INHOUDSOPGAVE
Voorwoord 5
Dinsdag 17 april 2007
DidactischeOntwikkelingeninICT-opleidingen 7
Ronald Bonsen
Hettoekomstigewerkveldalscontextvooreenopleiding,TIGRAM 15
Willem Brouwer, Kees Rijsenbrij
Ambachtelijkmodelleren,metgoedgereedschap.Bron:TINFONNIOC-special,2007,nummer1 19
Jeanet Bijpost, H. Pootjes, L. Wiegerink en M.H. de Groot
Blauwdruk 27
Hans Blankendaal
TISOinhetonderwijs:werkenmetdossiersuitechteautomatiseringsprojecten 31
Mark van den Brand, Anda Counotte, Stef Joosten, Frans Mofers, Ahmed Nait-Aicha, Irene de Ruiter
Detoepassingvaneendraadlozesensornetwerkindezorg-
eengezamenlijkonderzoekdoorWOenHBOstudenten 39
Christian Gibson, Ben Kröse, Bart Naus, Wijnand Paling, Tim van Kasteren
ICT&Nieuwemedia 49
Henny Scholten
ErasmusComputingGrid-Hetbouwenvaneen20Tera-FLOPSVirtueleSupercomputer 53
Luc V. de Zeeuw, Tobias A. Knoch, Jan van den Berg, Frank G. Grosveld
Deheleopleidingintweeweken? 61
Hanno Wupper, Erik Barendsen
GezamenlijkinactievoormeisjesenICT 69
Antoinette Taillie
GirlsandICTineducation 73
Bert Zwaneveld
ArtificiëleIntelligentieinhetHBO 81
Marten Teitsma
Verslagvanderondetafel‘InformatiebeleidenHogerOnderwijs’ 89
Jan-Paul van Staalduinen
Woensdag 18 april
DepraktijkbagagevandeITstudent 95
Patrick Bruinsma, Niels Veerman
RisicofactorMensbijinformatiebeveiliging 101
Stephen E. Querido
Integratievaninformatie-,organisatie-enkennissystemen 107
Arie Schinkel, Deny Smeets
DeOracleEducation-Initiatieven 120
Leontien Vreeke
IntroductieITGovernance 125
Ing. D. Smits M.B.A. Drs. R. Blankestijn
AanhetwerkmetTISO 135
Anda Counotte, Jacob Brunekreef, Frans Mofers, Arie Dekker
DeOracleEducation-Initiatieven 138
Leontien Vreeke
HetI*Teachproject 141
Nico van Diepen
IPD-projectenbijFontys 149
Dick van Schenk Brill
LesmethodenbijonderwijsinIndustriëleAutomatisering 157
Dick van Schenk Brill
NieuwICT-onderwijsvolgenseenoudideaal 163
Hanno Wupper
ICTberoepscompetentieslevendengedeeld 171
Kees van Oosterhout
AmbientIntelligenceontwikkelen 177
Henk van Leeuwen
Interpretatievankijkpatroneninlogfilesvanstreamingmediaservers 183
Jelle de Boer, Jos Tolboom
HetIT-governancegame 191
Jeroen van Beele
Inzichtinwatonsverbindt.Bron:TINFONNIOC-special,2007,nummer1 199
Frans Mofers
ForensicIntelligence-
eenleerlijninForensischOnderzoekvanuithetICTPerspectief 211
Cor Veenman, Marcel Worring
Bestuur,Programmacommissie,Samenwerkingspartners 218
SponsorsNIOC2007
2 3
Voorwoord proceedings NIOC 2007
Vooruligtdeverzamelingvanbijdragenaan
hetNIOC2007.Metditboekjewillenwiju
eenherinneringmeegevenaaneengeslaagd
congres.BezoekersgavenNIOC2007maar
liefsteen7.7!
NationaalInformaticaOnderwijsCongres
-NIOC-vormtalvijftienjaarhetknooppunt
vandenieuwsteontwikkelingeninhet
ICT-onderwijsenishetlandelijkplatform
voorkennisuitwisseling.Debehoefteaan
uitwisselingvankennisneemtalleenmaar
toeendatisooknodigomverbindingte
leggentussenverschillendeonderwijsvelden
enhetbedrijfsleven.
HetNIOCisalsontmoetingsplaatsgerichtop
degeheleopleidingskolominhetICT-onder-
wijs.Hettweejaarlijksecongresbrengtonsbij
elkaaromervaringtedelen,ontwikkelingen
telatenzienenBestPracticestentoonte
spreiden.Eenontmoetingsplaatsvooralle
ICT-opleiders,dushbo,mbo,wo,voenook
decommerciëleopleiders.
ErzijninNederlandnaarschatting248.000
mensenalsICT’erwerkzaam1.Werkzaambij
groteICT-bedrijvenenindebancairesector,
maarookbijfood&flowers,research,etc2.
HetgrootstedeelvandeICT’ersiswerkzaam
inhetMKB.Jaarlijksstuderen3300hoger
opgeleideICT’ersaf(hboenwo).Enhetmbo
heeftditjaarnogeens2950ICT’ersopniveau
4afgeleverd3.Viadecommerciëleopleidings-
institutenkomenerjaarlijksnaarschatting
nogeens2500nieuweICT’ersbij.Datlijkt
heelwat,maarisnogsteedsonvoldoende
omaandevraagnaarICT’ersinNederlandte
voldoen.Ditjaarwordenernaarverwachting
20.000nieuweICT-vacaturesopengesteld1!
WehebbenophetNIOC2007daaromook
ruimtegegevenaandewerkgevers.Wat
vindenzijvan‘onze’ICT’ers?Hebbendeze
dekennisendecompetentiesdienodig
zijn?Hetwaseeninteressantediscussie.
In-housetrainingisnogsteedsgemeengoed
bijdegrotewerkgevers.Daarnaastzijnerook
nogdetacheerdersdiemeteentrainingvan
driemaandengenoegennemen.Vanuithet
onderwijswerdduidelijkdatdeICT’erdieeen
bachelor-,master-ofniveau4-opleidingheeft
afgerondookinstaatisdeICT-vraagstukken
van2010enverderoptelossen.
Nietalleenhethbo,maarookhetmbo,wo
endeinformaticadocentenuithetvohebben
latenzienwatdenieuwsteontwikkelingen
zijninhunonderwijs.Welkeanalysemethode,
welkeprogrammeertaal,hoegebruikjede
casuïstiekuitdepraktijkenvooral:hoedoen
wehetinvergelijkingmethetbuitenland?
Eengeslaagdcongresmetmeerdan400
bezoekers,85presentatiesen21sponsoren.
Metnamezijnwijdankbaarvoordeinzet
vanhetInstituutvoorInformaticavande
HogeschoolvanAmsterdam.
WezijnalweeropwegnaarhetNIOC2009,
gaatumee?
Hans Frederik
voorzitter NIOC 1 Bron CWI2 Bron ICT~Office3 Bron Loket MBO-ICT
Hans Frederik
4 5
Didactische ontwikkelingen
in ICT-opleidingen
Roland M. Bonsen - CapgeminiAcademy
Samenvatting
HetopleidenvanICT’ersmoetpraktijkgerichtzijn,maar
ookflexibelomtekunnenaansluitenbijdeleerstijlen
vandehedendaagsecursisten.Ditsteltweereisen
aandoceerstijlenenwerkvormenwaaroverdetrainer
moetbeschikken.Detraineemoetzichvoortdurend
ontwikkelenomaandeeisenuithetwerkveldteblijven
voldoen;detrainermoetzichblijvenontwikkelenomte
kunnenvoldoenaandedidactischevaardighedennodig
voorhetinzettenvannieuwewerkvormenenomde
aansluitingmetdecursistniettemissen.
Keywords
ICT-opleidingen,didactiek,lerenenopleiden,ontwik-
kelingtrainer,ontwikkelingtrainee.
Roland M. Bonsen
Opening NIOC in de Aula
van de Universiteit van
Amsterdam
6 7
Dinsdag17april
ICT’ers zijn dankbare cursisten
Dezecomplimenterendeopeningverwijst
naareenervaringsgegevenvanonzetrainers.
KenmerkendvoorICT-cursistenisdatzesterk
inhoudelijkgedrevenzijn(vaktechnisch)en
gerichtophet‘doen’.
Dezecombinatiemaaktdathettrainenvan
dezedoelgroepopkennisenvaardigheden
eengenotisvoortrainers:watzijbrengen
wordtgehaald!
Toch is er wat veranderd…
? denieuwegeneratieafgestuurdeICT’ers
zijnbetergeschooldinhetvak(ofbeter,
hebbeneenvooropleidingdiebeteraan-
sluit)enzijngewendanderstelerendan
detraditionelevormenalshoorcolleges
enwerkgroepen.Zijmakengemakkelijk
gebruikvanblendedleervormen(met
nametotuitingkomendeintrainingdie
ondersteundwordendoortechnologie)en
verwachtenditook.
? hetwerkveldvandeICT’erverandertonder
invloedvanoutsourcingenoffshoring.
Traditioneletechnischuitvoerenderollen
verdwijnennaarhetbuitenlandendeICT
komtmeeropdefrontlijnmetdeklanten
debusiness.Andersgezegd:deICT’ermoet
communicerenmetniet-ICT’ersenditiseen
competentiewaaropzwaarwordtingezet.
? professionalsvragenomtrainingenwaarin
eensterkelinkwordtgelegdnaarheteigen
functionerenendeeigenontwikkeling;niet
vanuiteentheoretischmodel,maarvanuit
deeigenbelevingswereld:Reality-IT.Dit
vereisttrainersdiehunwerelddoorendoor
kennenenzelfgenoegervarenhebbenom
vanuiteeninlevendvermogente
kunnenreflecterenopdetrainees!
Dezedrieontwikkelingenvereisendatonze
leervormenveranderen.Kennisenvaardig-
hedenkunnenovergedragenwordenin
traditioneleopleidingsvormen(workshops,
standaardtrainingopeentrainingslocatie),
maarattitudeeninzicht(deanderetwee
KIVA-elementenvanleren)grijpeninop
gedrag.Enheteffectvangedragsverandering
isalleentemetenopdewerkvloer;daarmoet
hetimpactkrijgen.Idealitertrainenwedan
ookopKIVAI(Kennis,Inzicht,Vaardigheden,
AttitudeenImpact).
Nieuwe werkvormen: noodzaak en condities
Hetpostmodernismeheeftonsgeleerddat
hethandelendindividualtijdzelfonderdeel
isvaneenverandering.Deneutralebui-
tenstaanderdieobserveertenconcludeert
bestaatniet.Jouwmaniervankijken,jouw
conclusiesenzelfsjouwaanwezigheidbeïn-
vloedendesituatie.Hetindividuisonlosma-
kelijkverbondenmetzijnomgeving.
Ditinzichtheeftgevolgenvoortraineren
trainee.Beidenzijnbetrokkenbijleerproces-
senenbeidenlerenook.Detrainerisnietde
alwetendeleraar,maarbovenaleenfacilitator
diedeconditiescreëertwaaronderhetleren
kanplaatsvinden.Eenrolmaarookeenposi-
tiediehijmoetafdwingeninoverlegmetde
traineeendeopdrachtgever.Endetrainee….
hijmoetdeconditiesvanzijneigenwerk
modificerenzodathijinstaatishetgeleerde
toetepassen.
Erisnogeenandereaccentverschuivingdie
hiermeesamenhangt.Lerenisintegenstel-
lingtotopleidenpersoonsgebonden.Lerenis
‘bottom-up’,opleidenis‘top-down’).Jekunt
cursistenvaardighedenenkennisaanreiken,
maarofzijerwatmeedoenenvooralhoeze
metdekennisenvaardighedenomgaanis
eenpraktijkgegeven.Voortrainerentrainee
geldtdatwegeenkopieergedragmeerwillen:
hetklakkeloosgaanuitvoerenvanwatjeals
voorbeeldgezienengeleerdhebt.Beiden
moetenacterenvanuiteigenkrachtomdaar-
meedichtbijzichzelfteblijven.
Cursistenhebbeneigenleerstijlenen
docentenonderscheidenzichdooreigen
doceerstijlen.Hetbijelkaarbrengenvan
dezepersoonsgebondenkenmerkenisde
didactischeuitdagingwaarwenuvoorstaan.
Metanderewoorden,authenticiteitishier
hetkenmerkendebegrip.Impactkrijgjedoor
authentiekgedragpassendbijdeomgeving
(jouwpraktijk).
Wemoetennaarleervormenwaarmeede
professional,wantdaarhebbenwehetover,
kanacterenvanuiteennatuurlijkgedragdat
pastbijzijnpersoonlijkheid.Aangereikte
kennisenvaardighedenondersteunendit,
maarhetindividumoetinstaatwordenge-
steldzijneigenvertalingnaargewenstgedrag
temaken.Meeraansluitenbijeigentalenten
enstijlheeftmeereffectopgedragdanvoor-
geschrevenhandeling-engedragsregels.
Endetrainer,hijmoetacterenalsprofes-
sionalonderprofessionals:faciliterenen
begeleidenvanuiteeneigenbetrokkenheidbij
hetwerkveldenhetleerproces.
Nieuwe werkvormen: inhoud
InhetICT-onderwijsaanprofessionals,die
alberoepsmatigwerkzaamzijn,moetenwe
werkvormenaanbiedendierechtdoenaan
genoemdeauthenticiteitenpraktijk.Dit
impliceertnietdatalletraditioneleopleidings-
vormenverdwijnen,maarweldatervormen
gehanteerdmoetenwordendieaansluitenbij
deeigenauthenticiteitennatuurlijkgedrag.
Voor een opleidingsinstituut betekent dit vooral:
? aansluitenbijleerstijlen(trainee)? aansluitenbijaanwezigekennisendaarop
voortbouwen(trainee)
? aansluitenbijtalenten(trainee)? aansluitenopdeeigenpraktijk(trainee)? aansluitenbijwatdeopdrachtgevernodig
heeft(deomgeving)!
? aansluitenbijdoceerstijlen(didactiektrainer)
? aansluitenbijpraktijkkennisenervaring(trainer)
Leerstijlen
Elkindividuleertanders.Intrainingssituaties
ishetnietmogelijkvolledigrechttedoenaan
ditgegeven.Welkunnenwemeerdereleer-en
werkvormencombinerenzodatdetraineeook
kanexperimenteren.Leerstofaanbiedenin
boeken,elektronischofineenpresentatie;ze
kunnennaastelkaargehanteerdworden.
Goedeintakesmettrainee(watwiljeleren
enhoewiljeleren)enopdrachtgever(wat
moetenzelerenenwatismogelijk)isde
startvanelktrajectwaarvooreenzichtbare
gedragsveranderingalsuitkomstnoodzakelijk
is.Detraineekrijgtkeuzemogelijkhedenen
keuzemomentenineentraining.
8 9
Dinsdag17april
Kennis
Debesteleerresultatenwordenbereiktalsde
opgedanekennis(hierinclusiefinzichten
vaardigheden),directtoegepastkanworden
(denkaandeleer-envergeetcurve).Aansluiten
bijbestaandekennisendaaropvoortbouwen
iseenideaalbijgroepstrainingen.
Hetcombinerenvanindividueellerenen
groepstrainingkantegemoetkomenaandit
ideaal.Hetvereistdatleerprocessendaarop
ingerichtworden.
Talenten
Elkindividuheefttalenten.Talentenherkennen
wealshethandelenonseengoedgevoel
geeft;alsweonsgedragenopeennatuurlijke
wijze.Talentenlatenzichnietmaskeren,maar
welontwikkelen.Zodraeentalenttotwasdom
isgekomenzalzicheenvolgendeaandienen.
