolesian is overtuigd van het nut van AI en

kennistechnologie. Meer dan 18 jaar ervaring

in alle markten en met het oplossen van vele

ingewikkelde problemen m.b.v. kennis-

technologie hebben ons geleerd dat kennis-

technologie grote toegevoegde waarde levert

als het gaat om processen te automatiseren.

De traditionele IT is gewoon te beperkt in haar

mogelijkheden bepaalde problemen automatisch

te processen.

HetbedrijfSoundIntelligence,gevestigdin

hetcentrumvanGroningen,heeftzichvol-

lediggespecialiseerdindeontwikkelingvan

zeergeavanceerdedetectietechniekenop

basisvangeluid.Najarenlangonderzoek

naardewerkingvanhetmenselijkgehooris

in2000SoundIntelligenceBVopgericht.

Sigardiseentoepassingvandetechnologie

diezodanigisingestelddathetinstaatis

agressieenangsttedetecteren.

Enalswewatverderomonsheenkijkendan

zienwemeervoorbeelden.Doorde’Associ-

ationfortheAdvancementofArtificialIntel-

ligence’wordtelkjaareenaantalapplicaties

uitgekozenomdatzevernieuwendis.Zo

wordtinBaltimoreCountyinsamenwerking

metdeUniversityofMarylandeenapplicatie

ontwikkelddiekindereneenschooltoewijst.

Hierbijwordtrekeninggehoudenmetmeerdere

criteriaalscapaciteitvandeschool,kosten

vanbusvervoerendistributievansociaal-

economischeachtergrondenwaar

hetallemaalombegonnenis.Deapplicatie

helpteindgebruikersdooralternatievente

presenteren,dezetevergelijkenenbeslis-

puntentetonen.Eenalfa-versieisdit

schooljaaringebruik.

DeMTRCorporationdiehetHongKong

metrosysteembeheert,heefteenautomatische

planningvanonderhoudswerk.Hetmetro-

systeemverwerktelkedag2,4miljoen

passagiers.Ondanksdat,heeftdemetroeen

punctualiteitvan99%in2004.Elkenacht

wordthetmetrosysteeminonderhouds-

modusgezetgedurende4tot5uur.Alle

benodigdeonderhoudwordtdanuitgevoerd.

EenAI-systeemplantditonderhoud,rekening

houdendmetveiligheidenbeschikbaar

materiaal.

GoogleNewsiseenvoorbeeldwaarAIeen

grootverschilmaakt.Hetwordtdoorenkele

miljoenenmensenelkedaggebruikt.Ookin

gameswordtveelgebruikgemaaktvanAI.De

game-industrieiséénvandesnelstgroeiende

bedrijfstakkendieeris.Alsjeerovernadenkt

isditooknietgek.Wanneerjeeengame

Het IJ vanaf

Passenger Terminal

Amsterdam

86 87

Dinsdag17april

Verslag van de ronde tafel

‘Informatiebeleid

en Hoger Onderwijs’

Jan-Paul van Staalduinen

Dinsdagmiddag17april2007vondinhetMaagden-

huisteAmsterdam,deRondeTafel‘Informatiebeleid

enHogerOnderwijs’plaats.DezeRondeTafelwerd

georganiseerddoorVerdonck,Klooster&Associates

tijdenshetNationaalInformaticaOnderwijsCongres

(NIOC)2007.LucvanderPijlsprakoverhetbottom-up

verandertrajectvoordeinformatievoorzieningbijde

HogeschoolvanAmsterdam.DaarnaverteldeMenno

Scheersoverdemanierwaaropdeinformatiestrategie

bijdeVrijeUniversiteitopeentop-downmaniertot

standwasgekomen.

speeltenjehebteentegenstanderdieeen

menszoumoetenrepresenterendanwilje

tochgraagdatdezetegenstandersookenige

intelligentievertoont.Anderszouheteensaai

spelletjeworden.

Zokunje,alsjewilt,nogweleentijdje

doorgaanmetbedrijvenenapplicatiesin

binnen-enbuitenland.Hetpunthierisdater

veelgebruikgemaaktwordtvantechnieken

dieontwikkeldzijninhetwetenschapsgebied

AI.Ofhetnugaatomgrotehoeveelheden

data,visionensoundofonzekerheid,AIhelpt

mensenbijhetvergarenvanvoorbeslissingen

belangrijkeinformatie.Wanneerwenaarde

wetenschappelijkewereldkijkendanblijktdat

AIdaarinmiddelsookisingeburgerd.In’Met

vastehand,NationaleOnderzoeksagenda

Informatie-enCommunicatietechnologie

(NOAG-ict)2005-2010’wordendevolgende

gebiedengenoemddieinNederlandeenrol

spelen

? Multi-agentsystemenenrobotica

? Heuristischealgoritmen

? Zelflerendesystemen

? Computationelelogica

? Redeneersystemen

? Semantiek

? BiologischgeïnspireerdetechniekenAlsbelangrijkthemavoordelangetermijn

noemtditrapportdesamenwerkingtussen

AI-applicatiesonderlingenmettraditionele

systemen.Daarvoorisdanzgn.socialeintel-

ligentienodig.Opkortetermijnwordtont-

sluitingvangrotehoeveelhedeninformatie

alsspeerpuntgenoemd.Demaatschappelijke

toepassingenzijnlegio,volgensditrapport.

Conclusie

Tegendezeachtergrondzouikervoor

willenpleiteninhethbomeeraandachtaan

ArtificiëleIntelligentietebesteden.Enhoewel

hetinde’BachelorofICT’vanhetHBO-I

platforminhetgeheelnietwordtgenoemd,

denkikdatInformatica-opleidingenofhetnu

BedrijfsinformaticaofTechnischeInformatica

zijn,ergoedaanzoudendoenhiermeeaan

deslagtegaan.Hetlerenvantechniekenvan

ArtificiëleIntelligentiekanuitstekendworden

opgehangen,alsdidactischmiddel,aan

hetoudebeeldvanAIwaarinmenprobeert

demenselijkeintelligentienatebootsen.

Ditmaaktdetechniekspannendentotde

verbeeldingsprekend.Hetbiedtdaarnaast

ookeenuitstekendegelegenheidomstuden-

tendiebeterdangemiddeldprestereneen

nieuweenextrauitdagingtebieden.

88 89

Dinsdag17april

NahetwelkomdoordagvoorzitterWillem-Jan

vanElk(VKA)eneenkortevoorstelrondeging

deeerstesprekervanstart.

Luc van der Pijl:

‘Informatievoorziening bij de Hogeschool

van Amsterdam’

ToenLucin2002bijdeHvAkwamwerken,

haddeHvAserieuzeproblemenophet

gebiedvanIT.Erwasbijvoorbeeldsprakevan

eeninstabielenetwerkomgevingenopeen

grootaantaldesktopsdraaidenogWindows‘95.

Een bottom-up verandertraject

Omdeproblementeverhelpen,werdeen

meerjarigverandertrajectingezet.Hetlijn-

managementzouhieroverderegievoerenop

basisvaneendriejarigprojectenplan.Dit

projectenplanwasverankerdinhetHvA-

beleidenwerdondersteunddooreen

architectuurbeleid.Voorhetbereikenvan

effectieveveranderingenwerdvanafhetbegin

sterkingezetopsamenwerkingtussenalle

belanghebbendepartijen.Hettrajectwasdus

bottom-upgeorganiseerd.

AlseerstewerdeenITgovernancestructuur

opgezet,omdatdezenognietaanwezigwas.

Vervolgenswerdendevraaguithetonderwijs

enhetaanbodvanuitdeIT-dienstgeorgani-

seerdenopelkaarafgestemd.Hiervoorwas

hetnodigomeersteengemeenschappelijke

taaltevindenvoorITenhetonderwijs.

Eenregiegroepvoorinformatievoorziening,

dieuitvertegenwoordigersvandiverse

institutenbestond,werdverantwoordelijk

voordebesluitvormingoverICT-beleid,

-functionaliteitenen-projecten.

Innovatiekaarten

Deregiegroepschreefhetprojectenplanvoor

dekomendedriejarennaaraanleidingvan

eenaantalworkshops.Ditprojectenplan

bestonduit‘innovatiekaarten’diedehoofd-

processenvandeHvAbeschreven,met

daarbijdehuidigestatusendeambitiesvoor

dekomendedriejaar.Aaniederhoofdpro-

ceswarenprojectkaartengerelateerd,met

daaroponderanderehetdoel,derisico’sen

debenodigderesourcesvanhetproject.Een

bijgevoegdebenefits caseboodinzichtinde

uitkomstenvanhetproject.Ineenprojecten-

portfoliowerdentijdslijn,prioriteit,enkosten

vandeprojectenbijgehouden.Bijdeuitvoer

vaneenprojectwerdeerstuitvoeriggetest

inpilotsenproofs of concept,voordatertot

implementatiewerdovergegaan.

OokisdeHvAvanuiteengezamenlijke

architectuuraanpak(vooralleinstituten)gaan

werken.Alleenbijbewustebesluitenvande

regiegroepmagvandezearchitectuurworden

afgeweken.Hetniveauvandearchitectuur

wordtverhoogddoormeeteliftenop

belangrijkeveranderingstrajecten,zoalsde

implementatiesvanSAPERPenPeoplesoft

CampusSolutions.Dearchitectuurontstaat

dusoverdeasvandegroteprojectenenis

daardoorgééntheoretischeexercitie;ditis

ietswatLucalsmeerwaardeziet.

Samenwerking met Universiteit van Amsterdam

Lucgeeftaandatin2007wordtgewerktaan

eengezamenlijkinformatiebeleidsplanvoor

deUniversiteitvanAmsterdam(UvA)ende

HvA.Ditiseengroteuitdaging,omdatde

werkwijzeenbesturingsfilosofievanbeide

organisatiesverschillen.Inhetbeleidsplan

isaandachtvoorgovernance,deuitgangs-

puntenvaneenarchitectuurraamwerk,de

informatiedienstenvooronderwijsenonder-

zoekendebedrijfsvoeringhiervan.Daarnaast

omvathetinformatiebeleidsplaneenupdate

vanhetprojectenplan.Bijeenvraagover

samenwerkingtussendomeineneninstel-

lingenophetgebiedvaninformatisering,

geeftLucaandatditzekermogelijkis,maar

zolangergeenhardebedrijfsmatigereden

voorsamenwerkingis,zalditnietgebeuren.

B eleids -voorbereiding

Management van ProjectenVoorbereiding van beleid en

functionaliteiten

Implementatie van nieuwe IT oplossingenManagement van

IT oplossingen

Besluitvorming over beleid, functionaliteiten en projecten

Operatie

Beleids

-

uitvoering

B E L E IDR egiegroep

Informatievoorz iening

Strategische

Informatievoorziening

IIC

Platform

IT Services

ProjectenProjectenProjectenProjecten

Stuurgroep(Onderwijs- en Bedrijfstoepassingen)

Stuurgroep(Commodity Producten)

Projecten

Projectkaart

Doel

Relaties

Risico’s

Resources

Benefitscase

Tijd / kwaliteit

Financieel

Projectkaart

Doel

Relaties

Risico’s

Resources

Benefitscase

Tijd / kwaliteit

Financieel

Projectkaart

Doel

Relaties

Risico’s

Resources

Benefitscase

Tijd / kwaliteit

Financieel

Projectkaart

Doel

Relaties

Risico’s

Resources

Benefitscase

Tijd / kwaliteit

Financieel

Projectkaart

Doel

Relaties

Risico’s

Resources

Benefitscase

Tijd / kwaliteit

Financieel

Projectkaart

Doel

Relaties

Risico’s

Resources

Benefitscase

Tijd / kwaliteit

Financieel

Projectkaart

Doel

Relaties

Risico’s

Resources

Benefitscase

Tijd / kwaliteit

Financieel

Projectkaart

Doel

Relaties

Risico’s

Resources

Benefitscase

Tijd / kwaliteit

Financieel

Innovatiekaart Status Ambitie

Context

Strategie

Processen

Structuur

Mens

ICT

Innovatiekaart Status Ambitie

Context

Strategie

Processen

Structuur

Mens

ICT

Innovatiekaart Status Ambitie

Context

Strategie

Processen

Structuur

Mens

ICT

Innovatiekaart Status Ambitie

Context

Strategie

Processen

Structuur

Mens

ICT

Innovatiekaart Status Ambitie

Context

Strategie

Processen

Structuur

Mens

ICT

Innovatiekaart Status Ambitie

Context

Strategie

Processen

Structuur

Mens

ICT

Innovatiekaart Status Ambitie

Context

Strategie

Processen

Structuur

Mens

ICT

Innovatiekaart Status Ambitie

Context

Strategie

Processen

Structuur

Mens

ICT

P rojec tP rojec tP rojec tHoofdprocessen

Beleid

Beleids-

voorbereiding

Operatie

Beleids

uitvoe

ring

90 91

Dinsdag17april

werkconferentiesheefteenkernteam

relevanteomgevingsontwikkelingengeïnven-

tariseerd(inhetonderwijsenophetgebied

vanICT)enzijndeonderwijsvisie,de

onderzoeksvisieenhetinstellingsplan

geanalyseerdenvastgelegdinmindmaps.

Tijdensdewerkconferentiesisernaar

aanleidingvandemindmapsgediscussieerd

overinformatiebeleidenwerdeenrichting

bepaalddoordegeheleI-strategiegroep.

Mennomerkteopdathoewelersprakewas

vaneenversnipperdeonderzoeksvisie,eral

weleerdereenheldereonderwijsvisiedoorde

VUwasopgesteld.Watbetreftdealgemene

ontwikkelingenopICT-gebiedheeftde

I-strategiegroepzichlatenleidendoorhet

toekomstbeelddatstudentenenmedewer-

kersany time, any placeenmetany device

toegangwillenhebbentotapplicatiesen

informatiebronnendiezijvoorwerkenstudie

nodighebben.

Hetuitwerkenvandewerkconferentieleidde

totdeinformatiestrategiedieinjanuari2007

doorhetCollegevanBestuurwerdvastge-

steld.DeI-strategiebestaatuiteentwaalftal

richtinggevendeuitspraken,datdekomende

jarenrichtingmoetgevenaandebesluiten

enplannenopICT-gebied.Voorelkvande

richtinggevendeuitsprakeniseennadere

uitwerkinggegeven,enwordenconcreetuit

tevoerenprojectenbenoemd.Aandachts-

gebiedenvandeinformatiestrategiewaren:

onderwijsenonderzoek,communicatie,

organisatie,infrastructuurendeconcernin-

formatievoorziening.

Uitdagingen bij de implementatie van de

informatiestrategie

Debelangrijkstevervolgstapishetbepalen

vanprioriteiten,ookalisdeprioriteringvan

twaalfpuntenlastig.Daarnamoetenproject-

voorstellengeformuleerdwordenenmoet

deprojectenportfoliogetoetstwordendoor

deI-strategiegroep.Desamenhangvan

projectenkomtvoortuitdeafstemmingopde

informatiestrategieenhetcreërenvan

draagvlak.Deafstemminghiervaniseen

zwareklus.Tenslottemoetdeinformatie-

strategiejaarlijksonderhoudenenbijgesteld

worden.Hiervooriseengovernancemodel

beschrevenindeI-strategie.

Mennogafaandatenkelebelangrijkelessen

warengeleerd.

? Zowashetnodigeenbredevertegen-

woordigingteverzorgendieachterde

uitsprakendurfttegaanstaan.

? Verderwashetmoeilijkomdeuitspraken

teprioriteren;meerinzichtinverschillende

scenario’swasnoodzakelijk.

? Tenslottewashetbelangrijkomaante

sluitenophetinstellingsplan,deonderwijs-

visieendeonderzoeksvisie,omdatanders

hetvisieprocesverlorenkangaaninde

‘waanvanalledag’.

Zonder bedrijfsvisie geen informatiebeleid

Naafloopvandepresentatievolgdeeenkorte

discussie,aandehandvandestelling‘Als je

geen bedrijfsvisie hebt, heeft informatiebeleid

geen zin.’Deaanwezigenvroegenzichafof

informatiebeleidüberhauptnodigis;eris

vooraleenbindingtussenITenbusinessnodig.

IederICT-projectmoetbinneneenkaderpas-

senenbepaaldegewenstedoelstellingenen

resultatenhebben.Omhierbesluitenoverte

nemenisnietperseeenbeleidsplannodig.

Hierbijzoudenbedrijfseconomischeaspecten

nietdebelangrijkstemoetenzijn,maarze

zijneengoedbeginpunt.Marjanmerktopdat

hetdenkenoverdeversterkingvanonderwijs

metICTeigenlijkpasnetbegonnenis.

Renévindthetopmerkelijkdatinstellingen

eigenlijkaltwintigjaardetijdhebbenomdat

tedoen,maarnogsteedsnietinstaatzijn

omnatedenkenoverbusiness alignmentvan

ITenonderwijs.

Lucgeeftaandateenbedrijfsstrategiein

termenvan10jaaralsuitgangspuntnieterg

bruikbaarisvoorinformatiebeleid.Ookziet

hijgeenhardenoodzaakvooreengezamen-

lijkeIT-strategievansamenwerkende

onderwijsinstellingen;hetdraaituiteindelijk

omdestudentenendiehebbenernietdirect

ietsaan.IenekeMolenaarsverteltdatde

UniversiteitenHogeschoolvanUtrechtop

eenvergelijkbaremanierredeneren:erisgeen

drangtotsamenwerking,maardeinstellingen

kijkenhoezeelkaarkunnenhelpen.

Menno Scheers:

‘ De VU-informatiestrategie 2007-2009’

VervolgenssprakMennoScheersoverde

totstandkomingvandeinformatiestrategie

vandeVrijeUniversiteit(VU).Hijbegonmet

tevertellendatiederefaculteithaareigen

ICT-organisatiekentendaterbovendienvier

centraleICT-eenhedenbestaan.Eenbehoefte

aanfocusvormdedeaanleidingvoorhet

opstellenvaneeninformatiestrategie.Deze

informatiestrategiemoestertoebijdragendat

deinzetvanICTeenzoefficiënteneffectief

mogelijkebijdragelevertaanhetrealiseren

vandedoelstellingenvandeVUophet

gebiedvanonderwijs,onderzoek,maatschap-

pelijkedienstverleningenbedrijfsvoering.

DaarnaastzijndebasaleICT-voorzieningen

vandeVUinmiddelsopordegebrachtenkan

deVUdevolgendestappengaanzetteninde

informatievoorziening.

Top-down informatiebeleid

Verantwoordelijkvoordevormingvande

informatiestrategiewasdeI-strategiegroep;

eengroepmensendiesameneenafspiegeling

vormdevandediversiteitvandeuniversitaire

gemeenschap,onderwieeenfaculteits-

directeureneendecaan,maarookbijvoor-

beeldeenstudent.DeI-strategiegroepbelegde

enkelewerkconferenties;debredeafspiegeling

vandestrategiegroepbrachtdraagvlakvoor

hetproces.Alsvoorbereidingvoorde

Informatiemarkt tijdens

NIOC 2007

92 93

Dinsdag17april

De praktijkbagage van

de IT-student

Patrick Bruinsma - IBMNederland

Niels Veerman - VrijeUniversiteitAmsterdam

Samenvatting

DegroeivandeITinonzemaatschappij,detoe-

nemendecomplexiteitvanIT,outsourcingvanIT,de

vergrijzingendeteruglopendeinschrijvingenvoor

IT-studiesvereisenmeerIT-vakmensen.Erblijktechter

datIT-studentenvaakweinigbesefhebbenvande

complexiteitvandeIT-praktijk.Nauweresamenwerking

tussenopleidingenendepraktijkkanditverbeteren.

Niels Veerman

Informatiebeleid is noodzakelijk

Naafloopvandepresentatievolgdeeen

kortediscussie,aandehandvandestel-

ling‘Doorontwikkelingenindeomgevingis

informatiebeleidnoodzakelijk.’RenéTönis-

senvroegzichafhoediepdergelijkinforma-

tiebeleidmoestgaan,omdatertegenwoordig

zoveelgratissoftwaredienstenwordenaange-

bodenaanstudenten.Denoodzaakvooreen

onderwijsinstellingomalleszelfteregelen,

wasernietmeer.Duidelijkerichtlijnenwaren

dusnodigomtebepalenwatdeinstelling

welennietmoestfaciliteren.

Informatiebeleid over de instellingen heen

Eenanderevraagwasofinformatiebeleid

overinstellingenheennodigwas.Deaan-

wezigenbeslotendatditalheelveelgebeurde

(o.a.bijSURFenCOMIT),maardatéén

informatiebeleidvoorheelhethogeronderwijs

inNederlandgewoonnietmogelijkwas.

Willem-Janwildegraagwetenofhet

mogelijkwasomgemeenschappelijknate

denkenoverhetprimaireprocesinhethoger

onderwijs?Dedeelnemershaddendaarhun

twijfelsbij:hetzoudanmoeilijkzijnvoor

onderwijsinstellingenomonderscheidend

vermogentehouden.Renébetoogdedatdit

kondoorquamarketingintezettenophet

didactischemodel.HetOpenCourseWare

initiatiefvanMIT(eninNederlanddeTU

Delft)washiereengoedvoorbeeldvan.

Dedeelnemersconcludeerdendatdediscus-

sievooralgingoverdeconcurrentieinhet

onderwijsinNederland.Devraagwasof

Nederlandniettekleinwasvoorditsoort

concurrentie?Wassamenwerkingjuistniet

nodig,omdatzoopinternationaalniveaueen

vuistkonwordengemaakt?Detoekomstlag

ophetinternationalevlak;samenwerkende

universiteiten(‘deDutchies’)zoudendan

verderkomendanuniversiteitendie‘provin-

ciaal’opnationaalniveaublevenconcurreren.

Californië,datgroterisdanNederland,heeft

ééngroteuniversiteit(theUniversityof

California)mettienafdelingendoordehele

staatheen.Ietsvergelijkbaarszouin

Nederlandookmoetenkunnen.

Vanwegedestrikteeindtijdeindigdedediscussie

meteencliffhanger.Willem-Janbedanktedeaan-

wezigenvoorhunbijdrage,waarnadeaanwezigen

opweggingennaarderondvaartdiedoorNIOC

wasgeorganiseerd.

Aanwezigen:

? GuusDelen(VKA:PrincipalConsultant/

Partner)

? HansDijkman(UvA:DirecteurICT)

? Willem-JanvanElk(VKA:Principal

Consultant/Partner)

? MarjanFreriks(HvA:DirecteurEducatieve

Hogeschool)

? DianaHoogeveen(VKA:Senior

Consultant)

? KeesvanLoon(HHS:DirecteurICT)

? IenekeMolenaars(UU:CIO/

Beleidsdirecteur)

? LucvanderPijl(HvA:CIO,Directeur

StrategischeInformatievoorziening)

? MennoScheers(VU:ProjectleiderICT)

? Jan-PaulvanStaalduinen(VKA:Consultant)

? RenéTönissen(HAN:CIO,Projectleider

Informatiearchitectuur)

94 95

Woensdag18april

Inleiding

Hetzalniemandontgaanzijndatderolvan

ITdramatischisveranderdsindsdeintro-

ductievandeeerstecomputers.Vanuiteen

rekenapparaatvooreenselectegroepisITnu

diepingebedinonzemaatschappij.Mensen

enorganisatieskunnennietmeerzonder:

ITisinonzesamenlevingeenlevensbehoefte

geworden,endaarmeeeenechtvakgebied.

Tijdensde60’er,70’eren80’erjarenwaser

detraditioneleIT-industrie,diegestructureerd

wasengebaseerdopcalculaties,dataver-

werkingentransacties.Indejaren90kwam

hetinternetopzetten,metkenmerkenals

openstandaards,connectiviteit,flexibiliteit

enschaalbaarheid.Momenteelbestaatde

IT-trenduitmodulairecomponentenen

dynamischeapplicaties,dievooraleenflexibele

bedrijfsoplossingmoetenkunnenbieden,de

outsourcingvanIT,ennieuweeisendieaan

desteedscomplexerwordendeITworden

gesteld.Dezefactorenstellenookintoe-

nemendemateeisenaandemensendie

ITmogelijkmaken,enisereenverdertoe-

nemendebehoefteaanIT-vakmensenontstaan.

Evenalseindjaren‘90overtreftdevraag

naarmensenhetaanbodvanIT-werk.De

groeivanIT,devergrijzing,endenogsteeds

teruglopendeinschrijvingenvoorIT-studies

zorgenvooreengunstigearbeidsmarkt.Maar

doordehuidigegrotevraagnaarmensen

zijndefunctie-eiseninIT-vacaturessoepeler.

Hierdoorishetweermogelijkommeteen

redelijkwillekeurigehbo-ofwo-opleiding

omgeschooldtewordentotIT’er.Opzichis

hiernietsmismee;metdejuisteomscholing

kanmenaandeslagengoedIT-werkleveren.

Echter,voordeechtcomplexeIT-uitdagingen

dieinveelgroteorganisatiesspeleniseen

gedegenkennisvanITvereist,inclusiefken-

nisvanbedrijfsprocessen.Vooreenaanko-

mendIT’erdiezichzelfbreedwilprofilerenis

hetdusvanbelangeenopleidingtevolgen

diegoedaansluitbijdeuitdagingenindeIT-

praktijk.Doordevoortdurendeevolutievan

ITishetvanbelangeenopleidingvoldoende

teactualiserenmetinzichtenuitdepraktijk.

De opleiding en de praktijk

DebasisvoorIT-vakmensenwordtvaak

gelegdineengedegenopleiding.Eenbrede

opleiding,waarinmenruimebagagemee-

krijgt,omzichvandaaruitverderteblijven

ontwikkelen.Meestalwordenindeeerstetijd

vandestudieverschillendeaspectenvanhet

vakgebiedbehandeld,waarnamenzichin

delaatstejarenvaneenopleidingalwatkan

specialiseren.

MaarhetblijktdatmenigIT-starterdever-

wachtingenvanhetbedrijfslevennietkunnen

waarmaken.Ditwasondermeertelezenin

deAGvan15-09-06:‘PraktijkinICT-onderwijs

onderbelicht’.Puntenvankritiekzijnonder

meerdepraktijkkennisvanstarters,up-to-

dateenpraktijkgerichtlesmateriaaltijdensde

opleiding,enhetoverbrengenvanpraktijk-

kennisvanuithetbedrijfslevenaandocenten.

Hiervoorzijnverschillenderedenen.

Praktijkkennis

Menigstarterheeftweinigbesefvandeheden-

daagseIT-complexiteit.EchteIT-complexiteit

istevindenbijgrootschaligsysteemontwik-

kelingen-onderhoud,incombinatiemet

dehedendaagseeisenaanbedrijfskritische

systemen.Binneneenorganisatieoefenen

diverseaspectenkrachtenuitopondermeer

deprocessenendeinformatietechnologie.

Hierbijkanmendenkenaanwetswijzigingen,

economischeinzichten,technologische

veranderingen,enpolitiekeaspecten.Aldeze

aspectenleidentotveranderingeninbedrijf,

bedrijfsprocessen,endeinformatiesystemen

dieditondersteunen,evenalsindesystemen

dieeindproductenvormen.Daarbijkunnen

Avondprogramma met

congresdiner in Passenger

Terminal Amsterdam

96 97

Woensdag18april

ooknogverschillendesysteemcomponenten

(hardwareofsoftware)doorexternepartijen

geleverd,dieheelpreciesgespecificeerden

getestmoetenworden.Vooralbijsoftwareis

hierdekwaliteitlastigtecontroleren,omdat

hiervoornoggeengoedestandaardenzijn

ontwikkeld.Natuurlijkkanernietvanpas

afgestudeerdeIT’erswordenverwachtdat

zijhierallesvanweten.Maarmenmoetzich

welbewustzijnvandewereldwaarinITzich

bevindt.Menigstarteriszichbijvoorbeeld

maarweinig

bewustvanwaterzichallemaalafspeeltaan

deachterzijdevaneenwebapplicatievoor

onlinebankierenofhetboekenvanreizen.

Zulkeomgevingenbestaanuitgrootschalige

gekoppeldecomputersystemen,dieduizenden

gebruikersgelijktijdigmoetenbedienen,

opeenbetrouwbareenveiligemanier.Een

webwinkelmeteenslechteresponsetijdzal

snelsluiten.Eenbankdieenigetijdgeen

transactieskanverwerkenlijdteveneens

groteschade,diemogelijkonherstelbaaris.

Eenvluchtreserveringssysteemdatenigetijd

uitdeluchtis,kangrotegevolgenhebben

voordebedrijfsvoeringvaneenluchtvaart-

maatschappij.Enzomaarevenhetsysteem

herstartenisbijzulkesystemengeenoptie.

Lesmateriaal

HetisnietongebruikelijkdateenIT-docent

haar/zijnlessenalsindsjaarendagmet

dezelfdeinhoudgeeft.Daarisopzichniets

mismee,aangezienoversommigeonder-

werpendekennismaarlangzaamwordt

uitgebreid.Ookkosthetaanpassenvan

collegestofnueenmaaltijd,enveelonder-

wijsprogramma’szijnnetgrotesoftware

applicaties:zelatenzichnieteenvoudig

wijzigen.MaardeIT-wereldverandertnu

eenmaalsnel,enomvakmensentekunnen

afleverenishetvanbelangtebeschikkenover

praktischeervaringuithetveld.Zekeromin

eendynamischeIT-wereldvakmensenopte

leiden,ishetvoordocentenvanbelangop

dehoogteteblijvenvandeontwikkelingenin

enomhunspecialisme,endusookvande

veranderendepraktijk.Zokunnenzeookhun

eigenstofbeterineenkaderplaatsen,ende

bagagevanstudentenvergroten.Lerenwordt

overhetalgemeenleukernaarmatedestof

beterinhetdagelijkseleventeplaatsenis.

Ookwordenstudentenzichbeterbewustvan

demogelijkefunctiesdiezekunnenvervullen

náhetafrondenvanhunstudie.

Kennisoverdracht

Ookdetoegangtotdepraktijkisbelangrijk:

toegangtotdeIT-technologiediedaar

gebruiktenontwikkeldworden,eninzichtin

deverwevingenimpactvanITenbedrijfs-

processen.VeelIT-onderzoekwordtbinnen

degroterebedrijvenuitgevoerd,ende

verworvenkenniswordtvaakvertaaldin

technologie.Maardekostenvanbijvoorbeeld

commerciëlesoftwarelicentieszijnmeestal

hoogendaarisgeengeldvoorbijdemeeste

onderwijsinstellingen.Hetaanbiedenvan

licentiesvooronderwijs-enonderzoeksdoel-

eindeniseengoedemogelijkheidom

studentenendocentenkennistelatenmaken

metdestate-of-the-artvanhetbedrijfsleven.

Zokanmenbeterbegrijpenwaterinde

praktijkspeelt,enwatvoortechnologieertot

debeschikkingis.Maarvoorveelcommerciële

softwareiseenonderwijslicentienietbeschik-

baar,ensomsiserooknogspecifieke

hardwarenodigomdesoftwaretekunnen

gebruiken.Hierisdebereidheidvanbedrijven

gewenstombijtedragenaaneenbetere

technologie-enkennisoverdracht,enmen

kanhierzelfuiteindelijkookvanprofiteren

ophetmomentdateenafgestudeerdeIT’er

gaatsolliciteren.

Samenwerkingen

Hetmagduidelijkzijn:hetverbeterenvan

depraktijkkenniskaneenopleidingnietzelf.

Erisvoldoendesamenwerkingnodigtussen

opleidingenenbedrijfsleven.Hierinzijnvele

vormenmogelijk,variërendvangastcolleges,

stages,opdrachtenenpraktijkdossiers,tot

enmetdeuitwisselingvancursusmateriaal,

technologie,encursussenvanuithetbedrijfs-

leven,voorzowelstudentenalsdocenten.

Organisatiesbiedenhiervoormogelijkheden

(ziehetkaderoverhetIBMAcademic

Initiative);deuitdaginglijktteliggenbij

hetaangaanvaneengoedesamenwerking,

waarbijallepartijenprofijthebben.

Eén van de ruim tachtig

sessies tijdens NIOC 2007

98 99

Woensdag18april

Risicofactor Mens bij

informatiebeveiliging

Stephen E. Querido - Academievoor

ICT&Media/DeHaagseHogeschool

Bijinformatiebeveiligingdenkenwevaakineerste

instantieaanhettechnischbeveiligenvansystemen.

Wekomendanoptoegangscontrole,wachtwoorden,

intranetbeveiliging,autorisaties,beveiligdemainframe-

ruimtes,etc.Tochvindenopdatterreinveelminder

ongelukkenplaatsdanbijdeschakelmensinditver-

haal.OnderzoeksbureauszoalsGartner,lerenonsdat

ca.80%vanfoutenbijinformatiebeveiligingworden

veroorzaaktdoorverkeerdofniethandelen.6%vande

incidentenzijnbewustonrechtmatigeacties.66%van

debeveiligingsproblemenwordtveroorzaaktdooreigen

medewerkers.Inditartikelwordteenschetsgegeven

vanverschillende(inter-)persoonlijkeprocessen,die

nietinhetvoordeelvanInformatiebeveiligingwerken.

Keywords

informatiebeveiliging,risico,bewustwording,mentaliteits-

verandering,securitymanagement,bedrijfscultuur.

Stephen Querido

Conclusie

HetgaaterindeITnietalleenmeeromdat

eencomputerprogrammawerkt.Hetgaat

eromdatITdebedrijfsbelangenadequaat

ondersteunt,methogeeisenwatbetreft

responsetijd,veiligheidenbetrouwbaarheid.

Hetisdusvanbelangomalindeopleiding

meerbewustwordingmeetegevenvande

standvanzakenindeIT-praktijk,zodat

aankomendevakmensenechtevakmensen

wordenendatookkunnenblijven.

Juistindezetijd,waarindeautomatiseringen

complexiteitvanITgrotevormenaanneemt,

isereendringendevraagnaargoedopge-

leiddemensendiedecomplexiteitkunnen

overzienenmanagen.Mensenmetverschil-

lendevaardigheden,diezichbewustzijn

vandehedendaagseIT-complexiteit.Kennis

vanuitdepraktijkkanopleidingenverder

verrijkenenafstemmenopdevraagvanuit

depraktijk.Doorhetvormenvaneenteam

tusseneducatie,praktijkendegemeenschap

kunnendezeelkaarversterken.Educatie

zorgtvooreenstimuleerdeomgevingomin

teleren,waarbijkansenwordengebodenom

creatiefenonderzoeksgerichtbezigtezijn.

Degemeenschaphelptbijhetverkrijgenvan

gelijkekansenvooriedereen,inclusieftoe-

gangtotinternet,bibliothekenenmentoren.

Envanuitdepraktijkkunnenorganisatieshun

ervaringenentechnologiebeschikbaarstellen

aannieuwegeneratiesvakmensen.

Het IBM Academic Initiative

Inhetbedrijfslevenzijnaljarenallerlei

initiatievengaandeomdesamenwerkingte

zoekenmetstudentenendocenten.Rond

deeeuwwisselingbestondditvooraluit

dualeleertrajectenofeenanderevormvan

rekruteringsprogramma.Tegenwoordigzijn

ditmeerzogenaamdetechnologieadoptie-

programma’s.Dezeprogramma’sworden

doorveelIT-bedrijven,aldanniettegen

betaling,aangeboden.Eenvoorbeeldvan

eenzeeruitgebreidprogrammaishetIBM

AcademicInitiative.

DitinitiatiefvanIBMbiedthogescholenen

universiteitentoegangtotdelaatstetechno-

logieënenhulpmiddelen.IBMhoopthiermee

eenbijdrageteleverenaaneencultuurwaar

hetgebruikvanopenstandaardendoor

iedereenwordtomarmd.Toegangtothet

lesmateriaal,softwareenhardwareisgratis.

Hetmateriaalisspeciaalontwikkeldvoor

scholen,zodathetzedemogelijkheidbiedt

omhetdirecttoetepasseninhetcurriculum.

InNederlandishetAcademicInitiativeonder

andereactiefophetgebiedvanmainframe

technologie,omzostudentenmeerkenniste

latenopdoenvangrotecomputersystemenen

massalegegevensverwerking.Meerinformatie

overhetAcademicInitiativeisterugtevinden

op:www.ibm.com/university/academicinitiative.

Achtergrond auteurs

PatrickBruinsmaisSeniorITSpecialistbijIBMen

gespecialiseerdinzSeriesenSystemzmainframe

computersystemen.

NielsVeermanisdocentenonderzoekerophet

gebiedvanSoftwareAssetManagementbijde

VrijeUniversiteitAmsterdam.Hijdoetmomenteel

onderzoekbijPhilipsMedicalSystems.

100 101

Woensdag18april

Het beveiligen van informatie;

waar hebben we het over?

Alsweinformatiebeschouwenalsbetekenis-

vollegegevens,enbeveiligingdaarvanalseen

setvantechnischeenniettechnischemaat-

regelenomtevoorkomendatinformatiein

verkeerdehandenkomt,aanintegriteitinboet

ofnietmeerkanstromen,danhebbenwehet

kadertepakken.Hetishandigomhiergeen

onderscheidtemakentussendigitale

informatieenbijvoorbeeldpapier.Immers,

wijprintenveelzakenuitendigitaliseren

tekstenenplaatjes.Eenbekendvoorbeeld

iseenplakkertjemethetwachtwoordopde

computer;hiermeewordtalshetwareeen

sleutelopenenblootneergelegd.

Zijn we bewust of onbewust nalatig?

Bewustwordingiseensleutelbegripbijde

huidigebeveiligingsproblematiek.Naastde

medewerkerdientjuisthetmanagementzich

meervanhaarverantwoordelijkheidbewust

tezijn.Wekunnenstellen,datdemeeste

mensennietbewustnalatigzijnofkwade

bedoelingenhebben.Alsniemandverteltwat

ergebeurtbijoverbelastingvaneenserver,

gaanzerustigfilmpjesdownloaden.Endan

nog;hetisergverleidelijktedenkendattoch

nietveelmensendatdoen,dusdievan

mijkanwel.Pasalsdeserveruitvalt,gaan

wemorren.

Wehebbenookdeneigingrisico’sverkeerd

inteschatten.‘Hetzalzo’nvaartnietlopen.’

Datlijktietsvanonzecultuur.Wedoeneen

boodschapperlieverafalseennar.Managers

kunnenbewusteeningecalculeerdrisicowillen

lopen.Dekostenvandebeveiligingwegen

nietoptegenhetgeringeaantalincidentenof

menschatdegevolgeninalsaanvaardbaar.

Hetopeensiteplaatsenvanbepaalde

informatiekan-noglosvanprivacyissues-een

veiligheidsrisicovoorindividuelemedewerkers

ofhethelebedrijftotgevolghebben.Het

scheeltaleenslokopeenborrel,wanneer

mensensnappenwaaromereenregelof

richtlijnis,enwatmogelijkeconsequenties

zijnvanhetnietnalevenervan.Erisweinig

gepubliceerdoverdeinvloedvandewerksfeer

opinformatiebeveiligingofdeverschillenin

bedrijfscultuurtussenbranches.Vanhuis

uitismeninhetbankwezenvoorzichtiger

danbijmaatschappelijkeorganisaties.