Endatprocesnoemenwepersoonsontwikke-
ling(zegleren)enhetopleiden(hetcreëren
vandeconditieswaaronderhetlerenkan
plaatsvinden)moetditstimuleren.
? Competentiemanagementzonderaandacht
vooraanwezigetalentenzalnooiteenecht
succesworden.
? Talentenkunnengespotwordenmet
behulpvaneengoedassessment:een
statischprofielwaaropdoorgevraagdwordt
(diepte-interview).Datmaaktdatassess-
menteenbelangrijkhulpmiddelisbijhet
leren.
Praktijk trainee
Medewerkerontwikkelingismooi,maarhetzal
depraktijkzijnwaarhetzichbewijst.Nieuwe
leervormenmoetenpraktijkgerichtzijn.Dit
betekentookdathetlerendoorgaatinde
praktijkendathetopleidenzodanigingericht
moetzijndatdetraineebegeleidwordtinhet
toepassenvanhetgeleerde.
Praktijksituatieskunnengesimuleerdworden,
bijvoorbeeldmetsimulatiespelenengaming.
Dezeleervormenstimulerenhetaannemen
vannatuurlijkgedragineenveiligeomgeving
engevendetraineeinzichtinzijntalenten.
Anderzijdsmoetenwewelrealiserendathet
vormenvanspelenzijn:inspelsituaties
hebbenwealsmenseenuniverseleneigingte
experimenterenmetonsgedrag,waarbijwe
onszelfnietalteserieusnemen.
Gewenst gedrag
TransformerenisindeICTeenbegrip.
Deontwikkelingengaansnelendeprofes-
sionalmoetmeebewegen.Flexibiliteiten
aanpassingvermogen,naastinitiatiefen
ondernemerschapzijnnodig.Organisaties
verwachtenditvanhunmedewerkers:echter
organisatiesbestaanuitmensendiezelfook
onderwerpzijnvanveranderingen.Dusook
opditniveaudoethetpostmodernistische
dilemmazichvoelen.Managerswillendat
medewerkersveranderenmaarbeidenzijn
onderwerpvanhetveranderingsproces.De
leidinggevendenzijnnietaltijdinstaatde
juistecompetentiestebenoemenenzien
daardoornietdatzezelfeengedragsverande-
rendebelemmeringzijn.
Doceerstijlen
Naastleerstijlenhebbenopleidersdoceerstij-
lenontwikkeld.Implicietheeftelketrainerzijn
ofhaarstijlvanlesgevenentrainen.
Hetexplicietmakenvandezevoorkeurenom
vervolgensdezeaftestemmenopdeleer-
stijlenvandecursistvereistgoededidacti-
schevaardighedenenzelfinzicht.Hetvereist
ookflexibeletrainingsvormenwaarbijniet
alleendecursist,maarookdetrainerkeuzes
kanmakenoveraanpakenvorm.
Eenopleiderdiezichhiernietontwikkelt
(hetvoortdurendvergrotenvanjedidactische
vaardigheden),isintegenspraakmetzijn
eigenvakideologie.
Praktijk trainer
Trainerskunnenbasisvaardighedenenkennis
overdragen,maarzodrazijgeconfronteerd
wordenmetervarencursistenspeeltdeeigen
praktijkervaringeenrol.Trainersdieuitsluitend
kunnenreflecterenoptheoretischekennis
komennietgeloofwaardigover.Naarmatede
traineemeerervaringmeebrengtmoetdie
praktijkervaringookindetrainingherkend
wordendoorhetinzettenvantrainersmet
ervaringofdoorhetaankoppelenvanexperts
voordeinbrengvanpraktijkervaring.
Nieuwe werkvormen: vorm
Hettransformeren,gekoppeldaanhet
postmodernistischdilemma,steltonsvoor
nieuweuitdagingen.Hetlerenenopleiden
moetendichterbijelkaargebrachtworden
waarbijwegebruikmoetenmakenvanleer-
vormendieaansluitenbijdetalentenvanhet
individu(traineeentrainer).Authenticiteiten
creativiteitzijnsleutelwoordenenditmoet
terugkomenindeopleidingsvorm.
DeCapgeminiAcademyheefteenaantal
conceptenwaarmeewehetlerenvan
individuenkunnenfaciliteren;
? FacillitatedHumanTransformation
Program(FHTP)
? CarrièreLab(CLab)? Leer-werklab
? Reality-IT
FHTP
Kenmerkendvoordemeestuitgewerktevorm
isdathetleerprocesstartmetontwerpsessies
waarbijopdrachtgeverenuitvoerdergeza-
menlijkdecontourenneerzettenvande
opleiding.Gezamenlijkwordendeeindter-
mengedefinieerdendemogelijkhedenin
vormeninhoud(speelruimte).Eenvolwaar-
digFHTP-trajectraakthetindividu,hetteam
endeorganisatie(3streams)zodatverande-
ringenopdezedrieniveausverankerd
kunnenworden.Detraineeendetrainer
moetenkeuzeskunnenmakentijdensde
uitvoering.Keuzeswordeningeperktdoorhet
beschikbarebudgetendetijd.Assessments,
coachingenevaluatieswordeningezetom
hetleerprocesoptimaalinterichtenenvoort
tezetten.
CLab
EennadereinvullingvanhetFHTPishet
C(carrière)Lab.HetCLabbiedteenomgeving
waargenoemdeontwikkelingenplaatsvinden
voorgroepenprofessionalsdievanrolmoeten
veranderen.HetClabschooltom,maarniet
doorscholingalleen.Designenoverdracht,
assessmentsenvoortgangsmeetingzijnde
voorwaardescheppendehulpmiddelen.
Trainingenenpraktijkbegeleidingaangepast
opdedoelgroepgevendeinhoud.
10 11
Dinsdag17april
Leer- werklab
Eencombinatievanlerenineenopleidings-
omgevingenbegeleidingopdewerkvloer.
Detraineewordtbegeleidinhettoepassen
vanhetgeleerdeinzijneigenwerkomgeving:
individueellerengekoppeldaantrainingon
thejob.
Reality-IT
Intoenemendematewordtgebruikgemaakt
van‘gaming’en‘simulaties’omvaktrainingen
eenbeleefdpraktijkcomponenttegeven.De
elektronischegamesvooropleidingsdoelen
zijninopmars,maarookhiergeldt:hette
bereikenleereffectisafhankelijkvande
kennis,ervaringenleerstijlvandecursist.
Reality-ITwordtookgerealiseerdineen
specialworkshopwaarindedeelnemers
geconfronteerdwordenmethuneigen
vooronderstellingenengedragsvoorkeuren.
DeAcademyheeftdezogenaamde‘Oscaren
Linda’-workshop(gebaseerdophetgelijk-
namigboekvanHermanKoster)waarinde
gedragskantvandedeelnemersvolinbeeld
komt(denken,voelen,handelenenervaren).
Demenselijkebekwaamhedenwordenbena-
derdvanuitdeeigenbelevingennietvanuit
detheorie.
Assessmentcentrum
Eenonderdeelvanbovengenoemdeconcepten
ishetassessmentcentrum.Aanditcentrum
zijnassessorenverbondendieindividuen
kunnenbegeleideninhetnaarbovenhalen
vanhungetoondeenbeleefdecompetenties
enmogelijkinhetontdekkenvanpotentiële
talenten.Hetgaathiernietalleenom
persoonlijkheidsassessments,maarookom
vakassessments.(gebaseerdopdeinzichten
vanechtevakspecialistendiedevereiste
competentiesinbeeldbrengengebaseerdop
hunervaring).
Deconceptenzijnslechtseensettingom
leervormentekunnentoepassen.Hetklakke-
loosinzettenvanmoderneleervormenisnet
zoopportunistischalsheteerdergenoemde
kopieergedrag.Demarktvraagterom,maar
devraagisniethetantwoord.Designwork-
shop(endemogelijkheidbijtesturen)
bepalendeleervormopbasisvandoelstel-
ling,mogelijkhedenendetalentenvanhet
individuofdegroep.
Ditneemtnietwegdateenopleidings-
instituutwerkvormenmoetbezittenen
kunnenhanteren.DeAcademymaaktbinnen
genoemdeconceptengebruikvannieuween
beproefdewerkvormenencombineertdeze
waarnodigenwenselijk.
Teneindedeontwikkelinginhetdenkenover
lerengestaltetegevenwerktdeAcademy
intoenemendematemeteendrieslagin
trainingen:
Basistraining.
Gestructureerdetrainingenwaarbijdetrainee
kennis,inzichtenvaardighedenkrijgtaan-
gereikt(accentopvaardigheden)omeenvak
ofeenroltekunnenvervullen.Gestructureerd
omdathetleerprocesweinigkeuzemogelijk-
hedenbiedtvoortraineeentrainer.Nahet
volgenvandeopleidingkandetraineewerkelijk
hetgeleerdetoepassen.Doelgroep:startersin
derolofhetvak.Detrainermoetvooralkennis
hebbenvandeovertebrengenleerstof.
Praktijktraining.
Deverdiepingsslagopdebasisengerichtop
hetreflecterenopenverwerkenvanopgedane
praktijkervaring.Mindergestructureerdalsde
basisomdatdetraineemoetkunneninspelen
opdepraktijkinbreng.Detrainermoet
didactischvaardigzijnomtekunnen
modificerenenmoetbeschikkenover
praktijkervaring(ofditcompenserendoor
hetinhurenvaneenpraktijkexpert).
Mastertraining.
Hethoogstelevelvoorervarencursisten
diedekennisenvaardighedenhebbenen
beschikkenoverdenodigeervaring.Enverdere
verdiepinginvaardighedenisniethetdoel:
hetgaatnubovenalomreflectieopdeeigen
persoonenheteigenfunctioneren.Masters
willenzichverderontwikkelendoorgebruik
temakenvanhuneigenego.Endanhelpt
hetomjeeigenegotespiegelenaaneen
anderego.
Demastertrainingisongestructureerdensterk
afhankelijkvandidactischzeerervarentrainers
diezichzelfalsinstrumentwetentegebruiken.
Praktijkkennisbijdetrainerisminder
noodzakelijk(enkaningehuurdworden).In
detrainingwordtmetnameattitudegeraakt
metalsdoelhetkunnenbereikenvanimpact.
Detraineekomtsterkernaarvorenalszijnde
eenpersoonlijkheidinvakofrol.
Badges bezoekers NIOC 2007
12 13
Dinsdag17april
Het toekomstige werkveld
als context voor een
opleiding, TIGAM
Willem Brouwer - HogeschoolvanAmsterdam
Kees Rijsenbrij - HogeschoolvanAmsterdam
Samenvatting
StudentenTechnischeInformaticavanhetInstituut
voorInformaticavandeHvAwerkenvanafdestart
vanhunstudieineenfictiefbedrijfgenaamdTIGAM.
Eenmanieromdestudentenklaartestomenvoorhet
bedrijfsleven.Inditartikelzettenweuiteenhoeeen
dergelijkbedrijfsmatigeomgevingwerktineenhbo-
opleidingenwaarenopwelketijdenstudentenmet
TIGAMinaanrakingkomen.
Keywords
bedrijfsmatig,competentie,hbo,leerlijn.
Willem Brouwer
Kees Rijsenbrij
Paul Klint, keynote speaker,
in de Aula van de Universiteit
van Amsterdam
14 15
Dinsdag17april
Inleiding
Bedrijvenverwachtentegenwoordigvan
afgestudeerdendatzijnaasthuntechni-
schevaardighedenookinstaatzijngoedte
functionerenbinnenenbuitenhetbedrijf.
ZowordtvaneenBachelorofICTverwacht
dathijzelfstandigeningroepsverband
problemenprojectmatigkanoplossenen
dathijkancommunicerenmetcollega’s
enniet-vakgenoten.
DeopleidingTechnischeInformaticavande
HvAleverdevorigjaarhaareerstestudenten
afdievolledigineenbedrijfsmatigecontext
opgeleidzijn.Nuzalmoetenblijkenofzij
inhetbedrijfslevenookderolkunnengaan
vervullendieweverwachtenenwaarzedoor
hetinstituutopzijnvoorbereid.
Ongerustmakenweonsdaarnietover:vanaf
deeerstedagvanhunstudiezijnzijalin
dienstgeweestvanhetfictievebedrijfTIGAM.
Datzouzebetermoetenvoorbereidenophet
functionereninhunlatereberoepscontext.
Het bedrijf en rollen TIGAM
Tijdensdeopleidingvervullendestudenten
verschillendefuncties:
? heteerstejaaralstraineeintijdelijkedienst;
? daarnaalsjuniormedewerker(invaste
dienst);
? ophetmomentvanafstuderenwordenze
(binnenTIGAM)seniorenverlatenzehet
bedrijfomhuncarrièreeldersvoorttezet-
ten.Datelderszaldaneigenlijkhuntweede
baanzijn,deeersteisTIGAMgeweest.
Nadeeerstetweejaar,waarindestudenten
eenalgemenefunctiehebbenenbreedinzet-
baarzijn,zijnzijindelaterejareningedeeld
inbusinessunitsdiezijngekoppeldaande
beroepsdomeinenwaarineenTechnisch
Informaticuswerkzaamkanzijn.
Deberoepsdomeinenzijninsamenspraak
methetberoepenveldgedefinieerd:
? IntelligenteSystemen(Software
Engineering){SE}
? SystemandNetworkEngineering{SNE}
? EmbeddedSystems{ES}
? Industriëleautomatisering{IA}
Indeeerstetweejaarvandeopleidingworden
destudentenvoorbereidopdediverse
beroepsdomeinen.Daartoezijnweafge-
staptvandetraditionelevakkenenwerken
wemetthema’s,dieeensamenhangend
geheelvanvakkenzijn,geordendlangsde
beroepsdomeinen.Datheefto.a.alsvoordeel
datdezedanalsbedrijfstrainingenkunnen
wordenaangeboden.
Bijdeinvullingvandethema’sworden
steedsvakerouderejaarsstudenteningezet.
Dezeversterkenookheteffectdateigenlijk
destudentenbedrijfsscholingvolgenenaan
projectenwerkenwaarzijdoorTIGAMop
wordeningezet.
Projecten
Deviergroteprojectenwaarstudentenaan
werken,zijn:
? Nemo,hetontwikkelenvaneenexhibit
voorhetwetenschap-entechnologiemu-
seumaanhetIJinAmsterdam;
? Biometrie,hetontwikkelenvaneen
biometrischdevicevoorAutomed,een
Canadeesbedrijfdatinteresseheeftinnieuwe
biometrische,medischetoepassingen;
? Maakdetunnelintelligent.Eeningenieurs-
bureau(HollandRail)datstreeftnaar
100%veiligheidinzijntunnels.Het
bedrijfwildeautomatiseringvande
tunnelsoptimaliserenommenselijke
foutenuittesluiten.TIGAMisbenaderd
metdezevraag;
? BigBrotherSystems,eencasewaarbijeen
bestaandgebouwdoorTIGAMwordtdoor-
gelichtenwaarbijgeadviseerdmoetwor-
denhoeditteverbeterenenteintegreren.
Hetadvieswordtvervolgensgerealiseerd.
Cursussen
DebedrijfsscholingendiedoorTIGAMaan
haarwerknemerswordenaangebodenzijn
veelalgeïntegreerdmetanderenoodzakelijke
inhoud.IneenthemaalsEmbeddedSystems
wordteencursuslogicaaangeboden.Daarna
wordtereeneindopdrachtgerealiseerd
waarbijstudenteneenembeddedsystem
aaneenpcverbindenendaarenkeleJava-
programma’sinontwikkelen.Dezecursus
iseenonderdeelvandevoorbereidingop
hetprojectdatTIGAMvoorAutomedgaat
doen.Opdezewijzekunnensamenhangende
programmaonderdelenalsééngeheelworden
aangebodenenwordtdecontextwaarinken-
niswordtontwikkeldentoegepastbeterneer-
gezet.Studentenlerenhierveelvan,envanuit
TIGAMisdezebedrijfstrainingeenlogischer
geheeldaneenvakwiskundetweeuurophet
roostergedurendeeensemester.