Hierinkomtlangzaamaanverandering.

NietindelaatsteplaatsdoorWet-enregel-

gevingenincidenten.

De verleiding weerstaan

Welatenonsgraagverleiden.Sowiesotothet

negerenvanvoorschriften.Internedrijfveren

daarvoorzijnbijvoorbeeld:hetgevoelboven

deWettekunnenstaan,‘moreequal’tezijn

dananderen(inHuxley’stermen),despan-

ningtevoelenvanhetinovertredingzijnen

hetaldannietbetraptworden.Maarook

minderonverantwoordelijkebeweegredenen

zijnonsnietvreemd:‘diewebsitezager

betrouwbaaruit’,‘opdiesitestondeenlinkje

metgratiswallpapers’,‘iklastoevalligde

mailvanm’ncollega,diez’nsysteemniet

gelockedhad’,‘eenkennisvroegeenbericht

overeenheelkwaadaardigvirusdoorte

sturennaaralmijncontactpersonen’.Wieal

eenseencomputercrashheeftgehadeneen

dagofmeer(naastalleeigendocumenten,

instellingen,mailtjesenadressenboek)kwijt

wasaaneenhersteloperatie,zalwaarschijnlijk

beteropletten.

OnlangsdeedeenEngelsebeveiligingsexpert

eenonderzoeknaarheteffectvanwaarschu-

wingenopeensite.Opzijnsiteplaatste

hijeenwaarschuwingindetrantvan‘hier

nietklikken;verdachtelink’.Uraadthetal;

binnenkortetijdkonhijruim400bezoekers

registeren,dieondanksdewaarschuwing

(misschienjuistdaardoor)deverleidingniet

kondenweerstaan.Foutislekker!

Bevoegd of onbevoegd?

Wiekwaadwil,kanviahetinternetstukjes

informatieeenvoudigaanelkaarkoppelen

enanalyseren;watdeAIVDkan,kuntuook!

Zozijndedigitalesocialenetwerkeneen

rijkebronvaninformatie.Ishetverstandig

omnetwerkende(meestalhoogopgeleide)

medewerkersteattenderenopderisico’s

vandezekanalen?Magdewerkgeverindeze

überhaupteisenstellenofregelsopleggen?

Hetiszinvolomnategaanhoegevoelig

informatieis;datwilzeggenwelkeschade

zoualsgevolgvanbeschikbaarheidvandeze

informatiekunnenontstaan(uitgedruktin

geldenomvang).Defensiehanteerteeninde-

lingnaarkwetsbaarheidtegenoverexterne

leveranciers.Eendergelijkeindelingzou

menooktenaanzienvanbedrijfsinformatie

kunnenhanteren.Ditisookgoedtekoppelen

aanautorisatieniveausvoormedewerkers.

Eenvoorbeeldzijnn.a.w.-gegevensvan

medewerkers.Behalvedeafdelingpersoneels-

zaken,behoortniemandvanbuitenofbinnen

dietekunnenopvragen(vaakvormtdedirect

leidinggevendedaaropeenuitzondering).

Waar ligt de verantwoordelijkheid?

Verschillendepartijenhebbeninditverhaal

huneigenverantwoordelijkheid.Bovenaan

zouikhetmanagementwillenplaatsen.Zij

gaanoverdeplaatsvaninformatiebeveiliging

opdeagenda,hetbudget,hetbeleid(inclusief

sancties).Controleendeorganisatievande

uitvoeringvanhetbeleidzoumogenliggen

bijdeIT-managerofmeerspecifiekde

securityofficer.DanhebbenwedeICT-

afdeling,waarmedewerkersdeeerste

beveiligingslijnvormen(papierenof

mondelingeinformatiedaargelaten).

Tenslottedeinterneeindgebruikers.Hetlijkt

erop,datmenzowelvanbovenalsvanonder-

opmeentdatinformatiebeveiligingvooral

bijendoordeafdelingICTgeregeldmoet

worden,zonderhierinnaardeeigenbijdrage

tekijken.Gegevensofideeënoverrisico’s

ofincidentenzoudennaarbeiderichtingen

mogenstromen.Welkerolzoudebedrijfs-

cultuurhierinkunnenspelen?

De rol van bedrijfscultuur

Weereenvoorbeeld.Ongeveer15jaargeleden

heeftDefensieaardiggeïnvesteerdinmentali-

teitsveranderingprogramma’s.JanSoldaaten

delagenerboven,zoudenbetermoetenleren

omgaanmetminderheidsgroeperingenbinnen

deorganisatie.Hoemarginaaldeeffecten

hiervanzijn,isonsinmiddelsbekend.Een

belangrijkeoorzaakhiervoorisbeslistgelegen

inhetincidentelekaraktervaneendergelijke

operatie.Belangrijkeboodschappenmoeten

voortdurendherhaaldworden.Helaasiseen

onbedoeldeffectdaarvan,datmendoor

gewenningdeboodschapnietmeerzo

ontvangtalshijbedoeldwas.Ophoeveel

102 103

Woensdag18april

agenda’svoorwerkoverlegstaathetaspect

informatiebeveiligingstandaard,ofüberhaupt?

Hoemenmetregelsomgaat,isnauw

verbondenmetdeheersendebedrijfscultuur.

OngeveereenkwartvandeMKB-bedrijven

heeftvolgensdeonderzoekersvanDynamic

Marketingeengedragscodevoorinternet-

gebruik.Datwilnietzeggendatwerknemers

dieondertekenenofernaarhandelen.Hoe

komthetdatmensenbewustzichnietaan

regelseninstructieshouden,eneenmanier

hebbengevondenomditgedraggoedtepraten.

Sociale invloed

Methetkijkennaarpersoonlijke(interne)

processenisdeschetsnognietkompleet.

Eenaantalinterpersoonlijkeenintergroeps-

processenisminstenszointeressantomte

beschouwen.Hetvakgebiedsocialepsychologie

leertonsdathetuitmaaktofwealleenzijn,

meteenanderofeengroepanderen.Ook

maakthetuitwiedieanderenzijn.Alswe

onsindecontextvanditartikelbeperkentot

‘hetkantoor’,danisdevraagwelkeinvloed

eencollegaofgroepcollegaeheeft,ofjuistde

afwezigheidvanhen.Eendirectecollegakan

stimulerendofremmendwerkenoponsge-

drag.Debehoefteombijeengroeptehoren

kanonsertoebrengenniet-authentiekgedrag

tevertonen.Debehoefteonsteonderscheiden

kanjuistafwijkendgedragtotgevolghebben.

Ukunthetzelfaan-eninvullen.

Communiceren over informatiebeveiliging

Bedrijfscommunicatieiseenvak.Binnendit

gebiedwordterdankbaargebruikgemaakt

vanpsychologie.DefunctionarisPR&

Communicatieweethoeeenboodschapmoet

wordenverpaktengebracht.Erwordenbij

grotebedrijveneninstellingenaanzienlijke

budgettenverspijkerdaanvoorlichting.Elk

schooljaarverzinnenbijvoorbeeldHoge-

scholenenUniversiteitenaandachttrekkers

omdenieuweICT-gebruikersteattenderen

opdedo’sendont’s.Hetislastigomhet

effecthiervanophetgedragvanstudentente

meten.Alleengegevensdiegelogdworden

zijnteverzamelen,maardannogisdeinter-

pretatieervanlastig.

Inweinigbedrijvencommuniceertmenover

destatusvandebeveiliging.Medewerkers

wetendusnietwateropdatgebiedgebeurt.

Ooknietwelkeincidentenerzijn,hoeveelen

watdegevolgendaarvanzijn.Juistmetdeze

informatiekanhetmanagementeenvolwas-

senberoepdoenopdeeigenverantwoorde-

lijkheidvanmedewerkers.Steljevoor,datze

erookovergaanmeedenken!Ookandersom

zouhetnuttigzijngegevenshierovertedelen.

Wattedenkenvancijfersoverhetgeringe

aantalincidenten,ofeenafnameervanin

vergelijkingmeteenvoorgaandjaarofin

vergelijkingmetcijfersbinnendezelfde

bedrijfstak?Vanuittrotskomenandere

processentotstanddanvanuitschaamteof

ineencultuurvanstrengeregelgevingen

sancties.

Een mentaliteitsverandering?

Zelfswanneerweopdehoogtezijnvanregels

enhunachtergrond;indedagelijksepraktijk

storenweonsernietofsomsnietaan.Zolang

wenietrechtstreeksgeconfronteerdworden

metdegevolgen,latenwebijvoorbeeldons

surfplezierophetinternetnietvergallen.

Aula van de Universiteit

van Amsterdam

104 105

Woensdag18april

Systeem voor bedrijfsvoering

integratie van informatie-,

organisatie- en kennissystemen

Arie Schinkel

Deny Smeets

Samenvatting

Informatiesystemenzijndoorstarre,functionele

organisatieseneigencomplexestructuren,moeilijk

aanpasbaargeworden.Deomgevingwaarinzeopereren

steltsteedshogereeisenaanzowelincidenteelals

structureelaanpassingsvermogen.Aljarenlanceren

vakmensenvelerleiideeënomtotflexibelersystemen

tekomen.Voorzoverbekendheeftdatalleengeleid

totsymptoombestrijding.Ditartikelpresenteerteen

systeemdatinopzetenuitwerkingisafgestemdopde

dynamischveranderendebedrijfsvoering.

Keywords

bedrijfsysteem,informatie-,organisatie-enkennis-

systemen,systeemintegratie,systeemmodellering

Arie Schinkel

Deny Smeets

Sterkernog,wiezijnmonddaaroveropen-

doetiseenwatje.Wattedenkenvanleiding-

gevenden,diezelfhetverkeerdevoorbeeld

geven?Alsmentaliteitafhankelijkisvanper-

sonen,groepenvanpersonenendemanier

waaropmenindeorganisatiezakenbenadert

(demores),zoueenmixvanmaatregelenen

gedragingenderichtingvanhetgewenste

gedragkunnenaangeven.

Datbetekentonderanderegewenstgedrag

stimuleren,beloneneneencultuurbevorde-

ren,waarbinnenmenzichvrijvoeltomhet

bespreekbaartemaken.Hierbijluisterthet

nauwhoeleidinggevendenzichhierin

opstellen.Inplaatsvaneenuitbrandergeven,

zoudezemetdemedewerkerinkwestie

kunnennagaanwaardoordefoutontstondof

hoedezeenwellichtookanderenmetde

regelsofvoorschriftenomgaan.Wellichtblijkt

dataanwijzingeninpraktischezinlastig

uitvoerbaarzijn(bijvoorbeeldintegenspraak

metandereregels).Eentegrootaantalregels

kanookeenafnemendeffecttotgevolg

hebben.Vaakzitdekunstinhetnaarboven

krijgenvaneenwerkbaaraantal.Dikwijls

wordendirectegebruikersnietbetrokkenbij

detotstandkomingervan.

Conclusie

Informatiebeveiligingismogelijkmetbehulp

vaneenaantalaangrijpingspunten.Wanneer

wehetbottom-upbenaderen,kijkenwenaar

individueelengroepsgedragvanmedewerkers.

Meteenbeetjepechbenjealsbedrijfdan

bezigeenafdeling‘controleensancties’

optetuigen.Top-downkanbetekenendat

hetmanagementzichbewustisvande

problematiekendezestevigbelegtbijeen

aangewezenfunctionaris.Dezedoetbeleids-

voorstelleneninitieertdepraktischeinvulling

daarvan.Onderdeeldaarvanzijntechnische

maatregelen,aanwijzingen,informatie-

verstrekkingen-uitwisseling;hetvooralop

deagendahoudenvanIB-vraagstukkenen

hetbetrekkenvandejuistemensenbijhet

ontwerpvanmaatregelenenhettoezichterop.

Losgemaaktvaninformatiebeveiligingzouden

dezesuggestiesookopgaanvoorvrijwelelk

anderaspectvandebedrijfsvoering.Dever-

antwoordelijkevoorinformatiebeveiligingkan

hardmaken,datalsditaspectgoedgeregeld

is,waarschijnlijkookanderebedrijfsaspecten

goedkunnenlopen.Hetismaarwelke

kapstokjegebruikt.

Eén van de ruim tachtig

sessies tijdens NIOC 2007

106 107

Woensdag18april

Inleiding

Doortoenemendevariatieinactiviteitenen

veelheidaansystemenwordenorganisaties

omvangrijkerencomplexer.Ditresulteertin

herhalingen,ondoelmatigheden,misverstanden

enandereongemakkenenproblemen.Het

maaktorganisatiesstrakenstarenvooral

moeilijkaanpasbaaraandeversneldtoe-

nemendeinterneenexterneveranderingen.

HetSysteemvoorbedrijfsvoering(kort-

weg‘bedrijfssysteem’ondervangtdeze

onvolkomenhedenvooreengrootdeel

dooralleactiviteitenondertebrengenin

één‘overall’systematiek.Dezeisvolledig

gemodelleerdenallestarrespecifieke

systemenzijnvervangendooréénflexibele

generieketoepassing.Hetsysteemis

beperkttotéénactiviteitenprocesenéén

componentenbank,pluseengenerieke

toepassingengenerator.

Hetactiviteitenprocesisdevirtueleversievan

dewerkelijkeorganisatie.Hetfungeertals

wegwijzerengebruiksaanwijzingvoorde

werkers.Hetgeeftaanwat,waarenwanneer

ietsmoetgebeurenenwaardenodige

gegevensvandaankomen.Geavanceerde

toepassingvaninformatie-encommunicatie-

technologieondersteunthetactiviteitenproces.

Doordegroteflexibiliteitishetvooraleen

systeemvoorwerkorganisatiesinveranderlijke

eninnoverendeomgevingen.Hetistoegerust

voorsnelleendoeltreffendeaanpassingaan

debeweeglijkemondialemarkt.

Starre organisaties in veranderlijke omgevingen

Alsdeomgevingvanbedrijvenenorganisa-

tiessnelverandertkomtdevraagop:moeten

deorganisatiesenondersteunendesystemen

evenzeersnel(kunnen)veranderen?

Achterhaalde functionele taakverdeling

Tijdensdeindustriëlerevolutieinde

negentiendeeeuwwerddeoude,noguitde

gildentijdstammendeorganisatie,vervangen

doordefunctionelewerkorganisatie.Alaan

heteindvandeachttiendeeeuwbetoogde

AdamSmithinzijnboek‘Thewealthof

nations’(Smith,1776),datarbeidsdelingde

manierwasomdeproductiviteitteverhogen.

Hijsteldedatderoutinezoutoenemendoor

gelijksoortigehandelingendooreenzelfde

arbeidertelatenverrichten.Dearbeidskun-

digeTaylor(1911)werktedearbeidsdelingvan

Smithdoormiddelvan‘scientificmanage-

ment’indetailuit.

Dezenieuwetaakverdelinghadzijnnadelen.

Erontstondenwerkverlooponderbrekingen

bijdeovergangvandeenesoorthandelingen

naardeandere.Ditleiddenietalleentot

langeredoorlooptijdenperproduct,maar

ooktottussenvoorraden.Gevolgisstoringen,

animositeittussendeafdelingenende

noodzaaktotcoördinatieophogerniveau.

Datleidttothiërarchische(bureaucratische)

organisaties,diemoeilijkzijnaantepas-

sen.Figuur1toontdezemaniervanwerken

dieindeloopvandevoorgaandeeeuwniet

wezenlijkisveranderd.Toffler(1970)zette

ruimdertigjaargeledenalvraagtekensbij

debureaucratischefunctioneleorganisatie.

Meerrecentonderstrepenookandereauteurs

dievraagtekens(Naisbitt1985,Morton1991,

Hammer1993).

Moeilijk aan te passen systemen

ICT-toepassingenen-systemenondersteunen

sindsmeerdaneenhalveeeuworganisaties

intoenemendemateindebedrijfsvoering.

Onderhoudenaanpassingzijnvanafhet

allereerstebegineenprobleem.Aanvankelijk

doorhettechnischekaraktervanspecifieke

programmeringenapparatuurgerichteinstel-

lingvanprogrammeurs/codeurs.Daarnaook

doorzeergedifferentieerde‘systeemrealisatie’

engrootgebrekaaneenduidigemethoden

entechniekendaarvoor.Dealmaarcom-

plexerwordendesystemenwerdenminder

transparant,watonderhoudenaanpassing

alleenmaarmoeilijkermaakte.Daardoor

gebeurdevervangingveelaltelaatmetdaar-

meegepaardgaandeextraproblemen.Het

millenniumprobleemwasslechtshettopje

vandenogwegtesmeltenlegacy-ijsberg.

Omgeving organisaties steeds veranderlijker

Wereldwijdeontwikkelingeningoederen-

envoedselproductie,transportmiddelen,

chemischeindustrie,elektronische

apparatuur,geneeskundee.d.hebbengrote

veranderingentotgevolg.Daarbijkomennog

dedaarmeegepaardgaandeglobalisering,

intercontinentalehandelsverdragen,nieuwe

mondialewerkverdeling,enzovoort.Enniette

vergetendemeeroptermijnwerkzame

fundamenteletechnologischeontwikkelingen.

Deveranderingendwingentotaanpassing

vanorganisatiesopvelerleigebieden,voor

bedrijfs-eninformatiekundigenvooralop

hetterreinvanorganisatie-,informatie-en

kennissystemen.Afzetvanproductenen

diensten,vervaardigenvanproductenen

voorzieningvanproductiemiddelen,zijnsteeds

meeronderhevigaanvanbuitenafkomende

veranderingen.

Deskundigen zoeken naar een oplossing

InICT-vakbladenen-tijdschriftenverschijnen

alenigejarenberichtenoveronvoldoende

afstemmingvaninformatiesystemenopde

nieuwebehoeftevanorganisatiesenbedrijven.

Desystemenzijnverouderdenachterhaald,

teomvangrijkencomplexenvooraltestar.De

aangereikteoplossingenlijkennietafdoende.

Uitkomsten van onderzoeken

Naastdeconstatering,datdesystemenniet

meervoldoenaandenieuweeisen,stellende

vakmensentevens,datergeenvervangende,

volledigopdenieuwesituatieafgestemde,

systemenbeschikbaarzijn.ERP-systemen

biedenondanksdebranchegerichtedifferenti-

atiegeensoelaas(Smeets,2005).Ingrijpend

wijzigenvandebestaandesystemenisdoor

dekoppelingaandeorganisatie,dikwijls

nietgoedmogelijk.Dezesituatiebelemmert

bedrijvenindenoodzakelijkeaanpassing

Figuur 1

Functiegeorganiseerde

bedrijfsvoering

108 109

Woensdag18april

vanhunorganisatieensystemenaande

veranderingen.

Volgenshetrapport‘ICTindetoekomst’

(AG-report,2004),opgesteldinsamen-

werkingmetGartner,leidtdeveranderende

bedrijfsomgevingtoteenaantalbijzondere

ontwikkelingen.Dezegevendeinzetenhet

gebruikvanICTeenheelanderewending.

Indevakliteratuurverschijnensteedsmeer

ideeënvooreenbetereafstemmingvan

systemenopdeorganisaties.Diversedes-

kundigenentrendwatchersgevenanalyses

vandesituatieendringenaanopoplossingen.

Eenselectie:

Beperkingen van geboden oplossingen

Dehiervoorbeschrevensituatieisin-

middelsdoorgedrongentotdeICT-wereld.

Vrijwelalleideeënzijngerichtopwijzigingen

indeICT-sector.IntegratievanalleICT-

aspecteninéénoverallsystematiekiseen

voorwaarde.Hetisnietduidelijkofde

gelanceerdeideeënzijnomgezetineen

nieuwoperationeelsysteem.Deoplossingen

zijntekarakteriserenalssymptoombestrij-

ding.Inhetproject‘Organisatievernieuwing

enIT’vandeRijksuniversiteitGroningenis

eendeelvandeorganisatieklantgericht

aangepastendebestaandeinformatie-

voorzieninglevertdoormiddelvan

‘hulpprogramma’s’dedaaropafgestemde

informatie.Ookonlangsgeïntroduceerde

SOA(ServiceOriëntedArchitecture)

isalscoördinatiesysteemeenvormvan

symptoombestrijding.Pogingentot

oplossingzijnerwel,maarechtnieuwe

systemen(nog)niet!

Aan nieuwe systemen te stellen eisen

Degeschetsteproblemenzijnfeiten,de

aangereikteoplossingenvooralideeënen

pogingen.Uitgaandevandevoorgaande

analysevandesituatieenuitkomstenvande

onderzoekenenideeënvandedeskundigen,

moetennieuwesystemenaaneengrootaan-

taleisenvoldoen(tabel1).Realisatieisvol-

gensdedeskundigeneenmoeilijkeopgave.

Ontkoppelingvanfunctioneleorganisatie

Aanpassingaanveranderlijkeomgeving

Voorzieninkennisproducten

Eenvoudigvanopzetentoepassing

Overkoepelendgeïntegreerd

Componentgeoriënteerd

Gestandaardiseerddoormodellering

Gebruiksvriendelijk

Eenvoudigteonderhouden

Tabel 1

Eisen aan nieuwe flexibele systemen

Een nieuwe systeembenadering

Organisatie-,informatie-enkennissystemen

wordenafgestemd,omdenoodzakelijke

flexibiliteittebieden.

Flexibele organisatie en systemen

Deveranderendeomgevingvereisteen

steedsgroteraanpassingsvermogen.Drie

veranderingenvervangenstarreorganisaties

ensystemendoorflexibele.

Vervangalseerstedefunctieorganisatiedoor

eenprocesorganisatie.Datreduceertwerk-

stroomonderbrekingenentussenvoorraden

metextrawerkzaamheden,kostenen

communicatie.Hetgrootstevoordeelis

verkortingvandedoorlooptijd.

Voegdaarnaastalleafzonderlijkeinformatie-

systemensamenenvervangzedooreen

geïntegreerdinformatiesysteem.

Dederdeveranderingversterktdeflexibiliteit

doorintegratievandeprocesorganisatieen

deinformatievoorziening.

Integraal gebruik van kennis en informatie

Voorintegraalgebruikvankenniseninformatie

zijndrieaspectenvanbelang.

Eenactieve,gerichtevergaringbeschouwtalle

indeorganisatieaanwezigegegevensalseen

samenhangendgeheel.Degegevensbestaan

uituitvoering-,inrichting-envakgebied-

gegevens,respectievelijkaangeduidmet

werkinformatie,werkoverzichtenwerkkennis.

Eentoegankelijke,stimulerendebeschikbaar-

stellingismogelijk,omdatallegegevensen

kennisdirectzijngerelateerdaandeactivi-

teitenwaarbijzenodigzijn.Dezeactiviteiten

vormenhetbedrijfsgebeuren,zodatde

bijbehorendegegevensenkennisaltijd

eenvoudigtoegankelijkendirectbeschikbaar

zijn.Datmaaktwerkersminderafhankelijk

vananderenenresulteertineenjuisteen

snelleafhandelingvantransacties.Eenop

innovatiegerichteinformatietoepassingbiedt

eenkennisvoorzieningmetnieuwemogelijk-

heden.Hierdoorzijndewerkersmeer

betrokkenenisereenintensieve,praktijk-

gerichtetoepassing,metalsgevolgcreatieve

oplossingenendoorlopendevernieuwing.

Genuanceerde afstemming op

dynamische markt

Hetbedrijfsgebeurenisvoortdurend

afgestemdopdedynamischemarkt.

Alseersteisdetaakverdelingaangepastaan

degedifferentieerdemarkt,omdatdeproces-

organisatievooralisgerichtopdemarkt-

activiteiten.Detaakverdelingvanopdemarkt

gerichtemedewerkerswordtafgestemdop

desegmentenvandemarkt(soort/kwaliteit

product,soort/locatieafnemer,soort/vorm

afzetmethodeenz.).Functiegerichtespecialis-

teneneengerichtekennis-eninformatievoor-

zieningondersteunendemedewerkers.

Tentweedeneemtdeaandachtvoormaat-

werkenkwaliteittoe.Deorganisatiestemt

deproductenafopspecifiekewensenvande

afnemers:zowelopgroepenvanafnemers

(confectie)alsopindividueleafnemers

(maatwerk).Daarbijgaathetnietalleenom

deproductenzelf,maarookomdeinschake-

lingvandeafnemerbijdetotstandkoming.

Tenderdezijndeorganisatieenhetsysteem

afgestemdopderealisatievaneengoede

relatieenbindingmetdeafnemers.Ditpast

inhetstrevennaarcontinuïteitenbeperking

vanonzekerheid.

Geavanceerde ICT-ondersteuning van

bedrijfsvoering

Denieuwesystemenmakenoptimaalgebruik

vandemogelijkhedenvanICT.Desnelheiden

capaciteitvandeapparatuurendemogelijk-

hedenvandeprogrammatuurmakeneen

geavanceerdeondersteuningvandebedrijfs-

voeringmogelijk.Ditbiedtgrotemogelijk-

hedenvoordenieuwesysteembenadering

(figuur2).

Defunctieorganisatieheeftnietalleennadelen,

erzijnookvoordelen(Smith,1776).Geavan-

ceerdetoepassingvanICTmaakthetmogelijk

devoordelenvaneenprocesorganisatiete

realiseren,zonderdevoordelenvande

110 111

Woensdag18april

functieorganisatieteverliezen.Ondeelbare

productiemiddelenkunneneenwerkproces-

gerichteorganisatiebemoeilijken.Door

toepassingvanICTisdatmeestaltochgoed

mogelijk.Terillustratie;opéénlopendeband

vaneenautofabriek(procesorganisatie),

wordendankzijICT,opééndaghonderden

verschillendeauto‘sgeassembleerd(maat-

werk).Dewerkorganisatieenhetsysteemzijn

metbehulpvanICTvollediggemodelleerden

genormeerd.Ditbetreftzoweldestructuren

endebestanddelenalsdeorganisatieals

geheel.Ookdegegevensmodellering,krijgt

bijtoepassingvanICTmeermogelijkheden.

Denieuwesystemenmakenoptimaalgebruik

vandevoortgaandeintegratievanapparatuur.

Voordebedrijfsvoeringopentditmarkt-

gerichtemogelijkhedenmetgeavanceerde

toepassingen(ambientenubiquitous).

Opzet van bedrijfssysteem

Hetsysteemvoorbedrijfsvoeringbestaat

uiteenprocesstructuur,eenverzameling

componenteneneenapplicatiegenerator.

Deprocesstructuurvervangtdegebruikelijke

functionelestructuur.Deverzamelingcompo-

nentenkomtindeplaatsvandegezamenlijke

bestanden.Nietalleengegevenswordenals

componentenbeschouwd,ookalleelementen

vanactiviteiten.Datzijnallemiddelen,

handelingenenobjecten.Hetderdebe-

standdeel,deapplicatiegeneratorkomtinde

plaatsvandegebruikelijkeICT-systemen.Het

vervangtalleaangeschaftesemi-specifiekeen

ontwikkeldespecifiekeverwerkendesystemen.

Deopzetvanhetsysteemisgebaseerdop

vieruitgangspunten.Dehoofdstructuurvan

hetsysteem,hetactiviteitenproces,iseen

modelvanhetwerkproces.De‘activiteiten’

vanhetbedrijfsgebeurenvormendekern

vanhetsysteem.Tentweedekomeninhet

systeemgeendupliceringenvoor.Ditleidttot

eencomponentenbank,waarinalleelementen

waaruitdeverschillendeactiviteitenbestaan

slechtséénmaalvoorkomen.Tenderdemaken

modelleringennormeringvanalleonder-

delen(structuur,bestanddelen,gegevens

enproducten)hetsysteemoverzichtelijken

inzichtelijk.Tenvierdeisdoormodellering

ennormeringvanactiviteiten,componenten

engegevenstoepassingvaneenapplicatie-

generatormogelijk.

Organisatie van systeem

Hetbedrijfssysteembestaatuitdriesysteem-

delenActiviteitenproces,Componentenbank,

Productenopslagpluseentoepassingen-

generator.

- Systeemdeel Activiteitenproces

Ditsysteemdeelbevatalleactiviteitendiezich

indeorganisatievoordoen;technische,com-

merciële,verzorgendeenadministratieve,

primaireenondersteunende,uitvoerendeen

leidinggevende.Zekunnenvariërenvan

karakterenomvang,eenvoudigenmoeilijk,

beperktenomvangrijk,samengestelden

enkelvoudig.Zevormendekernvande

organisatieendaarmeeookvanhetsysteem.

Vaniedereactiviteitiseenspecificering

opgenomen.

Destructuurvanhetactiviteitenprocesiséén,

alleactiviteitenbevattenderubricering,die

hetwerkverloopvolgtalseenopeenvolging

vanbewerkingen,logischenchronologisch

geordend.Alleactiviteitenzijnondergebracht

inditéneproces,vanafhetbepalenvanhet

bedrijfsbeleidtotenmethetafsluitenvanhet

bedrijfsgebeuren.

- Systeemdeel Componentenbank

Ditsysteemdeelbevatallecomponenten

(activiteitelementen)nodigvoorhetuitvoeren

vanactiviteiten.Dezezijnverkregendooront-

ledingvanbestaandeactiviteitenenzezijn

doormodelleringgeneriekgemaakt.Hierdoor

kunnenzeinverschillendeactiviteitenwor-

dentoegepast,terwijlzeslechtséénmaalin

debankvoorkomen.Zewordenonderschei-

deninmiddelen,handelingenenobjecten.

Demiddelenvoerendeactiviteituit,de

handelingenzijndewijzevanuitvoeringen

deobjectenondergaandeuitvoering.

Destructuurvandecomponentenbankis

één,allecomponentenbevattenderubricering

indriecategorieënendeverdereonderverde-

lingisnaarfunctievandecomponent.Alle

componentendiezichindeorganisatievoor-

doenzijnondergebrachtindezeénebank.

- Systeemdeel Productenopslag

Ditsysteemdeelbevatalleberichtendiezich

indeorganisatievoordoen.Deberichten

wordenonderscheidenininkomende,interne

enuitgaande.Zemakengeendeeluitvanhet

verwerkendesysteem,zezijninitiërendvoor

hetresultaatvanactiviteiten.Zehebbeneen

functiebijdecommunicatie,alsnaslagbijvra-

genvanbetrokkenenenbijvoortgangcontrole.

- Toepassingengenerator

Conventioneleinformatiesystemenzijn

kostbaaromteontwikkelen,moeilijkteonder-

houdenenlastigaantepassen.Driebezwa-

ren,dieiederopzichdemoeitewaardzijnom

erietsaantedoen.Debijzondereconstructie

vanhetbedrijfssysteembiedtdezemogelijk-

heid.Hetkangegevensvoorhetvervaardigen

vaneeninformatieproduct,zomodelleren,

selecterenenordenen,datdeverwerkingkan

wordenuitgevoerdmeteen‘generieke’

applicatiegeneratorinplaatsvaneen

‘specifiek’informatiesysteem(Bers,2004).

Ditismogelijkdoordeprocesstructuuren

componentenmodelleringteverbinden

meteendaaropaansluitendegegevens-

modellering.Degeneratorkan,opbasis

vaninstellingendoordeontwikkelaaren

deingevoerdegegevensvandegebruiker,

automatischschermengenereren.

Inhoud van systeem

Deinhoudvanhetsysteembestaatuit

tweeuiteenlopendecategorieën:systeem

‘gegevens’ensysteem‘producten’.

- Systeemgegevens

Uitvoeringgegevenszijnnormaliterin

bestandenvaninformatiesystemenopgenomen

(identiteiten,hoedanigheden,hoeveelheden,

verlopen,momenten,e.d.).Inmeergebrui-

kelijkeaanduidingen:technischegegevens,

uitgevoerdeacties,voorraden,gebruik,

actiedatumse.d.

Inrichtinggegevensvormendebouwstenen

voorinrichtingproducten(rollen,profielen,

taken,functies,hoedanigheden,bewerkingen,

relatiese.d.).

Vakgebiedgegevensvormendebouwstenen

voorvakgebiedproducten(domeingegevens,

vakinhoudelijkegegevens,samenhangen,

achtergrondene.d.).Meestalaangeduidmet:

vakkennis,materiaalkennis,bewerkingkennis,

risicofactoren,veiligheidsaspectene.d.

- Systeemproducten

Uitvoeringproductenzijnderesultatenvan

112 113

Woensdag18april

degebruikelijkeinformatiesystemen(actie-

documenten,cijfermatigeoverzichten,

secretariëlestukken)zoalsbestellingen,

facturen,salarisspecificaties,saldilijsten,

brieven,verslagene.d.

Inrichtingproductenzijnderesultatenvan

hetICT-ondersteundewerkvanorganisatie-

deskundigen(werkinstructies,inwerk-

programma‘s,taak/functiebeschrijvingen,

functieprofielen,levensloopoverzichten,

relatiepatronen,organisatiestructurene.d.).

Vakgebiedproductenzijnderesultatenvan

hetICT-ondersteundewerkvanopleiders

(syllabussen,casusuitwerkingen,presentaties,

lesprogramma‘s,cursusprogramma‘se.d.).

Modellering van systeem

Hetsysteemisvollediggemodelleerden

genormeerdwaardoorookdeorganisatieals

geheelalsmodelkanwordengepresenteerd.

Onderscheidenwordenmodelleringvan

systeemdeelstructuren,bestanddeel-

specificeringenenelementenspecificeringen.

- Modellering van systeemdeelstructuren

Onderscheidenzijndesysteemdelen:

Activiteitenproces,Componentenbanken

Productenopslag(figuur2).Demodellering

vandedriesysteemdelengebeurtopdezelfde

wijze:eenvoortgezette‘onderverdelingin

drieën’.Dedriedelingbijhetactiviteiten-

procesverdeeltalleactiviteiteninvoorberei-

ding,uitvoeringenafwerking.Decomponenten-

bankkentdedriedeling:middelen,handelingen,

objectenendaarbinnendedriedeling

personele,materiële,immateriëlecomponen-

ten.Deproductenopslagisverdeeldinde

driecategorieënuitvoering-,inrichting-,

vakgebiedproductenendaarbinnenopfunctie

vandeproducten.

- Modellering van bestanddeelspecificeringen

Onderscheidenwordendebestanddelen

Activiteitspecificeringen,Componentspe-

cificeringenenProductspecificeringen.De

modelleringvandespecificeringenbestaatbij

alledrieuiteendriedelingvandeinhoud.

Deactiviteitspecificeringenverwijzennaar:

middelen,handelingen,objecten.

Decomponentspecificeringbestaatuit:

uitvoering-,inrichting-,vakgebiedgegevens.

Deproductspecificeringenonderscheiden:

identificerendegegevens,component-

gegevens,gebeurtenisgegevens.

- Modellering van gegevens

Bijdegegevensmodelleringwordtgebruik

gemaaktvaneenindepraktijkbeproefde

methodevanfeittypegeoriënteerdeinfor-

matiemodellering(Bakema,1996).Bijdeze

methodeworden‘feiten’uitdebestaande

(ongemodelleerde)informatieverwerking

verwoord,vastgelegd,geclassificeerden

verwerkttotdenieuwe(gemodelleerde)

informatieverwerking.Gereedschappen

ondersteunenbepaaldebewerkingenvande

modellering(modelconversie,databasegene-

ratie,e.d.).Dezegegevensmodelleringzorgt

ernietalleenvoor,datalleelementenslechts

éénmaalinhetsysteemvoorkomen,het

normeerttevensdeaanduidingenvandeele-

menten.Modelleringsmethodeenapplicatie-

generatiezijnopelkaarafgestemd(Bakema,

2004).Diverseanderemodelleringsmetho-

den,alsRM,ER,NIAM,Infomod,ORM,UML

kunnenwordentoegepast(Lek,2005).

Deopzetenmodelleringvanhetbedrijfs-

systeemsluitaanophettoepassenvan

bovenstaandegegevensmodellering.Evenals

deorganisatiecomponentenkomende

gegevenselementendoordemodellering

slechtséénmaalinhetsysteemvoor.

Gebruik en invoering van systeem

Hoeeenvoudigishetgebruikendeinvoering

vanhetbedrijfsysteem?

Informatieverwerking zonder toepassing

Hetsysteemvoorbedrijfsvoeringbeschikt

nietoverdegebruikelijketoepassingen.De

gebruikerrealiseertzelfdetoepassing.Hoe

werktdat?Inplaatsvaneenpakketspecifieke

toepassingenbeschikkendegebruikers

overééngenerieketoepassingengenerator.

Despecifiekeelementenbrengtdegebruiker

Figuur 3

Principewerking van systeem

Figuur 2

Opzet van bedrijfssysteem

114 115

Woensdag18april

zelfin,daarbijgeholpendoordeactiviteiten-

specificeringdiealleaanwijzingenbevat.

Eenvolkomenonervarengebruikerkande

activiteituitvoeren,omdathetbedrijfssysteem

deuitvoeringvanelkeactiviteitvolledig

ondersteunt(figuur3).

Invoering door overnemen model

Hetsysteembevatalleengeneriekebasis-

componentenvoordesturingvande

bedrijfsvoering.Ditmaaktdeinvoeringeen

stukeenvoudigerdoorgebruiktemakenvan

model-ofvoorbeeldsystemen.Overnameen

aanpassingbiedentoespitsingopdeeigen

situatie.Eriseenuitgewerktgeneriekmodel

beschikbaar.Voorbrancheswordensemi-

specifiekemodellenopgezet.Hetsysteem

kangeleidelijkwordeningevoerdzonder

schoksgewijzeimplementatie.

Bijzonder systeem in meer opzichten

Watisbijzonderaanhetsysteem?Welkeken-

merkenbevorderendebenodigdeflexibiliteit?

Inhoeverreverschilthetvandeconventionele

systemen?

Systeem is wezenlijk anders

Het‘Systeemvoorbedrijfsvoering’iseen

‘allesomvattend’systeem,ondergebracht

inéénsystematiek.Hetomvatallewerk-

activiteiten(primaire,ondersteunendeen

sturende)enallewerkgegevens(uitvoering,

inrichtingenvakgebied).Hetisdevirtuele

versievandewerkelijkeorganisatiealseen

universelehandleidingvoordewerkers.Het

geeftaanwat,waar,wanneer,waarmeeen

hoeietsmoetgebeuren.

Hetisdoorz’nflexibiliteitvooraleensysteem

voorwerkorganisatiesinveranderlijkeomge-

vingen.Het‘Bedrijfssysteem’komttegemoet

aandedoordedeskundigengeformuleerde

eisen(zieparagraaf2enfiguur4).

Het systeem is volledig:

-functiegeïntegreerd

-procesgeorganiseerd

-componentgeorïenteerd

-organisatiegemodelleerd

-gegevensgenormeerd

Figuur 4

Typering/karakterisering

van systeem

Vergelijking met conventionele systemen

Volgensleidinggevendenendeskundigenop

ICT-gebied,zijndeconventioneleinformatie-

systemennietmeeropgewassentegende

eisendiedeveranderlijkeomgevingstelt.

Wensenenideeënzijnerwel,maargeschikte

nieuwesystemenniet.Hetsysteemvoor

bedrijfsvoeringkanindenieuwebehoefte

voorzien.Figuur5toonteenvergelijking

metdeconventionelesystemen,waarbijhet

bedrijfssysteemalsuitgangspuntisgenomen.

Fotobijschriften van de

congresdagen NIOC

Bedrijfsysteem Conventionele systemen

Eenalgemeensysteem Verschillendesoortensystemen

Informatiesysteeminalgemeensysteem Aantalinformatiesystemen

Eenvoudigeprocesstructuur Complexefunctionelestructuur

Eengenormeerdegegevensbank Verschillendegegevensbanken

Algehelemodelleringvansysteem Grotedifferentiatievansysteem

Eenuniformewerkwijze Meeruiteenlopendewerkwijzen

Flexibeletoepassingen Starredeelsystemen

Directe,enkelvoudigeaanpassing Periodiekemeervoudigeaanpassing

Inrichtingdooroverneming Inrichtingdoorontwikkeling

Implementatiegeleidelijk Implementatieschoksgewijs

Figuur 5

Verschillen tussen

bedrijfssysteem

en conventionele systemen

Aankomst na de rondvaarttocht

aan de steiger van de

Passenger Terminal Amsterdam

116 117

Woensdag18april

Literatuur

AG-report(2004).ICTindetoekomst;

SymposiumItxpoGartner.AutomatiseringGids,

5november2004.

Bakema,B.,J.P.ZwartenH.vanderLek(1996).

VolledigCommunicatiegeoriënteerdeInformatie-

modellering

FCO-IM.AcademicService,DenHaag.

Bakema,G.(2004).Metadatamanagementen

applicatiegeneratie;vanvisienaartoepassing.

TINFON4,p.100-105.

Bers,A.C.van(2004).OrganisatieModellering,

ApplicatieGeneratie.NIII,RadboudUniversiteit,

Nijmegen.

BKIB,Stichting(1995).Hoenuverder?

Afstemmingvaninformaticaonderwijsop

behoeftevanbedrijfsleven.

Amsterdam,StichtingBKIB.

CINOP,(1997).Scholingvanwerkendeninict-on-

dersteundewerkuitvoering.Amsterdam,Stichting

BKIB.

Hammer,M.enChampyJ.(1993).Reengineering

thecorporation,AmanifestoforBusinessRevolu-

tion.

HammerandCompany.

Lek,H.v.d.(2005).Informatieanalyseisnietuitte

besteden.AutomatiseringGids25,p.15.

Morton,S.(1991).Thecorporationofthe1990s,

InformationTechnologyandOrganizational

Transformation.OxfordUniversityPress.

Naisbitt,J.(1985).Reinventingthecorporation.

WarnerBooks.

Profound,(1995).Informaticaonderwijsendetoe-

komstigebehoeftevanhetbedrijfsleven;

Verslagvaneenonderzoek.Amsterdam,Stichting

BKIB.

Schinkel,A.(1995).Vraagenaanbodinformatica-

onderwijs;Nuookmarktmechanismein

onderwijs?TINFON4,p.132-134.

Schinkel,A.enVanderKampP.(1998).

Methodevoorbepalingwerk-enleerkennis;

ict-kennisineenveranderendewereld.TINFON1,

p.25-29.

Schinkel,A.enVanderKampP.(1999a).

Kennisict-ondersteundewerkuitvoering.

TINFON1,p.9-14.

Schinkel,A.(1999b).Demethodischeaanpakvan

BKIB.Telewerken3,p.6-7.

Schinkel,A.(2002).Bankvoorwerkkennis.

TINFON4,p.171-173.

Smeets,D.enValkenburgM.(2005).HBO-Ion

tourinSiliconValley.TINFON2,p.52

Smith,A.(1776).AnInquiryintotheNatureand

CausesoftheWealthofNations.Londen,

W.Strahan&T.Cadell.

Taylor,F.W.(1911).ThePrinciplesofScientific

management.WWNorton,NewYork.

Toffler,A.(1970).Futureshock.NewYork,

RandomHouse.

Url’s

Smith:

ao.com.au/economics/1776/wealth_nations_c

ontents.htm

Taylor:

melbecon.unimelb.edu.au/het/taylor/sciman.htm

Hammer:

www.dod.mil/comptroller/icenter/learn/reeng.htm

Naisbitt:www.naisbitt.com/home.php

Verantwoording

Hetsysteemvoorbedrijfsvoeringishet

resultaatvaneenevolutionairontwikkel-

proces.In1993isopverzoekvandeStichting

BKIB(BevorderingKwaliteitInformatica

Beroepsopleiding)doordeauteureenonder-

zoekopgezetomkennisteintegrerenin

vakkennis(Schinkel,1995).Ditonderzoek

werdbijbekendeNederlandsebedrijven

uitgevoerddoorProfound(1995).Het

resulteerdeineencongreseneenaantal

aanbevelingenaandeMinistervanOnderwijs

waarindesuggestieITtevervangendoorICT

werdovergenomen(BKIB,1995).Vervolgens

iseenmethodeontwikkeldomdenieuwe

kennisvanuitdepraktijktebepalen(Schinkel,

1998en1999b).Dezemethodewerdopde

werkvloergetoetstineendoorCinop(1997)

uitgevoerdonderzoek.

DeHogeschoolvanArnhemenNijmegen

(HAN)steldedemethodebeschikbaarvia

internetenontwikkeldedaartoeprogram-

matuur.Vervolgenswerdookhetproduct

vandemethode(werkkennisgenoemd)

opinternetgeplaatst(Schinkel,1999a).

ZoontstondeenBankvoorwerkkennis

(Schinkel,2002),diedeontwikkelaars

uitbouwdentoteen‘overall’gegevens-

verwerkendsysteem,metalsproducten

uitvoering-,organisatie-envakgebied-

gegevens.Ditsysteemsluitaanopde

geavanceerde,reedseerderdoorHAN

ontwikkeldeprogrammatuur.

Thin Client-werkplekken met

toegang tot internet voor

bezoekers werden verzorgd

door Cards Engineering, Sun

Microsystems en Sara

118 119

Woensdag18april

ORACLE IS THE INFORMATION COMPANY

Oracle Academy: Software, Training, Resources en meer

Met de lancering van Introduction

to Computer Science & Business

ondersteunt de Oracle Academy meer

dan 10.000 studenten in 15 landen.

”Ik heb me aangemeld voor de cursus

omdat het me interessant leek en

anders dan andere cursussen die ik heb

gevolgd. Ik heb het groepswerk en de

relaxte sfeer als zeer positief ervaren.

Ik vind de opbouw van de cursus ook

erg goed, omdat we in ons eigen tempo

konden werken. Gedurende de cursus

heb ik mijn vaardigheden als deel van

een team en mijn communicatieve,

analytische en ontwerpvaardigheden

ontwikkeld.”

Grant Taylor, student

Royal High School, Schotland

Introduction to Computer Science & Business

Dit programma, voorheen bekend als Oracle Academy, is speciaal ontworpen voor middelbare scholen, technische scholen en beroepsopleidingen. Het biedt studenten een studiepakket waarmee zij basisvaardigheden op het gebied van databases en programmering en professionele vaardigheden kunnen opdoen. Daarnaast biedt het de docenten complete training en professionele ontwikkeling. Het is ideaal voor instellingen die op zoek zijn naar complete en gestructureerde trainingen waarmee docenten een studentvriendelijk studiepakket kunnen bieden via het web.

Concurrerend op de banenmarktStudenten worden geconfronteerd met technische, zakelijke en professionele vaardigheden

die worden gebruikt binnen verschillende sectoren en functies. Gevorderde studenten kunnen

Oracle-certificering aanvragen – een onderscheiding waarmee zij zich nét dat beetje meer kunnen

onderscheiden op de banenmarkt.

Studentvriendelijk studiepakketDit professioneel ontworpen studiepakket is speciaal afgestemd op de leerbehoeften van

verschillende studenten. Van studenten die geïnteresseerd zijn in het opdoen van ervaring met

zakelijke en technische vaardigheden, tot studenten die een technische opleiding willen gaan

volgen of een technisch beroep willen gaan uitoefenen. Het integreert virtuele en persoonlijke

training, praktische opdrachten, beoordelingen en leerervaringen op basis van projecten, waarbij

gebruikgemaakt wordt van de nieuwste Oracle-technologieën en docenten en studenten via een

webbrowser gemakkelijk toegang hebben tot het curriculum.

Uitstekende professionele ontwikkeling van de docentenDeelnemende docenten ondergaan een eersteklas trainingsprogramma dat bestaat uit 80 uur

virtuele training en 50 uur praktische training. Alle trainingssessies bevatten mogelijkheden voor de

docenten om samen te werken met andere docenten en best practices uit te wisselen.

Studiepakket- en labomgeving gehost door OracleOracle host de omgeving van het studiepakket en het lab door middel van een geavanceerde

technische infrastructuur. Er is geen enkele software-installatie of onderhoud nodig om het

studiepakket en de bijbehorende opdrachten uit te voeren, alleen een webbrowser!

ORACLE IS THE INFORMATION COMPANY

Copyright © 2006, Oracle. Alle rechten voorbehouden. Oracle, JD Edwards, PeopleSoft en Siebel zijn geregistreerde handelsmerken van Oracle Corporation en/of gelieerde bedrijven. Andere namen zijn mogelijk handelsmerken van de respectieve eigenaren.

CursussenAlle onderstaande cursussen zijn inclusief de professionele ontwikkeling van de docenten, een

door Oracle gehoste studiepakket- en labomgeving, ondersteuning en certificeringmogelijkheden.

Cursus Uren Certificering Jaarlijkse bijdrage

Database Design & Programming with SQL(Databaseontwerp & programmeren met SQL 150)

150 OCA-examen 1 393,-

Database Programming with PL/SQL(Databaseprogrammeren met PL/SQL 150)

150 OCA-examen 2 393,-

Ondersteuning voor instructies en programma Gespecialiseerde instructeurs bieden het gehele academische jaar ondersteuning om ervoor te

zorgen dat het programma een succes wordt. Werknemers van Oracle Academy staan klaar om

binnen 48 uur te reageren op vragen met betrekking tot het programma.

Korting voor leden • 50 procent korting op geselecteerde zelfstudiepakketten waarmee de docenten en studenten

die zich professioneel willen laten certificeren zich kunnen voorbereiden op examens.

• 40 procent korting op geselecteerde examens voor Oracle-certificering. Test uw kennis aan

de hand van professionele normen.

Registreren1. Ga naar http://academy.oracle.com

2. Selecteer Introduction to Computer Science & Business3. Klik op Place Order (Opdracht plaatsen)

4. Volg de instructies op het scherm om de overeenkomst te accepteren, een opdracht te plaatsen

en uw instructeur toe te wijzen

5. Volg de aanwijzingen op de pagina Final Order Summary (Opdrachtoverzicht) om uw opdracht te

voltooien

Extra aanbiedingen Oracle AcademyVoor instellingen die hun mogelijkheden voor technische en zakelijke trainingen voor hun

studenten willen uitbreiden, hebben we nog andere aanbiedingen van Oracle Academy:

• Advanced Computer Science & Business

• Enterprise Business Applications & Processes

Ga voor meer informatie naar http://academy.oracle.com.

Corporate citizenship Al onze cursussen zijn inclusief een donatie van software en diensten van maximaal USD 250.000.

Wij bieden u dit graag aan als onderdeel van de toewijding van Oracle aan goed corporate

citizenship en het verbeteren van de onderwijsmogelijkheden voor studenten.

ContactStuur voor meer informatie een e-mail naar academy_us@oracle.com, of kijk op

http://academy.oracle.com.

“Mijn studenten hebben fantastische

nieuwe mogelijkheden gekregen

dankzij hun ervaringen met

Oracle Academy. De praktische

technische vaardigheden die ze

opdoen geven ze zelfvertrouwen en

een concurrentiepositie voor hun

toekomst.”

Robin Smith, docent Arnold R.

Burton Technology Center

ORACLE IS THE INFORMATION COMPANY

Oracle Academy: Software, Training, Resources en meer

Bij meer dan 80 instellingen in het hoger

onderwijs in 11 landen wereldwijd leren

studenten over de producten van Oracle

Applications.

“Ons studiepakket is aanzienlijk

verbeterd sinds we een ERP-systeem

gebruiken in de lessen. We kunnen

interfunctionele zakelijke processen

illustreren en studenten kunnen dan

precies zien wat de integratiepunten

zijn. Onze studenten hebben vaak

beperkte zakelijke ervaring en dankzij

ERP kunnen zij de dagelijkse activiteiten

binnen grote bedrijven uit de eerste

hand ervaren.”

Julie Smith David

Associate Professor

W.P. Carey School of Business

Arizona State University,

Verenigde Staten

Enterprise Business Applications & Processes

Dit programma, voorheen bekend als het OAI Applications Initiative, wordt veelal gebruikt door hogescholen en business schools op universitair niveau, zodat docenten de allernieuwste technologie kunnen integreren in opleidingen op het gebied van business en computerwetenschap. De studenten die hieraan deelnemen worden voorbereid op verschillende zakelijke en managementrollen binnen sectoren als retail, finance, fabricage, gezondheidszorg en telecommunicatie.

Concurrerend op de banenmarktDoor gebruik te maken van de toonaangevende software, diensten en onderwijsproducten

van Oracle, kunnen instellingen voor hoger onderwijs hun studenten bekend maken met

bedrijfsapplicaties en -processen die een afspiegeling zijn van daadwerkelijke zakelijke

omgevingen. Dankzij onze innovatieve benadering ontwikkelen studenten vaardigheden en doen zij

de ervaring op die zij nodig hebben om concurrerend te blijven op de wereldwijde banenmarkt.

Toonaangevende software voor lokalen en labsDeelnemende instellingen hebben een licentie voor onderwijsdoeleinden voor bepaalde producten

van Oracle Applications. Scholen installeren en onderhouden de software op hun eigen systemen.

Studenten hebben toegang tot de systemen en technologieën waarmee zij in de technisch

geavanceerde zakenwereld zullen werken.

Professionele ontwikkeling van de docentenDankzij kortingen op training van Oracle University, toegang tot technische ondersteuning en

regelmatige introductie tot de nieuwste Oracle-producten kunnen docenten hun technologische

kennis en ervaringen verbeteren.

Professioneel studiepakketDoor het exclusieve studiepakket van Oracle University te gebruiken, kunnen studenten leren

denken als zakelijke en technologische professionals. Deelnemende afdelingen kunnen titels

aanschaffen van het curriculum van Oracle University en de content integreren in cursussen

die onderdeel uitmaken van een opleiding. U vindt de lijst met geselecteerde titels van Oracle

University op http://academy.oracle.com.

Uitstekende technische ondersteuning Iedere afdeling ontvangt zonder extra kosten de bekroonde technische ondersteuning waar onze

zakelijke klanten voor betalen.

ORACLE IS THE INFORMATION COMPANY

Copyright © 2006, Oracle. Alle rechten voorbehouden. Oracle, JD Edwards, PeopleSoft en Siebel zijn geregistreerde handelsmerken van Oracle Corporation en/of gelieerde bedrijven. Andere namen zijn mogelijk handelsmerken van de respectieve eigenaren.

Lidmaatschapskosten*Onze jaarlijkse lidmaatschapskosten bedragen USD 500,- per afdelingslocatie. Lidmaatschap houdt

het volgende in:

• Software voor één van de volgende vijf productlijnen:

Geïnstalleerde productlijnen - Oracle eBusiness Suite

- PeopleSoft Enterprise

- JD Edwards Enterprise One

- JD Edwards World

Gehoste productlijnen - Oracle eBusiness Suite-Hosted (beperkte beschikbaarheid in 2007)

• Licenties voor docenten en studenten

• Uitstekend pakket voor technische ondersteuning

• Mogelijkheid om het curriculum van Oracle University aan te schaffen voor slechts

118,00 per titel.

*Voor lidmaatschap van Enterprise Business Application & Processes is goedkeuring vereist op

basis van onze acceptatiecriteria. Kijk voor meer informatie op http://academy.oracle.com.

Korting voor leden • 50 procent korting voor docenten en onderwijsondersteunend personeel op producten van Oracle University. • 50 procent korting op geselecteerde zelfstudiepakketten waarmee de docenten en studenten

die zich professioneel willen laten certificeren zich kunnen voorbereiden op examens. • 40 procent korting op geselecteerde examens voor Oracle-certificering die worden afgelegd bij een geautoriseerd Prometric-testcentrum. Test uw kennis aan de hand van professionele normen.

Aanmelden 1. Ga naar http://academy.oracle.com2. Selecteer Enterprise Business Applications & Processes3. Selecteer Corporate Membership Application (Aanvragen zakelijk lidmaatschap)

4. Verzend uw aanvraag

5. Een vertegenwoordiger van Oracle zal contact met u opnemen met verdere instructies

Corporate citizenship Ieder lidmaatschap is inclusief een aanzienlijke donatie van software en diensten. Wij bieden u

dit graag aan als onderdeel van de toewijding van Oracle aan goed corporate citizenship en het

verbeteren van de onderwijsmogelijkheden voor studenten.

ContactStuur voor meer informatie een e-mail naar oaiteam_us@oracle.com, of kijk op

http://academy.oracle.com.

Introductie IT Governance

Ing. D. Smits M.B.A.

Drs. R. Blankestijn

Samenvatting

NaarmatededrukomITmiddelenefficiënteneffectief

tebestedenkomtITGovernancebinnensteedsmeer

bedrijvenenoverheidsorganisatiesopdeagenda.IT

Governancegaatoverdeinrichtingvandebesturing

vanIT.AandebesturingvanITvaltbinnenveel

organisatiesnogheelwatteverbeteren.Zoiser

mediojuni2007nogdoorde2ekamereenonderzoek

aangevraagddoorderekenkamernaarmogelijkegeld-

verspillingmetICT1.

Eenbevestigendeuitkomstmagnietechtverrassen

alsjeweetdatdeStandishgroepindebekendechaos

rapportenalsindsdejaren90jaarlijksrapporteertin

termenvaneengemiddeldslagingspercentagevoor

projectenvan1op3.

Ervaringen

OnderzoekdoorhetITGovernanceInstitute(ITGI)

naardeervaringenmetITinvesteringenonder150

CEO’sen450CIO’sresulteertondermeertotdein

devolgendeconclusies:(TheValITframework,IT

GovernanceInstitute,2006,onvertaald)

Ing. D. Smits

Drs. R. Blankestijn

1 http://www.volkskrant.nl/binnenland/article435360.

ece/Kamer_wil_onderzoek_Rekenkamer_naar_

geldverspilling_met_ICT,

gepubliceerd 20:31 13 juni 2007

Avondprogramma met

Sister Bop in Passenger

Terminal Amsterdam

124 125

Woensdag18april

‘ITGI Research on Executives’ View of IT

Investments:

Theperceivedlowreturnfromhigh-costIT

investments,andaninadequateviewofIT’s

performancearetwoofthefourtopproblems

theyface.

Morethan30percentclaimanegativereturn

fromITinvestmentstargetingefficiencygains.

Fortypercentdonothavegoodalignment

betweenITplansandbusinessstrategy.

Thenumberofenterprisesthatconsider

activemanagementofthereturnonITinvest-

mentsagoodpractice,orthathaveactually

implementedthepractice,hasdoubledintwo

years,from28percentto58percent.’

HetITGIonderkentmetbetrekkingtotIT

Governancevijffocusgebieden.Ditbetreft:

hetleverenvanwaardedoorIT,hetalignment

tussenbusinessenIT,hetmetenvande

performancevanIT,hetmanagementvande

resourcesenrisicomanagement.Datonze

ervaringinonzepraktijkdatveelorganisaties

problemenhebbenmethunITbesturingen

dusookmetITGovernanceeengeneriek

probleemiswordtdoorgenoemdonderzoek

bevestigd.

Wat is IT Governance?

VoorITGovernancezijnveeldefinitiesgefor-

muleerd.HeteerdergenoemdeITGovernance

InstitutedefinieertITGovernancealsvolgt:

‘A structure of relationships and processes to

direct and control the enterprise in order to

achieve the enterprise’s goals by adding value

while balancing risk versus return over IT and its

processes.’

Onzepraktijktoontechteraandatorganisa-

tiesvooralbehoeftehebbenaanduidelijkheid

eneenvoud.Wijhanterendanookgraagde

meereenvoudigedefinitie:2

‘IT Governance betreft de inrichting van de

besturing van de IT Functie.’

Indepraktijkblijktregelmatigdatergekozen

isvooruiterstcomplexebesturingsmechanis-

men,waarbijsomseenonwerkbaresituatie

ontstaat.Hetandereuiterste,datervrijwel

nietwordtbestuurdmaarvooralwordt

gereageerdopbehoeften,komtookveelvoor;

metnameinsectorenwaarITgeenonderdeel

uitmaaktvanhetprimaireproces.

Hetblijktdusnietzoeenvoudigomsucces-

voltesturenentegelijkertijddebesturing

eenvoudigtehouden.Wiekentofherkentzich

nietinhetvolgendecitaatvanBlaisePascal:

‘Deze brief is langer geworden, want ik had geen

tijd om hem korter te maken.’

Bijhetinkortenvandielangebriefuithet

voorbeeldishetzaaktebepalenwatnude

exacteboodschapisdiemoetwordenover-

gebracht.Pasdanishetmogelijkdebriefin

tekorten.

Ietssoortgelijksgeldtookvoorbesturingvan

deITvanorganisaties.Vaakzijneenvoudig-

wegdevereisteregelsnietofonvoldoende

bekend.Somswordtterverdedigingaan-

gevoerddatITnoueenmaalzócomplexis

dathiervooreencomplexebesturingvereist

is.Ditisechteronjuist.

Ook uiterst complexe processen kunnen worden

bestuurd met slechts een beperkt aantal

eenvoudige regeltjes.

Ditisreedsaangetoonddoortallozeauteurs.

Eenwetenschapperdiehierergveringaat

isStephenWolfram,wereldwijderkendals

eenvandemeestvooraanstaandedenkers.

Zijneerste,natuurkundigeartikelenwerden

gepubliceerdtoenhijamper15wasenop

zijntwintigstewasStephenaldoctorinde

NatuurkundeaanhetCaliforniaInstituteof

Technology.Zijnstellingisdatallecomplexe

fenomeneninhetuniversumwordengepro-

duceerdopbasisvaneenvoudigeregelsvan

hetpatroonopzeeschelpen,hetweertotde

werkingvanfinanciëlemarkten3.Nuishet

vooraldekunstdejuisteregelstevinden.Het

isdusdekunstomalleonnodigeballastte

verwijderenendoortedringentotdekern.

Het is nou eenmaal vaak eenvoudiger zaken

complex voor te stellen dan andersom.

InonzevisieopITGovernancestaathet

begrip‘eenvoud’centraal.Dezevisieisvoor

eenbelangrijkdeelgevormdenontwikkeldin

depraktijkvanalledag.Hetiseerstenvooral

bedoeldomeenaantalpraktischehandvat-

tentebieden,diezichbewezenhebbeninde

dagelijksepraktijk.

Latenweeerstnogevenstilstaanbijde

vraagwatITGovernancenoueigenlijkis.

Governancebetekentbesturingenalszoda-

nigisGovernancenietsnieuws.Hetbegrip

isdelaatstetijdvooralvaaknegatiefinhet

nieuwsgekomenmetdeinmiddelsbekende

beursschandalenrondEnronenWorldcom

alsdemeestbekendevoorbeelden.

Vrijwelelkeorganisatiemaaktgebruikvan

IT.ITGovernanceisdanookeenaandachts-

gebiedvanelkeorganisatie.Binnenveel

ondernemingenmaaktITgeenonderdeeluit

vanhetprimaireproces.ITspeeltvooral

eenondersteunenderolbijdeleveringvan

productenen/ofdienstenvaneenorganisatie.

Hetisduseenvoorbeeldvanafgeleidesturing.

Terverduidelijkinghetbekendebesturings-

paradigma(figuur1).

Inditbesturingsparadigmanemen‘besturend

orgaan’en‘bestuurdsysteem’natuurlijkeen

centraleplaatsin.DeGovernancevande

organisatie(ookweldeEnterpriseGovernance)

bestuurthetsysteem,hierdeproductie

genoemd.OnderdeelhiervanisIT.ITGover-

nancemaaktdusdeeluitvandeGovernance

vaneenorganisatie.ITkunnenwehierzien

alseendeelaspectofeendomeingebied.

VeelITGovernance-raamwerkenzijnafkomstig

uitdehoekvandeaccountancy.Eenbelang-

rijkprobleemmetdezeraamwerkenisdat

zijveelalvrijcomplexzijnennietaansluiten

opdeoperationelepraktijk.Zijzijnvaak

ontwikkeldmethetoogopcontroleenver-

antwoordingachteraf.Eendirectevertaling

naardepraktijkresulteertdaneenvoudigweg

inbureaucratieeninertie.Hierdoordraait

debesturingnietmeersoepelenkanhetin

extremevormenzelfsvastlopen.Gevolgis

datnietofonvoldoendewordtbijgestuurd,

hetopstartenvannieuwedingeneindeloos

duurt,projectennooitstoppenofde

innovatiestagneert.2 Smits, D. Succes met IT Governance,

Sogeti, 2006, ISBN 90-75414-11-0.

3 Wolfram, Stephen, A new kind of Science,

Wolfram Media Inc., 2002, ISBN 1-57955-008-8.

126 127

Woensdag18april

Deuitdagingindepraktijkkenmerktzichdus

vooraldoorpragmatismeencomplexiteits-

reductie.DebestaandeGovernance-raam-

werkenschietenopditvlaktekort.

Governancegaatoverdeinrichtingvan

debesturing.Governanceisdusnietiets

statischalseenorganisatievorm.Hetverdient

continueaandacht.Hetisveeleerderietsac-

tiefsvandaarookdevoorkeurvoor:inrichten

vandebesturing.Besturingvooralgerichtop

succes.Watervoorsuccesnodigiskunjeop

velemanierenindelen.Eenmogelijkeindeling

isdeindelingintweeaandachtsgebieden:

conformance en performance.

Conformancegaatvooraloverdevraag‘Wat

istoegestaanenwatniet?’.Organisatieszijn

tenslotteonderhevigaantalvannationale

eninternationalewet-enregelgevingen.

Performancedaarentegengaatoverde

prestatie.Overproductiviteit,effectiviteit

enefficiëntiedus.

Voorsucceszijnbeidevereist.Nietaltijdin

dezelfdemateenwatpreciesrelevantisbin-

nenelkedimensievarieertook.Vooreenver-

antwoordekeuzetussenaldiemogelijkheden

iseengoedbegripvanzoweldeorganisatie

zelfalsdeexternecontexteenvereiste.

Wat moet er gebeuren?

VooreensuccesvolleinrichtingvanIT

Governanceisvereistdatdebesturings-

enverantwoordingsprocessenbeantwoorden

aandeeisenenwensenvanverschillende

betrokkenenbinnenenbuitendeorganisatie.

Ervaltnogveelteverbeteren.Indepraktijk

iservooralsprakevangeringedanwel

onvoldoendeinformatietenbehoevevan

debesturing.Eenbelangrijkmechanisme

bijeenmeervolwassenITbesturingishet

ITportfolio.

Het IT portfolio

Binnenveelondernemingenkomthetbegrip

portfolioalvoorindebetekenisvanproduc-

ten-endienstenportfolio.Hieronderverstaat

mendelijstvanproductenofdienstendiede

ondernemingindemarktaanbiedt.Het

producten-endienstenportfoliowordtook

welhetbusinessportfoliogenoemd.

HetITportfolioisinzijnmeesteenvoudige

vormeigenlijknetzo’nlijst.Alleendaneen

lijstmetalsaandachtsgebiedIT.Hetbevat

informatieoverkosten,baten,risico’sen

samenhangbetreffendegewensteverande-

ringen,lopendeprojectenenhetreguliere

beheerenonderhoudaanapplicatiesen

infrastructuur.

HetITportfolioiseenbelangrijkelementvan

ITGovernance.Desamenhangtussende

portfolio’swordtgrafischweergegeveninde

volgendefiguur:

Determportfolioisgeleendvanheteffecten-

portfolio.Beslissingenwordenhiergenomen

opbasisvankosten,batenenrisico’s.Ook

overhetITportfoliowordtdeelsvanuiteen

financieeloogpuntbesloten.Effectenkunnen

echtereenvoudigwordenaangekochtof

verkocht.Deonderlingeafhankelijkhedenzijn

minimaal.BinnendeITisdatnietzo.Bijde

besluitvormingoverhetITportfoliodientdan

ooknaastkosten,batenenrisico’stevens

aandachttezijnvoorsamenhang.

Inveelgevallenisereenduidelijkerelatie

tussenhetITportfolioenhetbusinessport-

folio.Eendeelvandeapplicaties,dezoge-

noemdebusinessapplicaties,zijntenslotte

bedoeldterondersteuningvandeproducten

endienstenvandeonderneming.

HetITportfoliobestaatuittweedelen:een

deelgerichtopveranderingeneneendeel

gerichtophethandhavenvandestatus-quo.

HetdeelvanhetITportfoliodatzichricht

opveranderingenwordthetprojectportfolio

genoemd.Hetprojectportfolioiseenlijstmet

informatieoverallehuidigeprojectenof

programma’sendegeplandetoekomst.

Opdegeplandetoekomstwordtlaterterug-

gekomen.Opditmomentvolstaatdevast-

stellingdatveranderingenveelalplaatsvinden

indevormvanprojectenofprogramma’s.

HetdeelvanhetITportfoliodatzichricht

opdestatus-quowordthetapplicatie/infra-

structuurportfolioofsomsookwelkortweg

Figuur 1

Besturing van IT

Governance IT Governance

P roductie IT P roductie

Input O utput

P roducten en Diensten van deonderneming

Business strategie / beleid

IT producten

en diensten

Producten en diensten

IT portfolio

Businessportfolio

Kansen en bedreigingen

Projectportfolio

Applicatie/infrastructuur

portfolio

IT Governance

Governance

IT verantwoording

Verantwoording

Aandeelhouders, Overheid, Maatschappij

Figuur 2

Governance portfolio’s

128 129

Woensdag18april

applicatieportfoliogenoemd.Hetapplicatie-

portfolioiseenlijstmetinformatieoverde

huidigeapplicatieseninfrastructuur,soms

aangevuldmetinformatieovergeleverdeIT

services.Dehuidigesituatiebestaattenslotte

uiteenverzamelingapplicatieseninfra-

structuur.

Beideportfolio’sbevattenvooreenbelangrijk

deelfinanciëleinformatie.Daarhetgrootste

deelvandeITkostenligtinveranderingen

behoudvandestatus-quobevathetITport-

foliodusinformatieoverhetleeuwendeelvan

deITkosten.

Uiteraardgaaterverdernoggeldnaar

diverseanderebestedingsdoelenvallend

onderoverheadzoalsplanning,budgettering,

architectuurenopleidingen.Somsvolstaat

hiervoorhethuidigemechanismeenanders

kunnenzeviaeenverdeelsleutelworden

verrekendmetdegenoemdeportfolio’s

ofwordenopgenomenineenafzonderlijk

portfolio.

VoorITGovernancezijndusdrieportfolio’s

relevant:hetbusinessportfolio,hetproject-

portfolioenhetapplicatieportfolio.Debeide

laatstenwordengezamenlijkookwelkortweg

hetITportfoliogenoemd.HetITportfoliois

eenessentieelelementvoordebesturingvan

IT.Geeneilandautomatiseringvanprojecten

dus.Maarbesturingvanuiteenintegrale

visieopdegeplandeveranderingenvande

organisatie.Eenelementdatmedio2007nog

ontbreektbinnen85%vandeorganisaties4.

Toepassing IT Governance Hogeschool

Drenthe

BinnendeHogeschoolDrenthewordtIT

Governanceoptweemanierenbinnenhet

onderwijsgebracht:

? indeopleidingInformaticabijhetvak

IT-verandermanagement;

? inhetverzorgenvanmasterclassesvoor

hetbedrijfslevenrondhetcentralethema

ITGovernance.

Vak IT-verandermanagement

Indezemodulestaatheteffectiefensucces-

volimplementerenvanICT-veranderingen

centraal.

VoorhetvakVerandermanagementmoetuit

delijstvannegenonderwerpenéénvandeze

onderwerpenwordengekozenwaarovereen

artikel(zietabel:Criteriavoorhetartikel)

moetwordengeschreven.

Tevensmoetoverhetgekozenonderwerp

eenworkshopwordengehouden.

Eénvandeonderwerpendiemoetworden

gekozenisITGovernance.Hetartikelen

deworkshopwordeningroepjesvandrie

studentenuitgevoerd.

Masterclasses

BinnendeHogeschoolDrentheisook

begonnenmethetverzorgenvanmaster-

classesrondhetthemaITGovernance.

Deopzetisomvijfkeereenbijeenkomstte

regelenmeteengastsprekerdiezijn/haar

sporenheeftverdiendindepraktijk.

Tabel: Criteria voor het artikel

? Delezerszijnvakgenoten

? Eenpakkendetitel? Geenspelfoutenendegrammaticamoet

correctzijn.

? GeenPlagiaat.

? Prettigleesbaar: -Hetartikelmoeteenduidelijkestructuur

hebben.Deindelingisbijvoorbeeld:

-Eenkorteinleiding

-Heteigenlijkeonderwerp(min.5en

max.7pagina’s)

-Eenconclusieofsamenvatting

-Eenliteratuurlijst(minimaal8referenties)

-Eenbegrippenlijst

Tabel: Workshop

Doelvandeworkshopishetinformeren

vanvakgenoten,waarbijdezeactiefworden

betrokkenbijhetonderwerp.

De workshop moet de volgende indeling hebben:

? Eenoverzichtscollegeoverhetgekozenonderwerp(max.20minuten)

? Hetpubliekactiefbetrekken

? Korteplenaireevaluatie

Bedenkeenmanieromhetpubliekactiefte

betrekkenbijhetonderwerp.Jemoetze‘iets’

latendoenterverwerkingvanhetonderwerp.

Ditkanbijvoorbeeldeenkorteopdrachtzijn

ofeenpaarstellingen.

4 McKinsey, ‘How companies

spend their Money’, april 2007

Vak IT-verandermanagement

A . C ha nge M a na gem ent ( let op: niet de

I T I L k a nt v a n het v er ha a l)

B . B usiness P r oc ess R edesign

C . B usiness I nte lligenc e D . W or k F low M a na gem ent

E . C ustom er R ela tion M a na gem ent

F . A dv iser ing

G . E -P r oc ur em ent

H . S upply C ha in M a na gem ent

I . G r oupw a r e

J . M a na gem ent I nf or m a tion S y stem s

Omvang: 140; 5 ECTSDoorlooptijd: 10 wekenStudiebelasting: 13 uur per week

Figuur 3 Opzet vak IT-verandermanagement

130 131

Woensdag18april

De Masterclass Value IT is in het bijzonder

geschikt voor:

? Ondernemers;

? Projectmanagers;

? Programmamanagers;

? IT-professionalsingrotereorganisaties.

Vooralledeelnemersgeldtdatzena

afrondingvandemasterclasseenduidelijke

kijkhebbenophoedeITkanbijdragenaan

debedrijfsdoelstellingen.

De rode draad

Hoeweldeopzetisdatdeverschillende

modulesooklosvanelkaarkunnenworden

gevolgd,wordterveelaandachtgeschonken

aandesamenhangtussendeverschillende

thema’s.Demeerwaardevandecyclusals

geheelligtinderodedraaddietussende

modulestotstandmoetkomen.

Desamenhangvandemodulenligtvooral

inderelatievandeoverigethema’snaar

deontwikkelingvaneengoedebesturings-

organisatievanITprocessen,ITgovernance

dus.Overigenszijnerookrelatiestussende

overigethema’sonderling.

Inhetvolgendeschemazijndebeoogde

relatiestussendemodulenkortbeschreven.

Economics

Netalsvoordeinzetvanpersoneelenfinan-

ciën,zalvoordeinzetvanITmiddelenmeer

enmeereeneconomischeafwegingplaats-

vindenbijdebeslissingwelkemiddelenwel

ennietvoldoendetoegevoegdewaardevoor

deorganisatiehebben.

NaastonderwerpenalsTotalCostofOwner-

shipenhoedietebepalen,wordtingegaan

opdewijzewaaropeconomischeafwegingen

kunnenwordenbepaald.Nietalleenopbasis

vankosten-batenanalyses,maarookenvooral

vertaaldnaarconcretebusinessvoordelen;in

devormvanbusinesscases.Hierinkomen

nietalleenbedrijfsvoeringgebondenvoor-en

nadelenaandeorde,maarookdebijdragein

ontwikkeling,uitbouwvanmarktaandeele.d.

Innovatie

Hoekandeorganisatieinnoverendoorde

inzetvanIThulpmiddelen?Ofwel:ITniet

alleenalsondersteuningvandebedrijfsvoe-

ring,maaralsmiddelombijvoorbeeldnieuwe

productenteintroducerenendaardooreen

voorsprongtenemenopdeconcurrentie.

(bijv.deintroductievan‘internetboekhouden’

voorMKB).

DaarnaastdeinnovatievanIT(middelenen

beheerprocessen)gerichtopverlagingvan

deTCO.

Kennismanagement

Voorhetgoedfunctionerenvanbesturings-

processeniskennisoverenvandetebesturen

processeneenvoorwaarde.Hetopzettenen

onderhoudenvangoedekennisuitwisseling

isdaarbijvanessentieelbelang.VoordeIT

omgevingkanjedaarbijdenkenaanbench-

marking,metrics(ervaringsinformatieover

projectenenprocessen).Daarnaastiskennis

vandeklantorganisatie,hunproductenen

diensten,kortomdebusinessvandeklant

essentieel.Meerinzichtzoutotbeteresturing

moetenleiden.Beoogdeffectisuiteindelijk

Figuur 4

De rode draad

InnovatievanITprocessen

zelfwaardoordeTCOvanIT

afneemt

Naarmatemeerkennisover

hetITproceszelfbeschik-

baarisnemendekostenvan

ITvoordeorganisatieaf.

Debepalendefactorvoor

sourcingisveelaldekosten

vandeICTfunctie.Wanneer

welennietrelevant.

Hierisweleenrelatiete

leggen;devraagisechterof

dierelevantisvoordeITkant

vandecyclus.

(deaandachtvoor)ITkanook

belemmerendwerkenophet

innovatievevermogenvan

eenorganisatie(?)

Meebepalendefactor

voorsourcingis

beschikbaarheidIT-

kennisbinnende

organisatie.Wanneer

welennietrelevant.