Stage en Business Units
Natweejaarineenbedrijfsmatigecontext
gaandestudentenhetbedrijfslevenin,de
stage.Ditisdeafsluitingvandebasis-
opleidingeneennadereoriëntatieophet
bedrijfsleven.Hiernawordendewerknemers
ineenBusinessUnitgeplaatst.(Indeon-
derwijspraktijkkiezenzenatuurlijkeenUnit
naarkeuze).DezeBusinessUnitsstemmen
overeenmetdeberoepsdomeinen.
Assessments
Indeopleidingzitopdrieplaatseneen
momentvanoverweging.Benikmethet
juistebezig,leerikdedingendieikdenk
nodigtehebbenenkanikdatmatchenmet
mijnontwikkelingnaarTI-professional?
Dezeassessmentsvindenplaats:
? naheteerstejaar,naditpropedeuseassessmentkrijgteenstudentzijnvaste
aanstellingalsjuniormedewerker.
? tijdensdestage,omdatweeen
competentiegerichteopleidingzijn,iser
voorgekozendehelestagealsassessment
aanteduiden.Immers,competenties
bestaanuiteenattitude,eenvaardigheids-
eneenkenniselementendeessentieis
datjedezedrieineenberoepssituatie
integrerendtoepast.Datkaneigenlijk
alleenindepraktijkendatisdestage.
? deafstudeeropdracht,hetmeesterstuk
waarmeeeenstudentaantoontklaartezijn
voordeberoepspraktijk.
16 17
Dinsdag17april
Ondankshetgegevendatdestudentnatuur-
lijkbeidelaatsteassessmentsmeteen
gesprekafrondt,zienwedeheleperiodeals
hetassessment.Ineengesprekkunjeniet
latenzienwatjeweetenkunt,datkanalleen
doorhettelatenzien(inonderwijstaal,je
competentiesaantonen).
De afstudeerfase
Voordeafstudeerfasegeldtdatdestudent
binnenzijneigenbusinessuniteenaantal
projectenenvakkendoet.Datoverlegthijmet
deSeniorEngineer(elkebusinessunitkent
eeninhoudelijkdeskundige(docent)engineer
enzijnpersonalmanager(deuitvoerdervan
hetHRM-beleidvanTIGAM).Aanheteind
vandestudieisdeafstudeersessiehet
beoordelingsgesprekvoordeovergangtot
seniormedewerker.
HetP&O-beleidvanTIGAMisgerichtophet
ontwikkelenvanmedewerkerscompetenties,
datmaakthetbegeleidenvanstudentennaar
professionaliteitooktoteeneenduidigereklus.
Conclusie
Eenbedrijfsmatigecontextheeftduidelijk
voordelenalsopleidingsmodel.Studenten
wordenbetervoorbereidopdebuitenwereld
eneenaantalactiviteitenbinnendeopleiding
krijgtgemakkelijkereenlogischeplaats.
ITopia
Inseptember2007starthetInstituutvoor
Informaticameteennieuwprogramma.Het
eersteblokvandeopleidingenInformaticaen
TechnischeInformaticaisgemeenschappelijk.
Tijdensditblokmakenstudentenkennismet
eengrootdeelvanhetkleurenpaletwaaruit
eenICT’erkankiezenenwaarinhij/zijuitein-
delijkwerkzaamzalzijn.Naheteersteblok
kiezendestudenteneenrichting.
Studentenzijnvanafdagéénwerkzaam
bijhetbedrijfITOPIA(nieuwprogramma,
nieuwenaam).ITOPIAstreefternaarmede-
werkersopteleidentotgoedeprofessionals
endoetditdoorzedehelftvanhuntijdte
latenwerkeninprojecten.Studentenwerken
inkleinegroepjesaaneenopdracht,eris
beperktebegeleidingenderesultatenmoeten
zowelschriftelijkalsmondelinggepresen-
teerdwordenaandeopdrachtgever.Daar-
naastbestedenstudentenderestvandetijd
aancursussendiehelpenbijhetverkrijgen
vandecompetentiesdiezenodighebbenom
eengoedeprofessionalteworden.
Vijf richtingen
ITOPIAheeftvijfrichtingen:
? TechnicalComputing(TC)
? NetworkInfrastructureDesign(Infra)
? SoftwareEngineering(SE)
? ITManagement(ITM)
? HumanCenteredDesign(HCD).
Nablok1kiezenstudentenvooréénvandeze
richtingen.
Achtergrond auteurs
WillemBrouwerisdocententeamleiderafstudeer-
faseInformaticaenTechnischeInformatica
(voltijdopleidingen).KeesRijsenbrijisdocenten
onderwijsmanagerInformaticaenTechnische
Informatica(voltijdopleidingen).
Ambachtelijk modelleren,
met goed gereedschap
Leo Wiegerink,
Harold Pootjes,
Jeanot Bijpost en Marco de Groot
Bron:TINFONNIOC-special,2007,nummer1
KomendezomerbrengtdeOpenUniversiteiteen
nieuwecursusuitoverhetontwikkelenvaninformatie-
systemenonderdetitelModel-drivendevelopment.Dat
isgoednieuws,wantdezecursusgeefthetambacht
modellerenweerdeplekinhetinformaticaonderwijs
diehetverdient.Doordepragmatischeaanpakeneen
prachtigstukgereedschapgaanstudentenmodelleren
zelfsweerleukvinden.
18 19
Dinsdag17april
Model-driven development
Model-drivendevelopment(MDD)iseen
ontwikkelaanpakwaarbijdegemaaktemodel-
lenoptweemanierenbetekenishebben.
Allereerstisereeninformelebetekenis:het
modelalsabstraherendebeschrijvingvande
wereld,voorzoverdierelevantisvoorhet
teontwikkeleninformatiesysteem.Maarer
isookeenformelebetekenis:hetmodelals
formelespecificatievoorhettegenereren
systeem.ModellerenvolgensMDDisdus
evenzeer‘terugkijken’naareenbestaande
wereldals‘vooruitkijken’naardeconsequen-
tiesvoorhetsysteem.Ziefiguur1.
Systeemgeneratieuithetmodelisdegrond-
slagvaneen,waarbijdeapplicatieperiodiek
doorbelanghebbendenwordtbeoordeeldop
functionaliteit,usability,etc.Ditmaaktmodel-
lerentoteenexperimentelebezigheid.
DeMDD-toolvandecursus,Cathedron
geheten,ondersteuntditprocesoptimaal.
Inhoud en didactische aanpak
Welerendestudentenindezecursusgeen
methodendiefeilloostot‘hetjuistemodel’
leiden,want‘hetjuistemodel’bestaatniet.
Wellerenze,doorkennisoptedoenvaneen
aantalsteedsterugkerendebasispatronen,in
nieuweproblemensneldeovereenkomsten
metoudeproblemenherkennen.Zokunnen
zezichconcentrerenopwatechtmoeilijk
is.Zeontwikkeleninzichtindekrachtende
beperkingenvaneenmodeldoorkritische
reflectie,vergelijkingmetalternatievenenniet
inhetminstdoordegegenereerdeapplicaties
teonderzoeken.
Alsstudentbenjeindezecursus(100uur
zelfstudiemetvijffacultatievebegeleidings-
bijeenkomsten)voortdurendgetuigevan
experimentenénzelfaanhetexperimenteren.
Jeleertviavoorbeelden,informatiepatronen
enoefeningendatmodellerenbetekent:
steedsafwegingenmaken.Bijvoorbeeld
tusseneeneenvoudigestructuurmet
complexeconstraintseneencomplexe
structuurmeteenvoudigerconstraints.Of
tussenhardeconstraintsenvoorschriften
vooreenworkflow.
Indeblokken1en2vandecursusligtde
nadrukophetinformatiemodel.Destudent
maaktkennismetplatformonafhankelijkeen
platformafhankelijke(relationele)specificaties.
Hijleertwerkenmethetgereedschap
(Cathedron)enleertditintezettenom
modellen,viadedefaultapplicaties,ophun
meritestebeoordelen.Hijleertinformatie-
patronenherkennenentoepassen.Hijleert
dooreenmodulairebenaderingcomplexe
problemenoptedeleninkleineredeel-
problemen.
Inblok3gaathetomhetdoorontwikkelen
vaneenapplicatiemetnon-defaults,opbasis
vaneen(minofmeer)stabielinformatiemodel:
deuserinterfacewordtverderaangekleeden
erwordtlogicatoegevoegdalsimplementatie
vanconstraintsenbedrijfsregels.
Blok4isgewijdaanmeergevorderdeonder-
werpen:hetgebruikvansubklassenmetde
veleafwegingendiedaarbijhoren,hetstreven
naarflexibele,generiekeoplossingen(waarbij
subklassenveelalweersneuvelen!)eneen
relativerendevergelijkingvanverschillende
techniekenvoorinformatiemodellering.
Inhoud cursus Model-driven development
Blok 1: Modelgestuurd ontwikkelen
? Inleiding
? Model-drivendevelopmentmetCathedron
Blok 2: Structuur in informatie
? Informatie,objectenenfeiten
? Analyserenenmodelleren
? Informatiepatronen
? Methodischmodelleren
Blok 3: Interface en logica
? Gebruikersinterface(1)
? Gebruikersinterface(2)
? Logica(1)
? Logica(2)
Blok 4: Voortgezet modelleren
? Generalisatie
? Generiekmodelleren
? Casus:Vakantiepark
Informatiemodel, interfacespecificatie
en logica
Demodellenhebbendriecomponenten:
? informatiemodel
? interfacespecificatie? logica.
Dekernishetinformatiemodel,waarvooreen
UML-profilewordtgebruikt.Detoolisinstaat
omopbasisdaarvaneenzeerrijkdefault
systeemtegenereren.Inveelgevallenisdit
voldoendeomalsprototypeaangebruikers
voorteleggen.Ineeniteratiefproceskanhet
modelzodoendegevalideerdworden,totdat
hetstabielis.Indecursuswordtditproces
geoefend.Ziefiguur2,waarinditwordt
geïllustreerdvoorhetsimpelstevoorbeeld
uitdecursus,dealbumcollectievaneen
muziekliefhebber.Ditvoorbeeldwordtinde
loopvandecursusuitgebouwdtotonder
meereenmuziekwinkel,eenmuziekuitleen,
eenmediawinkeleneenwebmediawinkel.
DoordatCathedronsnelgenereert(erhoeft
niettewordengecompileerd),ishetvooreen
studentgeenenkelprobleemveelvuldigver-
Figuur 1:
Tweevoudige betekenis van
MDD-model
20 21
Dinsdag17april
anderingeninhetmodelaantebrengenen
dezetetesten.Bijaanpassingvanhetmodel
blijftdeoudestructuurzoveelmogelijkintact.
Cathedronzorgtdatzelfsbestaandepopulatie,
voorzovermogelijk,behoudenblijft.Hetfor-
muliervanfiguur2isdanooknietvoorniets
vanpopulatievoorzien.
Deinterfacespecificatielegthetuiterlijkenhet
gedragvandeinterfacevast:formulieren,
knopjes,menu’s,etc.Ditisinclusiefde
koppelingmeteventhandlers.Voorhet
genererenvaneendefaultapplicatieishet
informatiemodelvoldoende.Dedefault
applicatiewordtgegenereerdmetbehulp
vaneendefaultinterfacespecificatie,zoals
getoondinfiguur2.
Figuur3laateenstukjeinterfacespecificatie
zien,horendbijeenmaster-detail-formulier
voormuziekalbums.Degebruiktetaaliseen
simpelehiërarchischetaal,conformdehiër-
archischeopbouwvandeinterfacezelf.
Eenvolgendeuitbreidingisdelogicaom
bedrijfsregelsteimplementeren.Ziefiguur3,
meteenstukjelogicaomhetafleidbareveld
aantalTracksbijtehouden.Hiervoorwordt
een3GL-taalgebruikt(ObjectPascal).
Kracht en eenvoud
‘Krachteneenvoud’ishetmottovande
cursusenvanhetgebruiktegereedschap.We
gebruikeneendiagramtechniekdiezosimpel
isalsmaarkan,ondermeerdoordeopmaak-
conventieeenparent-klasse(master)hoger
danzijnchild-klassen(details)tetekenen.Dit
maakthetexplicietvermeldenvanstandaard-
multipliciteiten(0..1en0..n)overbodig,
waardoordediagrammenaanrustwinnenen
preciesdeessentietonen.Geenspoorzoeken
meer:inéénoogopslagisdenavigatierich-
tingduidelijkvanmasternaardetail(‘van
éénnaarveel’).Alsvanzelfvallendegrotere
diagrammendoordezeconventieuiteenin
modulaireonderdelen,zoalsbijvoorbeeldeen
vraag-,aanbod-entransactiemodule.
Fundamenteelinhetlichtvankrachten
eenvoudisdat‘primaireidentiteit’een
conceptuelehoofdrolheeftgekregeninde
vormvanidentiteitsregels(aangegevenmeti).
DitinafwijkingvanUML.Dieafwijkingen
zijnermeer.Bijvoorbeeldinhetvermelden
vanverwijzendeattributenenvanattribuut-
typen.WezijndusnietbanggeweestUML
aantepassen,daarwaarhetinonze
visietekortschoot.
Decursusmaaktonderscheidtussenmodel
en diagram.Eenmodeliseenspecificatie
endiemoetvolledigzijnvoorsuccesvol
genereren.Dediagrammendienenprimair
eencommunicatiedoel.Zekunnendoor
detoolmetmeerofminderdetailworden
Figuur 3:
Informatiemodel,
interfacespecificatie
en logica
Figuur 2:
Default systeem op basis
van informatiemodel
22 23
Dinsdag17april
afgebeeld.Aanvullendespecificatiesworden
verstrektviaeenedit-formulier,waarinook
platformonafhankelijkeinterfacespecificaties
kunnenwordenverstrekt.Eriseenschets-
modusdiealleenhethoognodigetoont,
voorbeginnendestudenteneenergprettige
voorziening.
Model-driven architecture
DeMDD-modellenvandecursusmoeten
gezienwordeninhetlichtvandeModel-
drivenarchitecture(MDA):hetdoorde
Objectmanagementgroup(OMG)opstapel
gezetteprogrammaommodellenzoveel
mogelijkplatformonafhankelijkenvolgens
gestandaardiseerdetechieken(waaronder
UML-klassendiagrammen)teontwikkelen.
IndeMDA-visiewordeninformatiemodel,
interfaceenlogicavolledigplatformonafhan-
kelijkgespecificeerdineenplatform
independant model(PIM).Vooreenspecifieke
platformcombinatie(bijvoorbeeldJavamet
eenrelationeleOracle-database)wordthet
PIMvolautomatischgetransformeerdnaar
eenplatform specific model(PSM).
Compilatieleidttoteenwerkendeapplicatie.
Eenalternatiefisdemodellen(opzohoog
mogelijkniveau,datwilzeggenidealiterPIM)
telatenuitlezendooreenenginedieinfeite
deapplicatieis.Elkewijzigingvanhetmodel
(informatie,interfaceoflogica)resulteert
dandirectineenwijzigingvandeapplicatie.
Deontwikkelomgevingendegebruikersom-
gevingzijninditgevaltweeviewsophetzelf-
desysteem.Cathedronwerktopdezelaatste
manier:uiterstgemakkelijkensnel.