DeTCOvanITwordtsterk

bepaalddooreenoptimale

besturingvandeIT-processen

Innovatievanbedrijfsproces-

sendoorinzetinnovatieveIT

Besturingsprocessenkunnen

nietzonderkennisoverde

processen.Daarnaastis

(uitwisselingvan)kennisvan

enoverklanteneenwezenlijk

onderdeelbijeengoede

besturingvandeITfunctie.

Besturingvanuitbe-

stedetaken(issowiesoeen

onderdeelvanopzetvan

goedeoutsourcing).Indeze

modulevooraldeaanpakvan

debesturingvanuitbestede

diensten

Governance

Economics

Innovatie

Kennis-

Management

Sourcing

Gov

erna

nce

Econ

omic

s

inno

vati

e

Ken

nis-

man

agem

ent

sour

cing

132 133

Woensdag18april

hetterugbrengenvandetotalekostenvande

ITfunctieindeorganisatieenhetrealiseren

vaneengoedeaansluitingopdebusiness.

Sourcing

EenonderdeelvandebesturingvanITkan

ookbestaanuitdebesturingvanuitbestede

processen,diensten,projecten.Derelatie

sourcing-governancebestaatvooraluitde

opzetvandebesturingvandieuitbestede

diensten.O.a.devraagwelkespecifieke

inrichting,kennisnodigisomuitbestede

takengoedtekunnenbesturen.

Derelatienaareconomicszitvooralinde

vraagnaardefinanciëleafwegingvanwelof

nietuitbesteden.

Derelatiemetinnovatiezoudevraagkunnen

zijninhoeverre(eenteveelaan)aandacht

voorITbinnendeorganisatiebelemmerend

kanwerkenophetinnovatievevermogenvan

deorganisatie.Ontstaaternieuweruimteals

ITwordtuitbesteed?Contradevraagwanneer

ITjuistdeinnovatiebevordertendaarbijdan

weerdevraaginhoeverreuitbestedingvanIT

takendaarinpast;vooralgerichtopwanneer

welenniet,onderwelkevoorwaardenwel.

Wat is het verschil tussen IT Governance

en IT Management?

ITGovernanceisniethetzelfdealsIT

management.ITmanagementbetreftde

beslissingendiegenomenworden.IT

Governancedaarentegenbetreftveeleerderwat

ervoornodigis(destructuur)omgoedebeslis-

singenmogelijktemakeninclusiefhettoezicht

ophetgoedfunctionerenervan.Ditwordtinde

literatuurookwelmetabesturinggenoemd.We

pratenduseerderoverprocesontwerpdanover

hetproceszelf.Ermagechternietworden

vergetendathetietsactiefsis.Governanceisdus

nietietseenmaligszoalsorganisatieontwerpal

heefthethierweleenduidelijkerelatiemee.Netals

bijorganisatieontwerpisbehalvevoordebesluit-

vormingzelf,ookveelaandachtvoorbevoegd-

hedenenverantwoordelijkhedenessentieel.

Aan het werk met TISO

Anda Counotte

Jacob Brunekreef

Frans Mofers

Arie Dekker

Samenvatting

TISO(Onderwijsenonderzoekmetauthentieke

dossiersvanautomatiseringsprojecten)iseenproject

gefinancierddoordeDigitaleUniversiteitenuitgevoerd

onderleidingvandeOpenUniversiteitNederland.

Ineenbeveiligdeportalzijnauthentiekedossiersvan

automatiseringsprojectenontslotenvoorhetonderwijs.

Ineencomputerpracticumonderbegeleidingvan

ledenvanhetTISO-teamwerdendedeelnemersdoor

deleertakenendossiersgeleidenzagenzijhoezijhet

TISO-webkunnentoepasseninhuneigenonderwijs:

hbo-ofwo-onderwijsInformatica,Informatiekunde,

BedrijfskundeenEconomie.

Keywords

www.TISOweb.nl,informatiesystemenonderwijs,

projectdossier,bestpractice,leertaak,professionele

discretie

Anda Counotte

134 135

Woensdag18april

Introductie

TISO(zieookdezeProceedings‘TISOin

hetonderwijs’)iseenprojectdatin2005en

2006isuitgevoerdvoordeDigitaleUniver-

siteitdoorzesonderwijspartners:OUNL,

HvA,VrijeUniversiteit,TechnischeUniversiteit

Eindhoven,HogeschoolRotterdam,Fontys

Hogeschool.InhetTISO-webzijndossiers

ontslotenvanautomatiseringsprojectenvan

meerdantienbedrijveneninstellingenen

isereenaantalleertakenbijgemaakt.Het

TISO-webwordtgeëxploiteerdenuitgebouwd

ineencommunity-modeldoordeOpen

UniversiteitendeHogeschoolvanAmsterdam

insamenwerkingmetdecommunityvan

gebruikers.

Ineencomputerpracticumhebbendedeel-

nemershetTISO-webgeëxploreerdomvast

testellenofzehetkunnengebruikeninhun

onderwijs.

TISO-web

MethetTISO-webhebbenweeendrieledig

doel:

1.wervenvangebruikersendossiers

2.aanbiedenvandossiersenleertaken

3.communicatietussengebruikers.

BedrijvenstellenviaTISOdossierster

beschikkingvanhetonderwijsondervoor-

waardedatgeheimhoudingvanvertrouwelijke

gegevens(personen,financiën,etc)wordt

gewaarborgd.

Daaromistoegangtotdedossiersbeveiligd

meteenwachtwoordeniseenleertaak

‘Professionele discretie’ontwikkelddiealle

studentenbijheteerstegebruikvanhetTISO-

webdienendoortewerkenzodatzijzich

daarvanbewustzijn.

HetTISO-webbestaatderhalveuiteen

openbaardeeleneenbeslotendeel.Ophet

openbaredeelisopdepagina‘Dossiers en

leertaken’inéénoogopslagduidelijkwatvoor

dossiersvanwelkebedrijvenbeschikbaarzijn

enwelkeleertakenvoorwatvoortypevakken

daarbijalgemaaktzijn.Opdepagina

‘Aanmelden onderwijsinstelling’ziendocenten

watdevoorwaardenzijnomdeeltenemen

enwelkezusterinstellingenalmeedoenaan

TISO.Eéndocenttreedtopalscoördinator

vanzijninstellingenhoudtdelijstvantoe-

gelatendocentenbij.Huntoelatingwordtdoor

TISOverzorgd.Docentenkunnenzelfhun

studententoegangverlenentothetTISO-web.

Verderstaatopdeopenbaresitealgemene

informatie,eendemoeninformatievoor

dossierleveranciers.

Doorhetgebruikvankleuriseenonderscheid

zichtbaartussenhetopenbaredeel(groen/

blauw)enhetbeslotendeel(paars/lila).

Nainloggenkomtmeninhetbeslotendeel.

Daarbevindtzichdezelfdetabelmethetover-

zichtvandossiers.Viadekantlijnnavigatie

kanmeneendossieropenen.Daarnakan

menviadezoekfunctiezoekenineendossier

(ofinalledossiers).

Inhetbeslotendeelbevindenzichleertaken

en(alleenvoordocentenzichtbaar)

leertaken-voor-docenten.

Hetverschilisdatindeversievoor

docentenooksuggestiesvoorhetgebruikin

hetonderwijs,eenvoorbeelduitwerkingen

beoordelingsrichtlijnenstaan.Bovendienis

deauteurendeaanmaakdatumvermeld.

Viahetforumvandocentenkunnendocenten

contactopnemenmetdeauteurvaneen

leertaak.Alseendocentopzoekisnaar

casuïstiekbijeenbepaaldvakdankrijgthij

viadeleertaak‘Gebruik dossiers’ineen

kwartiereengoedeindrukhoehijsnelkan

bepalenofeendossierbruikbaaris.

Ineenpracticumopdrachtvanca.éénuur

hebbendocentenophetNIOConderleiding

vaneenlidvanhetTISO-teamhetTISO-web

doorgewerkt.Zijkregenzoeengoedbeeld

vandemogelijkhedenvanhetTISO-webvoor

hunonderwijs.

Referenties:

Counotte,A.etal.(2005)‘Betereinformatie-

systemendoorbelevingsonderwijs’,TINFON

Tijdschriftvoorinformaticaonderwijs,

14(4)126-129

Afstudeeronderzoek‘Eenonderzoeknaar

deklooftussendetheorieendepraktijkvan

informatiesystemenonderwijsendebehoefte

aaneenTISO-web,VrijeUniversiteit2006

CounotteA.enJoostenS.S.BijdrageWerk-

conferentieEZ‘ICT-competentiesinde

beroepsomgeving’,(november2006):

Samenwerken:overbruggenvandekloof

tussenpraktijkenonderwijs.

Eén van de ruim tachtig

sessies tijdens NIOC 2007

136 137

Woensdag18april

ORACLE IS THE INFORMATION COMPANY

Oracle Academy: Software, Training, Resources en meer

Meer dan 300.000 studenten verdeeld

over bijna 2.000 instellingen in

72 landen volgen het programma

Advanced Computer Science &

Business van de Oracle Academy.

“Dankzij de software en het studie-

pakket kan ik mijn lessen snel en

effectief plannen met behulp van

de nieuwste technologie en de

praktijkvoorbeelden. Veel van mijn

studenten hebben de examens

voor Oracle-certificering met succes

afgelegd.”

Dr. Dora Magaudda Faculteit Wiskunde, Natuurkunde en

Natuurwetenschappen

Universiteit van Messina, Italië

Advanced Computer Science & Business

Dit programma, voorheen bekend als het Oracle Academic Initiative (OAI), wordt door de opleidingen ICT van onderwijs-instellingen gebruikt en levert een selectie van development tools, Oracle Database en Oracle Application Server. Het is ideaal voor instellingen die de allernieuwste technologieën en de inhoud van het studie-pakket willen integreren voor opleidingen zoals Computer-wetenschappen, Bouwkunde of IT.

Concurrerend op de banenmarkt Door gebruik te maken van de toonaangevende software, diensten en onderwijsproducten van

Oracle, kunnen instellingen voor hoger onderwijs hun studenten voorzien van de technische

en zakelijke kwaliteiten die hedendaagse werkgevers zoeken. Voor studenten die zich verder

willen onderscheiden, bieden wij mogelijkheden om door Oracle certificaten te behalen. Deze

onderscheiding zorgt ervoor dat iemand toch nét wat meer opvalt op de wereldwijde banenmarkt.

Toonaangevende software voor lokalen en labsDe deelnemende instellingen hebben een licentie voor producten op het gebied van development,

Oracle Database en Oracle Application Server voor onderwijsdoeleinden op maximaal twee

platforms. Scholen installeren en onderhouden de software op hun eigen systemen. Studenten

hebben toegang tot de systemen en technologieën waarmee zij in de technisch geavanceerde

zakenwereld zullen werken.

Professionele ontwikkeling van de docentenDankzij kortingen op producten van Oracle University, toegang tot technische ondersteuning en

regelmatige informatie over de nieuwste Oracle-producten kunnen docenten hun technologische

kennis en ervaringen verbeteren.

Professioneel studiepakketDoor het exclusieve studiepakket van Oracle University te gebruiken, kunnen studenten leren

denken als zakelijke en technologische professionals. Deelnemende afdelingen kunnen titels

aanschaffen van het curriculum van Oracle University en de content integreren in cursussen

die onderdeel uitmaken van een opleiding. U vindt de lijst met geselecteerde titels van Oracle

University op http://academy.oracle.com.

ORACLE IS THE INFORMATION COMPANY

Copyright © 2006, Oracle. Alle rechten voorbehouden. Oracle, JD Edwards, PeopleSoft en Siebel zijn geregistreerde handelsmerken van Oracle Corporation en/of gelieerde bedrijven. Andere namen zijn mogelijk handelsmerken van de respectieve eigenaren.

Lidmaatschapskosten Onze jaarlijkse lidmaatschapskosten bedragen USD 393,- per afdelingslocatie.

Lidmaatschap houdt het volgende in:

• Software voor maximaal twee platforms

• Licenties voor docenten en studenten

• Uitstekend pakket voor technische ondersteuning

• Mogelijkheid om curriculum van Oracle University aan te schaffen voor slechts

118,00 per titel.

Uitstekende technische ondersteuning Iedere afdeling ontvangt zonder extra kosten de bekroonde technische ondersteuning waar onze

zakelijke klanten voor betalen.

Korting voor leden • 50 procent korting voor docenten en onderwijsondersteunend personeel op producten van

Oracle University.

• 50 procent korting op geselecteerde zelfstudiepakketten waarmee de docenten en studenten

die zich professioneel willen laten certificeren zich kunnen voorbereiden op examens.

• 40 procent korting op geselecteerde examens voor Oracle-certificering die worden afgelegd

bij een geautoriseerd Prometric-testcentrum. Test uw kennis aan de hand van professionele

normen.

Registreren1. Ga naar http://academy.oracle.com

2. Selecteer Advanced Computer Science & Business3. Selecteer Apply for Membership (Lidmaatschap aanvragen)

4. Volg de aanwijzingen op het scherm om uw aanvraag te verzenden

5. Volg de aanwijzingen op de pagina Order Summary (Opdrachtoverzicht) om uw aanvraag te

voltooien

Corporate citizenship Ieder lidmaatschap is inclusief een aanzienlijke donatie van software en diensten.

Wij bieden u dit graag aan als onderdeel van de toewijding van Oracle aan goed corporate

citizenship en het verbeteren van de onderwijsmogelijkheden voor studenten.

ContactStuur voor meer informatie een e-mail naar oaiteam_us@oracle.com, of kijk op

http://academy.oracle.com.

Het I*Teach project

Nico van Diepen

Samenvatting

BinnenhetI*Teachprojectiseenmethodologieontwik-

keldvoorhetonderwijsinICT-enhancedskills,ofwel

doorICTverrijktealgemenevaardigheden.Opbasis

vaneducatievescenario’sverrichtenleerlingentaken

dieontworpenzijnomeen(deel)vaardigheidtever-

werven.I*Teachheefteenmultilingualerepositorymet

scenario’sbeschikbaargesteld,samenmethulpmid-

delenomdierepositorytegebruikenintweerichtingen.

Docentenkunnenhetonderwijsmateriaalgebruikenen

ookhunzelfontwikkeldeonderwijsmateriaalwereldwijd

aananderenterbeschikkingstellen.

Keywords

Vaardigheden,vaardighedenonderwijs,ICT,ICT-gebruik.

Nico van Diepen

Informatiemarkt tijdens

NIOC 2007

140 141

Woensdag18april

Inleiding

Vanleerlingeninhetvoortgezetonderwijs

wordtverwachtdatzeallerleivaardigheden

opdoen.Zedienennietalleenvakgebonden

vaardighedenalshetoplossenvanvier-

kantsvergelijkingenofhetuitvoerenvaneen

titratietebeheersen,maarookICT-vaardig-

hedenalswerkenmetbesturingssystemen

entekstverwerkersonderdeknietehebben.

Daarkomendannogalgemenevaardig-

hedenbovenop.Hetbelangvanactiviteiten

alszoekenenverwerkenvaninformatie,het

werkenineenproject,hetwerkenineenteam

enhetmondelingenschriftelijkrapporteren

istoegenomen,nietalleeninhetonderwijs

indemoderneleermethodenmaarookinhet

dagelijkseleven,inberoepenvrijetijd.Zowel

bijhetaanlerenvanalgemenevaardigheden

alsbijdeuitoefeningervanwordtmeeren

meergebruikgemaaktvanICT.Maarhetgaat

verder:hetjuistegebruikvanICTkandie

algemenevaardighedenverbeteren,verdiepen,

verbreden,vereenvoudigen.InhetInnovative

teacher(I*Teach)projectvanhetEULeonardo

daVinciProgrammewordendezeverrijkte

algemenevaardighedenaangeduidalsICT-

enhancedskills.

HetverwervenvanzulkeICT-enhancedskills

gaatvoorleerlingennietvanzelf.Daarmoet

opschoolsystematischaandachtaanbesteed

worden.BinnenhetI*Teachprojectisdoor

specialistenuitBulgarije,Roemenië,Litouwen,

Polen,Duitsland,ItaliëenNederlandeen

methodologieontwikkeldomdocentente

ondersteunenbijhetvormgevenenuitvoeren

vanonderwijsinzulkemetICTverrijkte

algemenevaardigheden.

I*Teach methodologie

DeI*Teachmethodologieisgebaseerdop

pedagogischetheorieënalsactivelearning

(ziebijvoorbeeldChickeringenGamson,

1987),project-basedlearning(Savoieen

Hughes,1994)enproblem-basedlearning

(Barrows,1986)enconstructivisme(Wood,

BrunerenRoss,1976).Dekernvande

methodiekiseenhoeveelheideducatieve

scenario’s,elkbestaandeuiteenaantaltaken.

Ondereenscenarioverstaanweeenstelsel

vantakenindecontextvaneenactieveleer-

omgeving,diedelerendenaareenvastge-

stelddoelleidt(dooreenspecifiekproductte

realiseren)langseenpad(werkproces/leer-

proces)dataangeduidwordtmetmilestones.

Bijiederemilestonewordtdelerendegeacht

eenconcretestapgedaantehebbeninde

richtingvandeontwikkelingvanhetbeoogde

product,entevenseenconcretevaardigheid

tehebbenverworven.

Takenzijndusdebouwstenenvaneenscenario.

Bijhetuitvoerenvandetaakwerktdelerende

aaneenconcretevaardigheid.Doorscenario’s

optebouwenuittakenkunnendietakenher-

gebruiktwordeninverschillendecontexten,in

verschillendescenario’s.Eentaakiseenserie

activiteitendieeenconcreetresultaatopleveren.

Debeschrijvingvandetaakkanvariërenin

gedetailleerdheidenomvang,afhankelijkvan

deervaringvandelerende.

Cruciaalisdekwaliteitvandescenario’sen

taken.Belangrijkekenmerkenzijndevolgende.

? Decontextendetakenmoetenauthentiek

zijn.

? Deactiviteitenmoetenflexibelzijn(intijd,

inmoeilijkheidsgraad,invereistekennisen

vaardigheid)

? Deactiviteitenzoudenliefstinter-

disciplinairmoetenzijn

? Ermoetpassendeondersteuning

(scaffolding)zijn,nietteweinig,maar

zekerooknietteveel.

? Depresentatievantakenmoethelderzijn,

watbetreftvoorkennis,doelstellingen,

voorwaarden,vaardighedeneninhoud.

? Hetlerenvanspecifiekecompetenties

(opgebiedvanvakinhoud,methodenen

gereedschappen)moetgeïntegreerd

wordenmetprojectwerkenteamwerk.

Omdathetvooreenindividueledocent

vrijwelondoenlijkisomzelftelkensgoede

scenario’steontwikkeleniserbinnenI*Teach

eenaantalhulpmiddelenontwikkeld,die

docenteninstaatsteltgeschiktescenario’ste

zoeken,tewijzigen,eroverteoverleggenmet

collega’s,entedelenmetcollega’s.

I*Teach tools

Hetbelangrijkstehulpmiddelisdeonline

repository.Dezebevatallereedsontwikkelde

scenario’sentaken,voorzienvanmetadata.

Dezezijnzogekozendatergoedopgezocht

kanworden.Denkhierbijaankenmerkenals

titel,auteur,sleutelwoorden,voorkennis,leef-

tijd,duur,doelstelling,maarookaandetever-

wervenvaardigheden.Voorscenario’sentaken

zijnonlinetemplatesbeschikbaar.Ingevulde

templatesworden,nacontrole,aanderepo-

sitorytoegevoegd.Bijlage1iseeningevulde

scenario-template.Bijzonderaanderepository,

diezichinhetRoemeenseIaibevindt,isde

meertaligheid.Metadataentemplateszijnbe-

schikbaarinhetEngels,Roemeens,Bulgaars,

Litouws,Pools,DuitsenItaliaans.Aaneen

Nederlandseversiewordtgewerkt.

Naastdeonlinetemplatesbestaanerook

offlineXML-toolsdiebinnenMS-Office

templatesvanscenario’sentakenkunnen

genereren,dielaterkunnenwordengeupload

naarderepository.Ookdithulpmiddelis

multilinguaal,enookhiervoorgeldtdatde

Nederlandstaligeversienognietbeschikbaar

is.Degrootsteinspanningvoordezetoolzijn

geleverdinKaunas,Litouwen.

Opelkvandedeelnemendeinstitutenwordt

eenVirtualTrainingCentre(VTC)gevestigd.

EenVTCistebeschouwenalsdeontmoetings-

plaatsvoordecommunitydiezichbezig-

houdtmetvaardighedenonderwijs.Opbasis

vanMoodlewordteenomgevingingericht

metmaterialen,verwijzingen,forums,enzo-

voorts.TezijnertijdzalhetNederlandse

VTCgevestigdwordenop

www.utwente.nl/elan/iteach.

Tenbehoevevandocententrainersenvan

diepergeïnteresseerdedocentenwordteen

handboekuitgegevenwaarindeI*Teach

methodologieuitvoerigwordtbeschreven.

Erwordtookveelaandachtbesteedaan

deverschillendealgemenevaardigheden

(informatievaardigheid,werkeninprojecten,

werkeninteamsenpresentatievaardigheid)

endemeerwaardevanICTbijhetverwerven

envervullendaarvan.UitgavevandeEngelse

versieisgeplandinseptember2007.Elkvan

departnersisbezigmetdevertalinginde

eigentaal.

Voordocententrainersisereenmodel-

curriculumvoorhetverzorgenvaneen

trainingontwikkeld,voorlopigalleen

beschikbaarinhetEngels.

142 143

Woensdag18april

Werkwijze

Demanierommetdegereedschappenende

scenario’somtegaanhangtnatuurlijksterk

afvandeomstandigheden.Deervaringvan

dedocent,deomgevingwaarinhetonderwijs

plaatsvindt,deplaatsvanvaardigheden-

onderwijsinhetcurriculumzijnallen

belangrijkeparameters.Deeersteresultaten,

waaroveropBCI2007wordtgerapporteerd,

tonendewerkbaarheidvandemethodologie

envandeprototypesvandetools.Hoeweler

geeneenduidigewerkwijzebestaatzijnerwel

manierenvanaanpakteschetsen.

EenItaliaansedocentaardrijkskundeheeft

binnenzijnschooltottaakzijnleerlingen

hetzoekenenverwerkenvaninformatiebij

tebrengen.Tervoorbereidingbezoekthijhet

ItaliaanseVTC.Viadieomgevinggaathijnaar

derepository(Italiaanseversie)enzoektnaar

geschiktescenario’s.Totzijnvreugdevindt

hijeenpassendscenariometalsonderwerp

recentevulkaanuitbarstingen.Hijdownloadt

hetscenariometbijbehorendetaken.

Vervolgensvraagthijinhetforumvanhet

VTCnaarervaringenvancollega’smetdit

betreffendescenario.Vervolgensgaathijaan

deslagmetdedocumentenomeropzijn

situatieenklastoegesnedenonderwijs-

materiaalvantemaken.

EenervarenPoolsedocentewiskundewil

dathaarleerlingeneenwebpresentatie

makenvandeoplossingvaneenwiskundig

probleem.ViahetPoolseVTCkomtzijinde

repository.SnuffelendindePoolseversie

krijgtzijwelideeënmaarhetidealescenario

isernietbij.Zijbesluit,geïnspireerddoorhet

gevondene,eeneigenscenarioteschrijven.

UithetPoolseVTChaaltzijde(Poolse)offline

versiesvandetemplatesop.Hetontwikkelde

scenariometbijbehorendetakenstuurtzij

opnaardemoderatorvanhetPoolseVTC.In

overlegmetdedocenteenmetdocentenin

hetforumvanhetVTC,maaktdemoderator

dedefinitieveversie,diehijnaarderepository

uploadt.

Bovendienmaaktdemoderatorookeen

Engelseversiediehijookuploadt.Demode-

ratorenindeverschillendelandenkrijgendan

teziendatereennieuwEngelstaligscenario

is,datzijinhunlokaletaalkunnenomzetten.

Eenderdedocentheeftinderepositoryeen

projectgevondenwaarinzijnleerlingenmoe-

tenwerkeninteams.Omdecommunicatieve

vaardighedenvanzijnleerlingenteprikkelen

enontwikkelenwilhijteamssamenstellen

metleerlingenvananderescholen.Daartoe

doethijinhetVTCeenoproepaancollega-

docenten.EnvoorgroependiedeEngelse

taalmachtigzijnkanhijzelfsindeVTC’s

vananderelandenwerven.

Slot

HetI*Teachprojectheefteenmethodologie

ontwikkeldvoorhetlerenvanICT-enhanced

skills.Bovendienzijnerhulpmiddelen

beschikbaardiedocenteninstaatstellende

methodologietoetepassen.Bijdeafsluiting

vanhetprojectop30september2007zijn

demeestetoolsbeschikbaar.Inalledeel-

nemendelandenwordtverdergewerktaan

deuitbouwvandegereedschappenenaan

deomzettingdenationaletaal.

Referenties

Barrows,H.S.(1986),ATaxonomyof

problem-basedlearningmethods.Medical

education,20(6),pp.481-486.

Chickering,A.W.&Gamson,Z.F.(1987),

Sevenprinciplesforgoodpracticein

undergraduateeducation.

AAHEBulletin,39(7),pp.3-7.

Savoie,J.M.&Hughes,A.S.(1994),

Problem-basedLearningasClassroomSoluti-

ons.Educationalleadership52(3),pp.54-57.

Wood,D,Bruner,J.,&Ross,G.(1976),The

roleoftutoringinproblemsolving.Journal

ofchildpsychologyandpsychiatry,17,pp.

89-100.

Avondprogramma met

congresdiner in Passenger

Terminal Amsterdam

144 145

Woensdag18april

Bijlage 1: Voorbeeldscenario

Title:Alog-onmechanismforawebsite Nr:

Author: Country: Language:

N.M.vanDiepen,C.Terlouw Netherlands English

Description (300-400 symbols):Aprojectteamisbuildingawebsite,forinstanceforthe

footballclub.Partofthissiteisformembersonly.Thispartmustbeprotectedbyalog-on

system.Twoteammembersaretofindinformationonlog-onmechanisms.Theyhaveto

writeaninternalreportontheirfindingsfortheirfellowteammates.Inthisreportthey

presenttheresultsoftheirinformationsearchandtheyrecommendaspecificsolutionfor

themembers-onlypartofthesite.

Age: Duration: Subject(s):

16-18 12hours ICT,security,

webapplications

ICT enhanced skill(s):seetablebelow

Active learning method(s):Two-persontaskwithinprojectwork

Learning objectives:

Knowledgeofandinsightinvariouslog-onsystems

Knowledgeonhowtoinsertalog-onsysteminawebsite

Abilitytowritearecommendation,basedonresearch

Abilitytoexplainanddefendareport

Prior knowledge and skills:

OperationalknowledgeofHTMLandPHP

BasicknowledgeondatabasesandSQL

Results/Products:Internalreporttopeers

Process:

Task 1Orientationontheinformationproblem Milestone 1

Task 2Collectinginformation Milestone 2

Task 3Internalreporttopeers Milestone 3

Task 4Peer-evaluationofrecommendation Milestone 4

Tools:Web-basedsearchengine,Wordprocessor

Resources:Evaluationforms,Checklists

Student Assessment:

?assessmentbypeers(checklist),bothonprocessandproduct

?assessmentbytutor(checklist),bothonprocessandproduct

ICT Enhanced skills

Information skills

abilitytodetermineaninformationpro-

blem

abilitytodeterminetherelevanceofan

informationsource

abilitytosearchsystematicallybyapplying

relevantsearchingtechniques

abilitytolocateandretrieveinformation

abilitytoevaluateinformation

abilitytoprocessinformationeffectively,in

ordertoreachapresetgoal

abilitytousetheinformationethicallyand

legally

Project working skills

abilitytomakeaplanning

abilitytoidentifytasksanddividetasks

intosubtasks

abilitytocommunicateinternally

abilitytocommunicateexternally

abilitytokeeptrackoftheprogress

abilitytointegrateresults

abilitytoreportresults

abilitytousethepropertoolsproperly

Team working skills:

abilitytocommunicateinternally

abilitytocommunicateexternally

abilitytogivefeedback

abilitytoreceiveandutilizefeedback

abilitytoresolveconflicts

abilitytosupporttheteamloyally,asa

goodcolleague

abilitytobearresponsibility

Presentation skills

Written presentation

abilitytoselectandorderinformation

goodcommandofthelanguage

abilitytostructureandbuildupareport

abilitytolay-outareport

abilitytomakecorrectreferencesand

citations

abilitytouseaword-processorproperly

Oralpresentation

ability to select and order information

fluencyinthelanguage

abilitytostructureandbuildupanoral

presentation

abilitytodesignanoralpresentation

abilitytomakecorrectreferencesand

citations

abilitytouseapresentationtoolproperly

abilityofpublicspeaking

146 147

Woensdag18april

IPD-projecten bij Fontys

Dick van Schenk Brill

Samenvatting

Inditartikelwordendeprojectenophetgebiedvan

‘IntegratedProductDevelopment’(IPD)bijFontys

beschreven.Aandeordekomendeverschillende

vormen,waarindezeprojectenindeloopderjarenzijn

uitgevoerdendesamenwerkingsverbandendiehieruit

zijnontstaan.Erwordtaandachtbesteedaandeonder-

wijsvormen,diehierbijwordentoegepast.Tenslotte

wordendebelangrijksteleereffectenvandezeprojecten

vastgesteldenwordtstilgestaanbijhetbelangvan

participatieindezeprojectendoorinformaticastudenten.

Keywords

IntegratedProductDevelopment,Knowhowsharing,

samenwerken,bedrijfsgericht.

Dick van Schenk Brill

Deelnemers maken keuze

uit de ruim tachtig sessies

tijdens NIOC 2007

148 149

Woensdag18april

Inleiding

AlsruimvijftienjaarwordterbijFontys

gewerktmetIntegratedProductDevelop-

mentprojecten(IPD).Hetkenmerkvandeze

projectenis,datzijwordenuitgevoerddoor

groepenvancircazesstudenten,komend

vanverschillendeopleidingenvoornamelijk

binnenFontys.Totnutoedoendeopleidin-

genEngineering,ICTenAppliedScience

hieraanmee,maarzolangzamerhandgaan

erookwatandere,metnameniet-technische

opleidingenparticiperen.Incidenteelnemen

ookopleidingenbuitenFontyshieraandeel,

structureelisdesamenwerkingmethetROC

Eindhoven.EenIPD-projectgroepkrijgteen

opdrachtvaneenbedrijf.Deopdrachtbevat

vaakhetonderzoeknaardemogelijkheden

vaneennieuwproduct,zowelwatbetreft

detechniekalsnaardewenselijkheidopde

markt.Daarbijwordtmeestaleenprototype

ontwikkeld.Somsblijftdeopdrachtbeperkt

toteentechnologieonderzoek.Deprojecten

hebbeneenlooptijdvanéénsemesteren

wordenzowelvanuithetbedrijfalsdoor

coachesvanFontysbegeleid.Overdesamen-

werkingmethetbedrijfslevenisaleerder

gepubliceerdopeenderSEFI-conferenties

(zieSchenkBrill,2001).

Destudenten,meestalinhetvierdejaarvan

hunopleidinghebben(afhankelijkvanhun

studierichting)éénàtweedagenperweekge-

legenheidomaanhetprojecttewerken.Voor-

alindebeginperiodewasdeprojectcoach

zowelinhoudelijkdeskundigealsproces-

begeleider.Zolangzamerhandbeginnenhier

denodigeverschuivingeninoptetreden.Ter

afsluitingvandeprojectenwordtelksemester

eenopenbaarsymposiumgeorganiseerd,

waardestudentenhunprojectresultaten

(inhetEngels)presenteren.

Verschillende soorten IPD-projecten

Indeloopderjarenzijnerverschillende

soortenIPD-projectenontstaan.In1995

werdendeeersteexperimentenvoordit

projectgedaanmetstudentenvanElektro-

techniek,InformaticaenTechnischeBedrijfs-

kunde.Dezecombinatiewassuccesvol,maar

dooreenongelijkeprogrammeringvande

roostersvielTechnischeBedrijfskundeal

spoedigaf.Hetgatwerdopgevulddoor

TechnischeNatuurkundeendeelsook

Werktuigbouwkunde.Dezeinitiëlevormvan

multidisciplinaireprojectenzullenwe

aanduidenals‘standaard’IPD-projecten.In

1998werdalspiloteenprojectuitgevoerd

samenmetbuitenlandsestudenten,die

binnenFontyseen‘internationalcourse’

volgden.Deervaringwaspositiefgenoeg

omin1999experimententestartenin

samenwerkingmeteentweetalbuitenlandse

universiteiten,waarmeehetprobleemvan

samenwerkenopafstandwerdgeïntrodu-

ceerd.Eennieuweuitdagingdeedzichvoorin

2004;ineensamenwerkingsprojectwashet

debedoelingomvanuitdeinstitutenFontys

enROCprojectentedoentenbehoevevan

hetMKB.Erwerdvoorgekozenomdeze

projecteninIPD-vormuittevoerenenwel

metstudentenvanbeideinstitutenin

gezamenlijkeprojectgroepen.Ditbleekeen

succesvolleformuletezijn.Omhetgeheel

nogwatcomplexertemakenwerderde

afgelopenjarenooknoggeëxperimenteerd

metallerleimengvormenvanbovengenoemde

projecten.InTinfonisaleensuiteenzetting

overdeIPD-projectengegeven.(Klijn,2002).

Standaard IPD-projecten

DeallereersteIPD-projectenwerdendestijds

aangeduidalsCE-projecten,genoemdnaarde

gekozenwerkwijze‘ConcurrentEngineering’

(CE).CEisontstaanindeindustrie,uitde

behoeftede‘time-to-market’vanproductente

bekorten.Ditwerdgerealiseerddoorgroepen

vanverschillende,bijeenprojectbenodigde

disciplinesaanvankelijksamentelaten

werkenvoorhetopstellenvanspecificaties.

Daarnagaatiederegroepaandeslagmet

heteigendisciplineafhankelijkedeel,maar

erblijftintensievecommunicatiemetandere

groepen.Daarbijwordteraltijdzosnel

mogelijkbegonnenaaneenvolgendefasevan

hetproject.Datwilzeggen,alseendeelvan

despecificatiesklaaris,wordtalbegonnen

methetmakenvaneenontwerp.Ditluistert

kritisch,aangezienhetnatuurlijkvermeden

moetwordenterugtegrijpenopeeneerdere

fase.Ookdeactiviteitenvanverschillende

disciplinesoverlappenelkaar;werdervroeger

b.v.gewachtmethetontwikkelenvansoft-

waretotdatdehardwarevolledigvoorhanden

was,hierwordtreedssoftwareontwikkeld

opgrondvandehardwarespecificaties.

Waarnodigwordtdehardwaremetsoftware

gesimuleerd.Aangeziendezemethodeinde

industriesuccesvolbleekvondenwijhettijd

wordenomdaarookbijhetonderwijsopin

tespelen.Vooralleprojectenwerdengroepen

samengesteldmetstudentenuitdetechni-

scheopleidingenenICT.Zoalsgemeldisde

deelnamevanBedrijfskundedoorroosterpro-

blemenstopgezet.Hierdoorvieleenbelang-

rijkaspectvandeprojectuitvoeringweg,n.l.

hetuitvoerenvaneenmarktonderzoekeneen

concurrentieanalyse,alsmedehetmakenvan

kostenberekeningen.GelukkigwarendeElek-

trotechniek-studenteninditlaatsteinmiddels

getraind.Eenverderevervangingvoorhet

ontbrekenvandezeaspectenwerdgevonden

inhetlatenparticiperenvandiestudenten

uittechniekrichtingen,dievoordeafstudeer-

variant‘commerciëletechniek’hadden

gekozen.Aanvankelijkwerdendeteontwik-

kelenproductendoorhetdocententeam

verzonnen,zohebbenweeendigitale

metronoom,eenonweersafstandmeteren

eenconditietestervoorastmapatiënten

ontwikkeld.Latergingenweopzoeknaar

sponsorsenkwameneropdrachtenalshet

opafstandregistrerenvanenergieverbruik,

constructievangeluidsarmeluchtverversings-

filters,automatischehulpmiddelenbijhet

oogstenvanchampignonsenhetcontactloos

metenvandekrommingvanderuggen-

graat.Deeersteresultatenmetdezevorm

vanprojectonderwijswerdengemeldopeen

conferentieoverconcurrentengineeringin

Manchester.(zieKollenburg,1998).

IPD-projecten met buitenlandse studenten

Alenkelejarennadestartvandestandaard

IPD-projectenwerdenalspiloteenaantal

projectenuitgevoerd,waarinbuitenlandse

studentenmeededen.Deeerstepilotwerd

minofmeergeforceerddoordekomstvan

eenvrijgrootaantalstudentenuitEgypte.

Dithaddenodigegevolgen.Halsoverkop

moestallerleistudiemateriaalnaarhetEngels

vertaaldwordenenzoweldocentenals

studentenwerdenvandeenedagopde

150 151

Woensdag18april

anderegeachtinhetEngelsmetelkaarte

communiceren.Ondanksdezeproblemen

werddeproefeensuccesenbasisvoorhet

samenwerkenmetstudentenvanbuiten-

landseinstitutenopafstand(ziehierna).

Naeentijdelijketerugganginhetaanbodvan

buitenlandsestudentenwordenthansbijna

alleprojecteninhetEngelsuitgevoerd.

IPD-projecten met buitenlandse instituten.

Opdeeerdergenoemdeconferentiein

Manchesterwerdencontactengelegdmet

buitenlandseinstituten,diegeïnteresseerd

wareninonsconcept.Mettweedaarvan

werdenuiteindelijkookafsprakengemaakt

omeengezamenlijkprojectaantepakken.

HetbleekdataandeLehighUniversityin

deVerenigdeStatenvergelijkbareprojecten

plaatsvondenenmenwildeweleens

experimenterenmet‘overzeese’deelname.

Daarnaastwaseenvertegenwoordigervande

Otto-von-GuerickeUniversitätuitMagdeburg

ergenthousiastenookhijwildeeenkeeraan

eenprojectdeelnemen.Alsgevolgwerdinhet

najaarvan1999metbeideinstituteneenpilot

gedraaid.Opdatmomentwasereen

geschikteopdrachtvanPhilipsomeendoor

detvaangestuurdesfeerverlichtingte

ontwikkelen;eigenlijkeenvoorlopervande

huidige‘ambientlightingtechnology!’Er

ontstondennatuurlijkdenodigeproblemen

ronddecommunicatie.Debelangrijkste

oorzakenhiervanwarenhettijdverschil,het

verschilincultuurentaalenniettevergeten

defysiekeafstand.Dezeproblemenwaren

sterkertussendeNederlandseenAmerikaanse

groepen,dantussendeNederlandersende

Duitsers.Inhetlaatstegevalwasergeen

tijdverschilenondankshetfeitdatEngelsals

communicatietaalgebruiktwerdbleekhet

wederzijdsbegripgroter.Inallegevallenwerd

ergebruikgemaaktvane-mail,interneten

telefoonomtecommunicerenenmetde

Duitsegroepwashetookmogelijkom

wederzijdsebezoekenafteleggen,zijhet

uitsluitendtenbehoevevandeeindpresenta-

ties.Laterwerdenerprojectenopgezetmet

studentenuitFinland(OuluInstituteof

Technology),Engeland(UniversityofBath)en

Hongarije(BudapestTechnicalUniversity).