Cathedron
Eenambachtsmankannietzondergoedge-
reedschap.BijdecursuswordtdeMDD-tool
Cathedrongeleverd.Tweejaargeledenwerd
toolbouwerMatticmetdezetoolwinnaar
vandeRAD-race(Rapidapplicationdevelop-
ment).Inmiddelsisdetoolinsamenwerking
metdeOpenUniversiteitdoorontwikkeld.Hij
isnuvoorzienvaneengrafischeinformatie-
modelleringsinterfaceopPIM-niveau
(ziefiguur4).
Uniekisdatmetdetoolnietalleennieuwe
systemenkunnenwordengegenereerd,maar
daterookreverseengineeringmeemogelijk
isvanbestaandedatabases,zelfsmetbehoud
vanpopulatie.
Cathedroniszeergeschiktomeeniteratief
ontwikkelprocesteondersteunen.Ineen
handomdraaiwordtdestructuurvaneen
modelgewijzigd,wordtdeinterfaceaange-
pastofwordteenstukjelogicatoegevoegd.
Natuurlijkkunnenweintrinsieklastigedingen
nietineenseenvoudigmaken.Eencomplexe
bedrijfsregelzalduseencomplexstukjepro-
grammerenvragen.Maarineenomgeving
diezoveelrijkdomkadogeeft,isdatvoorstu-
dentenjuistweereenaangenameuitdaging.
Cathedronkanelkdiagram(standaardin
UML-IM,dekeuzevoorhetcursusboek)
meteendrukopdeknopaanpassenaaneen
anderetechnieknaarkeuze,waaronderERD,
Bachman,ORMenpuurUML(zonder
identiteitsregels,verwijzendeattributenen
attribuuttypen).Didactischisditergprettig:
zokunnenwestudentenlatenziendatde
tekentechniekerinwezenniettoedoet.
Figuur 4:
Informatiemodellerings interface
van Cathedron
(schetsmodus en UML-IM)
Achteralleplaatjeszitdezelfderepository
endusdezelfdeinformatiestructuur.
WezoudenCathedronkunnenomschrijvenals
eenMDD/MDA-tool,doordathetbelangrijke
stappenheeftgezetopdewegnaarplatform-
onafhankelijkespecificatievaninformatie,
interfaceen(inminderemate)logica.
Terillustratie:dooreenvrijwelplatform-
onafhankelijkeinterfacespecificatiekosthet
nietveelmeerdaneendrukopdeknopom
eenweb-clienttegenerereninplaatsvaneen
Windows-GUI.
KenmerkenvanCathedronopeenrijtje
? Grafischeinformatiemodelleringsinterface,
voorplatformonafhankelijkespecificatie
vaninformatiestructuur
? Aanpassingenaaninformatiemodelvanuit
grafischeinterface,metbehoudvan
gebruikersgegevens
? Krachtigedefaultapplicatie? Ondersteuningmeerderediagram-
technieken,metmeerofminderdetail
? Reverseengineering,metbehoudvan
gebruikersgegevens
? GenererenvanWindows-applicatieof
web-client
? Snelleinstallatie? Hogeperformance
24 25
Dinsdag17april
Hans Blankendaal
Blauwdruk
Hans Blankendaal
Samenvatting
LoketMBO-ICT–eensamenwerkingsverbandtussen
deKenniscentraBeroepsonderwijsBedrijfslevenKenteq
enECABO-werktsinds2001samenmethetscholings-
veldenhetbedrijfslevenaaneenblauwdruk.Hierin
wordtdeMBO-ICTkwalificatiestructuurmetniet-regu-
lierecertificeringslijnenvergeleken,waardoorduidelijk
wordtwaaroverlapzit,maarookwaarzeelkaaraan
kunnenvullen.Doormiddelvandeblauwdrukkanhet
civieleffectvandiploma’s-ookinternationaal-worden
vergroot,waardoordekansenvandeschoolverlaterop
dearbeidsmarkttoenemen.Tevensisheteenhulpmid-
delvooropleidersomniet-regulierecertificeringslijnen
teintegrereninreguliereopleidingen.
Over de auteurs
Drs.L.J.G.M.Wiegerinkisdocentencursus-
ontwikkelaaraandeOpenUniversiteit.
E-mail:[email protected]
docentencursusontwikkelaaraandeOpen
Universiteit.E-mail:[email protected].
Ing.J.W.BijpostistoolontwikkelaarbijMattic
Software.E-mail:[email protected].
Ing.M.H.deGrootistoolontwikkelaarbijMattic
Software.E-mail:[email protected].
Ontvangst met koffie in de
Aula van de Universiteit van
Amsterdam
26 27
Dinsdag17april
Achtergrond
Hetbegonallemaalin2001methetproject
MBOTaskforceICT.Ditprojecthadalsvoor-
naamstedoelomietstedoenaanhettekort
aanICT’ersopdearbeidsmarkt.Uiteraardlag
hierbijdefocusophetmbo.Middelseenaan-
taldeelprojectenwerdeenbijdragegeleverd
aanhetterugdringenvandittekort.Binnen
hetmiddelbaarberoepsonderwijshebben
dekenniscentrao.a.deopdrachtomde
beroepenopdearbeidsmarkttevertalennaar
eenkwalificatiestructuurdielandelijkdoorhet
ministerievanOCWwordtvastgesteld.
OpdiemanierzorgtLoketMBO-ICTervoor
datervoldoendegekwalificeerdpersoneel
instroomtopdearbeidsmarkt.Inhet
verlengdedaarvanvondhetbedrijfsleven
hetnoodzakelijkomheldertehebbenhoe
reguliereennietregulierecertificeringslijnen
zichtotelkaarverhouden.Daarmeewashet
deelprojectBlauwdrukgeboren.
Doelstelling
Doorhetverbandtebeschrijventussen
regulierembo-diploma’senexterne
certificeringslijnen-vano.a.Microsoft,
CiscoenCompTIA-wordtdesamenhang
tussendiploma’sencertificatenduidelijk.
Dezetransparantiekomtdekansenvan
afgestudeerdembo-ICT’erstengoede.
Deblauwdruklaatzienwelkedelenvan
eenreguliermbo-diplomaookdoorexterne
certificatenkunnenwordeningevuld.ROC’s
wetenopdiemanierhoezedieparticuliere
certificeringslijneninhunopleidingen
kunnenintegreren.Dembo-ICT’erskomen
beterbeslagentenijsmetdegewilde,
internationaleerkendecertificaten.
Inhetverledenverliepdesamenwerkingtussen
reguliereenparticuliereopleidersopditvlak
moeizaam,maaromdatLoketMBO-ICT
vanaf2001wasgestartmetdeinvoeringvan
competentiegerichtberoepsonderwijszagen
deopleiderselkaarnietlangeralsconcurrent.
Wezagenvooraldatweelkaaraankonden
vullen.CertificeringenvanbijvoorbeeldMicro-
softhebbennoueenmaaleenbepaaldciviel
effectbinnenhetbedrijfsleven.Hetheeftgeen
zinomdatalskenniscentrumofalsreguliere
opleiderteontkennen.Bovendienbeschrijven
dezecertificeringenvakmatigecompetenties
dienoodzakelijkzijnvooreenICT’er.DeICT-
kwalificatieprofielenbeschrijvendaarnaast
ookdeniet-vakmatigecompetentiesdie
vanbelangzijnomalsICT’ergoedtekunnen
functioneren:samenwerken,communiceren,
projectmatigwerken,etcetera.Aangezienveel
bedrijvenvragennaarMicrosoftenCisco-
certificeringenophetmomentdatereen
ICT’ermeteenregulierdiplomasolliciteert,
ishetjuistbelangrijkomdiesamenwerking
tezoeken.
Deblauwdrukiseenvergelijkingvanreguliere
enparticuliereopleidingen,certificatenen
diploma’s.Dezeblauwdrukcreëertineerste
instantietransparantietussenverschillende
opleidingenencertificeringslijnen.Detrans-
parantiemaaktduidelijkwaaroverlaptussen
opleidingenziten/ofwaaropleidingenelkaar
aanvullen.Daarnaastbiedthetookduidelijk-
heidnaardeelnemerstoe.Ophetmoment
datzijgaansolliciteren,kunnenzijopgrond
vandeblauwdrukaangevenwathunreguliere
diplomawaardisalsjehetvergelijktmet
deniet-regulierecertificeringslijnen,waar-
meehetdustevensduidelijkheidgeeftnaar
potentiëlewerkgeverstoe.Deblauwdrukkan
uiteraardookgebruiktwordendooropleiders.
ErzijnnogalwatROC’sbijvoorbeeldCisco
Academy.Middelsdeblauwdrukkunnenze
achterhalenhoezedeinhoudvandeCisco
moduleskunnengebruikenenkunnen
integrereninhetreguliereopleidingstraject.
Hoe?
Hoekomtzo’nblauwdruktotstand?Inprin-
cipefaciliteertLoketMBO-ICTzogenaamde
expertmeetings.Bijzo’nbijeenkomstzijn
devolgendepartijenbetrokken:
? vertegenwoordigersvandecertificering
dieinhoudelijkvergelekenwordt
? vertegenwoordigersvanuithetscholings-
velddieinhoudelijkkennishebbenvan
zowelderegulierecertificeringalsdeniet-
regulierecertificering
? vertegenwoordigersvanuithetbedrijfsleven
dieinhoudelijkopdehoogtezijnvanhet
ICT-vakgebied.
Caroline Nevejan, keynote
speaker, in Auditorium van de
Hogeschool van Amsterdam
28 29
Dinsdag17april
Ditlijktheelsimpel,maargedurendede
afgelopenjarenhebbenwegemerktopinter-
nationalecongressendatdezemaniervan
samenwerkingzeeruniekis.Alleenin
EngelandenZuid-Afrikawerkenreguliere
enniet-reguliereopleidersopdezemanier
samen.Welmerkenwedatinbijvoorbeeld
Scandinaviëdebereidheidomsamente
werkengroeiendeis.Aandeanderekantzien
wedateenmogelijkesamenwerkingtussen
reguliereenparticuliereopleidersnogsteeds
nietvandegrondkomt.
Voordelen
Samengevatbiedtdeblauwdrukduseigenlijk
alleenmaarvoordelen.Deblauwdrukmaakt
werknemersmobielopde(internationale)
arbeidsmarkt.Doormiddelvandeblauwdruk
kanhetcivieleffectvandiploma’sworden
vergroot,waardoordekansenvandeschool-
verlater/werknemeropdearbeidsmarkttoe-
nemen.Deblauwdrukbiedtmogelijkheden
voorreguliereonderwijsinstellingenommet
behulpvandoordebranchegewensteofzelfs
vereistecertificeringslijneninvullingtegeven
aankenniselementenbinnendecompetentie-
gerichtekwalificatiestructuur.Hiermeewordt
hetookeenvoudigeromaantesluitenbij
actueleontwikkelingenopdearbeidsmarkt.
Deblauwdrukisookeenbruikbaretoolvoor
EVC-trajecten(EVCstaatvoor‘eerderverwor-
vencompetenties’).Screenersvanportfolio’s
enassessorenkunnensnellerenmakkelijker
zienofcertificaten,diploma’se.d.‘dekkend’
zijnvoordelenvandekwalificatiestructuur.
Toekomst
LoketMBO-ICTheeftondertusseneenaantal
modulesvanMicrosoft,CiscoenCompTIA
gepubliceerd.Uiteraarddientdievergelij-
kingsteedsgeactualiseerdtewordenophet
momentdaterwijzigingenplaatsvinden.
Daarnaastzijnerplannenomdecertifice-
ringenvanNovellenECCounsilinhoudelijk
tevergelijkenmetdeICT-kwalificatiestructuur.
Daarwaarweonsinhetverledenbeperkt
hebbentoteenblauwdrukopmbo-niveau
zullenwein2007ookgaankijkennaarenkele
aanverwanteopleidingenopandereniveau’s.
OphetmomentdatjemetbijvoorbeeldCisco
aantafelzitenconstateertdateenbepaalde
modulejuistnietopmbo-niveauligt,maarop
hbo-niveaudanishetinteressant-uiteraard
metbetrokkenenvanuithethogerberoeps-
onderwijs-omtebekijkenofjedeblauwdruk
uitkuntbreiden.Uiteindelijkzaldeblauwdruk
eenbeeldmoetengevenvanallerelevante
opleidingenbinneneensector.Ditbiedt
ookweernieuwemogelijkheden;hetwordt
daarmeeookeeninstrumentinhetkadervan
opscholing.
Voor meer informatie kunt u terecht op de site
van Loket MBO-ICT: www.loketmboict.nl.
TISO in het onderwijs:
werken met dossiers uit echte
automatiseringsprojecten
Mark van den Brand
Anda Counotte
Stef Joosten
Frans Mofers
Ahmed Nait-Aicha
Irene de Ruiter
Samenvatting
TISO(Onderwijsenonderzoekmetauthentieke
dossiersvanautomatiseringsprojecten)iseenproject
gefinancierddoordeDigitaleUniversiteitenuitgevoerd
onderleidingvandeOpenUniversiteitNederland.
Bedrijvenstellenprojectdossiersterbeschikking,deze
wordenontslotenviahetTISO-web,erwordenleertaken
bijgemaaktenditgeheelvormtdebasisvoorvernieu-
wingvanhethbo-enwo-onderwijsophetgebiedvan
informatiesystemeninNederland.Hetprimairedoel
isstudententeconfronterenmetdecomplexiteitvan
real-lifeprojectdossiers,omzeopdezewijzebetervoor
tebereidenopdetoekomstigeberoepspraktijk.Diverse
testteamshebbenhetTISO-webinconcreteonderwijs-
situatietoegepastendefeedbackvandezetestteams
heefttotverbeteringenvanhetTISO-webgeleid.Na
deprojectfasewordthetTISO-webgeëxploiteerden
uitgebouwddoordeOpenUniversiteitNederlandende
HogeschoolvanAmsterdam,insamenwerkingmetde
communityvangebruikers.
Keywords
www.TISOweb.nlinformatiesystemenonderwijs,project-
dossier,bestpractice,leertaak,professionelediscretie
Anda Counotte
30 31
Dinsdag17april
Introductie
www.TISOweb.nl
Inhetinformatiesystemenonderwijs(IS-
onderwijs)verwervenstudentenpraktijk-
gerichtecompetentiesdienodigzijnomeen
informatiesysteemteontwikkelen,aante
passenofteonderhouden,zoalsmodelleren,
requirementsanalyse,bestekkenschrijven,
hetwerkeninprojecten,enzovoort.Oplei-
dingeninhboenwostrevenernaaromhun
onderwijszogoedmogelijkopdepraktijk
telatenaansluiten.Eenprobleemisechter
datdeontwikkelingvaneenechtinformatie-
systeemmeestaleencomplexprojectis
endiecomplexiteitindevormvankleine
opdrachtenbijapartevakkennietnagebootst
kanworden.Bijopdrachtenenstagesinde
bedrijfscontextdomineertvaakdepraktijken
isdekoppelingtussendepraktijkende
theorieeveneensvoorverbeteringvatbaar.
Hetinformatiesystemenonderwijssluitdus
nietgoedaanopdepraktijk.Onderzoekbe-
vestigtdit;onderzoekwijstuitdat75%vande
projectenwaarincomputersystemen
gebouwdworden,nietgoedverloopt:erwordt
nietgebouwdwatverwachtwasoferwordt
nietgebouwdbinnendevoorafgestelde
grenzenvantijdenbudget.Daarvaniscirca
80%hetgevolgvanfactorenophetgebied
vanorganisatieencommunicatieen20%
hetgevolgvantechnischefactoren.Kortom,
meeraandachtinhetonderwijsvoorfaal-en
succesfactorenbinnenechte,complexe
automatiseringsprojectenisnoodzakelijk.