DesamenwerkingmetLehighenMagdeburg

bleefbestaan,maarmeestalinprojectenwaar

tweepartijenbijbetrokkenwaren,terwijlook

metdeFinnenvakerwerdsamengewerkt.Een

uitgebreidebeschrijvingvanallebuitenlandse

samenwerkingsverbandenistevindenin

(SchenkBrill,2004).

IPD-projecten samen met ROC.

Begin2004ishetdoorStimulusgesubsi-

dieerdeKnowhowsharing(KHS)Project

gestart.Debedoelingvanditprojectisom

metteamsvantechniekstudententewerken

aandeinnovatievaneenproductofproces

bijbedrijvenuitdemetaal-electrosector.De

projectteamsbestaanuithbo-studenten

technieken/ofICT,mbo(bol4)studenten

techniek,maarookeenmedewerkervanhet

bedrijfdieeenbbl(3)-opleidingvolgtophet

ROC.Docentenenpraktijkopleidersinde

bedrijvenstaandestudentendaarinbij.De

benodigdekennisvergarenzebijdembo-en

hbo-opleidingentechniekvanROCEindhoven

enFontysHogeschool,bijvooroplopende

bedrijveninderegio,bijexpertisecentra

(TNOIndustrie,BOM)enbijinternationale

partnerbedrijveneninstellingen.Omtothet

gewensteresultaattekomenprofiterenzij

vandetechnologischekennisdiealvoorhan-

denisbijpartnersinderegioZO-Brabanten

daarbuiten.DedefinitievanhetKHS-project

pasteuitstekendbijhetkaraktervandeIPD-

projecten,vandaardatervoorgekozenwerd

omhierinIPD-vormmeetegaanwerken.

DoorhetsamenwerkenvanFontys-studenten

enROC-studentenwerdendeprojectennaast

multidisciplinairook‘multilevel’.Ditbleekeen

goedemixtezijn;beidesoortenstudenten

kondenelkaargoedaanvullen.Waarhetbijde

hbo-studentennogaleensontbreektaan

praktischevaardighedenspringendeROC-

studenteninterwijldeeerstenweervaakvoor

dewatmeertheoretischeonderbouwing

zorgen.Geconstateerdwordtdatbeide

groepenvanelkaarleren.Wijmenendathier-

meeookeengoedebasisisgelegdvooreen

Avondprogramma met

congresdiner in Passenger

Terminal Amsterdam

152 153

Woensdag18april

doorlopendeleerlijn;hetiseenheelgeschikte

maniervoormbo-studentenomkenniste

makenmethethbo.Opditmomentwordt

ongeveereenderdevandeIPD-projectenop

dezewijzeuitgevoerd.Meerinformatieover

KHSstaatopwww.knowhowsharing.nl

Onderwijsstructuur van IPD-projecten

AanvankelijkwerdendeIPD-projectenuitge-

voerdalseen‘gewoon’onderwijsproject.

Datwilzeggen,uitgaandevandeprobleem-

beschrijvingmoeteenprojectplangemaakt

wordenmeteenduidelijkefasering,taak-

verdeling,tijdplanningetc.Hierbijmoestde

groepvaakzelf,doorintensiefoverlegmetde

opdrachtgevertoteenprobleembeschrijving

komen.Vanafhetbeginvanuitvoervande

IPD-projectenwerdtevensvoorgeschreven

datereenaantal‘milestones’gedefinieerd

moestenworden,waarbijtussenproducten

werdenopgeleverd.Voorelkemilestone

meetingwerdeen‘structuredwalkthrough’

gehouden,waarbijdeprojectgroepenelkaars

productenbekekenengo/no-goadviezenga-

ven.Inhetbeginwerdendestudentenvooral

beoordeeldopdekwaliteitvanhetproduct.

Indeloopdertijdishetprocesaandeelinde

beoordelingtoegenomen.Deintredevanhet

competentiegerichtelerenheeftzijninvloed

gehadopdeIPD-projecten.Hieroveriste

lezenin(Bakker,2004).Erwerdbegonnen

methetintegrerenvancompetentiesinde

projecten,erwerdeninstrumentenontwikkeld

waarmeewedezelfreflectievandestudenten

trachttenteverbeteren.Erwerdb.v.gewerkt

metpeerassessmentsenzelfevaluatie-

rapporten.Behalveoverdetotstandkoming

vanhetproductwerdendestudentenook

ondervraagdoverhetprocesdatzijdaar-

toedoorlopenhadden.Ditbrachtookeen

veranderingvanderolvandebegeleiders

metzichmee.Decoachvanelkprojectwas

nietnoodzakelijkooknogvakdeskundige

binnenzijnproject.Erwerdeenteamvan

vakdeskundigenvanverschillendestudie-

richtingengevormd,diedaarnaastvaakook

derolvancoachhaddenbijéénofmeer

vandeprojecten.Erwerdenverplichteen

vrijwilligebijeenkomstenmetdevakdocenten

georganiseerdomervoortezorgendatelk

vandedeelnemendestudentennaarbehoren

opdebijdragevanuitzijneigenvakdiscipline

beoordeeldkonworden.

BinnendeKHS-projectenkregendestudenten

zoweleencoachvanFontys,alséénvanhet

ROCtoegewezen.Behalvebijdestudenten

hadditookeenleerprocesbijdedocenten

totgevolg.Nudegesubsidieerdeprojecten

gestoptzijnhebbenbeideinstitutendewens

uitgesprokenomopKHS-basisdoortegaan.

Eennognietgenoemdvoordeelvanhet

KHS-projectisdesamenwerkingmetnogeen

projectpartner,namelijkCINOP;hetCen-

trumvoorinnovatievanopleidingen.CINOP

ontwikkeltpraktijkkennisvoorhetberoeps-

onderwijsendevolwasseneneducatie.Zij

adviseertbranches,bedrijven,overhedenen

onderwijsorganisatiesopbeleidsniveauinhet

combinerenvanwerkenmetleren.Erworden

tevensadviesdienstengeleverdaaninstellin-

genvoorberoepsonderwijsenaanorgani-

satiesdiezichtoeleggenopinnovatieinde

beroepskolom(zie http://www.cinop.nl/).

InonsgevalverzorgtCINOPtrainingenvoor

decoachesinhetbegeleidenvanstudenten

enwerktzijmeeaanhetverbeterenvan

instrumentenenprocedures,diedaarbijbe-

hulpzaamkunnenzijn.Zoisereenbelangrij-

kebijdragegeleverdaanhettotstandkomen

vaneencompetentiematrix,speciaalvoorde

IPD-projecteneneenhandleidingvoorcoa-

ches.Parallelaandezeactiviteitenisereen

onderzoekuitgevoerdnaarwatnueigenlijk

preciesdeleereffectenzijnvandeIPD-pro-

jecten.Deresultatenvanditonderzoek,die

gepresenteerdzijnopdeSeficonferentiein

Uppsala(SchenkBrill2006),werdenweer

gebruiktomdeeerdergenoemdecompetentie-

matrixaantescherpen.Dedoorallepartijen

onderkende(mogelijke)leereffectenzijn:

? Samenwerkeninhetalgemeen

? Samenwerkeninmultidisciplinaireteams

? Samenwerkenmetbedrijven

? Planmatigwerken

? Innovatiefwerken

? Oplossingsgerichtdenken

? Communicereninenoverhetproject

? Samenwerkenmetstudentenvanverschil-

lendeniveaus

? Samenwerkenmetbuitenlandsestudenten

Hetblijktdatereenflinkenadrukligtop

samenwerken,maardatisookéénvande

beroepscompetentiesdieinalleopleidingen

eenheelbelangrijkerolspeelt.

Nawoord

BinnenIPD-projectenwordtopzeerdiverse

wijzesamengewerktmetverschillendestudie-

richtingen,schoolsoortenennationaliteiten.

Voorzoverhetdedeelnamevaninformatica-

studentenbetreftisditnaastdestagevaak

hetenigemomentbinnendeopleidingdater

metanderendandestudentenuitdeeigen

opleidingwordtsamengewerkt.Hetiseen

uniekemogelijkheidomhunICT-kennisaan

tewendeninnietICT-projectenenomken-

nistenemenvanhoeproblemeninandere

disciplineswordenaangepakt.Almetalisdit

eenuitstekendevoorbereidingophunlatere

beroepspraktijk.

Referenties

Bakker,R.&KollenburgP.A.M.van(2004),

‘Competencesofanengineer’,5thIntegrated

ProductDevelopmentWorkshopIPD2004,

Schönebeck/BadSalzelmenB.Magdeburg.

Klijn,P.N.(2002),IPD:goedvoortechniek-

studenten.TINFON4,p.161-162

KollenburgP.A.M.van&PuntG.,(1998)

‘EducationinConcurrentEngineeringisa

Must’,2nd,InternationalSymposiumon

ToolsandMethodsforConcurrent

Engineering,Manchester.

Schenk Brill,D.van&Boots,P.J.H.M.(2001),

‘Engineering,ExperienceswithIndustrial

Co-education’,SEFIAnnualConf.

Copenhagen:103-104.

Schenk Brill,D.van&Kater,K.(2004),‘New

developmentsinFontysIPD-projects’,5th

IntegratedProductDevelopmentWorkshop

IPD2004,Schönebeck/BadSalzelmenB.

Magdeburg.

Schenk Brill,D.van,Kater,K.,Ketelaars,M.

&Sanden,J.vander(2006),Learningeffects

ofFontysproductdevelopmentprojects,SEFI

AnnualConf.UppsalaCentrumvoorinnovatie

vanopleidingenwww.cinop.nl/IPD-projecten

www.fontys.nl/elektrotechniek/ipd/

Knowhowsharingproject

www.knowhowsharing.nl/

154 155

Woensdag18april

Lesmethoden bij onderwijs

in Industriële Automatisering

Dick van Schenk Brill

Samenvatting

Inditartikelwordteenaantalstudieonderdelenvan

deFontys-opleidingTechnischeInformatica,met

nameophetgebiedvandeIndustriëleAutomatisering

nadertoegelicht.Inhetbeginvandeopleidingzijner

oriënterendeeenheden,zoalsdemoduleProductiesy-

stemen(PRS)enhetprojectIndustriëleAutomatisering

(ProIA).BijPRSwordthetonderwijsuitgevoerdinde

vormvantheorie-enpracticumopdrachten,respec-

tievelijkindividueeleningroepen.BijProIAwordt

eenpraktijkprojectnagebootst.Inhetvierdejaarzijn

ervoorstudentendiedeafstudeervariantIndustriële

Automatiseringhebbengekozenspecialisatiemodulen

eneenprojectopditgebied.Erwordtvooralaandacht

besteedaandeonderwijsvormen,dieinheteerste

deelvandeopleidingwordentoegepast.Indeloop

derjareniseenlesmoduleopgebiedvanIndustriële

Automatisering‘uitgeëvolueerd’totzijnhuidigevorm.

SindsIAeenafstudeervariantisgewordenbinnende

opleidingTechnischeInformaticaisdaarnogeenaantal

onderwijsvormenbijgekomenmetnameindevorm

vanpracticaenprojectenopditgebied.Hetlijktme

goeddezeervaringtedelenmetvakgenoten.

Keywords

IndustriëleAutomatisering,Productiesystemen,

Project,practicum.

Dick van Schenk Brill

Hans Frederik,

voorzitter NIOC

2007, tijdens

avondprogramma

156 157

Woensdag18april

Inleiding

HetcurriculumTechnischeInformaticavan

deFontysHogeschoolICT,Eindhovenbestaat

voorongeveerdehelftuitlesmodulesenvoor

deanderehelftuitprojecten.Eenuitgebreide

beschrijvingvanhetcurriculumisaleens

gepubliceerdinTinfon(Waal,2003).Nade

eerstetweeënhalfjaarwordtergekozenvoor

eenafstudeervariant;ditkanzijnEmbedded

Systemen,TechnischeSoftwareOntwikkeling

ofIndustriëleAutomatisering(IA).Over

deplaatsvanIndustriëleAutomatisering

binnenhetinformaticaonderwijsiseveneens

gepubliceerdinTinfon(SchenkBrill,2006).

Voordatdekeuzegemaaktiswordende

studentenverschillendekerengeconfronteerd

metonderwijseenheden,diebetrekking

hebbenopdemogelijkeafstudeervarianten.

WatbetreftIAzijnertweeonderwijsmodules;

ASI(actuatoren,sensoreneninterfaces)en

PRS(productiesystemen).Daarnaastiseréén

projectdatvollediginhettekenvanIAstaat.

Hierinwordtvaneenflexibeleproductiecel

metPLC-besturing,eenmonitorsysteem

ontwikkeld,datenerzijdsinformatiegeeftaan

de‘operators’enanderzijds(viahetweb)aan

het‘management’.

De module productiesystemen

DebedoelingvandemoduleProductiesyste-

men(PRS)isomdestudentenkennistelaten

makenmetdeverschillendesystemendieer

inenomproductiegebruiktwordenenmet

namede(technische)informatica-aspecten

diehierbijeenrolspelen.Zijbestaatuiteen

aantalleereenheden,dieenigszinslosvan

elkaarstaan.Elkeleereenheidbehandelteen

productiesysteemofeenbelangrijkonderdeel

daarvan(b.v.eenNC-machine,eenrobot,

eenPLC,eentransportsysteemenz.)De

leereenhedenzijnvoorzienvanpracticum-en

theorieopdrachten,waarookdeinformatica-

aspectenaandeordekomen.Kleineappara-

ten,zoalseentafelmodelfreesmachine,een

printfreeseneenschaalmodelflexibele

productiecelzijninhetIA-labvanTechnische

Informaticaaanwezig,maarmeestalgaathet

bijproductiesystemenomgroteremachines

waardoornietelkeopdrachtineeneenvoudig

practicumvanTechnischeInformaticakan

wordenuitgevoerd.Daaromwordtvoor

enkeleopdrachtengebruikgemaaktvan

hetmechatronicalabvanhetlectoraat

Mechatronica(zie http://www.fontys.nl/

mechatronica).Hierkunnendestudenten

kennismakenmeteenIndustriëleRobot,een

PLC-gestuurdesoldeerautomaatenbinnen-

kortmeteenSMD-machine.Bovendieniser

éénpracticumopdrachtdieexternwordt

uitgevoerd.BijActemiuminVeghelkunnen

destudentenkennismakenmeteenlogistiek

systeem.Erwordtgebruikgemaaktvaneen

transport-ensorteersysteem,datgeleverdis

doorVanderLandeIndustries(bekendvan

o.a.debagage-afhandelingsystemenvoor

vliegvelden)endatbestuurdwordtmeteen

modernePLC.Hetsysteemisbedoeldalseen

leersysteem(zie: http://edulab.actemium.nl/)

zowelvoorstudentenvanROCenhbo,als

bijvoorbeeldvoordeservicemonteursvan

VanderLande.

Onderwijsstructuur van de module PRS

Demodulewordtuitgevoerdinhettweede

jaarvandeopleiding.Erwordenhierbij

geenklassikalecollegesgegeven.Hetisde

bedoelingdatdestofzelfstandigbestudeerd

wordt.Geziendeervaringenhiermeeblijkt

datheelgoedmogelijktezijn.Weliserde

mogelijkheidomincidenteelaandedocentte

vragenombepaaldedelenvandestofnader

toetelichten.Bijvoldoendebelangstelling

wordterdaneentheorielesgeorganiseerd.

Indepraktijkwordthierzeldengebruikvan

gemaaktengezienderesultatenblijktditook

inhetalgemeennietnodig.

Destofisopgedeeldinleereenheden.Iedere

leereenheidheefttweeonderdelen:

? eenaanduidingvandezelfstandigtebestuderendelenvanhetdictaatmet

meestaleenbijbehorendeset

theorieopgaven

? eenuittevoerenpraktischeopdrachtTerondersteuningvandezelfstudiezijner

opgaven,diewekelijksingeleverdmoeten

worden.Dezeopgavenzijnrepresentatief

voordeophetschriftelijktentamente

verwachtenopgavenendienenindividueelte

wordengemaakt.Wanneerdezeconsequent

envoldoendegemaaktzijnleverenzijeen

vrijstellingopvoorééndertentamenvraag-

stukken.

Gedurendeeensemesterwordtvoordeuit-

voeringvandemodulewekelijkseendagdeel

(ochtendofmiddag)ingeruimd.Elkdagdeel

startmeteenkortetoelichtingenmogelijk

eenbesprekingvaningeleverdetheoretische

opgavenofpracticumverslagen.Derestvan

hetdagdeelwordtuitgevoerdinpracticum-

vorm.Omeenopdrachtgoeduittekunnen

voerenishetmeestalnoodzakelijkeersthet

bijbehorendehoofdstukuithet(viahetweb

beschikbare)dictaattebestuderen.Erzijnin

totaal12practicumopdrachtenuittevoeren

waarvoortelkensvierurengeroosterdzijn.

Demeesteopdrachtenbestaanuitdriedelen:

? Voorbereiding:hetbestuderenvanhand-leidingenen/ofdelenuithetdictaat

mogelijkvergezeldvaneenaantalvragen

dievoorafgaandaanhetpracticum

beantwoordmoetenwordenenbijhet

beginvanhetpracticumingeleverdmoeten

wordenbijdedocent.

? Uitvoering:hierinstaandeuittevoeren

opdrachten,enaanwijzingenvoorde

afronding

? Rapportage:vanelkeopdrachtdienteen(kort)verslagtewordengemaaktmet

daarinhoedeopdrachtisuitgewerkten

welkeproblemendaarbijondervondenzijn.

Depracticumopdrachtenwordenuitgevoerd

ingroepenvandrieàvierstudenten.Doordat

ergeenechttijdafhankelijkeopbouwinzit

(alleentweeclustersvanelkeenkwartaal)

kunnendestudentenineenroulerend

schemavandeopdrachtengebruikmaken.

De externe opdracht

Elksemestergaatelkegroepéénochtendof

éénmiddagnaarActemiumomeenlogistieke

besturingsopdrachtuittevoeren.Interessant

detailisdathetsysteem,metbehulpvan

studentenvandiverseHogescholenvan

debesturingisvoorzien.Eveneensmet

behulpvanstudenteniserrecentelijkeen

vergelijkbaarsysteemvoordeprocesindustrie

gerealiseerd.Actemiumisaljarenactiefin

samenwerkingmethettechnischonderwijs,

aanvankelijkmetROC’smaarookmethbo-

instituten.In2006zijnersubsidiestoege-

kendvooreentweetalprojectenwaarindoor

verschillendeHogescholen,waaronderFontys

158 159

Woensdag18april

enenkeleMKB-bedrijven,waaronderActemium

modernonderwijsmateriaalontwikkeldwordt.

Enerzijdsisditrondhettransportsysteemen

denieuweprocesinstallatie,anderzijdswordt

eringespeeldopdeonderwijsvraagvande

deelnemendebedrijven.Heteersteproject

heetProcess4MKB,hettweedeWeb2Process

(zie http://www.wblia.nl/).Hetisdebedoeling

datTechnischeInformatica(IA)daarnadruk-

kelijkeenrolingaatspelen.

Het project industriële automatisering

AansluitendaandemodulePRSisereen

projectdatvollediginhettekenvanIAstaat.

Tijdensditprojectmoetendestudenten

vooreenflexibeleproductiecelmetPLC-

besturing,eenmonitorsysteemontwikkelen,

datenerzijdsinformatiegeeftaande

‘operators’enanderzijds(viahetweb)aanhet

‘management’.InhetIA-labvandeopleiding

TIiseenschaalmodelflexibeleproductie-

cel,dezogenaamde‘FlexCell’aanwezig.De

FlexCellisopgebouwduiteenvijftalmodules

metapparatuurvanFesto,die–wanneer

geschakeld-eenproductiecelvormen.Decel

bestaatuiteeninvoerstation,eenmeet-en

teststation,eenbewerkingsstation,eentrans-

portstationeneensorteerstation.Inhetin-

voerstationiseenmagazijn,datgevuldwordt

metverschillendesoortencilinders(rooden

zwartplasticenaluminium,allemetgelijke

diameter,maarmetverschillendehoogtes).

Inhetmeet-enteststationwordtvande

cilindersdekleurendehoogtebepaald.Ci-

lindersdietehoogzijnwordenuithetproces

verwijderd,derestgaatdoorenkomtopeen

bewerkingstafel,waareengatgeboordkan

wordeninbepaaldecilinders.Hiernaworden

decilindersgetransporteerdnaarhetsorteer-

systeem,waarzeafhankelijkvandekleurin

éénvandedrieuitvoerbuffersterechtkomen.

Oorspronkelijkwerdhetgeheelbestuurdmet

eenverouderdePLC.Metbehulpvanstagiairs

enspecialestudentenprojectenisdezeinmid-

delsvervangendooreenredelijkmoderne

B&RPLC.Eentaakvoorinformaticiisom

informatieuithetsysteemtehalenenditop

eenoverzichtelijkewijzetepresenteren.

Onderwijsstructuur van het project industri-

ele automatisering.

Zoalsgemeldwordtdezeonderwijseenheid

uitgevoerdindevormvaneenproject.Een

projectwilzeggen,dateengroepstudenten

deprobleembeschrijvingaangereiktkrijgtaan

dehandwaarvanereenprojectplangemaakt

moetwordenmeteenduidelijkefasering,

taakverdeling,tijdplanningetc.Voordit

projectisvoorgeschreven,datereenaantal

vasteprojectproductenmoetworden

opgeleverd;eenURS(userrequirements

specification–functioneelontwerp),

testcases,design(ontwerp),hetprogramma

eneeninstallatie-engebruikershandleiding.

Hetprojectwordtafgeslotenmeteen

presentatieeneenformeleoverdrachtvanhet

programma.Bovendienmoetendestudenten

individueeleenleerverslagschrijvenoverhet

project,maardatisgebruikbijalleprojecten.

Hetprojectwordtbegeleiddoortwee

docenten,vanwieeréénderolvancoach

endeanderderolvanopdrachtgeverspeelt.

Eencomplicatievoordestudentenis,datde

opdrachtgevergeenNederlandsspreekt,

zodatallecommunicatieenrapportageinhet

Engelsdienttegeschieden.Parallelzijn

ondersteunendelessenEngelsmogelijk.

Deopdrachtgeverwenstvoorzijn‘fabriek’

eenmanagementapplicatie,waarmeehijop

afstand(viainternet)kanzien,water

allemaalineenbepaaldeperiodegeprodu-

ceerdisenwaterisfoutgegaan.Daarnaast

moetereenapplicatiegemaaktworden,

waarmeeeenoperatoreengrafischerepre-

sentatiekrijgtvandemomentanetoestand

vandefabriek.Hieropmoetendetoestanden

vansensorenenactuatoren,alsmedede

positievandeonderhandenproducten

duidelijkwordenweergegeven.Zijmoeten

(eenvoudige)ingrepenkunnendoeninhet

productieprocesenbijfoutsituatiescommen-

taarkunneninvoereninhetsysteem.Kortom,

eensoortSCADA-systeem.Meestalkrijgen

eentweetalouderejaarsstudenten(inhet

kadervaneenandereonderwijseenheid)de

taakomvooroperatortespelen.Deproject-

studentenkunnendaninterviewsafnemen

omerachtertekomenwelkefunctionaliteiten

welkewijzevanweergevendeoperatorshet

meestwenselijkvinden.Voorhetopstellen

vandeURSdientdemethodevanHatleyen

Pirbhaigebruiktteworden.Terondersteuning

ishettoolAxiomSysaanwezig.Voorhet

ontwerpmoetdaarentegenUMLgebruikt

worden,waarbijTogetherSofthetondersteu-

nendetoolis.Hetverkrijgenvandenodige

informatieuithetproductiesysteemenhet

kunnenweergevenvandemomentane

situatieindefabriekvereist,dathetPLC-

programmabestudeerdenbegrepenwordt.

Hulphierbijkangebodenwordendoorde

‘operators’(zijkennenhetPLC-programma).

Deimplementatievandemonitorprogram-

ma’sdienttegeschiedeninC++.Omdat

gesteldwordt,datdefabrieklangnietaltijd

beschikbaarisvoortestdoeleindenmoetende

studentenookeen‘stub’maken,een

programmadatdewerkingvandeproductie-

celsimuleert.Voordatmetdeechteappara-

tuurgetestwordtkunnendestudentenhun

programmatuurmetdezestubtesten.

De 7e semester projecten

Inhetzevendesemestervandeopleiding

TechnischeInformatica(voorafgaandeaande

afstudeerstage)doetmeneengrootproject

metbijvoorkeureenopdrachtuitdeindustrie.

Deinhoudvanhetprojectisafhankelijkvan

degekozenrichtingenligtdus(hoofd-

zakelijk)ophetgebiedvanembedded

systemen,technischesoftwareontwikkeling

ofindustriëleautomatisering.Ophetlaatste

gebiedisereenprojectgeweest,waarbijde

mogelijkheidwerdonderzochtomgeautoma-

tiseerdfiguurtjesopbonbonstespuiten,eris

eenrobotontwikkeld,waartegenmenYahtzee

kanspelenenerwordenalternatieve

methodenonderzochtomdehelderheidvan

biertemeten.Watonderwijsvormbetreft

wordthierbijweerde‘standaard’projectvorm

gehanteerd,zijhetdatdestudentenmeer

ruimtewordtgelatenindeuitvoeringsvorm

vanhetprojectendetekiezenhulpmiddelen.

Ookbevattendezeprojectenmeer‘onder-

zoeksaspecten’.Voorelkerichtingzijner

specialisatiemodules;voorIAisereen

module,waarinindustriëlebeeldbewerking

eenbelangrijkerolspeelt(nuttigbijdeeerder

genoemdeprojecten)enwaarindaarnaast

aandachtwordtbesteedaannieuwere

ontwikkelingenbinnenIA.Inplaatsvanvoor

éénvandeeigenprojectentekiezenkanmen

160 161

Woensdag18april

ookvooreenIPD-projectkiezen.IPD

(IntegratedProductDevelopment)iseen

project,waarbijstudentenvanverschillende

studierichtingengezamenlijkeentechnologie/

marktonderzoekuitvoerenen/ofeenproto-

typeontwikkelen,meestalvooreenbedrijf.

Tegenwoordiggebeurtditsamenmetde

studentenvandeEngelstaligeInformatica-

opleidingenmetstudentenvanhetROC

Eindhoven(metnameelektrotechnieken

werktuigbouw).Vaakookzijnerprojectenmet

studentenvanbuitenlandseinstituten,die

zichopdeeigenlocatiebevindenenwaarbij

elektronischgecommuniceerdwordt.De

onderwijskundigeaanpakvandezeprojecten

iseenheelanderverhaal.Hieroverwordtdan

ookapartgerapporteerd.Ineeneerder

nummervanTinfonwerdeenuiteenzetting

overdezeprojectengegeven.(Klijn,2002).

Nawoord

Deafgelopenjarenzijngoedeervaringen

opgedaanmetdeonderwijsvormen,diebij

demodulesenprojectenophetgebiedvan

deIndustriëleAutomatiseringworden

toegepast.Uiteraardzijndiegebaseerdopde

algemeneonderwijsvormen,dienazorg-

vuldigeafwegingsprocessenbinnende

opleidingTechnischeInformaticatotstand

zijngekomen.Wijvindendatwedestuden-

tennaasteenbreedpakketaaninhoudelijke

kennisookeenruimevariatiebiedeninde

wijzewaaropdezeeigengemaaktkanworden

endemanierwaaropermetmedestudenten,

docentenenbedrijfsvertegenwoordigers

wordtomgegaan.Daarmeewordteen

belangrijkebijdragegeleverdaandecompe-

tentieontwikkelingvanonzestudenten.

Referenties:

Klijn,P.N.(2002),IPD:goedvoortechniek-

studenten.TINFON4,p.161-162

SchenkBrill,Dvan(2003)Industriële

Automatisering:eenvreemdeeendinde

informaticabijt?TINFON1,p.13-15

Waal,Ade(2003),TechnischeInformatica:

eenjaarnadestart.TINFON1,p.89-91

URL’s:

Actemium-Starrenonderwijslab

http://edulab.actemium.nl/

IPD-projecten

http://www.fontys.nl/elektrotechniek/ipd/

Mechatronicalab

http://www.fontys.nl/mechatronica

ProjectenProcess4MKBenWeb2Process

http://www.wblia.nl/

VanderlandeIndustries

http://www.vanderlande.nl/

Nieuw ICT-onderwijs volgens

een oud ideaal

Hanno Wupper

Ditartikeliseeningekorteversievan

[Wupper2007a].

Samenvatting

Informaticaiszoweleenwetenschapopzoeknaarde

waarheidalsookeeningenieursdisciplinegerichtophet

makenvandingen.Sindsdemiddeleeuwenwerdvoor

ditsoortdisciplinesdewerkplaatsmetmeesters,gezellen

enleerlingengeperfectioneerdalsopleidingsmodel.

Omdatdeinformaticasterkgebaseerdisopabstrac-

ties(formules)enomdatdeartefactendiezemaakt

bestaanuitteksten(programma’s,specificatiesetc.)

lijkthetmogelijkommetdigitalemiddelendeoude

werkplaatsinereteherstellen,maardanongebonden

aaneenfysieklokaalenopacademischniveau.

Keywords

Onderwijsvormen,academisch

Hanno Wupper

162 163

Woensdag18april

Inleiding

Indemiddeleeuwenwasde‘lezing’(‘hoor-

college’)nodiginhetacademischonderwijs

omdathetvermenigvuldigenvantekstenlang

duurdeenduurwas.Dezeonderwijsvormis

ondanksdeopkomstvanlaserprintersen

DVDnogsteedsinzwang.Omdatéénmaal

voorgelezenstofnietgoedblijfthangen,

zoekendocentenenonderwijskundigennaar

aanvullendeonderwijsvormen,dievooraleen

onderzoekendehoudingencommunicatieop

academischniveaumoetenstimuleren.Veel

vernieuwingspogingenechterstrandenop

verkeerdeverwachtingen,cultureleproblemen,

verkeerdeofontbrekendevoorbereidingenof

roostertechnischerandvoorwaarden.We

kunnenblijvensleutelenaaneenachterhaalde

middeleeuwseonderwijsvorm.Wekunnenfel

vóóroftegen‘hetnieuweleren’zijn.Maarwe

kunnenookbewusttoewerkennaareen

ander,evenoudonderwijsideaal:datvande

ambachtsgilden,waarinmeesters,gezellenen

leerlingensamenlerenenwerkenvooreen

gemeenschappelijkdoel.Ditsysteemwerd

eeuwenlanggeperfectioneerdenisin

Duitslandinambachtsopleidingennogsteeds

ingebruik.

Ookonderzoeksleidersstrevenernaardat

promovendienpostdocsmethenenmet

elkaaropdezemaniersamenwerken,enwat

opdekunstacademieinateliersgebeurt,lijkt

erookop.Aanhetbeginvaneenexacteuni-

versitairestudieisditsoortonderwijsechter

mindergebruikelijk.Terwijlditoudeideaal

juistalskapstokkandienenvoorveelnuttigs

dat‘vernieuwing’genoemdmaarvervolgens

altevaakverkeerdbegrepenwordt.

Indisciplinesalsinformaticakan‘de

computer’helpenbijdeherintroductievan

onderwijsvolgensditoudeideaal,onderwijs

datzichkenmerktdoorinspirerendeinhoude-

lijkecommunicatietussenstudentenonder-

lingentussenstudentenendocenten.Hierbij

denkenweoverigensnietaanbijeenkomsten

vanhackersenprogrammeurs,maaraan

wetenschappelijkonderwijsopacademisch

niveau,ookingrondslagenvakken.

De academische werkplaats

Lerenverlooptviaelkaarsteedsweerafwissel-

endeleeractiviteiten[Vermunt1992],[Kolb

1984]:doornieuwekennis op te nemen,door

te oefenen,en,zekerineenacademische

opleiding,doorkritisch te reflecteren.Ookdit

reflecterenmoetmenweerleren-doorhet

teoefenen.Eengoedemanierishetuitleggen

van het geleerdeaananderen.

Lerenverlooptoptimaalwanneerdeleer-

activiteitovereenstemtmetdefasewaarin

delerendezichbevindt.Eenlerendedieaan

oefenenenuitproberentoeis,heefter

geenboodschapaandatdesporadisch

ingeroosterdeurenvoorwerkcollegesen

practicapaseenweeklatervallen.Onze

rigideonderwijsorganisatiekandemotiveren.

Enzijlijktbepaaldeleerstijlen[Vermunt1995]

teversterkenenbetekenisgerichtlerenjuistte

ontmoedigen.Docentenineenacademische

opleidingstellenregelmatigvastdatveel

studentenhardnekkigeencertificaatgerichte,

reproductiegerichteleeroriëntatiehebben.

Watvanstudentenenmededocentenineen

academischeomgevingverwachtwordt,laat

zichechtermakkelijkuitleggenintermenvan

dealoudewerkplaats.

In een werkplaats werken van oudsher meesters,

gezellen en leerlingen betekenisgericht en

beroeps gericht samen. Ieder doet wat hij op zijn

niveau kan, daarbij ziet ieder wat anderen doen.

Men leert van elkaar: door afkijken, door erover

te praten, door te oefenen terwijl men door

anderen verbeterd wordt. Het systeem is een en

al communicatie, terwijl toch echt werk verzet

wordt. Een goede meester laat leerlingen, ook de

allerjongsten, liever geen oefendingetjes maken

die vervolgens weggegooid worden. Iedereen

participeert in het echte werk; alles vindt zijn

plaats in een groter geheel, en iemand die je

verder kan helpen is zo goed als altijd voorhanden.

Deonderwijskundigevoordelenzijnduidelijk:

Omdatiedereenzichtbaarbijdraagtaanhet

echtewerkvanhetvakwaarvoormengekozen

heeft,isdenodigemotivatieperdefinitieaan-

wezig.Omgekeerd:wiezichnietthuisvoelt

indewerkplaatsmoethoeeerderhoeliever

nadenkenoverzijnstudiekeuze.

Omdataltijdergensverschillendesoorten

werknodigzijn,kanmenzijnaandacht

richtenopbezighedendiehetbestebij

dedagvormenvoorkennispassen

(individueleleerroutes).

Omdataltijdoveralverschillendedingen

gebeuren,kanmennieuwekennisafkijkenof

eromvragenophetmomentdatmendaartoe

optimaalopenstaat.Indewerkplaatskanenzal

menlerenaltijdalerttezijnopwatmenopdit

momentkangebruiken(opjachtnaarkennis).

Alsdemeesterdetakengoedverdeelt,iser

voldoendegelegenheidomteoefenen,terwijl

hetwerktochaltijdnuttigisvoorhetgrote

geheel.

Meesters,gezellenenleerlingencommuni-

cerencontinumetelkaar,helpenelkaar,stel-

lenvragenenleggenuit,waardoorreflectie

vanzelfingangkomt.

Elkniveauprofiteertvandespecifieke

ervaringenvandeandereniveaus.Ookde

meesterleertdoortezienwaarmeeleerlingen

werkelijkworstelen.

Belemmeringen

Ondanksduidelijkevoordelenisonderwijs

inwerkplaatsvormaanuniversiteitennieterg

gebruikelijk.

Allereerstzijnergeenfysiekewerkplaatsen.

Eenuniversiteitkentcollege-enpracticum-

zalen,eenbibliotheekenruimtesvoor

zelfstudie.Alleenvoorouderejaarsstudenten

enpromovendizijnerlaboratoriadieeen

werkplaatskarakterhebben.Studenten

hebbenoverigensdoorallerleirooster-

verplichtingengeentijdomsamenineen

werkplaatstewerken.

Ookdocentenzijnnietgewendaanzo’n

maniervanwerken.Docentendiewerkplaats-

onderwijsinprincipezienzitten,vrezendat

zeerteveeltijdaankwijtzijn.Theoretici

vandeoudestempelbestedenveelvande

beschikbaretijdaanhoorcollegesmetmeta-

theorie(‘dekrentenindepap’),terwijlzeniet

graaghunhandenvuilmakenaantoepassin-

gen(‘hetgaatominzicht,nietomkunstjes’).

Ineenwerkplaatsmoetdaarentegenietste

doenzijn,ookvoorleerlingendienetbegin-

nenaanhunopleiding,terwijldenodigethe-

oriedaardoorniettekortgedaanmagworden.

Metatheoriekanbeterwordenuitgesteldtot

164 165

Woensdag18april

destudentenerrijpvoorzijn.

Hetwerkinveelacademischedisciplinesis

schijnbaarooknietgeschiktvooreenwerk-

plaats.Mendoetnietsmetzijnhanden.Men

maaktnietietswatiedereenkanziendoor

dwarsdoordezaaltekijken.Menschrijft

opzijnpersoonlijkecomputerenlaatde

resultatenpasaandedocentzienalsze

beoordeeldmoetenworden.

Tweeontwikkelingeninhetonderwijsgaan

weliswaarindegoederichting,maarzolang

hetdoelnietglashelderis,komenzeinhet

bestegevaloveralsreparatiepoging,inhet

ergstegevalalsietsverwerpelijks.Teneerste

projectgericht onderwijs(‘geenkennismeer

nodig’).Tentweedeelektronische communicatie,

metBlackBoardalshetnieuwepatentmiddel.

Elektronischecommunicatievormenkunnen

degenoemdebelemmeringennietgoed

ondervangenalsmenzealleentoevoegt

aanconventioneelonderwijs[Wupper2007].

De elektronische werkplaats

TochmaaktITdeterugkeervanhetbewaarde

ouderwetsewerkplaatsonderwijsmogelijk.

Althansindeinformatica,omdatdezeeen

tekstwetenschapis.Programma’s,specifica-

ties,correctheidsbewijzen,verantwoordingen,

verslagen-allesistekst,enalletekstenstaan

tegenwoordigtochalergensopdecomputer.

Eeninformaticawerkplaatsmoetdaarom

andersopgezetwordendaneenwerkplaats

voorsteenhouwersentimmerlui.Eenfysieke

ruimtemetwataanvullendecommunicatie-

faciliteitenbiedtgeenoplossing.Eentekst-

georiënteerde,elektronischeruimtewél.

Datbetekentbeslistnietdatdemens-mens-

communicatieteruggedrongenmoetworden.

Eenconformdejuisteprincipesingerichte

elektronischewerkplaatsheeftóókmeer-

waardewanneerstudentenonderlingen

metdocentenrechtstreekscommuniceren:

iedereenkanvoorafgaandaanengedurende

hetgesprekhetbesprokenproductopzijn

computervanallekantenbekijkenentijdens

hetgespreknaarandereproductenwijzen.