Doorhetaanbiedenvanauthentiekebedrijfs-
casuïstiekindevormvandossiersvanechte
automatiseringsprojectenkunnenstudenten
ineenonderwijsomgevingdeechteproces-
gangbeleven.Hetverzamelenentoegankelijk
makenisechtervooréénopleidingonbetaal-
baar.Doorsamenwerkenontstaanwelmoge-
lijkhedenquafinanciënen‘kritischemassa’.
TISO: Onderwijs en onderzoek met authentieke
dossiers van automatiseringsprojecten.
TISOiseenprojectdatin2005en2006is
uitgevoerdvoordeDigitaleUniversiteitdoor
zesonderwijspartners:OUNL,HvA,Vrije
Universiteit,TechnischeUniversiteitEindhoven,
HogeschoolRotterdam,FontysHogeschool.
InhetTISO-webzijndossiersontslotenvan
automatiseringsprojectenvanmeerdantien
bedrijveneninstellingenenisereenaantal
leertakenbijgemaakt.HetTISO-webwordt
geëxploiteerdenuitgebouwdineencom-
munitymodeldoordeOpenUniversiteiten
deHogeschoolvanAmsterdaminsamen-
werkingmetdecommunityvangebruikers.
HetdoelvanTISOishetversterkenvande
praktijkaansluitingdoordatstudentenineen
realistischecontextwerkenaanauthentieke
bedrijfscasuïstiek.Zovindteentransformatie
plaatsvantheoretischoefenennaarbeleven
vandepraktijk.AfnemersvandeTISO-
producten,universiteitenenhogescholen,
blijvenvrijomhuneigenonderwijsinte
richten,maarmakengebruikvanTISOals
praktijkcontext.TISOrichtzichopinformatie-
systemenonderwijsineenbredezin.Voor
zowelstudenten(technische)informatica,
informatiekundealsbedrijfskundeenbedrijfs-
economiezijnercasussenenleertaken
ontwikkelddiedeautomatiseringsprojecten
vanuitverschillendeinvalshoekenbenaderen.
Het nieuwe samenwerken in het ICT onderwijs
HetTISO-webfaciliteertzowelinstitutionele
samenwerkingtussendocentenvanverschil-
lendeopleidingeneninstitutenalsverticale
samenwerkingtussenbedrijfsleven,docenten
enstudenten.ViahetTISO-webkomen
studentenendocentendirectincontact
metdeproblematiekuithetbedrijfsleven
enhetbedrijfslevenheeftviahetTISO-web
demogelijkheidomstudentenendocenten
inhoudelijkte‘sturen’.VerderzorgthetTISO-
webervoordatbedrijvenendocentendirect
danwelindirectsamenkunnenwerkenaan
hetontwikkelenvannieuwepraktijkgerichte
leerstofmaarookdocentenwerkenonderling
samenaanhetontwikkelenendelenvande
leerstof.Weziennualdatdedocentenuitde
testteamsmeteerderontwikkeldeleertaken
aandeslaggaan,zijgebruikenbestaande
leertakenalszodanigofalsinspiratiebronom
nieuweleertakenteontwikkelen.Bovendien
kunnenstudentenendocentenviafeedback
opdeprojectenvandedossierseenbijdrage
leverenaanoplossingenvoorhetbedrijfs-
leven.HetTISO-webisprimairbedoeldvoor
onderwijs,maardeprojectdossierskunnen
ookeenstartpuntvormenvoormeerfunda-
meteelonderzoekophetgebiedvanauto-
matiseringsprojecten.
Aanpak TISO
HetTISO-teamverzameltdossiersvan
automatiseringsprojectenvanbedrijvenen
instellingen,ontsluitdezeinhetTISO-web,
karakteriseertdeverkregendossiersenmaakt
erleertakenbij.Opleidingenkunnendeze
leertakenvervolgensgebruikeninhuneigen
onderwijs.Hetmodeldatzedaarbijgebruiken
isaanhenzelfomtebepalen.
HetsuccesvanTISOwordtvoornamelijk
bepaalddoordedossiersdieterbeschik-
kingvanhetonderwijswordengesteld.De
kwaliteitvandeprojectdossiersalsmedede
diversiteitvandeverkregendossierszalzijn
invloedhebbenopdekwaliteitvanhetonder-
wijsdatermeeontwikkeldkanworden.
DeprimairedoelenvanhetTISO-projectzijn:
? hetverwervenvandossiers;
? hetbruikbaarmakenvandedossiersvoor
hetonderwijsdoormiddelvanhetkarak-
teriserenvandedossiersenhetdefiniëren
vanopdrachten(leertaken);
? hetontsluitenvandegedefinieerdeleertakenendossiersviaeendigitale
leeromgeving;
? hetwaarborgenvandeprivacyvandeper-
sonendiegenoemdwordenindedossiers.
Verwerven van dossiers
Bedrijveninvesterengraaginbeter
(informatiesystemen)onderwijsomopden
duurtekunnenprofiterenvangoedeafgestu-
deerden.Bovendienishetvoorhennatuurlijk
eenultiememogelijkheidomalspotentiële
werkgevermeerbekendterakenbijeenzeer
interessanteensteedsschaarserwordende
groepstudenten.Beideredenenzijnvoor
veelbedrijvenvoldoendeomdossierster
beschikkingtestellen.
Opditmomenthebbenweruim10project-
dossiersontvangen.Diversebedrijvenen
instellingenhebbennogdossierstoegezegd.
Hetstrevenisdecollectievandossiers
voortdurenduittebouwenentevernieuwen,
zodatviadedossierseenbreedscalavande
ontwikkelingvaninformatiesystemenkan
32 33
Dinsdag17april
wordenafgedekt,variërendvanoffertestot
implementatie,vanoffshoringtotuitfasering.
Verderwordtermomenteelonderzochtof
OpenSourceprojectenbruikbaarzijnalspro-
jectdossiers.Hetgebruikvanprojectdossiers
opbasisvanOpenSourceheefttweevoor-
delen:zezijnEngelstaligendezedossiers
omvattenbroncode.Bedrijvenstellen
broncodeslechtsmondjesmaatbeschikbaar.
Bruikbaar maken voor het onderwijs
DewerkwijzevanTISOissterkgebaseerd
opprototyping.Eerstisopkleineschaaleen
aantalaspectenonderzocht,waaronder:
? zijnbedrijvenbereidomprojectdossiers
aftestaan;
? kunnenerleertakengemaaktwordenaan
dehandvandeprojectdossiers;
? kunnendocentenenstudentenuitdevoetenmetdeleertaken;
? ishetzonderveelinspanningmogelijkeen
zodanigantwoordmodeltemakendathet
docententijdsbesparinglevert;
? hoekaneenforumingezetwordenomde
samenwerkingtussenontwikkelaarsen
docentenbijhetontwikkelenengebruik
vanleertakenencasussenbeterteonder-
steunen?
Ontsluiten van leertaken en dossiers
Voorhettechnischontsluitenvanleertaken
wordtprimairgekekennaarelektronischeleer-
omgevingen.Hetontsluitenvandeleertaken
isgeenprobleem.InhetTISO-projectzatde
uitdagingindeontsluitingvandeproject-
dossiers.Dezehebbenoverhetalgemeeneen
behoorlijkeomvang.Hetvindenvandejuiste
informatieindezeomvangrijkedossiers
wordtalsmoeilijkervaren.Omhetzoekente
verbeteren,isereenzoekfunctieaanhet
TISO-webtoegevoegd.Hiermeekanmenop
basisvantrefwoordenhetdossierdoorzoeken.
Hetisessentieeldatalleendocentenen
studententoegangtotdedossierskrijgen.
Bedrijvengevendezedossiersonderde
aannamedatdezedossiersalleenvooronder-
wijsdoeleindenwordengebruikt.Hetisdus
onmogelijkomdezedossiersopeenpublieke
webserverteplaatsenofuitteleverenaan
onderwijsinstellingenzodatzijdieophun
lokaleelektronischeleeromgevingenkunnen
plaatsen.
Waarborgen van de privacy van de personen die
genoemd worden in de dossiers
Omdatervanechtenietopgeschoonde
dossierswordtuitgegaan,staandaarook
denameninvandemedewerkersuitde
projecten.Omtewaarborgendathunprivacy
nietwordtgeschonden,wordtinhetcontract
metdegebruikersvanTISOeenpassage
opgenomendieaansluitbijdegedragscode
vandeVRI,verenigingvoorregisterinformatici,
gedragsregel5:‘DeRIdientdegegevensdie
inhetkadervandeopdrachtverkregenzijn
vertrouwelijktebehandelenendezealleen
tegebruikenvoorhetdoelwaarvoorzezijn
verstrekt.’
ViadeleertaakProfessionelediscretieworden
studentenhiervanbewustgemaakt.
Community van gebruikers
Onderwijsmateriaalheefthetkenmerkstatisch
tezijn.Studieboekenwordengeschreven
engepubliceerd.Hetwebbiedtjuistde
mogelijkheidomhetstatischeaspectuithet
onderwijsmateriaaltehalen.HetTISO-web
benutdezemogelijkheidvolledig.Leertaken
endossierswordenontslotenengebruikers,
indevormvandossierleveranciers,docenten
enstudenten,wordenuitgenodigdomaan
dedynamiekvanhetonderwijsmateriaalbij
tedragendoornieuwedossiersenleertaken.
Omditverdertestructurerenentefaciliteren
iseenforumingericht,hierinkunnendocenten,
studentenendossierleveranciersmet
elkaardiscussiërenenideeënuitwisselen
metbetrekkingtotleertakenendossiers.
Ervaringen met TISO
HetontwikkelenvanhetTISO-web,het
verzamelenvandossiersenhetmakenvan
leertakenzijnhandinhandgegaan.Viahet
TISO-webwordenleertakenendossiervoor
docentenenstudentenontsloten.Ditstelde
onsinstaatomineenvroegstadiumhet
conceptvanhetTISO-webaangeïnteres-
seerdedocentenvoorteleggen.Omzoveel
mogelijkfeedbacktekrijgenhebbenwege-
bruikgemaaktvaneenaantaltestteams.De
ledenvandezetestteamswarendocentenvan
diverseonderwijsinstellingen(27docenten
van14instellingen)diehetTISO-webinhun
onderwijsgebruiktenomtezienhoehetin
hunonderwijsingepastzoukunnenworden.
Dedocentenenstudentenhebbenaanhet
eindvandecursuseenenquêteingevuldmet
alsdoelzoveelmogelijkfeedbackteverza-
melenoverhetgebruikvanhetTISO-web,de
bruikbaarheidvandeleertakenendergelijke.
Zoweldestudentenalsdedocentenvinden
datdedossierseengoedinzichtgeveninde
praktijk.Studentenvindendeleertakeninte-
ressant.Verderiseraanheteindvaniedere
34 35
Dinsdag17april
testperiodeeenbijeenkomstgeweestwaarbij
dedocentenvanhettestteamhunervaringen
methetTISO-webkondentoelichten.De
resultatenvandezeenquêtesenbijeen-
komstenhebbentotverbeteringenvanhet
TISO-webgeleid.
Zoweldocentenalsstudentenhaddensterke
behoefteaaneenzoekfaciliteitomopbasis
vankeywordseendossiertedoorzoeken.Om
destructuurvandedossiersbeterinzichtelijk
temakenishetmogelijkgemaaktdeboom-
structuurvandemappentevisualiseren.
Merkop,dathetuitgangspuntvanTISOis
omdedossiersinhunoorspronkelijkevorm
telaten.Omdedossierstochtoegankelijker
temaken,wordtaaniederprojectdossiereen
documenttoegevoegdmetmeercontext-
informatieoverhetprojectenhetbedrijf.
Dezeinformatiewordtdoorhetbedrijf
geleverdenbestaatuitondermeerkeywords
enprobleemstelling.
Ineenvervolgprojectwillenwijonderandere
dezoekfunctievoordocentenverbeteren.
Conclusies
TISOmaakthetinformatiesystemenonderwijs
praktijkgerichterenlevertallebelanghebbenden
voordelenop:
? Studentenkrijgeneenbeterinzichtindeprocessen,omvangencomplexiteitvan
automatiseringsprojecten.Zewerkenmet
actueleauthentiekecasuïstiek.Endoordat
zelerenvoortbouwenophetwerkvanpro-
fessionals,dringteveneensdenoodzaakvan
goededocumentatieencommunicatiedoor.
? DoorhetontwikkelenvanTISOineen
boveninstitutioneelsamenwerkingsverband
ispraktijkgerichtonderwijseindelijk
betaalbaarvoorindividueleonderwijs-
instellingen.
? DocentenwerkengraagmetTISO.Hun
onderwijswordtnietalleenpraktijkgerichter,
hetwordteveneensspannenderenuitdagen-
derterwijldevoorbereidingstijdafneemt.
? Bedrijveninvestereningoedopgeleidetoekomstigewerknemersenindenaams-
bekendheidalswerkgever.
HetsuccesvanTISOwordtvooreengroot
gedeeltebepaalddoordebereidwilligheidvan
bedrijvenhunprojectdossiersterbeschikking
vanhetonderwijstestellen.Hetisdaarbij
essentieeldatdeverzamelingvanproject-
dossiersregelmatiggeactualiseerdwordt.
Naastdeinbrengvanbedrijvenisheteven-
eensbelangrijkdatonderwijsinstellingen
(dedocentendus)aandeslaggaanmethet
TISOmateriaal,nietalleendoorontwikkelde
leertakenencasusseninhetonderwijste
gebruikenmaarookdoorzelfopbasisvande
projectdossiersnieuwespannendeleertaken
teontwikkelen.
HetuitgangspuntvanhetTISO-webisdos-
siersaantebiedeninonbewerktevormom
zodoendehetleereffecttemaximaliseren.
Hetwerkenmetdezeenormehoeveelheid
ongestructureerdeinformatiewordtdoor
zoweldocentenalsstudentenalseen
uitdagingervaren.
HetTISO-projectiseenuitdagendproject
zowelvooronderwijsinstellingenalsde
ICT-bedrijven.Doornauwesamenwerking
kunnenoponderwijsgebiedmooieresultaten
bereiktwordenenkandekennisuitwisseling
tussenonderwijsinstellingenenICT-bedrijven
versterktworden.
Referenties:
Counotte,A.etal.(2005)‘Betereinformatie-
systemendoorbelevingsonderwijs’,TINFONTijd-
schriftvoorinformaticaonderwijs,14(4)126-129
Afstudeeronderzoek‘Eenonderzoeknaardekloof
tussendetheorieendepraktijkvan
informatiesystemenonderwijsendebehoefteaan
eenTISO-web,VrijeUniversiteit2006
CounotteA.enJoostenS.S.BijdrageWerk-
conferentieEZ‘ICT-competentiesindeberoeps-
omgeving’,(november2006):Samenwerken:over-
bruggenvandeklooftussenpraktijkenonderwijs.
MontenarieR.envanElkW.(2007)Verkennend
onderzoeklearningblends,Beschrijvingpraktijk-
voorbeeldenlearningblends,bijlage11TISO,zie
http://www.m-ict.nl/index.php?option=com_conte
nt&task=section&id=7&Itemid=109;laatstgeraad-
pleegd20aug.2007.
Opening in de Aula van de
Universiteit van Amsterdam
36 37
Dinsdag17april
De toepassing van een
draadloze sensornetwerk in
de zorg - een gezamenlijk
onderzoek door wo
en hbo-studenten
Christian Gibson, HogeschoolvanAmsterdam
Ben Kröse, HogeschoolvanAmsterdamen
UniversiteitvanAmsterdam
Bart Naus, HogeschoolvanAmsterdam
Wijnand Paling, HogeschoolvanAmsterdam
Tim van Kasteren, UniversiteitvanAmsterdam
Samenvatting
HetCAREnetprojectiseenactiviteitvanhetlectoraat
‘DigitalLife’vanhetInstituutvoorInformationEnginee-
ringinAlmereenwordtuitgevoerdonderdegezamen-
lijkeparapluvandeUvAendeHvA.Deopzetisom
dewoonomgevingvanbejaardenenhulpbehoevenden
temonitorenmetbehulpvaneensensornetwerk.Het
eerstedeelproject,datinjuni2007afliep,beperktzich
tothetselecterenvandehardwareenhetinstalleren
vanhetnetwerk.Dittrajectvanhetprojectisgericht
opverwervenvandenodigetechnischeknowhowen
hetonderzoekenvandemogelijkhedenominformatie
tecreërenuitdesignalendiedoorhetnetwerkgele-
verdworden.Heteinddoelistenslotteomdagelijkse
activiteitenvanhuisbewoners(zgn.activitiesofdailylife-
ADL’s)teherkennenuitcombinatiesvansensorsignalen
enompatronenindezeactiviteitenvastteleggen.
Keywords:
sensoren,draadlozenetwerk,smarthomes,zorg,
monitoren,ambientintelligence,aginginplace,
activitiesofdailylife.
Ben Kröse
Deelnemer NIOC 2007
38 39
Dinsdag17april
Inleiding
Gedurendedeafgelopendecenniais
kunstmatigeintelligentieverhuisdvande
mainframe,viadepersonalcomputer,tot
decomputerchipwaarmeesteedsmeer
huishoudsapparatuurtegenwoordigwordt
uitgerust.Detoenamevandeimplementatie
vanintelligentieinconsumentenapparatuur
leidtooktoteennieuwerolvoorICTtechno-
logieindesamenleving.Wijconstaterendat
ICTnietslechtsbenutwordtalstoolvoorde
informatieverwerkingmaardathetookzelf
eenconsumentenproductaanhetwordenis.
BinnenhetbedrijfslevenheeftICTaldecennia
langeenonmisbarebijdragegeleverdtothet
ordenenenhetbeheersenvangrotehoeveel-
hedengegevens.Aanvankelijklagdegrootste
behoefteaanhetvastleggenvantransacties.
Gedurendedelaatstejareniserechtersteeds
meerbelangstellinggewordenvoorintel-
ligentesystemen,diewaardevolleinformatie
kunnenproducerenuitdeontstanegegevens-
verzamelingen.Patroonherkenningen
datamininghebbenbijv.geleidtotknowledge
discovery(KDD).
Dezelaatsteontwikkelingiskenmerkendge-
weestvoorde90’erjaren.Pastegenheteinde
vandevorigeeeuwisechterdetoenamevan
ICT-technologieinconsumentenapparatuur
goeddoorgedrongen.Digitalefotografie,
laptops,PDA’s,GPSvoertuignavigatie-en
volgsystemen,intelligentetelefoonse.d.zijn
tegenwoordigvrijwelonmisbareonderdelen
vanonzedagelijkselevengeworden.Deze
technologischevooruitgangindeapparatuur
isookgepaardgegaanmetdevoortschrij-
dendeontwikkelingvandraadlozenetwerk-
technologie.Delaatstejarensprekenweook
welvan‘AmbientIntelligence’.
Erzijntalrijkemogelijkhedenvoortoepas-
singvandezenieuwetechnologie.Erbestaat
zelfstegenwoordigeenpatent(VSpatentnr.
6199239)vooreentandenborstel,voorzien
vaneenintelligentemuziekchip,diegebruikers
hiernnertomhuntandentepoetsen.
OnderzoekersvanhetInstituutvoorInfor-
mationEngineeringinAlmere(IIE)menen
echterdaterooknuttigertoepassingen
vanambientintelligencedenkbaarzijn.Zij
ervarenhetgebrekkigeoverdragenvanken-
nisvanuithethogeonderwijsnaarhetMKB
alseenremopdeproduktontwikkeling.De
kenniskringvanhetIIEwildaaromverande-
ringhierinzientebrengendooreenbunde-
lingvankrachten.(Kröse,2004).
StudentenvandeUvAendeHvAwerkenin
ditkadergezamenlijkomtoepassingenvan
ICTtechnologieindezorgsectornaderte
onderzoekenenomhunbevindingenonder
deaandachttebrengenvanbedrijvenen
andereorganisatiesdiedetechnologie
zoudenkunnenexploiteren.
EenvandezeprojectenishetCAREnet
project,gerichtopdetoepassingvandraad-
lozesensornetwerkenineenzorgomgeving.
Heteerstetrajectwordtindezepaper
beschreven.Eenbelangrijkemotivatie
voorhetprojectisdewensominbescheiden
mateeenbijdragetekunnenleverenaan
hetbeteugelenvandevoorzienestijging
vanzorgkosten.
Insektie2beschrijvenwijdeachtergrondvan
hetonderzoeksproject.Wijlateninhetkort
zienhoedekostenindezorgsectorgedurende
deafgelopenjarenzijngestegen.Wijgeven
ookaanhoewijdenkendezorgtakente
kunnenondersteunendoorhetmonitoren
vanactivitiesofdailylivingineenzorgom-
geving.Insektie3beschrijvenwijhettest-
netwerkdathbo-studentenNausenPaling
hebbenontworpenenineenacademisch
verpleeghuishebbengeïnstalleerd.Insektie
4presenterenwijderesultatenvanditeerste
trajectvanhetonderzoek.
De kosten van de vergrijzing
Methetoogophetbeteugelenvandestij-
gendezorgkostenheeftéénvandekennis-
kringledenvanhetIIEinseptember2006
contactgezochtmetdeViviumzorggroep.
Naastthuiszorgendagactiviteitenexploiteert
Viviumeen11-talzorginstellingeninderegio
Gooi-noordendenoordelijkeVechtstreek.
Wijzijninoverleggetredenmetéénvandeze
instellingen-hetacademischeverpleeghuis,
Naarderheem.MetdirecteurMarcoWisse
isergekozenomineersteinstantieeen
experimenteelsensornetwerkteontwerpenen
installerenindepsychogeriatrischeafdeling.
DeprojectnaamCAREwerdgekozen.
Deacronymstaatvoor:‘ContextAwarenessin
ResidencesforElders’.
Decentraleonderzoeksvraagluidde:
‘How can autonomous sensor network systems
be used to identify and monitor activities of daily
living in ways which will be supportive to care
workers?’
Aula van de Universiteit
van Amsterdam
40 41
Dinsdag17april
Vandezehoofdvraagkunnenwijgelijkde
vraagstellenwatwijonder‘supportive’
verstaan.Hetprojectging,metname,om
hetbeperkenvandeverwachtetoenamein
zorgkosten,diedoordebevolkingsvergrijzing
voordedeurstaat.
Eenbelangrijkdeelvandezevergrijzingskosten
zalvermoedelijkontstaandoordekostenvan
nieuwebeddeninverzorghuizenenverpleeg-
huizen,dienodigwordendoordetoename
vanhetaantalhulpbehoevendeouderen.
Iedereuurminderdiemedewerkersmoeten
bestedenaanhetmonitorenvanactiviteiten
vanpatiëntenindeverzorgingshuizenenver-
pleeghuizeniswinst.Eensensornetwerkzou
hierdienstkunnendoendoorbijvoorbeeld
bewegingvandwalendegeriatrischepatiën-
tentesignaleren.Wanneerditnetwerkookin
staatzouzijnurgentiesituatiesoptesporen
ensignalerenisdeondersteunendewaarde
evident.Ditisdanookineersteinstantiede
betekenisvan‘supportive’inonzekernvraag.
Eénanderebelangrijkewinstpostmoetechter
gezochtwordeninhetzorgendatouderen
langerzelfstandigkunnenblijven.Inde
literatuurishierveelovergeschrevenonder
hetsamenvattendebegrip‘AginginPlace’
(Lawler,2001).
AginginPlaceiseendoeldatvelen-vooral
deouderenzelf-voorogenhebben.Degenen
diedeervaringalkennenvanhetplaatsen
vaneenouder,dienietmeeradequaatvoor
zichzelfkanzorgen,ineenverzorgingshuis,
wetenhoetraumatischditkanverlopen.
Hoedringendzaldeverwachtestijgingvan
zorgkostenwordenvoordesamenleving?
Hetantwoordhieropkaninéénwoord
gegevenworden:dramatisch!
Dezorgkostenzijnnl.ineentijdsbestekvan
slechtsvijfjaarmetmaarliefst50procent
gestegen.Datblijktuitberekeningenvan
hetCollegevoorZorgverzekeringen(CvZ)
[1].DekostenvoordeZiekenfondsweten
deAlgemeneWetBijzondereZiektekosten
(AWBZ)stegenindeperiode2000-2005van
27,6miljardnaar41,5miljardeuro.Ditkomt
neeropeengemiddeldestijgingperjaarvan
8,5procent.
Dezekostenstijgingisechterachterderug.
Zullendekostenzoblijvenstijgen?Datzit
erdikin.Overslechtstweejaartijd(2009)
inNederlandzullende40-plussersineen
meerderheidzijn.Hetaantaleconomisch
actievenzalblijvendalen.Dezedemografisch
trendszijnduidelijkinkaartgebracht(Pageet
al.2004).Devergrijzingzaloverruimdertig
jaarhaarhoogtepuntbereiken.Tussennuen
2038zalhetaantal65-plusserstoenemenvan
2,4naar4,3miljoen.Eenkwartvande17mil-
joenNederlandersisdan65jaarofouder.In
ditkaderzoekenwijnaarmogelijkhedenom
‘AginginPlace’tekunnenprolongeren.
Bestaand onderzoek
DemogelijkhedenomAginginPlacetekunnen
prolongerendoormiddelvanhetmonitoren
vanouderenmetbehulpvaneensensor
Aula van de Universiteit
van Amsterdam
42 43
Dinsdag17april
netwerkzijnalonderzocht(Wilson,2005).
Zijnbenaderinghieldinhetmonitorenvan
zogenaamde‘activitiesofdailylife’(ADL’s).
Dezeactiviteitenzijninkaartgebracht(Katz,
1963).Tegenwoordigishetmetenvandeze
activiteiteneenbelangrijkecontrole-instru-
mentgewordenindeverpleegkunde.Wilson
tabuleertdeactiviteiten[2]inrangordevan:
? belangrijkheid,? moeilijksheidsgraadvanhetmonitorenen
? detienmeestbruikbareactiviteiten
Het monitoren van ADL’s
Wijdenkenindewoonomgevingvanhulp-
behoevendendeADL’stekunnenmonitoren
metbehulpvaneendraadloossensornetwerk.
Teneindedekostentebeperkenenuitprivacy-
overwegingisgekozenomhetnetwerkopstel-
lingindittrajecttebeperkentoteenvoudige
(reedswitch)sensoren.Metdezesensorenis
hetmogelijkomhetopenenensluitenvan
deuren,kastenenvensterstedetecteren.In
principemoetenooklichtsluissensorenin
hetgeplandenetwerkeenrolkunnenspelen
ombewegingentedetecteren,maardeze
zijnnognietindittrajectgetest.Cameratoe-
zichtisdooronsuitgesloten.Wijmenendat
cameratoezichtineenprivéwoonomgeving
eenonacceptabeleintrusieinhetdagelijkse
levenvormt.Bovendienisdestateoftheart
vanhetanalyserenvanbeeldendoorauto-
nomesystemenonvoldoendeontwikkeldom
praktischtoepasbaartezijnvooronzedoelen.
Afwijkingeninhetpatroonvandagelijkse
activiteitenkunneneventueleaanwijzing
zijnvaneenachteruitgangindefysiekeof
cognitievetoestandvandebewoner.Indien
hetmogelijkwordtomeencombinatievan
eenvoudigesensorimpulsentekoppelenaan
eenbepaaldeADLdankaneensensornetwerk
eeneffectievetoolzijnvoorhetmonitoren.
Vanafjanuarit/mjuni2007hebbenIIE
studentenNausenPalinggewerktaanhet
eerstetrajectvanhetonderzoek.Tijdensdeze
periodehebbenzijmogelijkhedenonderzocht
vanhetsamenstellenvaneendraadloos
sensornetwerk.
Het testnetwerk
EenvandeeersteactiviteitendieNausen
Palingmoestenondernemenbetrofdehard-
wareselectie.Hetconceptbehelsteendraad-
loossensornetwerkbestaandeuitintelligente
nodeswaaraanéénofmeerderesensoren
verbondenkunnenworden.
Eénprobleemdatzichmeteenvoordoet
inditconceptishetfeitdatintelligente
circuitsendraadlozeverbindingenstroom
nodighebben.Hetverbindenvande
afzonderlijkenodesaaneenstroomvoor-
zieningiseenpraktischprobleem.Hoemeer
intelligentieeraanwezigisenhoemeer
draadlozeverbindingenerinhetnetwerkzijn,
hoeproblematischerdeinstallatiewordt.Er
isdaaromgezochtnaarnetwerknodesdie
zichmetdelowpowerZigbeeprotocolinde
firmwarewordengeprogrammeerd.
Destudentenhebbenproductenvanverschil-
lendefabrikantenonderzocht.Algauwbleek
datdeZigbeeprotocolnognietechtvolwassen
isgeworden.Meerderenetwerkhardware
fabrikantenbiedeneendraadlozenetwerk
aanvoorzienvaneeneigenversievande
Zigbeestandaard.Bovendienblekenandere
netwerkprotocolsinontwikkelingtezijndie
eenaanzienlijkgeringerstroomverbruik
vergendannetwerkengebaseerdopde
Zigbeestandaarden.
Eristenslotteeenlijstvan14criteria3
opgesteldomdeselectievandehardwarete
bepalen.Aandehandhiervanisergekozen
vooreenCirronetDM1810meshnetwerk,
datmetondersteuninggeleverdwerddoor
InnovitinguitAlmere.
Debatterijduurwaso.a.eenbelangrijk
criterium.Hoemeerintelligentieenhoe
meerverbindingenmeninhetnetwerkwil
verwerken,hoehogerhetstroomverbruik.
Aangezienhetnetwerkmoestgeïnstalleerd
kunnenwordenineenwoonomgevingzou
hetnogalingrijpendkunnenzijnomdeindi-
viduelenetwerknodesaanhetstroomnette
verbinden.Denodesmoestendaaromlocale
stroomvankleinebatterijtjesbetrekken.
Omstroomverbruiktebeperkenmochten
denetwerknodesgeencontinuradiosignaal
verzenden.Ditvereisteeenprotocoldatzorgt
voorhetwekkenvandeprocessorenhet
verzendeneensignaalbijhetontvangenvan
eensensorimpuls.
Ofschoonhettestnetwerkslechtsuitenkele
tientallennodeszouwordensamengesteld,
moestditookalseenprototypedienenvan
eenveelgroterenetwerk,bestaandeuitenkele
honderdennodes.
Omeendergelijkenetwerkonderhoudbaar
temakenmoestdegemiddeldebatterijduur
langgenoegzijnomfrequenteverwisseling
vanbatterijentevoorkomen.Bovendien
moesteennetwerknodezelfkunnensig-
nalerenzodradebatterijsterkteondereen
bepaaldniveaudaalde.
ErisgekozenvoordeDM1800Cirronet
meshnetwerkhardwarevanRFM.Het
netwerkbestaatuitperiferalenodes,router
nodeseneengatewaynode.