Principes voor de elektronische werkplaats

Hetprimairewerkmoetzichmanifesterenin

eengemeenschappelijkeelektronischeruimte,

nietopindividuelekladjesenlaptops(werk-

plaatsinplaatsvanindividueelwerkdatalleen

doordedocent‘beoordeeld’wordt).

Elektronischecommunicatiemoetafgeleid

zijnvandeoptimalemaniervanwerken,niet

achterafopgeplaktopeenonhandigemanier

vanwerken,terwijlrechtstreekspersoonlijk

overleggewoonopdeoudemanierdoorloopt.

Iedereenmoetaltijdalleskunnenzien

ennaarbelievenkunnenrondkijken,

ooknieuwemededocentenensceptische

studenten,diemethetfenomeenwerkplaats

nietvertrouwdzijn.Datalleenaldraagtbijaan

eenwenselijkecultuuromslag.

Practicumgroepjesmoetenintensiefkunnen

samenwerkenookzonderfysiekbijelkaarte

hoevenkomen.Ditoverkomtroosterproblemen.

Discussiesmoetendaargevoerdkunnen

wordenwaarzehoren-bijhetstukjewerkzelf,

waarhetomdraait-eniedereenmoetzeop

eenhogerniveaukunnentillenofnaareen

betereplekverplaatsen,diti.t.t.elektronische

‘discussiefora’.Studentenmoetenookfouten

enonduidelijkhedeninhetcursusmateriaal

kunnenverbeteren.Mededocentenmoeten

spontaankunnenbijdragenaanhetmateriaal,

zonderingewikkeldeautorisatieprocedure.

(‘Wewerkenhiersamenaanietsgemeenschap-

pelijks.’)Menmoetmakkelijkaanhetvoor-

beeldvaneigenwerkietsaanelkaaruitkunnen

leggen-debestemaniervanreflecterendleren.

Uitwerkingenvanstudentenmoeten

makkelijkingangkunnenvindenineen

grotergeheel.Studentenwerkenbijvoorbeeld

somsgrotevoorbeeldenzorgvuldiguit.Deze

moetenmakkelijkinhetcursusmateriaal

geïntegreerdkunnenworden.Allespastineen

grotergeheel.

Als‘gebouw’voorzo’ninformaticawerkplaats

iseenMediaWiki-projectuitermategeschikt.

MediaWikiisdemachinewaaropookde

Wikipediadraait:opensource,publicdomain

software,robuustwantveelvuldiggetest.

Allebetrokkenenmoetenlerenhoedit

gebouwwerkt:flinkandersdanmenindeIT

gewendis,maarheeleenvoudig.De omslag

van conventioneel onderwijs naar werkplaats -

onderwijs gaat gepaard met een omslag van

IT als middel om te sturen naar IT als middel

om creatieve anarchie mogelijk te maken

[Wupper,2007b].

Dewerkplaatswerktbijnavanzelf,alsalle

betrokkenenzekere‘huisregels’verinnerlijken.

Huisregels

Alles is van iedereen. Je kunt alles zien en alles

wijzigen. Dat is ook de bedoeling; deze openheid

maakt de kracht van de werkplaats uit. Als je wilt

dat iets alleen van jou is, kun je dat inhoudelijk

duidelijk maken - en hopen dat je medemensen

het respecteren.

Doe gewoon wat je nuttig lijkt en aarzel niet!

Maak een nieuwe pagina aan als je die mist,

wijzig iets als je dat wenselijk lijkt, breng

verwijzingen aan naar andere pagina’s maar

ook naar pagina’s die volgens jou gewenst zijn.

Je kunt niets verkeerd doen. Je kunt niets kapot

maken. Want alles is altijd door iedereen terug

te draaien.

Plaats vooral ook gedachten die nog niet

uitgerijpt zijn! We zijn in een werkplaats, niet in

een museum. Het is niet erg wanneer je een fout

maakt. Iemand anders zal die verbeteren. Het is

niet erg wanneer iets nog niet rijp is. Misschien

wordt iemand geïnspireerd om erop door te gaan.

In een werkplaats is zichtbaarheid belangrijker

dan volmaaktheid, want men wil van elkaar leren.

Vertrouw je iets niet? Kijk dan naar de

ontstaans geschiedenis! Je kunt met één klik

precies zien wie wanneer wat gewijzigd heeft en

waarom.

Houd het wel netjes. Omgekeerd kan namelijk

iedereen altijd alles zien wat je gedaan hebt. Bal-

dadigheid en smakeloze grappen zullen je altijd

blijven achtervolgen.

Laat je informeren! De werkplaats kan je

automatisch een mailtje sturen als een pagina die

je interessant vindt of een pagina waaraan je hebt

bijgedragen, door iemand anders gewijzigd wordt.

Maak gebruik van deze mogelijkheid! Kijk ook af en

toe wat voor nieuwe pagina’s erbijgekomen zijn!

166 167

Woensdag18april

Schep orde! Een goede meester of gezel heeft

de behoefte om af en toe ook eens proactief

eens rond te kijken of opgeruimd moet worden.

Hiertoe zijn er nuttige instrumenten. Men kan

zien welke pagina’s nieuw zijn, welke gewenst zijn

maar nog niet bestaan, naar welke door niemand

verwezen wordt, welke categorieën er zijn en wat

ze bevatten, welke plaatjes allemaal bijgedragen

werden, wat een bepaalde gebruiker uitgespookt

heeft, welke pagina’s populair zijn en nog meer.

Goed te weten is ook dat men pagina’s gerust

mag hernoemen. Er wordt dan automatisch

een doorverwijzingspagina aangemaakt. Alle

verwijzingen blijven werken, maar men ziet dat

de naam gewijzigd is.

Je kunt van buiten ‘deep linken’. Elke versie van

elke pagina in de werkplaats heeft een eigen URL

die je in e-mail of op andere webpagina’s gerust

als ‘deep link’ kunt gebruiken. Zo kun je van

buiten elke plek in de werkplaats aanwijzen

‘Kom eens hier kijken.’

Men werkt top-down. Je kunt makkelijk nieuwe

dingen plaatsen zodra deze gevraagd zijn, d.w.z.

als er al een pagina is die ernaar verwijst.

Structuur laat men beter al doende ontstaan

dan van tevoren alles te structureren. Het

is verleidelijk om van tevoren een structuur te

bedenken en op te leggen, zeg maar in de geest

van BlackBoard. Maar men kan beter gewoon de

mensen aan het werk zetten, regelmatig kijken

wat er gebeurt en al doende orde scheppen.

Van tevoren uitgebreide handleidingen

schrijven is niet nodig. Als men zich vanuit de

hoofdingang goed kan oriënteren, kijken mensen

van elkaar af hoe de infrastructuur gebruikt

kan worden.

Beoordelingen zijn niet hét middel om te leren.

Je leert door te oefenen en daarbij allerlei vormen

van feedback te zoeken en te verwerken. Je kunt

uit je fouten leren voor het te laat is. Docenten

sturen bij met kritiek en commentaar. Als je pas

iets laat zien om een beoordeling te krijgen is het

te laat om te leren.

Zo’nvooralsnogleeggebouwmoetingericht

enonderhoudenworden.Ditismakkelijker

danhetlijkt,alsmenaltijddehuisregelsbe-

hartigt.Hetverlangtweldatmenalsdocent

degewoonteloslaat,allesvantevorente

plannenentestructureren,enleertom

vanuithetwerkplaatsideaaltedenken.

Eencasusmogealsvoorbeelddienen.

Ervaringen

In[Wupper2007a]zijnonzeervaringenmet

eencursusformele logica en natuurlijke

deductie en systeemontwikkelingbeschreven.

Deinrichtingvandewerkplaatsbijdeze

cursusbehelsdenietmeerdandit:(1)aan-

passingvanhetMediaWiki-navigatiemenu,

zodatmencursusmateriaalenopdrachten

kanvinden;(2)hetplaatsenvancursus-

materiaalenopdrachten;(3)aanwijzingen

hoeelkestudentzijneigenwerkmoet

ophangenonderwelkecategorieën;het

categoriemechanismevanMediaWikizorgt

erdanvanzelfvoordatallesgevondenkan

worden;(4)hetmakenvaneensjabloonom

opelkegewensteplekeen‘geelbriefje’met

eenvraagofcommentaartekunnen‘plakken’.

Deconclusienadatdezecursustweekeer

gegevenwerdis:werkplaatsonderwijsis

mogelijk,werktenlaatzichgoeduitleggen.

http://lab.cs.ru.nl

Literatuur

Kolb,D.A.(1984)ExperientialLearning,

EnglewoodCliffs,NJ.:PrenticeHall.

Vermunt,J.D.H.M.(1992).Leerstijlenen

sturenvanleerprocesseninhethoger

onderwijs:naarprocesgerichteinstructiein

zelfstandigdenken.Amsterdam:Swetsen

Zeitlinger

Vermunt,J.D.H.M.(1995).Leerstijlen:een

overzichtenrecenteonderzoeksgegevens.

InH.C.Schouwenburg&J.T.Groenewoud

(Red.),Studievaardigheidenleerstijlen.

Proceedingsvande14eLandelijkeDag

StudievaardighedenteGroningen.

(pp.51-72).Groningen:Wolters-Noordhoff.

Wupper,H.(2007):Werkplaatsonderwijs,

OnderwijsinstituutvoorInformaticaen

Informatiekunde,RadboudUniversiteit

Nijmegen,technischrapport2007

Wupper,H.(2007a):NieuwICT-onderwijs

volgenseenoudideal,in:Tijdschriftvoor

Informaticaonderwijs(TINFON).no.2,.2007

Wupper,H.(2007b):Tussensturingenanar-

chie,in:TijdschriftvoorInformatica-

onderwijs(TINFON).no.3,.2007.

Informatiemarkt rondom

Auditorium van de

Hogeschool van Amsterdam

168 169

Woensdag18april

ICT beroepscompetenties

levend en gedeeld

Kees van Oosterhout - HogeschoolvanAmsterdam

VoorzitterWFBIvanNGI

Samenvatting

ICTberoepsrollenzijncontinuinbeweging.Indemarkt

iserbehoefteaaninzichtindeberoepsrolendeactuali-

teitdaarvan.Eeninternetportal,waarinberoepsrollen

vanuitdepraktijk‘levend’wordengehoudenenwaar

uiteenlopendedoelgroepenhunkennisoverberoepen

indeICTactueelkunnenhouden,isopkortetermijn

haalbaar.Financieeldraagvlakvoordeimplementatie

daarvanisvoorlopigshowstopper.Wiedurft?

Keywords

beroepsrol,competentie,portal,WFBI,NGI.

Kees van Oosterhout

Opening NIOC 2007 in de

Aula van de Universiteit

van Amsterdam

170 171

Woensdag18april

Inleiding

BeroepsrolleninhetICTdomeinzijncontinu

aanveranderingenonderhevig:

? BelanghebbendenzoalsICT-gebruikerswordenmondigerenwetenmeervanach-

terdeschermen,sprekendetaalenstellen

andereenhogereeisenaandeproducten

vandeICT’erendekwaliteitseisenten

aanzienvanhetICTvakmanschap;

? Vanuitmarktbehoefteontstaannieuwe

beroepsrollen,alwashetmaaromdatICT

invrijwelalleberoepsdomeinenisdoor-

gedrongen(‘ICTInside’zou‘IntelInside’

zomaarkunnenvervangen).Voorbeelden

hiervanzijndeforensischICT’er,deprofes-

sionalhackerendedomoticaspecialist;

? SamenwerkingtussenuiteenlopendeICT

disciplinesvraagtomonderlingeacceptatie

enbegrip.DaarmeewordtvandeICT’er

verwachtzichookopgeneriekmeerte

bekwamenenheteigenfunctionerenin

eenbrederkaderteplaatsen.

HetrapportTaken, Functies, Rollen en Com-

petenties in de Informatica1bevateenindetail

uitgewerkteinventarisatievanberoepsrol-

lenindeICT,zoalsdiein2001indemarkt

werdenaangetroffen.Veelorganisatiesin

Nederlandwaarderenhetrapportalseen

standaardenreferentiekader.HetInstituut

voorInformaticavandeHogeschoolvan

Amsterdamgebruiktdecontentalsfunda-

mentvoordeinrichtingvanhaarnieuwe

onderwijscurriculum.Maar,hetiseenboek,

inbetongegotenkennis.Kennisdiebijhet

verschijnenervanfeitelijkalachterhaaldis.

Deoplossingeennieuweeditieuittebrengen

ishetcreërenvanalweereenstatischgeheel

terwijljuistdebehoeftebestaataandoor-

gaandeactualiteitvanberoepsrollen.Alwas

hetmaaromICTopleidersinberoepsrol-

beschrijvendezinmeeraansluitingbijhet

beroepenveldtebieden.

Hoeenwaarmeeberoepsrollen‘levend’te

makenentehoudenisdevraagwaaropin

ditartikelwordtingegaan.

‘Levende’ content voor uiteenlopende doel-

groepen

‘Levende’contentisinformatiedievoort-

durendmeegaatmetdeactualiteitvanalle

dag.DewerkgroepWFBIvanhetNGI,verant-

woordelijkvoordecontentvanhetrapport,

steltzichvoordatperICT-domein-zoalsIT

management,SoftwareEngineering,System

andNetworkEngineering,Securityenzo

verder-beroepsbeoefenarenincommunities

of practice(COP’s)wordenverzameld,om

metelkaarvasttestellenwelkeberoepsrollen

actueelzijnvoorhundomeinenwelke

gedragsmatigecompetenties,beroeps-

productenenberoepsstandaardendaar

gangbaarzijn.

COP’skomenregelmatigbijelkaarenontwik-

kelenaandehandvaneenstandaardformat

huncontentvoordeberoepsrolleninhun

ICT-domein.

IedereCOPbestaatuitledendiesamende

vollebreedtevanhetdomeinafdekken.De

ledenbrengenhunbijdrageinvanuithun

werkveld.Bijvoorbeelduitvoerendenetwerk-

beheerders,docentenSystemandNetwork

Engineering,medewerkersvanICT-kennis-

centraenICTinfrastructuuradviseursvoorde

COPSystemandNetworkEngineering.

Deopgesteldecontentwordtdaarnadoorde

COPvoorgelegdaaneenkwaliteitscommissie

diedeintegriteitenconsistentievandetotale

verzameldecontentbewaakt.Denkdaarbij

aanheteenduidighanterenvanbegrippenen

kaders,hetverbandenleggentussengelijk-

luidendecompetentiesoverberoepsrollen

heenendergelijke.

Bijgoedkeuringvandecontentdoorde

kwaliteitscommissiewordtdezevrijgegeven

voorplaatsingopdeportal.Daarmeekomt

deinformatieterbeschikkingvangebruikers

waarbijdevolgendecategorieënworden

onderscheiden.

Doelgroepen

? Studenten.Alseen(aankomend)student

voorzijnberoepskeuzestaat,heefthij

behoefteaankennisoverdeinhoudvan

beroepenmaarookoverdeleerwegomtot

datberoeptekomen.Zijzullenookwillen

wetenwieaanbiedersvanopleidingenzijn;

? (ICT)Professionalsinorganisatiesmoeten

metdetechnologypushvandeICTmee,

willenzevantoegevoegdewaardeblijven

voorhunwerkgever.Zijwillenzichthebben

enhoudenophunkansenindemarkten

mogelijkhedentotemployabilityencar-

rière-ontwikkeling;

? PersoneelenArbeidenHRM-afdelingen

van(leer-)bedrijvenhebbeneentoenemen-

debehoefteaanvoorhunorganisatiespe-

cifiekeberoepsrollen.Daarvoorzijnzijop

zoeknaaralgemeenerkendecompetentie-

profielenomdienaarhuneigenorganisatie

teverbijzonderentenbehoevevan

employability,instroom,aanbodvacatures

enstageplaatsen;

? Onderwijsaanbiederswillenwetenvoor

welkeberoepsrollenendaaronderliggende

competentieszijopleidenenhoehun

curriculumoptimaaldaaropkanaansluiten.

Bijdeinstroomvanstudentenhebbenzij

behoefteaaneenkaderaandehandwaar-

vanzijreedsaanwezigekwalificatieskun-

nentoetsenomlangsdiewegeenmaat-

werkprogrammavoordestudentaante

kunnenbieden.Ookwillenzijzichthouden

opdeontwikkelingvanberoepsrollenomte

anticiperenopopleidingsvernieuwing;

? Adviesbureauszoekenbijvoorbeeldhouvastvoorhundienstenaanbodop

gebiedvancompetentieontwikkelingen

organisatieadvies;

? CentravoorErkenningvanVerworven

Competenties(EVC)hebbenbehoefteaan

eenbreedgeaccepteerdraamwerkentoet-

singskadertegendeachtergrondwaarvan

zijEVCassessmentskunnenontwikkelen

enafnemen.

Portal

Hetinternetisdeplaatsbijuitstekomcontent

aandedoelgroepenterbeschikkingtestellen.

Daarbijheefthetgebruikvaneendatabase

metdaarindecontentalsvoordeeldatdeze

voortdurendbijgewerktkanwordenmeteen

kortetime-to-marketvanwaargenomenont-

wikkelingenindeberoepen:eenaanzienlijke

winsttenopzichtevanhetpapierenrapport.

DewerkgroepWFBIheeftdedata-architec-

tuuralindesteigersstaanendeeerstetests

1 Op de Coul, J.C., Taken, Functies, Rollen en

Competenties in de Informatica. Den Haag:

ten Hagen & Stam uitgevers, 2001

172 173

Woensdag18april

zijnsuccesvolverlopen.

Hetgebruikvaninternetheeftookvoorde

businesscaseeenbelangrijketoegevoegde

waarde.

Business Case

Bijhetopstellenvandebusinesscaseis

verdergekekendanalleenhetontwikkelenen

aanbiedenvancontent.Bijhetgebruikvan

internetzijnveleoptiesvoorhandendieeen

geldstroomopgangkunnenbrengen.Een

niet-uitputtendeopsomming:

? Nieuwsbrief/internetkrantactuele

ontwikkelingenindeICT

? Literatuurverwijzingenvanuitgevers

? Linksnaarervaringenvanberoeps-beoefenaren

? Vraagenaanbodvanstageplaatsenenleer-werkplekken

? Vacatures? Opensollicitaties(Wiewilmij?)

? Linksnaar/reclame-uitingenvanonderwijs-

aanbiedersenadviesdiensten

? Linksnaarportalsvoorcompetentie-

ontwikkeling

? Linksnaaradverteerders/sponsors? Linksnaarvertegenwoordigingsorganenuit

hetberoepenveld

? Linksnaarkenniscentra

Kosten

Aandeontwikkelingenimplementatievande

portalzijnrelatiefbescheidenkostenverbon-

den.Hetmerendeelvandebenodigdesoft-

wareisvanafdeplanktekoop.Eenbelangrijke

kostenpostishetinstandhoudenvaneen

kwaliteitsorgaanenhetbeheervandeportal.

HetinstallerenvanCOP’s,dieinprincipeuit

vrijwilligerszullenbestaan-eenbewezencon-

ceptbijNGI-isalslowcosttebetitelen.

Baten

Debelangrijkstebatenzijnteverwachtenuit

abonnementsgelden.Grotegebruikerszullen

jaarlijkseencontributiebetalen.Afhankelijk

vanwataaninformatiewordtgevraagd,

kandiecontributievariëren.Zozalhetter

beschikkingkrijgenvanstatistischeinformatie

overhetgebruikvanhetportal,waarmee

bedrijvenbijvoorbeeldhunmarketingstrategie

kunnenvaststellen,eenhogereprijskennen

danhetstandaardgebruikvandecontent.

Hetideeisomstudentengratistoegangte

verschaffen.Meerwaardeisteverwachten

uithettegenbetalingfaciliterenvanreclame-

ruimte.Zokaneenopleiderzijncursussen

aanbiedenbijeenbepaaldeberoepsrolen

kunnenadviesbureausruimtekrijgenomhun

reclameboodschappeneenplaatstegeven.In

principeisallesnogbespreekbaar.

Onafhankelijk

Voorderegieoverendeuitvoeringvande

activiteitenevenalsheteigenaarschapvan

decontentzietdewerkgroepWFBIeenrol

weggelegdvooreenonafhankelijkeinstantie.

Daarbijwordtineersteaanzetgedachtaan

NGI,dehuidigeeigenaarvandecontentvan

hetrapport.Optermijnsteltdewerkgroep

zichvoordatookberoepsdomeinenbuitende

ICThunwegnaarhetportalwetentevinden.

Danlijkthetopzettenvaneenstichting

zonderwinstoogmerkwenselijkwaarin

beroepsvertegenwoordigersalsNGIzitting

hebbenwenselijk.

Oproep

Staatuachtereenonafhankelijkplatform

voorICTberoepsrollenwaarICT-opleidingen,

HR-professionals,ICT-beroepsbeoefenaren,

Informatica-opleiders,studenten,carrière-

begeleidersetc.zichkunneninformeren?

Wiltubeteraansluitenbijdeactualiteitvan

hetberoepenveld?

Wiltubijdragenaanhetdefiniërenvan

beroepsrollen?

Beantwoordt u voorgaande vragen met ja, dan

wilt u het platform voor ICT beroepsrollen

wellicht financieel ondersteunen? U bent bij

dezen uitgenodigd.

Achtergrond auteur

KeesvanOosterhoutisprojectmanagerEVC

(ErkenningvanVerworvenCompetenties)bij

hetInstituutvoorInformaticavandeHoge-

schoolvanAmsterdam.Daarnaastishij

partnerbijVigorTransitions,datzichricht

ophetduurzaamwendbaarmakenvan

organisaties.Tenslotteishijvoorzittervan

dewerkgroepWFBIvanNGI.

c.m.van.oosterhout@hva.nl

wfbi@ngi.nl

keoo@mac.com

M0650684361

Eén van de ruim tachtig

sessies tijdens NIOC 2007

174 175

Woensdag18april

Ambient Intelligence

ontwikkelen

Henk van Leeuwen

LectorAmbientIntelligence

SaxionHogescholen

Samenvatting

Deleefomgevingwordtverrijktmetubiquitous

computingencommunication.Deinteractieverloopt

vianieuwegebruiksinterfaces.Contextbewustzijnen

personalisatiezorgenvooroptimaleondersteuningvan

personen.Smartdeviceskomeninkleding,woningen,

voertuigen,wegen,mobieltjesetc.Deomgevingwordt

slim:AmbientIntelligence(AmI).Onze(technische)

informaticastudentenhebbendetechnologievanAmI

inverschillendeprojectenuitgewerkt.WatbetekentAmI

voordeinformaticaopleidingen?Kansenenbedreigingen

wordenverkend.

Keywords

ambientintelligence,ubiquity,embeddedcomputing,

contextawareness,userinterfaces

Henk van Leeuwen

Optreden het Amsterdams

Zwanenkoor tijdens

avondprogramma

NIOC 2007

176 177

Woensdag18april

De computer verdwijnt!

Indekomendejarenzienwedatsteedsmeer

alledaagsevoorwerpenverrijktwordenmet

kleineprocessoren,sensorenenminus-

culeradio’somgegevensteverzamelen,

teverwerkenenuittewisselenmetandere

objecteninhunomgeving.MarkWeiservoor-

zagditalmeerdanvijftienjaargeleden.Inde

ScientificAmericanvanseptember1991vatte

hijditalsvolgtsamen:‘Themostprofound

technologiesarethosethatdisappear.They

weavethemselvesintothefabricofeveryday

lifeuntiltheyareindistinguishablefromit’.

Detechnologiedienuopgaatindewereld

vanalledag,isdievandecomputer.Hier-

bijdenkenweinditverbandnietaande

PC,maaraanhethelescalavancomputing

devicesvanembeddedtotmainframemetde

bijbehorendecommunicatiefaciliteiten.

IndeUSAspreektmenvanubiquitous

computing,inJapanvandeubiquitous

networksociety.InEuropaisdoordemens

enzijnbelevingcentraaltestellendeterm

AmbientIntelligence,kortwegAmI,gangbaar

geworden.Verwanthiermeeishetbegrip

smartenvironment.EmileAarts,directeurbij

PhilipsResearchenpromotorvanAmbient

Intelligenceheeftdedraagwijdtesamengevat

indezin:‘AmbientIntelligencerefersto

electronicenvironmentsthataresensitive

andresponsivetothepresenceofpeople‘.

Inditartikelgaanwedieperinopde

technologieenopdemogelijkhedenerin

opleidingenaandachtaantebestedenin

experimentenendoordevernieuwingvande

onderwijsinhoud.

Kenmerken van Ambient Intelligence

Hetmeestkarakteristiekvoorhetslimmaken

vanomgevingenzijnubiquitouscomputing,

ubiquitouscommunicationensmartuser

interfaces.Determubiquitousbetekent

overalaanwezig.Indeontwikkelingnaar

ubiquityzienwetweebewegingen.Enerzijds

pervasivecomputingdoordatdecomputerin

allerleiapparaten,voertuigenengebouwen

doordringtenerdeelvangaatuitmaken.

Denkaandomoticaenslimmeelektronica

ensoftwareinauto’s.Anderzijdszienwe

datapparaatjesmetcomputerserinsteeds

persoonlijkerenmobielerzijngeworden.Als

voorbeeldenvanmobilecomputingnoemen

wemobieletelefoons,iPodsenPDA’s.

Omdeomgevinggoedtelatenreagerenop

mensen,hungedragenwensen,moetende

deviceskunnenvaststellenwathuncontext

is.Hetgedragvandeapparaatjesisaange-

pastaandepersoonendesituatie.Hetis

daarmeepersoonlijkgewordenzowelinde

reactieopwatindeomgevinggebeurtof

aanwezigisalsindezindathetapparaat

specifiekbijeenpersoonkanhoren.Hetgaat

nietomeenlosstaandapparaatopzich,maar

omeengeïntegreerdsysteemwaarbinnenhet

apparaatfunctioneert.

AmI in verschillende ruimtes

DecontextwaarinAmbientIntelligencezich

laatzieniszeerdivers.Hetmeestdichtbij

openbaarthetzichinimplantateninhet

lichaam.Denkaaneenpacemakerdiegekop-

peldkanwordenaaneensysteembuitenhet

lichaam.Inkledingkomenwesmarttextile

tegeneningewevensensorenenactuatoren.

Eenbekendvoorbeeldishethugshirt.Maar

ookinberoepskledingvanbijvoorbeeldeen

brandweermanspeeltheteenbelangrijke

rol.Dewoon-enwerkomgevingkrijgtveel

aandacht.Domoticaisaleenbekendterrein,

maarookhetkantoorendefabriekkomen

steedsmeerinbeeld.Indeautomobiel-

industriebreidtdeslimmeelektronicazich

uitvandemotorregelingenbesturingnaarde

aanpassingaandepersoonvanstoelhoogte,

spiegelstand,klimaatregelingenmuziek.

Hetwegennetwordtuitgerustmetsystemen

rondderijbaanominformatieteverzamelen

enpersoonsgerichtvianavigatiesystemente

distribueren.Bijdeaanlegvannieuwestads-

wijkenendeinrichtingvanhetluchtruimvoor

vliegverkeerzienweinformatieverzamelende,

verwerkendeencommunicerendesystemen

eengroterolspelen.

Defysiekeruimtewordtverwevenmetde

informatieruimte.Ditheeftgevolgenvoor

desocialeencultureleruimte.Degevolgen

zijnnognietgoedteoverzien.Erzullennog

veelverrassingenenonverwachtewendingen

komen.Hetbelangvansocialecoherentie

vraagteraandachtvoortehebben.

Basistechnologieën

Erzijnverschillendeontwikkelingendiede

opkomstvanAmImogelijkhebbengemaakt.

DewetvanMooregeeftaanhoeper18

maandendehoeveelheidtransistorsper

vierkantecentimeterisverdubbeldinde

afgelopendecennia.Hoelangdezetrendzich

nogdoorzetisonduidelijk,maarheteindeis

nognietbereikt.Wezienparallelhieraan

sensorenenactuatorenkleinerworden

encommunicatiesnelhedentoenemen.De

vraagnaarembeddedsoftwareisenorm.Aan

betrouwbaarheidenrobuustheidwordenhoge

eisengesteld.Aaninformaticiwordtgevraagd

tedenkeninsystemenennietaandesoftware

alleen.Multidisciplinaritietisaltijdaande

orde.Aandebuitenkantvandesystemenwaar

degebruikerinteractieheeftmethetsysteem,

komendevragennaarbruikbaarheidende

userinterfacessterknaarvoren.Erisnogveel

onderzoeknodignaardebelevingvansmart

omgevingendoordegebruiker.

Eenbelangrijkeparameterinditgeheelishet

energieverbruik.Nietalleenvanuitmilieu-

overwegingen,maarookvanuitdevraagwaar

dedevicesdienietophetstroomnetkunnen

wordenaangeslotenhunenergievandaan

halenenhoezezozuinigmogelijkmethun

schaarseenergiekunnenomgaan.

Onderwijservaringen

Deafgelopentweejaarhebbenweopde

SaxionHogescholenmetstudentenprojecten

uitgevoerdomzichttekrijgenopdetechno-

logievanAmbientIntelligence.Metname

experimentenmetwirelesssensornetwerken

stondendaarincentraal.DeNabaztagals

WiFi-konijnbiedtanderemogelijkhedenom

eenapparaatopeventsindeomgevingte

latenreageren.SamenmetdeUniversiteit

TwenteenRoessinghR&Dkijkenwenaar

robotsalsuserinterfaceennaarwirelessbody

areanetwerkenomloopgedragteobserveren

enteanalyseren.

AmIisjuistvoorhetonderwijserginteressant.

Vanuithetperspectiefvandeinformaticabiedt

hetdemogelijkheidelementaireconcepten

hanteerbaartemakenzonderalteveelover-

headdiehetzichtophetconceptwegkan

nemen.Deuitdagingisdaarbijproblemen

178 179

Woensdag18april

tothunkernterugtebrengen.Demogelijk-

hedenzienwebijkleinerealtimeoperating

systemen,protocolleninwirelesssensor

netwerken,hetgebruikvanvirtuelemachines

bijcodedistributieineennetwerkenblended

virtualityinuserinterfacesdoorgebruikvan

o.a.robots.Aandeanderekantkunnenkleine

systemenonderdeelwordenvaneengroot

geheelenontstaanerraakvlakkenmetweb-

technologieenmiddleware.

Vanuithetperspectiefvanbedrijfskundige

informaticakomenvragenopnaarde

transformatievanbedrijfsprocessen,demate

waarindebelevingacceptabelisenwanneerer

drempelsontstaandiehetgebruikbelemmeren.

Drempels voor acceptatie

Metdeopkomstvandetechnologiekomen

ookdenegatievemogelijkhedenbijhetin-

voerenvanambientintelligenceinbeeld.Eris

inEU-verbandonderzoekgaandenaar‘Safe-

guardsinaworldofAmbientIntelligence’.

Debeschermingvandeprivacyiseenhot

issue.Inbrederezinissecurityvereistom

acceptatietebewerken.

Daarnaastspelenmenselijkeensociale

factoreneenrol.Hoevoorkomenwedat

smartenvironmentsmensenineenharnas

dwingenwaarmenzichnietprettigbijvoelt?

Hoekunnenwesocialesamenhanginstand

houdenendekloofvermijdentussenhendie

zichwelslimmedeviceskunnenveroorloven

enanderendiedatnietkunnen?

Afsluiting

AmbientIntelligenceveroorzaakteenstorm-

achtigeontwikkelingdieveelinvloedzal

hebbenophetalledaagselevenvanmensen.

Voorhetonderwijsliggenerveelkansenom

hierstudievantemaken.Afgestudeerden

zullentemakenkrijgenmetdezenieuwe

wereld.Informaticikunneneenbelangrijke

bijdrageleverenaandeontwikkeling.

Bronnen:

AartsE.,Marzano,S.:Theneweveryday,010

Publishers,ISBN9064505020,2002

Vasilakos,A,Pedrycz,W.:AmbientIntelligence,

WirelessnetworksandUbiquitouscomputing,

ARTECHHOUSE,ISBN:1580539637/978158

0539630,2006

Basten,T.e.a(edt):AmbientInteligence,

ImpactonEmbeddedSystemDesign,Kluwer,

AcademicPublishers,ISBN1402076681,2003

Verhaagh,W.e.a.(edt):IntelligentAlgorithms

inAmbientandBiomedicalComputing,

Springer,ISBN1-4020-4953-6

Webe,W.e.a.(edt):AmbientIntelligence,

Springer,ISBN3-540-23867-0,2005

Dulman,S.O.:ArchitectureforWireless

SensorNetworks,ISBN90-365-2262-5,2005

Perrig,A.,Stankovic,J.,Wagner,D.:Security

inwirelesssensornetworks,Communications

oftheACM,June2004/Vol.47,No.6

Websites:

Eenverzamelinglinks:www.fractal.org/

Samenhang-Industrieel-Ontwerpen/Links-

Ambient-Intelligence.htm

AmIbijFraunhofer:www.igd.fhg.de/igd-a1/

projects/amilab/amilab.html

AmIopMIT:http://ambient.media.mit.edu/

AmIbijPhilips:www.research.philips.com/

technologies/syst_softw/ami/background.html

SafeguardsResearch:http://swami.jrc.es

EUonderzoeksrapportenovero.a.AmI:

http://cordis.europa.eu/ist/istag-reports.htm

Entree Passenger

Terminal Amsterdam

180 181

Woensdag18april

Interpretatie van kijkpatronen

in log files van streaming

media servers

Jelle de Boer, HanzehogeschoolGroningen

Jos Tolboom, RijksuniversiteitGroningen

Samenvatting

Hetonderwerpvanditonderzoekismogelijkekijk-

scenario’svanstudentennaarinstructievideo’sinlog

filesvanstreamingmediaservers.AandeHanzehoge-

schoolGroningenhebbenin2006ongeveer50studenten

eencursusgevolgd.Onderdeelhiervanwareneen

twaalftalinstructievideo’seneenaantalbijbehorende

onderwijsopdrachten.Delogfilesvandestreaming

mediaserverzijnnaafloopvandelessenexploratief

geanalyseerd.

Digitalesporenvanhetkijkgedragvanstudentennaar

(digitale)videowordenopgeslageninlogfilesvan

eenstreamingmediaserver.Meestalwordenvideo’s

aangebodenvanuiteenweb-basedleeromgevingzoals

Blackboard.Gebaseerdopliteratuuronderzoekzijneen

viertalkijkscenario’sgedefinieerd:one-pass,two-pass,

repetitiveenzappen.

Bijhetkijkscenariozappenzouervolgensdeliteratuur

mogelijksprakekunnenzijnvaneengebrokenlink

tussendeonderwijsopdrachtendevideo.

Indelogfileszijnvanallescenario’spatronengevonden.

Opbasisvaneenenquêtegafietsminderdan20%aan

ineenkeerdeinstructievideo’saftekijken.Meerdan

80%heeftduseenvormvaninteractiemeteenvideo

(stoppen,pauzerenetc.).

Keywords

e-learning,streamingvideo,logfiles,kijkscenario’s,

zappen.

Jelle de Boer

Jos Tolboom

Eén van de ruim tachtig

sessies tijdens NIOC 2007

182 183

Woensdag18april

Introductie

Ditartikelisalsvolgtopgebouwd:

Indesectie‘het gebruik van digitale video’

kijkenwevanuitdeliteratuurwaaromhet

gebruikvan(digitale)videoeentoegevoegde

waardeheeftvoorhetleerproces.In‘het

klikgedrag van studenten’wordteenaantal

toepassingen,gebaseerdophetklikgedrag

vanstudentenuitlogfiles,gepresenteerd

vanuitdeliteratuur.

Indesectie‘de setting van het experiment’

wordtdeopbouwvanhetexperiment

beschreven.Deuitkomstenstaanin

‘resultaten’entotslotstaandeeindconclusies

in‘conclusies’.

Tegenwoordigwordtstreamingvideosteeds

meergebruiktinhetonderwijs.Streaming

videobetekentdatvideokanwordengebuf-

ferdindemediaplayervandestudentzonder

eerstdevolledigevideotemoetendown-

loaden.Destudentkandusvrijwelgelijk

beginnenmetkijken.Meestalwordendeze

filmsontslotenvanuiteenLearningContent

Managementsysteem(LCMS)zoalsBlack-

boardengedistribueerddooreenstreaming

mediaserver.Opbeideserverswordenlog

filesbijgehouden.Opdestreamingmedia

serverwordeno.a.gegevensmetbetrekking

tothetgebruikvandegedistribueerdevideo’s

vastgelegd.

Ine-businesswordenklikpatronenvan

klanteninlogfilesvancorporatewebservers

geanalyseerd.Opdezemanierhooptmen

o.a.betertekunnenanticiperenopklantwen-

sen.Ookismendanbeterinstaatomeen

webomgevingaantebiedenopmaat.

Inonderwijsomgevingenechterwordenlog

filesnognietveelgebruiktvoordataanalyse.

Meestalwordenzegebruiktomproblemenin

deinfrastructuurteontdekken.Veelalworden

zenagebruikdanookweggegooidomdatze

mogelijksysteemperformancevanwebservers

ondermijnen.

Erisweliswaareerderonderzoekgedaannaar

logfilesincombinatiemetvideo’sontsloten

vanafeencd-rom(VandenBerg,2000),

maarnognieteerdernaarlogfilesinrelatie

metvideo’sdieontslotenwordenvanafeen

streamingmediaserver.

Ineeneerderkleinschaligexperiment(Liefers,

2004)iseniginzichtverkregeninlogfiles.

Sommigepatronenlekennl.ophetwillekeurig

springendooreenvideo.

Echter,eristoennoggeenlinkgelegdmet

mogelijkzapgedrag.Blijleven(Blijleven,

2005)voorspeldenl.datzapgedragvanstu-

dentenkonduidenopeenmogelijkgebroken

linktussendevideoende(daarmeeverbon-

den)onderwijsopdracht.

Het gebruik van digitale video

Inditexploratieveonderzoekproberenwehet

klikgedragvanstudententijdenshetkijken

naarinstructievideo’stekarakteriseren.

Dithebbenweo.a.gedaandoorvanuitde

literatuurvierverschillendekijkscenario’ste

definiëren.Tweescenario’swordenindeze

sectiegedefinieerdentweeindevolgende

sectie.

Dedriefunctiesvanvideozijndrieledig(Van

denBerget.al,2000).Teneersteheeftvideo

defunctieomtedemonstreren.Veelsoftware

toolswordenopdezemaniergedemonstreerd.

Tentweedeheeftvideodefunctieomte

inspireren.Tenderdekunnenzereflectieen

kritischeanalysestimuleren.Degebruikte

instructievideo’svallenindeeerstecategorie.

Inonderwijsmoetereenbetekenisvolle

linktussentheorieenpraktijkzijn,zoals

verklaardkanwordendoordetheoriehet

sociaalconstructivisme(Vygotsky,1978).