Very Important to Know
Falling99%
Takingmedication93%
Eating/nutrition84%
Toileting82%
Bathing80%
Gettingoutofbed78%
Grooming/hygiene74%
Dressing68%
Cooking61%
Leavingthehouse56%
Moeilijkheidsgraad om te
monitoren
Takingmedication11%
Eating/nutrition10%
Falling10%
Socializing9%
Gettingoutofbed7%
Cooking4%
Toileting4%
Bathing3%
Grooming/hygiene3%
Dressing3%
Top Tien
Takingmedication
Falling
Eating/nutrition
Toileting
Gettingoutofbed
Bathing
Cooking
Socializing
Grooming/hygiene
Dressing
2 Wilson’s rangschikking
van ADL’s
44 45
Dinsdag17april
Desktest
Iederenodevanhetnetwerkbestaatuiteen
centraleverwerkingseenheidmetgeheugen,
I/Oportenendraadlozezend/ontvangcom-
ponent.Indegekozenopstellingzijnde
takenvandegatewaynodebeperkttothet
registrerenenopslaanvansensorimpulsendie
overhetnetwerkontvangenworden.Ineen
toekomstigesituatiekandegatewayookvan
enigematevanintelligentiewordenvoorzien.
Degatewaystaatverbondenmeteendesktop
computervoorzienvanWindowsServer2003
SP2software.Deverbindingmetdeserver
vindtfysiekplaatsmetbehulpvaneenonder-
bordvoorzienvaneenUSB-connector.
Voorhetvastleggenvandesensorgegevensis
ereenapplicatiegeprogrammeerdinVB.NET
2005welkedebinnenkomendesensorsig-
nalenopslaatineenMySQLdatabase.De
applicatiecommuniceertmetdeRFMbase-
nodedoormiddelvandedoorRFMgeleverde
API.Deapplicatievangtallesensorsignalen
openschrijftdezemeteentijdstempelweg
indedatabase.Dedatabaseiszogeconfigu-
reerddatdezevanbuitenaftoegankelijkis
zodatervanelkelocatiedirecttoegangtot
alle/real-timedatakanwordenverkregenvia
hetinternet.
Omhetsysteemtekunneninstallerenop
meerderelocatieswerddeinternetverbinding
gerealiseerdmetbehulpvaneenHSDPA
USB-modem.DesnelheidvanHSDPAkomt
ongeveerovereenmeteenkabel-ofeen
ADSL-verbinding.InfeiteisHSDPAeennieuwe
versievandebestaandeUMTSstandaard.
OverdezeverbindingwerdeenVPNtunnel
opgezetteneindedegatewaytoegankelijkte
makenvooronderzoekersopanderelocaties,
diedesensorsignalenwillenopvangenen
verwerken.
Live test
Nadatwijeringeslaagdzijnomhetdesktest
netwerkwerkendtekrijgenhebbenwijdeze
ineenliveomgevinginhetverpleeghuis
geïnstalleerd.Hetprobleemvandestroom-
voorzieningvandenodesisalgenoemd.
Indeliveopstellingbleekdatdeindividuele
nodeseenzendbereikvanca.60meter
behaaldebinnenhetgebouw.Hierdoorishet
mogelijkgewordenomeensterconfiguratie
tegebruiken,waarbijiederenodeindirecte
verbindingstondmetdegatewaynode.Het
stroomverbruikvandezeconfiguratiezal
minderzijngeweestdanineenstandaard
meshconfiguratiewaarindesignalenover
enkeletussennodeswordendoorgegeven
voordatzijdegatewaybereiken.
Conclusies
Diteerstetrajectheeftnoggeenantwoord
kunnenleverenopdevraaghoedraadloze
sensornetwerkenkunnenwordenbenutom
detakenvanzorgmedewerkersteonder-
steunen.Hetlaatonsechterwelziendat
hetmogelijkisommeteensensornetwerk
debewegingenenoverigeactiviteitenineen
zorgomgevingtekunnenmonitoren.Hetlaat
ookziendatdepraktischeproblemenzoals
hetstroomverbruikvandenetwerknodesen
hetbereikvanhetnetwerkmetdegekozen
RFMprotocolhanteerbaarzijn.Deoverbrug-
gingsafstandtussendedraadlozenodes
binneneennormaalgebouwisgrootgenoeg
omeensternetwerkopstellingtegebruiken,
hetgeenmindersignaalverkeerenminder
stroomverbruikzoumoetenvergendaneen
meshnetwerkconfiguratie.Deonderzoekers
concluderendatmetditeerstetrajecter
voldoendebasisisgelegdomeenvervolg-
trajectineenaanleunwoningbijhetverpleeg-
complexvoorttezetten.
Referenties
B.J.A. Kröse,Digitallife:detoegevoegdewaarde
vanICTinonzeleefomgeving.Intreerede
HogeschoolvanAmsterdam.april2005
(HUwww.digitallifecentre.nl/publicatiesUH).
K. Lawler,AgeinginPlace.JointCenterfor
HousingStudies,HarvardUniversity,oktober
2001(HUhttp://www.jchs.harvard.edu/publi-
cations/seniors/lawler_w01-13.pdfUH).
Page,Jacobsetal.Vergrijzing.UitgaveVWK,
2004(HUhttp://www.kvab.be/downloads/
Standpunten2.pdfUH).
D.H. Wilson,AssistiveIntelligentEnvironments
forAutomaticHealthMonitoring,RoboticsIn-
stitute,CarnegieMellonUniversity,september
2005(HUhttp://www.cs.cmu.edu/~dwilson/
papers/thesis.pdfUH).
Sidney Katz, Amasa B. Ford, Roland
W. Moskowitz, Beverly A. Jackson and
Marjorie W. Jaffe,StudiesofIllnessinthe
Aged,JournaloftheAmericanMedical
Association,September1963.
46 47
Dinsdag17april
ICT & Nieuwe Media
IetsVoorJou?
Aanbevelingenvooreeneigentijdse
beroepenvoorlichtingeneenbetere
aansluitingonderwijsenarbeidsmarkt
Henny Scholten
Managementsamenvatting
Beroepsoriëntatiewordtbinnenhetvoortgezetonder-
wijsopzeerverschillendemaniereningevuld.Voor
watbetrefthetberoepsveldICT&NieuweMediakan
wordenaangenomendaternietopeengestructureerde
wijzeaandachtwordtgevraagdvoorICT&Nieuwe
Mediaberoepen.Ditiszowelvoorhetbedrijfsleven
alsvoorhetonderwijseengemistekans.Datechterde
nodigeaandachtwordtgegevenaaneenrealistischeen
enthousiasmerendeberoepenvoorlichtingindesector
ICT&NieuweMediaiszeergewenst,zonietnood-
zakelijk,enwelomdevolgenderedenen:
? Eriseengroeiende,structurelebehoefteaanmbo-
plusgekwalificeerdemedewerkersbinnendeICT&
NieuweMediasector.Dekenniseconomiekomtin
gevaarwanneernietaandezearbeidsmarktvraagkan
wordenvoldaan.
? Hetverplaatsenvanwerknaaranderelandenis
vanwegedetoenemendevraagnaarklantintensieve
enniet-gestandaardiseerdediensteneenongeschikt
alternatief.Daarnaastschuiltinoffshoringvan
kennisintensieveICT&NieuweMediadienstenhet
gevaarvandezogenaamde‘kennis-drain’.
Henny Scholten
Informatiemarkt tijdens
NIOC 2007
48 49
Dinsdag17april
? Desectorheefteenimagoprobleem.Vooral
vanICT-beroepenwordtsnelgedachtdat
hetsaaientechnischwerkis.NieuweMe-
diaberoepenhebbenminderlastvaneen
slechtimago,maarhetabstracteenondui-
delijkebeelddatjongeren,hunoudersen
docentenhebbenvandeberoepsmogelijk-
heden,maakteengerichteoriëntatietot
eenmoeilijkeopgave.
? vmbo-envo-opleidingengevenvooralsnog
weinigprioriteitaanICT&NieuweMedia
beroepenvoorlichting.
Ombovengenoemderedenenisactie
geboden.Vanbelangisdatdedirectbelang-
hebbendepartijenhunverantwoordelijkheden
opditpuntzienennemen.
Wie zijn aan zet?
? OnderwijsinstellingenendeICT&Nieuwe
Mediasectorzijnprimairverantwoordelijk
voorhetrealiserenvanvoldoendein-,door-
enuitstroomvanICT&NieuweMedia
deelnemers.
? Debeschikbaarheidvanvoldoendegoed
gekwalificeerdICT&NieuweMedia
personeelkentookeenalgemeenmaat-
schappelijkbelang.ICT&NieuweMedia
vormeneenbelangrijkaandeelinde
kenniseconomievanNederland.De
overheidzoumetlandelijke,provinciale
ofgemeentelijkesubsidiesarbeidsmarkt-
communicatievoordezesectorkunnen
ondersteunen.
Hoe?
DeDienstEconomischeZakenvande
gemeenteAmsterdamheeftdebeschreven
problematiekin2005voorzien.Inhetkader
vanhetgemeentelijkeprogrammaRuimbaan
voorWerk,isB&AGroepgevraagdombinnen
hetschooljaar2006/2007eeninnovatieve
methodiekvoorberoepenvoorlichtingICT
&NieuweMediateontwikkelenenuitte
voeren.
Demethodiekbestaatuittweecomponenten:
eenberoepsveldoriëntatieeneeninnovatieve
beroepenvoorlichting.Deberoepsveldoriën-
tatiemaaktinzichtelijkwelkefunctieserzijn
indesectorICT&NieuweMediaenwaar
bedrijvenbehoefteaanhebben.Deberoe-
penvoorlichtingisvooralinnovatief,omdat
insamenwerkingmetICT&NieuweMedia
werkgevers,realistischevoorlichtingwordtge-
bodenineenvoorleerlingenlaagdrempelige
enenthousiasmerendevorm.
Stap 1Realisatie van actueel en realistisch beroepsvoorlichtingsmateriaal met de inbreng van ICT & Nieuwe media werkgevers
Realisatie van een korte promotiefilm gericht op de doelgroep van VMBO en HAVO/VWO leerlingen. De film moet de interesse voor de beroepsmogelijkheden binnen ICT en nieuwe media versterken
Stap 2
Stap 3
Organisatie van beroepsvoorlichting voor VMBO en HAVO/VWO leerlingen, uitgevoerd door docenten en coördinatoren
Stap 4
Organisatie van gastlessen voor VMBO en HAVO/VWO leerlingen, uitgevoerd door regionale ICT & Nieuwe Media werkgevers
Stap 5
Werkwijze beroepsvoorlichting ‘ICT en Nieuwe media voor jou?’
Organisatie van de ScratchWorx Contest voor VMBO en HAVO/VWO leerlingen. De contestbestaat uit drie onderdelen:
1. Een introductieworkshop voor de hele klas2. Een intensief trainingsprogramma voor de beste of
meest enthousiaste leerlingen3. De ScratchWorx finale met uitreiking ScratchWorx
Award
Stap 1Realisatie van actueel en realistisch beroepsvoorlichtingsmateriaal met de inbreng van ICT & Nieuwe media werkgevers
Realisatie van een korte promotiefilm gericht op de doelgroep van VMBO en HAVO/VWO leerlingen. De film moet de interesse voor de beroepsmogelijkheden binnen ICT en nieuwe media versterken
Stap 2
Stap 3
Organisatie van beroepsvoorlichting voor VMBO en HAVO/VWO leerlingen, uitgevoerd door docenten en coördinatoren
Stap 4
Organisatie van gastlessen voor VMBO en HAVO/VWO leerlingen, uitgevoerd door regionale ICT & Nieuwe Media werkgevers
Stap 5
Werkwijze beroepsvoorlichting ‘ICT en Nieuwe media voor jou?’
Organisatie van de ScratchWorx Contest voor VMBO en HAVO/VWO leerlingen. De contestbestaat uit drie onderdelen:
1. Een introductieworkshop voor de hele klas2. Een intensief trainingsprogramma voor de beste of
meest enthousiaste leerlingen3. De ScratchWorx finale met uitreiking ScratchWorx
Award
Beroepenvoorlichting in een schema
50 51
Dinsdag17april
Erasmus Computing Grid
Het bouwen van een
20 Tera-FLOPS
Virtuele Supercomputer
Luc V. de Zeeuw 1*
Tobias A. Knoch 2, 3*
Jan van den Berg 4, 5
Frank G. Grosveld 6
Samenvatting
HetErasmusMedischCentrumendeHogeschool
Rotterdamzijnin2005eensamenwerkingbegonnen
teneindedeongeveer95%onbenutterekencapaciteit
vanhuncomputersbeschikbaartemakenvooronder-
zoekenonderwijs.Dezesamenwerkingheeftgeleidtot
hetErasmusComputingGRID(ECG),eenvirtuele
supercomputermetnavoltooiingeenrekencapaciteit
van20Teraflops.Ditartikelschetstenigeachtergronden
vangridcomputing,beschrijfteenaantaltoepassingen
diemogelijkzijnmeteengridinfrastructuurengeeft
dewijzeweerwaarophetECGwordtvormgegeven.In
hetverlengdehiervanbevatheteenpleidooiomgrid
computingbinnenhetonderwijseenbeterebasiste
gevenomopdiemaniervanuithetonderwijseen
substantiëlebijdrageteleverenaanhetversterkenvan
(rekenintensief)onderzoek.
Keywords
GRIDcomputing,supercomputing,high-throughput
distributedcomputing.
1ErasmusComputingGrid&
HogeschoolRotterdam,
InstituutvoorCommunicatie,
MediaenInformatietechnologie,
G.J.deJonghweg4-6,3015GGRotterdam.
Email:[email protected]
2ErasmusComputingGrid&Erasmus
MedischCentrum,InstituutvoorCel-
biologieenGeneticaDr.Molewaterplein
50,3015GERotterdam.
Email:[email protected]
3BiophysicalGenomics,
KirchhoffInstituteofPhysics,University
ofHeidelberg,ImNeuenheimerFeld227,
D-69120Heidelberg,Duitsland.
Email:[email protected]
4HogeschoolRotterdam,Instituutvoor
Communicatie,MediaenInformatie-
technologie,G.J.deJonghweg4-6,
3015GG,Rotterdam.
Email:[email protected]
5TUDelft,B2-300,TBM-building,
Jaffalaan5,2628BXDelft
Email:[email protected]
6ErasmusMedischCentrum,
InstituutvoorCelbiologieenGenetica,
Dr.Molewaterplein50,3015GERotterdam.
Email:[email protected]
*Gelijkwaardigeinbreng.postadres1.2
Luc de Zeeuw
Tobias Knoch
52 53
Dinsdag17april
Overcapaciteit van pc’s
HetErasmusMedischCentrum(ErasmusMC)
enHogeschoolRotterdam(HR)
beschikkensamenoverzo’n13000pc’s,
verdeeldoveralhaarlocatiesinRotterdam.
Regelmatigstaandezepc’swélaanmaarzijn
nietingebruik.Uithetoogpuntvanenergie-
besparingzouhetgoedzijnalsdepc’sdan
wordenuitgeschakeld.Ergpraktischisdat
nietomdathetopstartentamelijklangduurt.
Ookvoordepczelfishetnieterggoed:de
levensduurvandepcneemtwataf.Gebruikers
kiezenerdaaromvaakvoordepcdegehele
werkdagofvooraltijdaantelatenstaan.
Veleorganisatiesgebruikenhunpc’sslechts
voor25%vandetijdendanmeestalmaar
gedeeltelijk:dePentium4CPUvandepc
waaropditmomentdezetekstopwordt
getyptwordtvoormaximaal4%belast.Het
zoumeerrendabelzijnalswedebeschikbare
pc’séchtaanhetwerkzoudenzettenenop
dezewijzeeenbijdragezoudenleverenaan
hetoplossenvanrelevante(rekenintensieve)
maatschappelijkeproblemen.Demeestein
detoekomstbenodigdecomputercapaciteit
isinprincipealbeschikbaaropmiljoenen
desktopcomputersbijparticulierenentalvan
bedrijvenenorganisaties.Adequate‘resource
management’vandebestaandecomputer
infrastructuurzoukunnenhelpenomde
‘totalcostofownership’vanpc’steverlagen:
computerresourceszijnimmersinprincipe
verkoopbaar.