Sociaalconstructivismesteltdatlereneen

actiefprocesiswaarinstudentenproberen

zijn/haarervaringenteinterpreterenen

begrijpen.Interactiemetdeomgevingis

dusbelangrijkomdatlerenookeensociaal

procesisdatplaatsmoetvindenineen

realistischeenuitdagendeomgeving.Video

kandezelinkversterken.Wenoemeneen

kijkscenarioeenone-passscenarioalseen

studenteenvideoineenkeerafkijkt.

Deeigenschappenvanmediumvideomaken

hetmogelijkdatstudenteneenvirtuelesituatie

meerdaneenskunnenherhalen.Wenoemen

eenkijkscenariorepetitive-scenarioindieneen

student(onderdelenvan)eeninstructievideo

meerderekerenbekijktineensessie.

Het klikgedrag van studenten

Shen,Yang&HanhebbeneenDataAnalysis

Systemgepresenteerd,gebaseerdopeen

e-learningplatform(Shen,Yang&Han,

2002).Hetbestaatuiteendatamining

systeemomopbasisvanlogfilesondermeer

zichttekrijgenopdevoortgangvanstudenten.

Studentenbekijkeneenvideosomsnogeen

keeralszehetdeeerstekeerniet(helemaal)

begrepenhebben(Cennamo,1996enAbell,

1998).Ditkijkscenarionoemenwetwo-

passscenario.Overigensisditnietinhet

onderzoekgedetecteerduitdelogfilesomdat

studentenzichniethebbengeauthenticeerd.

Ditkijkgedragbleekweluiteenvragenlijstdie

verderopwordtbesproken.

Studentendiestapsgewijsdooreenvideo

scannenmetrelatiefkortekijktijdenlijken

tegaanzappen.VolgensBlijleven(Blijleven,

2005)kanzappenzichvoordoenindiener

eenzwakkeofgebrokenlinkistussende

videoendebijbehorendeopdracht.Ditkijk-

scenarionoemenwehetzappingscenario.

Alleenlogfileszijnnietgenoegomdatate

interpreteren.Ookdecontextvanhetgebruik

moetwordenmeegenomenindeinterpretatie.

Pape,Janneck&Kleinhebbenbeschreven

hoezeanalysevanlogfilesgebruikthebben

omteonderzoekenofhetgebruikvan

computersbijondersteuningvanspecifieke

softwaresystemenookinlijnwasmetde

didactischedoelen.Hetbleekdateradditio-

neledatanodigzijnmetbetrekkingtotde

contextomeenadequateanalysevanlogfiles

tedoen(Pape,Janneck&Klein,2005).

De structuur van de verzamelde log files

Logfilesvan(web)serverskunnendataop-

slaan(events)vanhetgebruikvanwebsites

ofprogramma’s.Mogelijkeitemszijnhet

IP-adresvandecomputervaneengebruiker,

dedatumentijdvaneenbezoekaaneen

webpaginaendewebpaginadiedebezoeker

eerderbezocht.

Meestaliseenlogfileeensimpeltekstbestand.

184 185

Woensdag18april

Ditbestandkanzichopdecomputervan

degebruikerbevinden(client-side)ofopde

serverzelf(server-side).Logfileskunnenge-

bruiktwordennaeventueleopschoonacties

voorverderedataanalyse.Inditexperiment

hebbenweserver-sidelogfilesgebruiktvan

eenstreamingmediaserver.Opdezemanier

warenwenietafhankelijkvanmogelijke

instellingenopdelokalecomputersdiehet

opslaanvandatakonvoorkomen.Tabel1laat

eenvoorbeeldzienvaneenlogfilevaneen

streamingmediaserver.

C-IPishetIP-adresvandegebruiker.Tijdis

hettijdstipwaaropdeserverbegintmet

streamen,starting pointishetstartpuntin

devideo(inseconden)endurationisdeduur

vanhetstreamenvanhetvideofragment.

Destudent(e)metIP-adres10.0.0.54heeft

dusmeerderekereneengedeeltevande

instructievideobekeken.Eencombinatievan

dieevents(patroon)ineenlogfilekandus

mogelijkietszeggenoverhetkijkgedrag.

De setting van het experiment

Driegroepenvanintotaalvijftigstudenten

vandeHanzehogeschoolGroningen

(InstituutCommunicatieenMedia)hebben

aanditonderzoekmeegedaan.Gedurende

vierwekenvolgdenzeeencursusoverweb-

design.Vooreenvandeonderdeleninhet

lesprogramma(JavaScript)iseentwaalftal

instructievideo’sgemaakt.Gedurendede

eerstedriewekenwerdendievideo’sgebruikt

inhetonderwijs,deeindopdrachtwerdinde

vierdeweekingeleverd.

Deeindopdrachtwerdonderverdeeldin

tussenopdrachtenendeonderwerpenvande

instructievideo’szijninlijngebrachtmet

dezetussenopdrachten.Dekwaliteitvande

instructievideo’sisbeoordeelddoorde

studentenendiewasadequaatgenoeg

voorhetonderzoek.Intabel2staateen

viertalvideo’sgenoemdmethetonderwerp

endelengte.

Resultaten

Nahetpreparerenvandedatauitdelog

filesvoorverdereanalysebleekdaterniet

voldoendedataaanwezigwasomconclusies

tetrekkenmetbetrekkingtothetfeitelijke

gebruikvandegedefinieerdescenario’s.

Welisindedataeenaantalgoedepatronen

gevonden,diealsvoorbeeldkunnendienen

vandegedefinieerdescenario’s.Eriseen

vragenlijstafgenomenomtochinzichtte

krijgeninwelkematedescenario’sdoorde

studentengebruiktzijn.

Scenario 1:One-pass scenario:destudentbe-

kijktdeinstructievideovanhetbegintothet

eind.Streamingvandevideodoordemedia

serverstoptdusnaafloopwordtereenentry

indelogfileweggeschreven.Intabel3staat

eenpatroonvanditscenario.

Scenario 2:Repetitive scenario:destudent

stoptenspeeltdeinstructievideomeerdan

eenkeeraf.Alsdestudentnaeenperiode

pauzeert,stoptdemediaservermet

streamenenerwordteenentryindelogfile

weggeschreven.Naeennieuwetijdsperiode

(waarindestudentbijvoorbeeldaaneen

opdrachtwerkt)hervatdestudenthetaf-

spelen.Naafloopvaneennieuwekijkperiode

wordterweereenentryweggeschreven.Dit

repetitivescenarioleidtdustotmeerdere

entriesineenlogfile.Intabel4staateen

voorbeeldpatroon.

Scenario 3:Two-pass scenario:destudentbe-

kijktdeinstructievideointweeapartesessies.

Studentenbekekendeinstructievideoinhet

beginvandeweekvolledigendandaarna

(meestaleenpaardagen)nogeenkeeren

dansommigestukkenopnieuw.Ditresul-

teertintweeapartelogfiles(perdagwordt

ereenlogfileweggeschreven).Qualogfiles

isditdaneencombinatievanhetone-pass

scenarioenrepetitivescenario.Eenfeitelijk

voorbeeldkannietgegevenwordenomdat

studentennietgeauthenticeerdwerden.

Scenario 4:Zapping scenario:destudent

scantdoordevideometrelatiefkortekijk-

periodes.Ditresulteertinmeerdereentries

inlogfileswaarbijersprakeisvankorte

C-IP Time Starting point Duration

(in sec.) (in sec.)

10.0.1.54 10:13:43 0 3

10.0.1.54 10:13:46 241 1

10.0.1.54 10:13:48 413 1

10.0.1.54 10:13:50 525 2

10.0.1.60 10:34:12 0 95

Table 1.

Data van een media server.

Video ID Instruction video Length

(mm:ss)

V1 ConceptsofForms 6:50

V2 StartingJavascript 13:40

V3 Dreamweaver/Javascript 7:31

V4 FTP/Dreamweaver 9:29

Table 2.

Een aantal van de instructievideo’s.

C-IP Time Starting point Duration

(in sec.) (in sec.)

10.0.2.54 13:55:44 0 324

Table 3.

Voorbeeld van een one-pass scenario in een log

C-IP Time Starting Duration

point (in sec.) (in sec.)

10.0.3.54 13:59:57 0 69

10.0.3.54 14:01:28 69 41

10.0.3.54 14:04:02 109 6

10.0.3.54 14:06:08 114 13

10.0.3.54 14:06:58 0 5

10.0.3.54 14:07:01 73 7

Table 4.

Voorbeeld van een repetitive scenario in

een log file van een instructievideo.

Optreden het Amsterdams

Zwanenkoor tijdens

avondprogramma

NIOC 2007

186 187

Woensdag18april

tijdsfragmenten.Intabel5staathiervaneen

voorbeeldpatroon.

Devragenlijstbestonduiteenaantalvragen

waarino.a.naardekwaliteitvandeinstruc-

tievideo’swerdgevraagdenooknaarhet

gebruikvandescenario’s:

Vraag:Alsjekeeknaardeinstructievideo’s,

welkscenariohebjehetmeestgebruikt?

One-passscenario: 17%

RepetitiveScenario: 61%

Two-passscenario: 22%

Zappingscenario: 0%

Table 6.

Vragenlijst met het feitelijke

gebruik van de kijkscenario’s

Weconcluderendatersporenvanelkscenario

indedatazitten,maarnietindiematedater

data-analyseopkanwordentoegepast.

Destudentenzienzichzelfnietzappen,

maarindedatalijkendaarwelsporenvan

aanwezigtezijn.

Conclusies

Minderdan20%vandestudentenkijktde

videoineenkeeraf(one-passscenario).

Meerdan80%volgtdeinstructievideo’smet

eenvormvaninteractie.Omdezeinteractie

metinstructievideo’svasttekunnenleggen

kunnendelogfilesvaneenstreamingmedia

servergebruiktworden.

VolgensBlijleven(2005)kandeoorzaakvan

zappenliggenineengebrokenlinktussen

devideoendeonderwijsopdracht.Verder

onderzoekisdusnodigwaarbijdegebruiker

zichauthenticeert.

C-IP Time Starting point Duration

(in sec.) (in sec.)

10.0.1.14 7:02:58 0 3

10.0.1.14 7:03:01 84 2

10.0.1.14 7:03:04 163 10

10.0.1.14 7:03:15 257 3

10.0.1.14 7:03:18 329 6

10.0.1.14 7:03:24 395 6

Table 5.

voorbeeld van een zapping scenario in

een log file van een instructievideo.

Referenties

Abell,S.K.,Brian,L.,&Anderson,M.(1998).

Investigatingpreserviceelementaryscience

teacherreflectivethinkingusingintegrated

mediacase-basedinstructioninelementary

scienceteacherpreparation.Scienceeducation,

82,491-509

Blijleven,P.(2005).Multimedia-cases:towards

abridgebetweentheoryandpractice.PhD

thesisUniversityofTwente.

Cennamo,K.,Abell,S.,George,E.,&Chung,M.

(1996).Thedevelopmentofintegratedmedia

casesforuseinelementaryscienceteacher

education.JournalofTechnologyandTeacher

Education,4,19-36.

Liefers,J.(2004).Finalreportproject

StreamingVideoApolloPlatform.

Pape,B.,Janneck,M.,&Klein,M.(2005).

MatchingsoftwareandcontextinOpen

LearningScenarios.e-learningandeducation

(eleed).RefType:InternetCommunication

Shen,R.,Yang,F.,&Han,P.(2002).Data

analysiscenterbasedone-learningplatform.

In5thInternationalWorkshoponInternetChal-

lenge-TechnologyandApplications(pp.19-28)

VandenBerg,E.&Visscher-Voerman,I.

(2000).MultimediaCasesinElementary

ScienceTeacherEducation:Designand

DevelopmentofaPrototype.Education

andInformationTechnologies,5,119-132.

Vygotsky,L.S.(1978).Mindandsociety:

Thedevelopmentofhighermentalprocesses.

Cambridge,MA:HarvardUniversityPress

Wiro Niessen, keynote speaker, in

Auditorium van de

Hogeschool van Amsterdam

188 189

Woensdag18april

Het IT-governance game

Jeroen J van Beele

Inleiding

HoeverdwijnteenICT-architectuurindela,ofliever:

hoekrijgjehemopdeagenda?DeNAF-werkgroep

IT-governancegelooftdatIT-governancedemeest

kritischesuccesfactorisvoorICT-architectuur.Maar

ditisnietaanallebelanghebbendenduidelijk.Daarom

makenenkeleledenvandezewerkgroepinsamen-

werkingmetOrdinaeenIT-governancegame.Ophet

NIOCiseencongresversievanhetIT-governancegame

gespeeld.DitisnietheteersteIT-governancegame.

IMNheeftenigetijdgeledenookeenIT-governance

gameopdemarktgebracht,maardatwasvaneen

geheelandereopzet.

HetdoelvanditspelishetbewustmakenvandeICT-

architectenzijnorganisatievandeinteractietussen

IT-governanceenICT-architectuur.Hetspelbiedtde

mogelijkheidtoegespitsttewordenopeenconcrete

organisatiesituatieenheteffectvanalternatieveIT-

governancestructurenproefondervindelijkteonder-

zoeken.Inderestvandezeparagraafleggenweuit

hoewijICT-architectuurenIT-governancebegrijpen.

Jeroen J van Beele

Hans Frederik, voorzitter

NIOC 2007, bedankt de

sponsoren die NIOC

2007 mede mogelijk

hebben gemaakt

190 191

Woensdag18april

Kortgezegd:

EenICT-architectuuriseenverzameling

beslissingendieimpacthebbenopbusiness-

niveau.Diebeslissingenmoetendusgenomen

wordendoordebusiness.IT-governancegaat

overhoediebeslissingen(doordebusiness?)

genomenworden.

ICT-architectuurisvooreenflinkdeeltechno-

logy-drivenindezindathetineersteinstan-

tieeenbehoeftevantechniciisomkaderste

stellenaanhunwerk.DeICT-architectmoet

mettechnischeoplossingenkomenvoor

technischeproblemen.Endatmoetook,dat

isnodig.Dieproblemenkunnensomsheel

duidelijkindebusinessgevoeldworden

endieoplossingenkunnenheelabstracte

richtlijnenzijn.Dierichtlijnenzijnbeslis-

singenmeteentechnischeinhoudzonder

welkedeICT-techniek,voordebusinesssoms

onoverkomelijke,problemenervaart.Deze

focusopdetechniekleidtdeaandachtvande

ICT-architectafvandearenawaarzijnICT-

architectuuruiteindelijkdraagvlakmoetkrijgen

omgerealiseerdteworden:debusiness.

WantwatisICT-architectuureigenlijk?

ICT-beleidvooreerst,hetzijnregelsdiede

organisatieheeftvastgesteldtenbehoevevan

vooropgesteldedoelenzoals‘agility’.Sinds

deIEEE1471standaardzijndebelangenvan

debelanghebbendenophetnetvliesvande

ICT-architecttevinden.Devolgendestap,

hetformulerenvandeinIEEE1471geïdentifi-

ceerdeviewpoints,iseenprocesdatnoglang

nietoveralconvergeert.Eenontwikkelingis

dateenICT-architectuur(minstens)uitont-

werpprincipesbestaat.Hetpuntisnudatdie

ontwerpprincipes,inregelsgematerialiseerde

beslissingen,doordebusinessvastgesteld

dienenteworden.

GedurendedegehelelooptijdvaneenICT-

projectwordensteedsweerbeslissingen

genomendieeenimpact(kunnen)hebben

opdebelangenvanallerleibelanghebbenden,

dezogenaamdearchitectuurbeslissingen.In

deaanloopvaneentrajectzijndatbijvoor-

beelddevaststellingvanscopeenbudget,

aanheteindebijvoorbeeldalseenprogram-

meuropverschillendemanierenzijnunit

kanintegrerenindeproductieomgeving.Al

diebeslissingenwordenopsteedsverschil-

lendemomentendoorsteedsverschillende

verantwoordelijkenmetsteedsverschillende

percepties(zodieeralzijn)vandebetrokken

belangengenomen.Hetzijnvaaktechnische

beslissingendieeenimpacthebbenop

businessniveau.Uiteindelijkzaldebusiness

dusmoetenbeslissen.Maarsnaptdebusi-

nesswelwaarhetovergaat?EnheeftICTde

businesswelomeenbeslissinggevraagd?

Iniedergevalmoethieropgemerktworden

datdebusinessduidelijknieteenendezelfde

persoonis,endatkanheellastigzijn.

Simpelgezegd:

Alsoverdiearchitectuurbeslissingennietvante

vorennagedachtwordtdanwordendiebeslis-

singenterplekkegenomen,evenzovaakdoor

technicialsdoordebusiness,diebeidengeen

overzichthebbenoverallespelendebelangen.

Hoeneemtdiebusinessarchitectuurbeslis-

singen?Diebusinessheeftimmersgeenidee

vandeimplicatiesvanmogelijkeregelsop

haarbelangen.Onbekendmaaktonbemind

gaathierduidelijkop,deICTmoetvooral

dienendzijnaandebusinessenalsdeICT

vraagtomcommitmentaanontwerpprincipes

waarvandebusinesshetnutnietkaninzien

isalgauwdebeslissing:doenweniet.En

alsineenonbewaaktogenblikdieontwerp-

principeswelgeaccordeerdwordenmoetje

nietvreemdopkijkenalsdeeerstedebeste

directeurvervolgenseenworkaroundbedenkt

voordielastigeICT-architectuur.

Deevangelisatietaakdievooronsligtomvat

dustweegebieden,teneerstedientdeICT-

architecttebegrijpendateenondersteunende

IT-governanceonontbeerlijkisvoorde

realisatievanzijnICT-architectuur.Ten

tweededientdebusinesstebegrijpenwat

deimplicatieskunnenzijnvan,vanuitICT-

perspectief,ondoordachthandelen.Bewust-

wordingaantweekantendus.

Waarom een spel?

Omdiebewustwordingterealiserengebruiken

weeenspel.Wehebbendaarverschillende

redenenvoor.Teneersteisdebelevingineen

spelvolstrektandersdanineenlezing,artikel

ofrapport:begripenbewustzijnworden

verankerdinhandelingservaring.Tentweede

ishetspeleenmodelvandewerkelijkheid

waarinalleenrelevantgeachteaspecten

wordenopgenomenwaardoorinzichtinde

werkingeninteractievandieaspectenwordt

verkregen.Tenslottewordtdetijdgecompri-

meerdwaardooreffectenvanbeslissingenal

enkelerondeslaterwordenervaren.Hierdoor

kanergeëxperimenteerdwordenmetver-

schillendescenario’sendeelnemerskunnen

verschillenderollenuitproberen.

Het model achter het spel

BijhetontwerpenvanhetIT-governancegame

zijnwebegonnenmethetidentificerenvande

belangrijksteelementenindebusinessenICT.

Indezeparagraafbeschrijvenweditmodel

waaropwehetIT-governancegamebaseren.

Webeginnenmeteensysteemtheoretische

analysevandeproblematiek.Wewillen

organisatieseerstbeschouwenalssystemen,

zonderopditmomenteendefinitievanhet

begripsysteemtegeven.Inorganisatiesals

systemenonderkennenwevervolgensaspect-

systemen.Eenaspectsysteemvaneenorgani-

satiesysteemiseendeelsysteemvanhet

organisatiesysteemmeteeneigenevolutie.

Metdieevolutiebedoelenwedatdestruc-

tuurvanzo’naspectsysteemindetijdwijzigt.

Hetgevolgvanzo’nwijziging,zo’nevolutie-

stap,kanzijndatdeorganisatiezichinhaar

omgevingandersgedraagt.Diewijzigingen,

meestalmaarnietaltijddoor(somsslechts

tendele)bewusteactorengeïnitieerd,volgen

bepaalderegels,waaronderbegrepende

doelendiediebewusteactorenhebbenmet

diewijzigingen.Dezeregelsbeschrijvende

evolutievanhetonderhavigeaspectsysteem.

Voorbeeldenvanaspectsystemenzijn

personeelenookcultuurvaneenorganisatie.

Deevolutievanhetpersoneelsaspectsysteem

kenmerktzichdoorkomende,gaandeen

promoverendemedewerkers.Ofeenmede-

werkerkomtofblijftofgaathangtafvande

doelenvandiemedewerkersalsbewuste

actoren.Zewillenmeerverdienen,leuker

werk,minderurenofeensietsheelanders.

Deevolutievanhetcultuuraspectsysteemis

192 193

Woensdag18april

weeraangeheelanderewettenonderhevig.

Teneersteveranderjecultuurnieteenvoudig

enbeginnenbovenaanishethandigstmaar

jekuntnooitverwegkomenvandecultuur

vanhetgeografischgebiedwaaruitdemede-

werkerskomen.

Detweeaspectsystemendieonshierinteres-

serenzijnbusinessenICT.Decruciale

observatiewaarophetIT-governancegameis

gebaseerdisdatdeaspectsystemenbusiness

enICTwezenlijkverschillendeevolutieregels

kennen.Inhetspelhebbenwegetrachtde

kernvandietweeaspectsystemenenhun

evolutietemodelleren.Indebusinessgaat

hetomhandelenenvaakomoptijdhandelen

terwijldeICTeenveellangerelifecycle

kentendaardoorinherenttrageris.Velen

beschouwendekernvanhetbusiness-IT

alignment-probleemalseencommunicatie-

probleem.Vooronsisdatcommunicatiepro-

bleemeengevolgvanhetdieperliggendepro-

bleemdatbusinessenICTeenasynchrone

evolutiekennen.Andersgezegd:zondermeer

isdeeisdatICTdebusinessmoetvolgen

eenutopie.Dat‘meer’datdeutopievaneen

businessvolgendeICTdichterbijkanbrengen

isvolgensonsICT-architectuur.

Watisdandeevolutievandebusinessvolgens

hetspel?Wehebbengetrachthetbelangrijkste

elementtepakken.Volgensonsisdatgroei.

Groeidoormarktenteveroveren.Datkunnen

nieuwemarktenzijn(‘greenfields’)of

bestaandemarktendieveroverdwordenop

concurrenten.Watwenietinhetspelgestopt

hebbenisbijvoorbeeldgroeidoorovernames,

viabijvoorbeeldaandelenhandel.

EnwatisdeevolutievanICT?Ookhier

hebbenwegetrachthetbelangrijksteelement

tepakken.DeevolutievanICTwordtinde

eersteplaatsgedrevenvanuitdebusiness

dieproductenwilverkopenendaarom

systemenwilbouwen.Datbouwenkanonder

enzonderarchitectuurgebeuren.Bouwen

onderarchitectuurwilzeggendatbijhet

nemenvanbeslissingenallebelangenworden

meegewogenenzonderarchitectuurwil

zeggendatalleendeeigenbelangengehono-

reerdworden.Datwelofnietmeewegenvan

belangenheeftinvloedopdeonderhouds-

kostenvanallesystemen.Wegenwede

belangennietmeedangaandeonderhouds-

kostenvanallesystemenomhoog.Dit

elementhebbenwegemodelleerd.

WehebbenonsinhetIT-governancegame

nietuitgelatenoverdepreciezevormvande

ICT-architectuur.HetzoueenFront-/Mid-

/Backoffice-architectuurkunnenzijnof

misschieneenSOA.Zonderditnadertespe-

cificerenwerkthetspel.Dathetspeldanwerkt

isinteressant.Hetgaathelemaalnietoverde

preciezeICT-architectuur,onderofzonderICT-

architectuurgaatoverhetwelrespectievelijk

nietmeewegenvanallegeraaktebelangen.

Deenigeeisisdatdeparametersdieinhet

spelzitten(zoalsextraonderhoudskosten

t.g.v.systemenzonderarchitectuur)realistisch

zijnvoordegekozenorganisatieenhaar

ICT-architectuur.

Omschrijving

Omschrijving van het IT-governance game,

deel I: de evolutie van de aspectsystemen.

Hetspelwordtgespeelddoorteamsvan

spelers,diebusinessunitsvaneenende-

zelfdeorganisatievoorstellen.Hetspelwordt

gespeeldinrondes,dieboekjarenvoorstellen.

Hetdoelvanhetspelisommarktentever-

overen.DeBUdiehetmeestemarktaandeel

verovertisdewinnaarvanhetspel.EenBU

kaneenmarktveroverendoorvoordiemarkt

eensysteemtebouwen.MeerdereBU’skun-

nenopdezelfdemarktopererenenindatgeval

moetenzedeopbrengstvandiemarktdelen.

Deorganisatieheefteenproject-eneen

applicatieportfoliowaaralleactieinplaats-

vindt.Dezeportfolio’swordenbeheerddoor

deICT-directeurdoorwiedeBU’shunsyste-

menkunnenlatenbouwenenbijwiezehet

onderhoudvanhunsystemenkunnenbetalen.

Eriseenlangeversievanhetspeleneen

congresversie,decongresversieisookophet

NIOC2007gespeeld.Delangeversiebestaat

Bezoekers tijdens

paneldiscussie in

Auditorium van de

Hogeschool van Amsterdam

194 195

Woensdag18april

uittweefasen,decongresversiebestaat

uitdetweedefasevandelangeversie.Het

enigeverschiltussendetweefasenisdatin

deeerstefasealleendeICT-directeuropde

hoogteisvandeorganisatiebredeproject-en

applicatieportfolioterwijlindetweedefasede

project-enapplicatieportfoliomiddelstwee

bordenopdegrondzichtbaargemaaktworden

vooralleBU’s.Indeeerstefasebrengtde

ICT-directeurdeBU’salleenopdehoogtevan

destatusvanhuneigenprojectenenoperatio-

nelesystemen,maarnietvandestatusvande

portfoliovandeandereBU’s.

Deeerstecruxvanhetspelzitindekeuzedat

deBUdiehetgrootstemarktaandeelverwerft

dewinnaaris.Dezekeuzesluitaanbijdedoor

ons(vanuitICT-perspectief)waargenomen

realiteitdatBU’sbijhunICT-keuzesgeen

rekeninghoudenmethetorganisatiebelang

maarmeergefocustzijnophuneigentargets.

Ditisgeenveroordeling,immersbusiness

heeftnauwelijkseenideevandeICT-organi-

satiebelangen.Alseraleencommunicatie-

probleemis,ishetdatICTonvoldoendein

staatisomdeICT-organisatiebelangenvoor

debusinessinzichtelijktemaken.

Detweedecruxvanhetspelisdatsystemen

zonderofonderarchitectuurgebouwdkun-

nenworden.DeBU’skunneninhetspel

business-enICT-keuzenmaken.Debusi-

nesskeuzendiezehebbengaanoverwelke

marktenzewanneerbetreden,deICT-keuzen

overofze(z)onderarchitectuurbouwen.

Zoalsgezegdspecificerenweinhetspelniet

watdatdanvoorarchitectuuris.

DespanningdiedeBU’servaren,zithem

indeevolutieregelsvoordeaspectsystemen

businessenICT,dezeregelszijnalsvolgt:

Voordebusinessgeldentweeprincipes:

? hetfirstmover-principezegtdatdegene

dieheteersteenmarktveroverteenvoor-

sprongheeftopzijnconcurrenten;

? hetmarktomvangsprincipezegtdatdegene

diegroterisookmeermarktnaarzich

toetrekt.

Andersgezegd:alseenBUeenmarktwil

veroverenheefthijervoordeelbijomeerder

en/ofgrotertezijn.

VoordeICTgeldenooktweeprincipes:

? hetbouwengaatsnelleralsjezonder

architectuurbouwt;

? deonderhoudskostengaanomhoogvoor

alleBU’stengevolgevansystemendie

zonderarchitectuurzijngebouwd.

Omschrijving van het IT-governance game, deel

II: de IT-governance

Hetdilemmaontvouwtzichnuvooronze

ogen:ommeermarktaandeelteveroverenis

snelheidgeboden.Diesnelheidkanver-

kregenwordendoorzonderarchitectuurte

bouwen.Maarbouwenzonderarchitectuur

hinderthetonderhoudvananderesystemen

binnendeorganisatie.Ditfenomeeniseen

incarnatievanThetragedyofthecommons,

ziebijvoorbeelden.wikipedia.org/wiki/Trage-

dy_of_the_commons.Opdezemanierwordt

duidelijkdatICT-architectuurstaatvoorde

langetermijnbelangenvandeorganisatie.

IndeeerstefaseisdeIT-governancegeregeld

zoalsindeelI(impliciet)beschreven:iedere

BUbeslistautonoomenheeftalstarget:

veroverzoveelmogelijkmarktaandeel.

Denaïevetoeschouwerzoukunnendenken

datditookvoordeorganisatiedemeest

profijtelijkekeuzeis:geefjeBU’sdeopdracht

omiederzoveelmogelijkmarktaandeeltever-

wervenendesomvanalhunmarktaandelen

zalmakendatjeorganisatiegroeitalskool.

Metdeparameterszoalsnugezetinhetspel

(bouwdoorlooptijdzonderarchitectuur:

3of4stappen,onder:5stappen,onder-

houdskosten:10+hetkwadraatvanhet

aantalsystemenzonderarchitectuur;first-

movertelt2keer,marktkrachtevenredigmet

marktomvang)lijktdestrijdtussenonder

enzonderarchitectuurnogonbeslist.Wel

isalduidelijkdatindezeopzetvandeIT-

governanceerniettotsamenwerking

gekomenwordt,erwordtgeenrekening

gehoudenmetelkaar.Hoegrofmazigook,

hetlijktinteressantkwantitatiefonderzoekte

doenomdezeparametersteschatten.

Elkegespeelderondewordtafgeslotenmet

eenevaluatie:zijnerbeslissingengenomen,

endoorwie,enopgrondwaarvan,enwatis

deimpactdaarvanopdeorganisatie?Indeze

evaluatieservarendespelersdathetspeleen

belangrijkfacetvanhundagelijkseICT-praktijk

modelleert:deICTlijkthaastongrijpbaar:

(onderhouds)kostenreizendepanuit,ICT

kannietoptijdleverenenmeervandatsoort

ongein.

Endanindetweedefasewordendeportfolio-

bordenopdegrondgelegd.

Projectportfolio

startproject

finishmigratie

finishvernieuwing

finishverdediging

finishaanval

finishanticipaie

196 197

Woensdag18april

Inzicht in wat ons verbindtOnderwijsdoornetwerken

Frans Mofers

Bron:TINFONNIOC-special,2007,nummer1

Samenvatting

Technologischeontwikkelingenennieuweonderwijs-

vormenleidenertoedatstudentensteedsmeervia

elektronischemediaeningroepentakenuitvoeren.

Toepassingendiegerichtzijnopsamenwerkingin

netwerken,kunnenalseenbedreiginggezienworden

omdatwezenlijkeinteractieszichbuitenhetzichtvan

begeleidersenbeoordelaarsafgaanspelenenvoor

studentenhetoverzichtverlorengaat.Hetinzichtelijk

makenvanhetnetwerkdatzichopbouwt,kanhelpen

ditprobleemoptelossen.Inditartikelpresenterenwij

nieuwemogelijkhedenvanfeedbackuithetonderwijs-

procesdoorhetinzichtelijkmakenvandezenetwerken.

Kennisvandebijzondereaardvannetwerkenkan

daarbijhelpen;eengrootdeelvanditartikelbesteedt

hieraanaandacht.

Dit artikel is geschreven met dank aan

Charley Hofman en Michiel Kamminga

(beiden Ordina).

Applicatieportfolio

NuopeensiservooralleBU’soverzicht.De

spelerskunnendanopeenszienhoehetdéjà

vuuitdeeerstefasetotstandkomtenkrijgen

zeeenideewaarinhuneigenorganisatiede

IT-governancespaakloopt.

Devoormijmeestopmerkelijkeervaringis

datophetmomentdatdeportfolioborden

opdegrondgelegdwordendeontstanetrans-

parantiedeteamstotsamenwerkenbrengt.

Hetisduidelijkdatdietransparantieeen

noodzakelijkevoorwaardeisomtotsamen-

werkingtekomen.Maarblijkbaarisdatal

(bijna)eenvoldoendevoorwaarde.Washet

maarzoeenvoudigomindeorganisatie-

praktijkzulkebordenmetallerelevante

gegevensteproduceren.

Toekomst

Wehebbennogveelideeënvoorvervolgver-

siesvanhetIT-governancegame.Binnenkort

willenwehetspelbijvoorbeeldineenGroup

DecisionRoomplaatsen.Ietswatwenogniet

hebbenuitgeprobeerdishetmodellerenvan

dehuidigeIT-governancestructuurvaneen

klantorganisatieendangedurendehetspel

scenario’svoorveranderingtesten.

198 199

Woensdag18april

Inleiding

Metdehogevluchtvandatacommunicatie-

netwerkenzoalsinternetinhetdagelijks

gebruik,duikthetbegripnetwerkookinheel

anderecontextenop.Hetdenkenintermen

vannetwerkenismomenteelhardbezigons

denkentebeïnvloeden.Ineenaantal

wetenschappelijkedisciplineswordtonder-

zoekgedaannaarhetmodellerenvanreële

netwerken.Vooroplooptdewiskundedieons

eenformalisme,degrafentheorie,biedt

waarmeenetwerkenbeschrevenkunnen

worden.Samenmetfysiciproberenwiskundi-

genomallerleifenomenenintermenvan

netwerkentebeschrijven.Nietalleen

traditionelenetwerkenzoalshetwwwenhet

onderliggendedatacommunicatienetwerk,

hetinternet,wordenopdezemanier

geanalyseerd.Erontstaatooksteedsmeer

interesseindenetwerkeigenschappenvan

andersoortigenetwerken.

Intoenemendematewordennuookde

netwerkentussenpersonenonderwerpvan

studie.Versie2.0vanhetweb,zoalsde

nieuweretoepassingenophetwebweleens

aangeduidworden,biedthetindividuallerlei

mogelijkhedenomzichzelftemanifesterenin

devormvanweblogs,wiki’sofviavrienden-

netwerken.Doordatmenopelkaarsinbreng

kanreagerenenkenniskandelen,ontstaan

ookhierspecifiekenetwerkvormen.De

gebruikersvandezetoepassingenlatenonwil-

lekeurigsporenachterenzodoendekomt

meerenmeerinformatiebeschikbaarover

gemeenschappelijkeeigenschappenende

manierwaaropmensencontactenmetelkaar

onderhouden.Ookvoorhetonderwijskanhet

nieuweinzichtenopleverenwanneerde

interactiestussendeactorenalsnetwerk

zichtbaargemaaktkunnenworden.

Inditartikelgaanwijallereerstinopdeont-

wikkelingendiezichvoordoenrondnetwerken

enwordteenaantalmodellenbeschreven

diedestructuurendegroeivannetwerken

beschrijven.Tenslottegaanwijinoptoepas-

singendiewijzieninhetonderwijs,waarbij

netwerkentussenactoreninhetonderwijs-

procesinzichtelijkgemaaktworden.

Paden door netwerken

Vooreengoedbegripvanhetnetwerkis

nietalleendestatischestructuurmetde

potentiëleverbindingsmogelijkhedenrelevant,

maarvooralookdedynamischestructuur:

despecifiekepadendoorhetnetwerk.Het

belangvanhetpaddoorhetnetwerkzullen

wijaandehandvanvoorbeeldenopdrie

communicatieniveausillustreren.

Het internet

Metdeterminternetwordthetmomenteel

meestpopulairewereldwijdetechnische

communicatienetwerkaangeduid.Computers

vormendeknopenvandittechnische

netwerk.Dezeknopenwordenverbondenvia

datacommunicatieverbindingen.Netwerk-

verbindingenkunnengevormdwordendoor

elektrischeofoptischebekabelingendoor

allerleidraadlozeverbindingen.Routersten

slottezorgenervoordatdeverbindingen

optimaalgebruiktwordenenvormende

knopenvanhetbackbone-netwerk.

Hetinternetheefteenstatischestructuuren

eendynamischestructuur.Destatische

structuurgeeftaanopwelkemanierde

verschillendecomponentenverbondenzijn.

Afbeelding1geeftbijvoorbeelddetopologie

vandeSURFnet-backboneweer.

Afbeelding 1

De SURFnet backbone

(bron www.surfnet.nl)

Duidelijkisteziendatnagenoegelkeknoop

mettenminstetweeverbindingenaaneen

andereknoopgekoppeldis.Erzijndusinhet

algemeentenminstetweepadentussentwee

locaties.

Interessanterdandestatischestructuuris

echterdedynamischeroutedieeendatapak-

ketdoorlooptominformatievandeenehost

naardeanderetetransporteren.Eensessie

diebijvoorbeeldopgestartwordtomviahet

FTP-protocoleenbestandvaneenserver

eldersindewereldoptehalen,leidtinhet

algemeentoteenveelheiduittewisselen

datapakkettenvandeclientnaardeserveren

omgekeerd.Deroutevaneenbepaalddata-

pakketjekanzeerwelafwijkenvanderoute

vanhetvoorafgaandepakketjeindezelfde

sessie.Inafbeelding2isdeuitvoergetoond

vandrieopeenvolgendeaanroepen(meten-

kelesecondentussentijd)vanhetcommando

tracert.Methetcommandotracertkanhetpad

dooreennetwerkweergegevenwordendatop

eenbepaaldogenblikgevolgdwordt.

Organisatie NIOC 2007

200 201

Woensdag18april

Afbeelding 2 Verschillende paden vanuit

een werkplek in Nederland naar

www.google.nl

Tussendeeersteendetweedeaanroepishet

begin-eneindadresidentiek,maarderoute

binnenhetGoogle-netwerkkanperaanroep

verschillen.Tussendetweedeenderde

aanroepverandertzelfshetadresvande

knoopwaarGoogledezoekvraagafhandelt.

Afbeelding2illustreertdedynamiekvande

padendoorhetinternet-netwerk.

Het world wide web

Hetpaddatdoorlopenwordtbijhetaanklik-

kenvaneenlinkopeenwebpaginaisvanheel

andereaard.Bijhetaanklikkenvaneenlink

ineenwebpaginawordteenwebpaginaopge-

haaldbijdeserverdiehoortbijhetlinkadres

(deURL).Vanafdewebpaginadiegetoond

wordt,kanweereenlinkaangekliktworden

enerwordtdanweereennieuwepagina

opgehaald.Dezepaginakanzichopdezelfde

locatiebevinden,maarookheelergens

andersinhetnetwerk.

Allewebpagina’skunnendusalseennetwerk

beschouwdwordenwaarindewebpagina’s

deknopeninhetnetwerkvormenendeURL

waaropgekliktkanworden,eenverbinding

naareenandereknoop.Ditnetwerkvan

potentiëlepadenisonderzocht[Broder,2000]

enditonderzoekheefteenglobaalstructuur-

plaatjeopgeleverdvanverschillendetypen

netwerkknopenenpadenzoalsinafbeelding3

weergegeven

Afbeelding 3 Verbindingen in het

world wide web [Barabási, 2002]

Defiguurgeeftderesultatenweerbijhet

doorzoekenvanzo’n200miljoenwebpagina’s

met1,5miljardlinksin1999.Decentrale

structuur(centralcore)bevatcirca28%

vandedoorzochtewebpagina’sendezezijn

onderlingdirectverbonden.DelinkerIN-

structuurmet21%vandewebpagina’sbevat

webpagina’sdieonderlingzodanigverbonden

zijn,datzijuiteindelijkterechtkomenbijde

centralestructuur.Hetomgekeerdeishet

gevalvoordeOUT-structuurdieookzo’n

21%vandeonderzochtewebpagina’somvat.

Dezewebpagina’szijnbereikbaarvanuitlinks

indecentralestructuur,maarvanuitOUT

wordtnietgelinktnaardecentralestructuur.

Verderzijnernoggroepenvanwebpagina’s,

dedendrilsentubes,diesamen22%vande

pagina’somvattenengeenlinkshebbennaar

decentralestructuurenevenminvanuitde

centralestructuurdirectbereiktkunnen

worden.Danisernogeenrestgroepvan

pagina’s(deislandsmetcirca8%)dieop

geenenkelemaniergekoppeldzijnaande

centralestructuren.

Binnendezegegevenstructuurzijntalrijke

padenmogelijkwaarmeevanuitdeene

webpaginaeenwillekeurigeanderebereikt

kanworden.Hetdoorlopenvandepaden

verlooptveelalviatweeelementairestrate-

gieën:zoekenofbladeren.Uiteindelijkkomt

degebruikerviaeencombinatievandeze

strategieënbijdegezochteinformatie,de

informatiedieopdatogenblikdebehoefte

bevredigt(maarvaaknietdeinformatiewaar-

naarmeneigenlijkopzoekwas)ofvindtmen

helemaalnietsdatvoldoetaandebehoefte

opdatogenblik.Gezienhetgigantischgrote

aantalbeschikbarewebpagina’sishetin

eersteinstantienietlogischdatmeninrela-

tiefweinigstappendegewensteinformatie

kanvinden.Verderopzullenwijinditartikel,

vanuitmodellenvannetwerken,aannemelijk

makenwaaromditnietzoonlogischis.

202 203

Woensdag18april

Virtuele gemeenschappen

Bovenopdeinfrastructuurlaag,hetinternet

eneenimplementatieopdetoepassingslaag,

hetworldwideweb,kunnenspecifiekesamen-

werkingsnetwerkenonderscheidenworden.

Wijgaanhierkortinopdevirtuelegemeen-

schappendieontstaanzijnophetinterneten

ookvoorhetonderwijsinbelangtoenemen.

Alineenvroegstadiumwerdhetinternet

gebruiktvoorhetopbouwenenonderhouden

vanvirtuelegemeenschappen.Hetworld

widewebdatdoordeontwikkelingvanhet

protocolHTTPopgangdeedaanhetbegin

vandejarennegentig,brachteengigantische

uitbreidingenvereenvoudigingvandemoge-

lijkhedenominformatieuittewisselen.Met

derecenteopkomstvanWeb2.0lijktzicheen

kenteringvoortedoenindetendensdatde

informatiedooreenbeperktaantalmensen

beschikbaargesteldwordt,maardoorgrote

aantallenpersonengeraadpleegdwordt.Er

komenhulpmiddelenophetwebbeschikbaar

waarmeegebruikerseenvoudiginformatietoe

kunnenvoegen.Voorbeeldenzijnweblogs,

wiki’senwebsiteswaarfoto’senfilms

geplaatstkunnenwordenvooreenbreed

publiek,zoals‘flickr’en‘youtube’.Erkanhier

nietalleeninformatiegeplaatstworden,maar

erzijnookmogelijkhedeningebouwdomop

elkaarsbijdragencommentaarteleveren.Een

anderegroepvantoepassingenvormende

vriendennetwerkenzoals‘LinkedIn’waarin

personenviavriendenenbekendennieuwe

contactenkunnenleggenenhunnetwerk

eenvoudiguitkunnenbreiden.

Inzicht in complexe netwerken

Aandebasisvandestudienaarcomplexe

netwerkenligthetwiskundigeformalismevan

degraaf.Eengraafkangezienwordenalseen

verzamelingknopendiealdannietpaarsge-

wijsmetelkaarverbondenzijn.Inhetkader

vanditartikeliseenaantaleigenschappen

vangrafeninteressant.Naastdegroottevan

degraaf(hetaantalknopenenhetlangste

paddoordegraaf)zijnditdeconnectiviteit,

degemiddeldepadlengteendeclustering

rondeenbepaaldeknoop.Deconnectiviteit

geeftaanmethoeveelandereknopeneen

bepaaldeknoopverbondenis.Depadlengte

geeftdekortsterouteaantussentweewille-

keurigeknopenineennetwerk.Declustering

geeftdewaarschijnlijkheidaandattwee

knopendiegekoppeldzijnaaneengemeen-

schappelijkeknoop,ookonderlingverbonden

zijn.Verderopzullenwijlatenzienopwelke

manierdezeparameterstotopvallende

eigenschappenleidenvanreëleenmeestal

complexenetwerken.

Deeerstepogingenomcomplexenetwerken

tedoorgrondenintermenvanstructuuren

dynamiek,werdenondernomendoordewis-

kundigeErdös[Watts,2003].Inhetmidden

vandevorigeeeuwintroduceerdeErdösde

‘randomgraph’alshulpmiddelbijdestudie

vangrotecommunicatienetwerken.Wanneer

eennetwerkstapvoorstapopgebouwd

wordtdoorknopenatrandommetelkaar

teverbinden,uitgaandevaneenvolledigon-

verbondenverzamelingknopen,komtmenal-

tijdineengebiedterechtwaarsprongsgewijs

declusteringdramatischtoeneemt

(zieafbeelding4).

Wanneermendeze‘faseovergang’over-

schrijdt,rakendeknopenplotselinginveel

groterematemetelkaarverbondenenisde

kansdusplotsveelgrotergewordendat

ereenpadisvandeeneknoopnaareen

willekeurigeandereknoop.

DeexcentriekeErdösvormdeoverigensook

alspersoonhetmiddelpuntvaneengroot

eninteressantnetwerkdatuitgebreidbestu-

deerdis.Zo’n509wiskundigenpubliceerden

tenminsteéénwetenschappelijkartikel

samenmetErdösendezehebbenheteer-

volleErdös-getal1.Degroepvanpersonen

diemetdezegroepvan509personengepu-

bliceerdheeft,maarnietmetErdöszelf,heeft

hetErdös-getal2endezegroepiszo’n6984

personengroot.

Laterbleekechterdathetrandommodelde

realiteitvannetwerkenindepraktijkonvol-

doendebeschreef.Hetprobleemwasgelegen

indeverdelingvanhetaantalverbindingen.

Inhetrandommodelvolgdedeverdelingvan

hetaantalverbindingenperknoopeenpois-

son-verdeling.Inwerkelijkheidbleekechter

spraketezijnvaneenheelandereverdeling:

eenexponentiëleafname(zieafbeelding5).

Groteencomplexenetwerkenblijkeninde

praktijkaltijdeenzeergrootaantalknopente

hebbenmeteenbeperktaantalverbindingen

eneennietteverwaarlozengroepmetzeer

veelverbindingen.Bijdepoisson-verdelingis

hetaantalknopenmetzeerweinigverbindingen

veelkleinerenisookdewaarschijnlijkheidvan

knopenmetzeerveelverbindingenrelatief

kleiner.Menspreektbijdeexponentiële

verdelingookwelvaneen‘scale-free’netwerk

omdathetnietmogelijkisomlokaalde

plaatsindeverdelingtebepalen.Dezeverde-

lingkanverklaardwordenvanuitdedynamiek

vannatuurlijkeprocessenmeteffectenals

‘thewinnertakesitall’,waarbijnieuwekno-

pensnellerzullenkoppelenaanknopendie

alveelverbindingenhebben,danaanknopen

metweinigverbindingen.

Afbeelding 4

Overgang van losjes

gekoppeld naar intens

gekoppeld netwerk

204 205

Woensdag18april

Eenandereopmerkelijkeeigenschapvandit

soortnetwerkenishetopvallendkleinaantal

stappendatnodigisomvaneenwillekeurige

knoopnaareenanderewillekeurigeknoopte

komen.Ditfenomeenstaatookwelbekend

als‘sixdegreesofseparation’.Dezeterm

vondzijnoorsponginonderzoeknaarhet

aantalstappendatnodigisomtweewille-

keurigepersonenopaardemetelkaartever-

bindenviaeenpadvanpersonendieelkaar

persoonlijkkennen.Ditiseenverrassend

resultaatwanneermenbedenktdathetaantal

aardbewonerszo’n6miljardisenhetaantal

mogelijkepadendoorditnetwerkastrono-

mischgrootis(zievooreenaanschouwelijke

uitlegvanditfenomeenStrogatz[2004]).In

tegenstellingtotrandomnetwerkenzijnniet

alleendeverbindingenmetdedirecteburen

vanbelang,maarveeleerdeverbindingen

dieburenhebbenmethunburen.Diteffect

noemtmenookwelde‘strengthofweakties’

endeeerdergenoemdeclusteringparameter

iseenmaatvoordezeverknoping.Bijhet

vindenvaneenbaanzijnvriendenvanvrienden

immersvaakbelangrijkerdandevrienden

zelf.Directevriendenleverennietdirect

nieuwemogelijkhedenop,terwijlvrienden

vanvriendenvoornieuweenonverwachte

mogelijkhedenkunnenzorgen.

Indevolgendeparagraafzullenwijeenaantal

anderevoorbeeldenderevuelatenpasseren

waarbijdegevolgenvandehiergenoemde

netwerkeigenschappenindaadwerkelijke

netwerkenaandeordekomen.

Netwerken overal

Hetdenkenintermenvannetwerkenenmeer

algemeenintermenvaninteractiestussen

objecten,waarvroegervooraldeeigenschap-

penvanhetobjectzelfbestudeerdwerden,

duiktdelaatstejareninveelwetenschapsge-

biedenop.Terillustratievandezeontwikke-

lingenvolgteenaantalreferentiesuitpopulair

wetenschappelijkepublicatiesindeweten-

schapsbijlagevanNRCHandelsblad.

Op12oktober2002staatineenrecensievan

eenboekvanRandallCollinsoverhetnetwerk

rondfilosofen:‘Watmaakteendenkertoteen

belangrijkfilosoof?Hetsocialenetwerkvan

deintellectuelegemeenschap’.Op27januari

2007merktdefysicusSanderTansineenarti-

keloveronderzoeknaardeevolutievan

eiwitmoleculenop:‘Eiwittenwerkenmeestal

samenmetanderemoleculenineennetwerk’

en‘Datdenetwerkstructuurbepalendkan

zijnvoordeevolutieiseennieuwinzicht’.

Op24december2005geeftdeneuroweten-

schapperMichaelGazzanigaineenartikel

overonderzoeknaarhetbewustzijnaan:‘Van

aljegedachtengaat98%overjouinrelatie

totanderepersonen.Deheledagdoor

vormenwetheorieënoveranderen,wieze

zijn,watzezullendoen,metwiezeomgaan.

Alsjeechtwiltbegrijpenwathetbreindoet,

zoujemoetenbestuderenhoehetmet

socialeinteractiesgaat.’Eenartikelvan29

januari2006overgedragvanapendoorde

bioloogFransdeWaalsluitdaaropaan:‘Wij

zijnvoortdurendbezigmetnon-verbalesigna-

lenenwijmensenzijndaarwaarschijnlijkook

heelgoedin,maarhetgaatgrotendeels

onbewust.’en‘Veelnon-verbalecommunicatie

isergbelangrijkvoordeonderlingemachts-

verhoudingen’.

Eenaantalnetwerkfenomenenisdeafgelo-

penjarengrondigbestudeerd,vooraldoor

wiskundigenentheoretischefysici.Een

opvallendeisdestudienaardedatabasevan

filmacteurs[Watts,2003].Deinternetmovie

databasebevat150duizendfilmsen300

duizendacteursdiegespeeldhebbeninfilms

uitdehelewereldvanafhetbeginvanhet

filmtijdperk.Zo’n110duizendfilmsen225

duizendacteursvormeneengekoppeldnet-

werk.Tweeacteurszijnmetelkaarverbonden

wanneerbeidenindezelfdefilmsmeege-

speeldhebben.Opvallendeeigenschappen

vandezedatabasezijndekortegemiddelde

afstandtussentweeacteurs(minderdan4

acteurs)endehogewaardevandeclustering

(ongeveer0,8),hetgeenbetekentdatacteurs

diedirectgekoppeldzijnaaneenbepaalde

acteur,onderlingookweersterkgekoppeldzijn.

Afbeelding 5

Verdeling van het aantal

knopen in het random

model en het sacale-free

model [Barabási, 1999]

206 207

Woensdag18april

Vergelijkbarefenomenenwerdengevonden

bijstudiesvanelektriciteitsnetwerkenofhet

neuralenetwerkvandewormC.Eleganas.

Ditsoortonderzoeklevertenerzijdsinzicht

opoverdeeigenschappenvannetwerken,

maarisookgerichtoppraktischevraagstel-

lingen.Doorhetmodellerenendoorrekenen

vannetwerkwordenbijvoorbeeldkwetsbaar-

hedenincommunicatienetwerkenzichtbaar

ofpatronenindeverspreidingvanbiologische

virussenofcomputervirussen[Barabási,2002].

Netwerken in het onderwijs

Hethogeronderwijsmaaktdelaatstejaren

eenontwikkelingdoorwaarbijenerzijds

nieuweonderwijsvormentoegepastworden

enanderzijdsmeerenmeergebruikgemaakt

wordtvantechnologieomhetonderwijs-

procestefaciliteren.KarinNurmela[Nurmela,

1999]gebruikteenmodelbijhetbestuderen

vanlogbestandendieontstaanbijonder-

wijsprocessenindecontextvancomputer

supportedcollaborativelearning.Zijmaakt

daarbijonderscheidtussentweemetaforen:

deacquisitiemetafoorendeparticipatie-

metafoor.Deacquisitiemetafoorstelthet

leerprocesbijdeindividuelelerendevoorop.

Delerendevergaartkennisenvaardigheden

endeacquisitiekanalseenpersoonlijke

verworvenheidbeschouwdworden.

Departicipatiemetafoorplaatsthetgezamen-

lijkelerenvoorop,waarbijhetuitoefenen

vanvaardigheden,dediscussieenhetuit-

voerenvanactiviteitenmetanderestudenten

vooropstaat.Indeleerprocessenvande

masteropleidingvandefaculteitInformatica

vandeOpenUniversiteitNederland,wordt

hetlereninbeidemetaforenindepraktijk

gebracht.Indeafgelopenjareniscompeten-

tiegerichtonderwijsingevoerdomstudenten

betervoortebereidenophetafstuderen,

waarbijookhetsamenlereneenbelangrijke

rolheeftbijeenaantalvakken.Ookdecom-

munityvormingoverdecursussenheenwordt

alseenbelangrijkinstrumentgezienomstu-

dentenineencontextvanlerenopafstand,

tochgroepsgewijskennistelatenmakenmet

dewetenschappelijkegemeenschap.Ditpro-

cesspeeldezichtotvoorkortnogveelalafin

fysiekebijeenkomstenopeencentralelocatie.

VanwegehetafstandskaraktervandeOUNL

kannietiedereenhieraaninvoldoendemate

deelnemen.BedenkdaarbijdatdeOUNLniet

alleenNederlandsestudentenheeft,maar

ookeenforsgroeiendaantalVlaamsestuden-

ten.Terondersteuningvandeacademische

vormingiseenportalingerichtwaardecirca

100masterstudentendemogelijkheidhebben

omeenprofielintevullen.Menkanvoor-

alsnogalleenaangeveninwelkeinformatica-

domeinenmengeïnteresseerdisenmet

welkecursussenmenmomenteelbezigis.

Dezeinformatiebiedteeneerstemogelijkheid

omstudenteninzichttegeveninindividuele

activiteiteneninteressesendaarmeeinhun

onderlingerelaties.Opdezemanierkan

menelkaarbijvoorbeeldondersteunenbij

hetvindenendefiniërenvaneengeschikte

afstudeeropdracht.Voordestafbiedtdein-

formatieuitdecommunitymogelijkhedenom

inzichttekrijgenindeclusteringvan

voorkeurenvoorinhoudelijkeinformatica-

domeineneninzichtinhetstudeergedrag.

Afbeelding6bevateentweetalafbeeldingen

die(delenvan)hetnetwerkvanuitverschil-

lendebenaderingenvisualiseren.

Afbeelding 6

De cluster map en netwerkgraaf

visualiseren in welke mate studenten

interesse voor cursussen en

informaticadomeinen delen

Recentiseenexperimentgestartwaarbij

studentengevraagdisomeenaantalcruciale

begrippendiementegenkomtbijhetmaken

vaneenliteratuurstudieophetgebiedvan

communicatietechnologie,intevoerenineen

wiki.Tevenswordtdezestudentengevraagd

omkritischtereflecterenopreedsaanwezige

begrippenindezewiki.Doorstudentente

lerenkritischtekijkennaarcentralebegrippen

enhuninterpretatiesineenbepaaldecontext,

wordteenaantalwezenlijkeacademische

vaardighedengeoefend.Omdatindewiki

preciesbijgehoudenwordtwiewelkebegrip-

peninvoertofwijzigtenwiecommentaren

levert,ontstaattevenseennieuwemogelijk-

heidomhetnetwerkteanalyserendat

ontstaattussenpersonenenbegrippen.

Hetonderzoeknaardebruikbaarheidvan

netwerkmodellenen-visualisatiesalsonder-

steunendinstrumentvoorcommunityvorming

enalsfeedbackinstrument,speeltzichin

eersteinstantieafbinnendegeschetsteon-

derwijscontextvandemasteropleiding.Het

onderzoekrichtzichineersteinstantieophet

beantwoordenvandeonderzoeksvragenvia

simulatiesenhetobserverenvandenetwerk-

structureninhetonderwijsproces.Ineen

laterstadiumzalnagegaanwordenopwelke

manierdenetwerkstructurenalsfeedback-

instrumentingezetkunnenworden.

Conclusies

Erkomtbinnenvirtuelecommunitiesenleer-

omgevingenzeerveelinformatiebeschikbaar

overonderlingerelatiestussenpersonen.Dit

biedteeneindeloosaantalmogelijkhedenom

(dynamische)relatiesinzichtelijktemakenen

terugtekoppelennaarhetleerproces.Ditkan

destudenthelpenomheteigenleerproces

teevaluerenenbiedtinzichtinplaatsenwaar

veelofnetweinigactiviteitenzijn.Destaf

kanopeennieuwemanierinzichtkrijgenin

activiteitenwaarstudentenmeebezigzijn.

Wijzieneenontwikkelingwaarbijvisualisaties

vannetwerkstructurenenterugkoppelingvan

activiteiteninnetwerkvormeenbelangrijke

bijdrageleverenaanhetinzichtelijkmaken

vanvirtuele(onderwijs)processen.

208 209

Woensdag18april

Webverwijzingen

Theinternetmoviedatabase:www.imdb.com

VriendennetwerkLinkedIn:www.linkedin.com

Literatuur

Barabási,Albert-László,Linked: the new

science of networks,PerseusBooksgroup,2002

Barabási,Albert-László,Emergence of scaling in

random networks,Science286,1999

Broder,Andrei,Graph structure in the web,

ProceedingsoftheNinthInternationalworld

widewebConference,Elsevier,2000

Buchanan,Mark,Nexus: Small worlds and the

groundbreaking science of networks,W.W.Norton

&Compan,2002

KariNurmela,Evaluating CSCL Log Files by

Social Network Analysis, Proceedings of the 1999

conference on Computer support for

collaborative learning

Strogatz,Steven,Sync:Howorderemerges

fromchaosintheuniverse,natureanddaily

life,Hyperion,2004

Watts,DuncanJ.,Sixdegrees:Thescienceofa

connectedage,W.W.Norton&Company,2003

Auteursgegevens

Mofers,FJM,dr.ir.,universitairhoofddocent,

faculteitInformaticaOpenUniversiteit

Nederland,Valkenburgerweg177,

6419ATHeerlen.frans.mofers@ou.nl

Forensic IntelligenceeenleerlijninForensischOnderzoekvanuit

hetICTPerspectief

Cor Veenman

Marcel Worring

IntelligentSystemsLabAmsterdam(ISLA)

InformaticaInstituut,UniversiteitvanAmsterdam

AfdelingDigitaleTechnologie&Biometrie

NederlandsForensischInstituut,DenHaag

Samenvatting

ForensischICTonderzoekofForensicIntelligenceisvaak

gecompliceerdenstelthogeeisenaandeonderzoekers.

Voordeopleidingvandezeonderzoekersisechtereen

leemteinhethogeronderwijs.HetInformaticaInstituut

vandeUniversiteitvanAmsterdam(UvA)heeftsinds

eenaantaljaaruiteenlopendeactiviteitenontplooidop

hetgebiedvanforensicintelligence.Ditheefteronder

meertoegeleiddattussenhetIntelligentSystemsLab

Amsterdam(ISLA)endeafdelingDigitaleTechnologie

&BiometrievanhetNederlandsForensischInstituut

(NFI)eenstructurelerelatieisgeformaliseerd,waarin

gezamenlijkonderzoekwordtgedaan.Recentisdeze

samenwerkingverbreedenismetdeHogeschoolvan

Amsterdam(HvA)eenleerlijnontwikkeld.Dezeleerlijn

bestaatuiteenminorForensicIntelligenceenSecurity

binnendeopleidingTechnischeInformaticavandeHvA

eneenM.Sc.programmaForensicIntelligencebinnen

deopleidingArtificialIntelligencevandeUniversiteitvan

Amsterdam.Inditschijvenzettenweuiteenhoeinde

leerlijndeForensicIntelligenceindeICTgeworteldisen

hoeditmogelijkhedenbiedtomonderwijstekoppelen

aaneenmaatschappelijkrelevantonderwerpzonder

afbreuktedoenaankwaliteitvandeopleiding.

Keywords

ForensischOnderzoek,MasterAI.

Cor Veenman

Afsluitende borrel NIOC 2007

rondom Auditorium van de

Hogeschool van Amsterdam

210 211

Woensdag18april

Inleiding

Forensischonderzoeksteltopverschillende

vlakkenhogeeisenaanonderzoekers.De

onderzoekersinditveldhebbentraditioneel

eenachtergrondindeexactewetenschappen,

ofeenjuridischecontext.Ombetergeoutil-

leerdtezijnvoorhetforensischedomein

wordtsindskorteenM.Sc.programma

ForensicScienceaangebodenaandeUvA.

Echter,tenbehoevevanforensischICT

onderzoekwordtopditmomentnoggeen

gerichteopleidingaangeboden,terwijlde

ontwikkelingenjuistinditveldsnelgaan.

Zogroeitdeomvangvanmultimediabestanden

inzakenonderzoekexplosiefennemen

omvangenvormenvantelecommunicatie

engegevensuitwisselingmetdedagtoe.

ForensischICT-onderzoekerskrijgendaardoor

steedsomvangrijkereencomplexerezaken

teverwerken.Ditleidttotsterkebehoefteaan

ondersteuningdoormiddelvanintelligente

verwerkingvandergelijkegegevensstromen.

Ookishetnietonbelangrijktevermeldendat

doordemediadeinteressenaarforensischon-

derzoekgewektwordt.Denkaanprogramma’s

mettitelsals‘CrimeSceneInvestigation’.We

ziendanookdatopdiverseplekkennieuwe

opleidingenwordengepresenteerddiedit

uitbuiteninhunmarketingactiviteiten.

Echtereenopleidingkanpasechtediepgang

verkrijgenalsdecontextwaarinhetonderwijs

plaatsvindteensolidebasisheeft.

HetIntelligentSystemsLabAmsterdam

(ISLA)vandeUniversiteitvanAmsterdam

heeftgedurendeeenaantaljaaruiteenlopen-

deactiviteitenontplooidophetgebiedvan

forensischonderzoek.Ditheefteronder

meertoegeleiddattussenhetIntelligent

SystemsLabAmsterdamendeafdeling

DigitaleTechnologie&Biometrievanhet

NederlandsForensischInstituut(NFI)een

structurelerelatieisgeformaliseerd,waarin

gezamenlijkonderzoekwordtgedaan.Verder

iseenconvenanttussendeHogeschoolvan

Amsterdam(HvA),hetNFI,dePolitie

AcademieendeUvAgetekendvoorsamen-

werkingophetgebiedvanforensisch

onderzoekenonderwijs.Eendergelijke

samenwerkingisuniekinNederland.

Omdeleemteophetgebiedvanforensisch

ICT-onderzoektevullenheeftditconsortium

eeninitiatiefgenomenomeenpassend

leertrajectopzowelberoeps-alsacademisch

niveauvormtegeven.Dittoegespitst

onderwijsvoorforensischICT-onderzoek

kanhetforensischzaakonderzoekeensterke

kwalitatieveimpulsgeven.Ookvooracade-

mischeonderzoeksprojectenishetgerichte

onderwijsvanbelang.Academischonderzoek

vindtvooralplaatsdoorAIO-projecten,die

ondermeermoetenleidentotnoodzakelijke

modelvormingvoornieuweprobleemstellingen

inhetforensischedomein.Eengoede

voorbereidingenondersteuningvanuiteen

gedegenonderwijsbasisgevenhierbijeen

grotevoorsprong.

Inhetnuvolgendezullenweingaanophoe

wijhetvakgebiedforensischICT-onderzoek

ofForensicIntelligencedefiniëren.Wezullen

uitweidenoverdesamenwerkingopditvlak

tussenhetISLAendeanderebetrokken

partijen.Webeschrijvendeopbouwen

inhoudvandeleerlijnForensicIntelligenceen

tenslottegevenweeenindrukvanhettype

onderzoekdatmomenteelinsamenwerking

uitgevoerdwordt.

Forensic Intelligence

ForensicIntelligencebetrefthetsystematisch

verwerkenvanzaakgegevensleidendtot

tijdige,relevante,bruikbare,betrouwbareen

nauwkeurigeintelligenceinformatie.Indit

procesiseenaantalaspectenteonderscheiden

waarbijICTeenwaardevollerolkanspelen.

Data verzameling en digitalisering

Omhetmogelijktemakenomopenig

momentinhetforensischeprocesICT-

ondersteuningtebiedenishetvanbelang

datdesporenenanderezaakgerelateerde

datadigitaalbeschikbaarkomen.Eerstishet

nodigderelevantegegevensteverzamelenen

teselecteren.Vervolgenszijnafhankelijkvan

hettypespoorverschillendedigitaliserings-

stappenmogelijk.Foto-envideomateriaalvan

sporenenplaatsdelict(PD)enuittoezicht-

camera’szijntegenwoordigmeestalal

digitaal,maarvoorandersoortigesporenals

menselijkbloed,chemischestoffenenkruids-

porenzijnmetingennodigomdesamenstel-

lingvasttestellenendigitaalopteslaan.

Integratie van data en andere bronnen en

gestructureerde opslag

Wanneerdedataeenmaalindigitalevorm

beschikbaaris,biedtICTdemogelijkheid

omverschillendeaaneenzaakgerelateerde

sporenenanderegegevensteintegrerenin

eengestructureerdedatabase.

Data analyse en visualisatie

Isdedataeenmaalopgeslagenineenge-

structureerddigitaalformaat,dandient

dedatazogevisualiseerdwordendatde

forensischonderzoekermeerinzicht

verschaftwordt.Verderiseenscalaaan

analysemethodenmogelijkomefficiëntin

bijvoorbeeldmultimediabestandentezoeken

alsmedeomcomplexeverbandentevinden.

Presentatie van analyseresultaten en

forensische toepassing

Intelligenceinformatiedieuitdeanalysenaar

vorenkomtdientineengeschiktevormaan

deforensischonderzoekeraangebodente

worden.Hierbijspelenbewijswaarde,onzeker-

heidsmargesenvisualisatievanverbanden

alofnietinrelatietotdeoorspronkelijke

gegevenseenrol.OokhierisICT-onder-

steuningessentieel.

Samenwerking

Wezullennueenoverzichtgevenvandebij

desamenwerkingopforensischonderwijs

enonderzoekbetrokkenpartijenenwelke

relatieseralvormgegevenzijn.

Intelligent Systems Lab Amsterdam

HetIntelligentSystemsLabAmsterdamricht

zichaljareninonderzoekenonderwijsop

deintelligenteverwerkingvanallerhande

bronmateriaal.Belangrijkespeerpuntenzijn

deanalysevanmultimediadata,verwerking

vangestructureerdeenongestructureerde

tekstdocumentenenautonoomlerende

systemen.Sindseenaantaljaarheeftde

groepuiteenlopendeactiviteitenontplooid,

waarbijdezetechniekenwordentoegepastop

212 213

Woensdag18april

hetgebiedvanforensischonderzoek.Hierbij

zijnpartnerszoalshetNFIendeNederlandse

politiebetrokken.

Nederlands Forensisch Instituut

HetNederlandsForensischInstituut,een

onderdeelvanhetMinisterievanJustitie,

heeftalstaakeenbijdrageteleverenaanhet

oplossenvanmisdrijvendoorhetuitvoeren

vantechnisch-enwetenschappelijkonder-

zoek.Sindsenkelejareniseenstructureel

gezamenlijkonderzoeksprogrammavan

krachttussendeUvAenhetNFIophetThe-

maOntsluitingvanDigitaleSporen(TODS).

Ondermeerwegensdegrotehoeveelheden

multimedialegegevensdieookbijhetNFI

omgaan,isditprogrammagekoppeldaan

MultimediaN,eenlandelijkBSIKProject.

MultimediaNiseengrootschaligprojectmet

alsmissie‘kennisontwikkelingenkennis-

opnamevanmultimediatechnologievoorde

informatie-intensieveencompetitievekennis-

maatschappijvandetoekomst’.

AlsonderdeelvanTODSisaanhetNFI

eenuniversitairdocentForensischeInfor-

matiekundeaangesteldommedevormte

gevenaanhetacademischeonderwijsen

onderzoek.Verderiseenwetenschappelijke

programmeuraangesteldomdevertaalslag

vanonderzoeksresultatennaarforensische

toepassingtemaken.

Forensic Science

Sinds1september2006heeftdeUvAeen

geaccrediteerdtweejarigM.Sc.programma

ForensicScience.Ditiseenprogramma

waarinvoormetnamedeexactewetenschap-

pen(o.a.biologie,scheikunde,natuurkunde,

engeografie)eenbreedforensischprogramma

wordtaangeboden.Degenoemdevak-

gebiedenhebbenreedseenlangeforensische

geschiedenis.ICTalsonderwerpvanonder-

zoekalsookICTalsmiddelomonderzoekte

doenisvanrecenterdatum.Dezeaspecten

komenjuistinhetprogrammaForensic

Intelligencenaarvoren.Omdaterdaarnaast

eenduidelijkgemeenschappelijkebasisis,

wordteenaantalvandevakkenindetwee

programma’sgedeeld.

Convenant

Recentiseenconvenantgetekendtussende

UvA,deHvA,dePolitieAcademieenhetNFI

voorsamenwerkingophetgebeidvanforen-

sischonderzoekenonderwijs.Ditconvenant

heefttotdoelhetoprichtenen

instandhoudenvaneeninternationaalvoor-

aanstaandExpertisecentrumophetgebied

vanForensischWetenschappendatzich

zoweloponderzoekalsonderwijsricht.Inde

contextvanditdocumentrichtenweonsop

deForensicIntelligenceaspectenvanhet

convenant,ofwelophetforensischeICT-

onderwijsen-onderzoek.

De Leerlijn

DeleerlijnForensicIntelligenceheeftzijn

beslagaanzoweldeUvAalsdeHvA.Bijde

HvAwordteenminoraangebodendiemede

eenvoorbereidingisvoorhetM.Sc.

programmaaandeUvA.

De Minor Forensic Intelligence and

Security HvA

DeminorForensicIntelligenceandSecurity

heeftalsdoelommeteensolidebasisinde

TechnischeInformaticakennistemakenmet

hetforensischvakgebied.Onderdeelvande

minoriseenaantalcursussenomkennisop

tedoenmetsecurityaspectenvancomputer-

systemen,biometrischeherkenningeneen

projectwaarineenpraktischcomputerforen-

sischprobleemaangepaktwordt.

Programma Forensic Intelligence UvA

HetM.Sc.programmaForensicIntelligence

aandeUvAisgebaseerdopvierthema’sdie

gerelateerdzijnaandeeerdergenoemde

onderdelenvandeforensicintelligence.Het

eerstethemarichtzichophetverkrijgenvan

desporenindigitalevorm,ofwel,hetdigitali-

serenvanfysiekesporenzoalsbiometrie,het

3-Dscannenvandeplaatsdelict,hettappen

vaninternetenandertelecomverkeerenhet

vastleggenvandeinhoudvanharddisksen

video’svantoezichtcamera’s.Hettweede

themaheeftbetrekkingopdeintegratievande

digitalespoorgegevensmetjuridischekennis

enkennisvanhetdomeinvandesporen.Dit

resulteertinstate-of-the-artXMLdatabases

waarindergelijkeheterogeneinformatie

efficiëntdoorzochtkanworden.Hetderde

themaconcentreertzichopdefundamentele

forensischeprocessen:identificatie,classifi-

catieenindividualisatie.Doortoepassingvan

multidimensionaleinformatievisualisatie

endataminingtechniekenkanintelligence

informatieverkregeneninzichtelijkgemaakt

worden.Hetvierdethemarichtzichophet

toepassenenpresenterenvandeonderzoeks-

hypothesenenkennis.Belangrijkeaspecten

zijnPDreconstructievoorhettestenvan

scenario’s,kennisextractieenbewijsevaluatie.

Casussen

OmeenideetegevenvanhettypeICT-onder-

zoekdatzichvanuithetforensischdomein

aandient,sommenwehieronderenkele

voorbeeldenopvanlopendenaanvangend

onderzoek.

3-D Reconstructie van de Plaats Delict

Debelangrijksteredenomdeplaatsdelict

tijdigenzocompleetennauwkeurigmogelijk

vastteleggen,isdatdeplaatsdelictmeestal

zeertijdelijkbeschikbaarisvooronderzoek.

Omdeforensischonderzoekersvervolgens

zoveelmogelijkteondersteuneninhettesten

vanscenario’senhetrelaterenvansporen

enbewijsaandezaak,isgewerktaaneen

3-DvastleggingenvisualisatievandePD.In

tegenstellingtotveelcommerciëlesystemen

isdeaanpakgebaseerdopvideo-opnamen,

waardooreenvoudigerendusvakervooreen

dergelijkevastlegginggekozenkanworden.

Biometrie voor de Herkenning van Personen

Inzaakonderzoekisveelaldevraagwelk

persoongekoppeldkanwordenaaneen

spoor.Biometrischekenmerkenalsvinger-

214 215

Woensdag18april

afdrukkenenDNA-profielenuitmenselijk

celmateriaalspelendaarbijeenessentiëlerol.

Opditvlakzijnverschillendeonderzoeks-

projectengaandealshetcombinerenvan

biometrischekenmerkenenverkenningvan

andersoortigebiometrischekenmerken.

Herkenning van Kinderporno op

Videomateriaal

Hetinbezithebbenvankinderpornoiszoals

bekendstrafbaar.Hetvindenervanopeenin

beslaggenomencomputersysteemmet

honderdenurenvideomateriaalisechterfy-

siekmaarookpsychischbelastend.Momen-

teelwordtaanhulpmiddelengewerktdieeen

deelvanditzoekwerkkunnenautomatiseren.

Vaststellen van verbanden in een zakendatabase

Bijdeverschillendepolitiediensteniseen

groeiendbewustzijndatineenverzameling

vanzaak-enincidentgegevenswaardevolle

intelligenceinformatiebeslotenkanliggen.

Omdatdeverbandenstatistischvanaardzijn

enbetrekkinghebbenopvelegegevenstege-

lijkishulpvandataminingtoolsonontbeer-

lijk.Ophetgebiedvanforensicminingiseen

onderzoeksprojectgaandeomwaardevolle

verbandenenandereintelligenceinformatie

teontsluiten.

Conclusie

Inhetvoorafgaandehebbenwelatenzien

hoedeuniekeleerlijnForensicIntelligence

isvormgegevenenhoedezeisingebedin

hetforensischonderzoek.Deleerlijnlevert

eenvolledigeafdekkingvanonderwijs,van

beroepsopleidingviaacademischemastertot

eenAIO-onderzoeksprogramma.

216 217

Woensdag18april

Bestuur

Hetbestuurisverantwoordelijkvoordeorganisatie

vanhetNIOCenbestaatuitdevoorzitter

HansFrederik(NGI),MarjanFreriks(hbo),

KeesvanLoon(hbo),HenkvanLeeuwen(hbo),

ReinSmedinga(wo),JaapZwaan(bedrijfsopleiders)

enMarkVlasblom(mbo).

Programmacommissie

Deprogrammacommissieheefthetinhoudelijke

programmavanNIOC2007samengesteld.Deze

commissieiseenafspiegelingvandevijfsectoren

enbestaatditjaaruitdevoorzitterJanBergstra(wo),

JosBaeten(wo),RenéTönissen(hbo),

HansBlankendaal(mbo),PietervanderHoeven

(vo),MarijkeSloots(vo),LennartSloof(bedrijfs-

opleidingen)enHansFrederik(bestuurNIOC).

Deprogrammacommissieistebereikenvia:

programmacommissie@nioc.nl

Samenwerkingspartners

NIOCwerktsamenmeteengrootaantal

partners:Hbo-I,deHaagseHogeschool,Saxion

Hogescholen,HogeschoolvanAmsterdam,

UniversiteitvanAmsterdam,UniversiteitTwente,

OpenUniversiteitNederland,vrijeUniversiteit

Amsterdam,WageningenUniversiteit,Technische

UniversiteitEindhoven,RijksuniversiteitGroningen,

LoketMBO-ICT,ECABO,I&I,EXIN,ROC

Amsterdam,LogicaCMGAcademie,NGI,Tinfon,

Edict,SURF,NIO,InformatieenSunMicrosystems.

Samenzorgenwijvoorkennisuitwisselingover

hetict-eninformaticaonderwijsenondersteunen

elkaardaarwaarnodig.Mededankzijdesamen-

werkingspartnersisNIOC2007totstandgekomen.

Sponsoren

NIOC2007werdmedemogelijkgemaaktdoor

haarsponsoren.HetbestuurvanNIOCdankt

daarvooralonzesponsoreneninhetbijzonderde

hoofdsponsorenGetronicsPinkRoccadeenOracle

alsmedeonzesubsponsorenCardsICTSolutions&

SunMicrosystems&SARAReken-en

NetwerkdienstenendeDienstMaatschappelijke

OntwikkelingvandegemeenteAmsterdam.

Sponsoren

218 219

Met dank aan:

Fotografie:EdLonnee

(allefoto’sinditboek-behalvefoto’sauteurs-zijndoorEdLonneegemaakt)

Vormgeving:MariseKnegtmans