Grid computing
Basisidee
Zogemakkelijkalselektrischestroombe-
schikbaarvandaagdedagis,zoeenvoudig
zouookderekenkrachtenrandapparatuur
vancomputersteontsluitenmoetenzijn.In
1998hebbenIanFosterenCarlKesselman
ditideeuitgewerktenhieraandenaam
‘gridcomputing’(I)gegeven.Tertoelichting:
hetEngelsewoordvoorelektriciteitsnetis
‘powergrid’.
Deenormegroeivanhetinternetheeftin
deafgelopenjarentotgrotesnelheidsver-
beteringengeleidindedatacommunicatie.
Alsgevolghiervanbestaanervoorhet
ontsluitenvancomputerresourcesvanuit
hetoogpuntvandatacommunicatiegeen
principiëlebelemmeringenmeerenkande
visievanFosterenKesselmaninprincipenu
realiteitworden.
Gridcomputingwordtgezienalseenbelang-
rijkenieuwetoepassingopICT-gebied.Dat
ookEuropahetbelangvangridcomputing
inzietblijkto.a.uitdesubsidiedievoorgrid
researchprojectenwordtuitgegeven.(Fig.1).
Virtuele organisaties en ‘resource sharing’
Gridcomputinggaatovermeerdanalleenhet
ontsluitenvanrekencapaciteit.Gridcompu-
tinggaatover‘resourcesharing’,overhetdelen
vancomputercapaciteit,hettoegankelijk
makenvanmeetapparatuur(sensorgrids),
hetuitwisselenvanbestanden,overvirtuele
organisatiesenoverhetsamenwerkenvan
mensendiehunkennisdelen.Sommige
auteursziengridcomputingalsde‘Next
GenerationInternet’.Iniedergevalisduide-
lijkdatgridcomputingeenenormeinvloed
zalhebbenopdemanierwaaroprekeninten-
sieveproblemenzullenwordenbenaderd.
Erasmus Computing Grid
BijhetErasmusMCenhetInstituutvoor
Communicatie,MediaenInformatietechno-
logie(CMI)vandeHRisenigejarenterug
hetbelangvangridcomputingerkendenis
menbegonnenomdeconceptenrondgrid
computinginonderwijsenonderzoekeen
plaatstegeven.Zozijnersindsdienverschil-
lende(afstudeer-)projectenbijzowelhetCMI
alshetInstituutvoorCelbiologieenGenetica
vanhetErasmusMCuitgevoerd.
Beideinstellingenbeschikkenovereen
behoorlijkaantalcomputersenhebben
belangbijeenzooptimaalmogelijkgebruik
ervan.Daarnaasthebbenbeideinstellingen
vanuithunbedrijfsdoelstellingen(onderzoek
enonderwijs)eenhelderdoelvoorogenvoor
hetgebruikvaneencomputinggrid.Een
realistischeinfrastructuurisnodigomdeze
uitgangspuntenindepraktijktebrengen.
Voorhetverderwelslagenvanhetinitiatiefis
eenprojectorganisatiegerealiseerdmet
tweeprojectleiderseneenstuurgroep,met
vertegenwoordigersuitbeideorganisaties.
HetECGwordtnubedrijfsmatiggerund
vanuithet‘ECGoffice’(ECGO).HetECGO,
nunogeenwerkverband,zalnaarverwach-
tingbinnenkortineenstichtingworden
ondergebracht.
Nadezomervan2007zijnerbijhetErasmus
Grid Research Funding (2002-2006) in the 10 GridCoord Countries
Total ≈ 400 million EUR
NLPLES
SE
FR
AT
UK
DE
IT HU
Country million EURAT 2,7FR 98,3DE 58,8HU 8,6IT 40,7NL 20,0PL 9,1ES 4,5SE 2,3UK 155,0Total 400,0
Figuur 1
EU subsidies 2002-2006 (II)
Doekle Terpstra
keynotespeaker
54 55
Dinsdag17april
MCéndeHR7000hostsbeschikbaarvoor
hetECG,waarondereenaanzienlijkaantal
‘dualcore’machines.DaarmeeishetECG
danaléénvandegrootsteautonomecompu-
tinggridsindewereld.AlshetECGmetálle
ErasmusMCenHRpc’smedio2008klaar
zalzijn,iseen20Teraflopsvirtuelesuper-
computergerealiseerd.
HierbijstaatFlops(III)voorFloatingPoint
OperationsPerSecond(drijvendekomma
operatiesperseconde).Allepc’svanHR
enhetErasmusMCsamenzijninstaatom
maximaal20Teraflopsuittevoerenwaarbij
Terastaatvoor1012.Tervergelijking:desnel-
ste‘generalpurpose’supercomputer(IV)in
dewereld,deIBMBlueGene/L(V),haaltmet
131072processoren367Teraflops(maardie
kostdanookvelemiljoenendollars).
Beschikbare middleware
HetECGiseencomputinggrid.Voorhet
bouwenvaneengridisuiteraardmiddleware
nodigwaarmeedesktopresourcesbeschik-
baarkomen.Erisinhetpublic-domainonder
anderekeuzeuit:
? Boinc(VI)-Geschiktvoorhetontsluiten
vanrekencapaciteitopprivésystementen
behoevevanspecifiekeresearchprojecten.
? Condor(VII)-Geschiktvoorhetbouwen
vanautonomecomputinggrids.Condoris
dedefactostandaardvoorgridmiddleware.
? Globus Toolkit(VIII)-Dedefacto
standaard.Geschiktvoor‘gridcomputing
research’(standaarden)enhetkoppelen
vanautonomegrids.
DekeuzevoorhetECGisgevallenopCondor.
Condorisrelatiefeenvoudigteinstalleren.
Condorbeschiktovereenuitstekendedocu-
mentatieengoedetutorialswatdeomgeving
ookerggeschiktmaaktomtewordentoe-
gepastomdeconceptenrondgridcompu-
tingteonderwijzen.Ditneemtnietwegdat
Condoreenprofessioneelenzeeruitgebreid
systeemismetenkelehonderdenconfiguratie
optiesenvelegebruiksmogelijkheden.
Erisverdereenbehoorlijke‘installedbase’
eneenactievegebruikersgroep.Verderzijn
erenkelebedrijvendieCondorsupport
commercieelaanbieden.
Condorisinwezeneengeavanceerdbatch
systeem.Debatchjobswordengerundop
individuelepc’s.Condorzorgtvoorhetbe-
heervanwachtrijen,planningvanrekentaken,
bepalingvanprioriteitenenclassificatievan
demogelijkehulpbronnen.(Fig.2).
Toepassingen
Onderwijs aan de HR
VanuitdeHRwordthetECGgebruiktom
hetonderwijsingridcomputingmeerinhoud
tegeven.Studentenkunnenopgedane
theorieovercomputersystemenindepraktijk
brengen.Sommigeprojectenrichtenzich
opdeverbeteringvandegridinfrastructuur.
Daarnaastwordtookaanproblemenrond
hetprogrammerenvaneencomputinggrid
aandachtbesteed.
Opditmomentlopenertweeprojecten.Eén
projectgaatoverhetABCvermoeden(IX),
eenwiskundigprobleemuitdegetaltheorie.
Hettweedeprojectgaatoverhetmakenvan
een‘fractalmovie’(voorditbegrip,zievideo.
google.com)beoogd.Eencomputinggridis
uitermategeschiktomeenfractalmoviein
relatiefkortetijdteproduceren.Eendergelijk
projectgeeftstudenteneengoedeervaring
metdemogelijkhedenenbeperkingenvan
eencomputinggrid.
Behalvedatwenubeschikkenovereenzeer
goedeinfrastructuurvoorhetonderwijs
rondgridcomputingbijhetCMIkunnenook
andereHR-institutenvoorhunonderzoek
gebruikgaanmakenvanhetECG.Hetgrid
maaktopdezewijzemultidisciplinaireHR-
projectenmogelijk.
InhetverlengdehiervanfaciliteerthetECG
hetzogenoemde‘outside-in-inside-out’beleid
vandeHRwaarbijdeHRaansluitingzoekt
bijdagelijksepraktijkintalvanbedrijvenen
instellingeninderegio.
Onderzoek bij het Erasmus MC
HetErasmusMCzalintalvanprojectenge-
bruikgaanmakenvandegridinfrastructuur
tenbehoevevanonderzoekenpatiëntdiag-
nostiek.Wegevenhiervanenigevoorbeelden:
? InhetkadervanhetErasmusRotterdam
GezondheidenOuderen(ERGO)onder-
zoekworden15.000gezondemensen
gevolgdgedurendeeenlangereeksvan
jaren.TweemaalperjaarwordteenMRI-
scanvandehersenenvandezemensen
gemaaktenvergelekenmeteerderescans.
Dezetaakisbijzonderrekenintensief.Een
standaardpcismethetvergelijkenvanéén
scancirca7uurbezig.Perpersoonmoeten
er20scanswordenvergeleken.Voorde
analysevandezescanswordtnuhetECG
ingezetomzoinzichttekrijgeninaandoe-
ningenzoalsbijvoorbeeldAlzheimer.
? EenandereErasmusMC-afdelingwildoor
middelvansimulatiesinzichtkrijgeninde
verspreidingvanbesmettelijkeziekten,
bijvoorbeeldinfluenza.
? Bijdeafdelinggeneticaprobeertmenmeer
tewetentekomenoverdestructuurvan
DNA.HetmenselijkDNA(X)iste
beschouwenalseenlangecodestringvan
zo’n3.500.000.000karakterswaarbijelk
karakterwordtvoorgesteldalseenA,C,G
ofT.Perpersoonverschiltdezecodestring.
MetbehulpvanhetECGprobeertmende
structuurvanhetDNAbetertebegrijpen.
(Fig.3).
Figuur 2:
De basis architectuur van grid computing
in termen van Condor (Bron: Condor
Research Project at the University of
Wisconsin-Madison).
56 57
Dinsdag17april
Andere toepassingen
Eencomputinggridkentuiteraardnogvele
toepassingenbuitenmedischeresearch.
Hierbijkangedachtwordenaandevolgende
voorbeelden:
? Auto-industrie:simulatiesomauto’s
veiligertemaken.
? Architectuur:levensechtlijkendesimulaties
waarbijdooreengebouwkanworden
gelopenzonderheteersttebouwen.
? Entertainment-industrie:geavanceerde
‘rendering’omdigitalekaraktersechter
temaken.
? Financiëleindustrie:MonteCarlo-simulaties
omnieuwezakelijkekansenteontdekken.
? Klimaatonderzoek:hetdoormiddelvan
simulatiesvergelijkenvanverschillende
scenario’svoordeopwarmingvandeaarde.
Toegankelijkheid voor studenten
StudentenvandeHRkunnenviadebestaande
computinggridinfra-structuurervaring
opdoenmetdittypecomputersysteem.Het
ErasmusMCophunbeurtgeeftdehbo-
studentenvanHRtoegangtothaaronder-
zoekwaarbijdeopgedaneervaringnuttigkan
wordengemaakt,veelalinsamenwerking
metstudentenvandeErasmusUniversiteit.
Opdezewijzelerenallestudentengebruikte
makenvandeaanwezigegridinfrastructuur
voorhetuitvoerenvanrelevantonderzoek,
onderzoekdattotvoorkortnietgedaankon
worden.BijgevolgprofiterenzowelHRalshet
ErasmusMCvandezeuniekesamenwerking.
Conclusies
Inditartikelhebbenweinzichtproberen
tegeveninhoebijhetErasmusMCende
HRgridcomputingisopgepaktenwordt
vormgegeveninaanvullingopdebestaande
ICT-voorzieningen.Deinallerleiopzichten
verschillendeorganisaties,ErasmusMCen
HR,hebbenelkaargevondeninditinitia-
tiefennaarverwachtingzullennogdiverse
instellingenenbedrijvenbinnenenbuiten
Rotterdam(enmogelijkzelfsbuitenNeder-
land)zichaansluiteneneenbijdragegaan
leverenaandeontwikkelingenhetgebruik
vanhetECG1.
Gridcomputingmaakthetmogelijkzeer
rekenintensieveproblemenoptelossen.In
allerleidomeinenkomtditsoortvan
problemenvoorzoalsindewiskunde,
gezondheidswetenschappen,economie,tech-
nischewetenschappen,enmeer.Inditartikel
ishiervaneenaantalconcretevoorbeelden
gegeven.Inveelgevallenkanhetoplossen
vandezeproblemenalszeermaatschappelijk
relevantwordengekenschetst.
Hetmogeverderduidelijkzijndatwepas
onzeeersteschredenhebbengezetophet
padvandeprofessioneleontwikkelingvan
hetECG.Detoekomstiseropgerichtditpad
verdertevervolgen.Dithoudtveelonder-
zoeks-enontwikkelingswerkinteneindein
staattezijndebeschikbarecapaciteitopti-
maaltebenutten.Verderzullenweandere
organisatiesmoetengaanwijzenopdeunieke
rekencapaciteitdieviahetECGbeschikbaar
isennogzalkomen.Wezijndanookergbe-
nieuwdnaarwelketoepassingendekomende
jarenophetECGzullengaandraaien.
Ookisduidelijkgewordendaterde
komendejareneengroepvangridcomputing
specialistenopgeleidzalmoetenwordenom
dediversegebruikersopallerleiwijzente
faciliterenbijhetoplossenvanhunproblemen
metbehulpvanhetECG.Debestaandein-
frastructuurbiedtreedsvoldoendebasisvoor-
zieningenomgenoemdeopleidingmogelijk
temaken.
Referenties
I IanFosterenCarlKesselman,TheGrid:
BlueprintforaNewComputingInfra-
structure,MorganKaufmann,(1998)
II GridCoord(EuropeanCommssion),
GridResearchInEurope,surveysum-
mary,(2006)
III http://en.wikipedia.org/wiki/FLOPS
IV http://www.top500.org/list/2007/
06/100
V http://domino.research.ibm.com/
comm/research_projects.nsf/pages/
bluegene.index.html
VI http://boinc.berkeley.edu/
VII http://www.cs.wisc.edu/condor/
VIII http://www.globus.org/
IX http://nl.wikipedia.org/wiki/ABC-ver-
moeden
X http://nl.wikipedia.org/wiki/DNA
Figuur 3
Het gebruik van grid computing
in genoom onderzoek: het
computer model van een enkel
chromosoom (links boven) en
een complete celkern (rechts
boven); gesimuleerd
microscoop beeld van het
model van een complete celkern
(rechts onder); microscoop
beeld van een echte celkern in
vivo (links onder).
1HetErasmusComputingGridisnietzonderreden
vernoemdnaarDesideriusErasmus,degroteEuro-
pesegeleerdeennetwerker:hetlaatdeambitiezien
omdegestarteECGgridcomputingactiviteiten
veruittebreiden,totoverdegrenzenvanderegio
Rotterdam.
58 59
Dinsdag17april
De hele opleiding in
twee weken?
Hanno Wupper
Erik Barendsen
Samenvatting
Webeschrijvenonzeervaringenmeteenverrassend
succesvollecursus,dietegenwoordigdenaamIntro-
ductieInformaticaenInformatiekundedraagt,maardie
ookalsinleidingindeacademischemaniervandenken
enwerkenbeoogdis.Weleggenuitwaaromdecursus
deinhoudineenongebruikelijkemanierstructureert
(‘opz’nkop’)enwaartoedebijzonderuitputtendeon-
derwijsvormmet90contacturenintweekalenderweken
dient.Westrevendaarbijooknaareenonderwijskundige
verantwoording.Hetstramienvandezecursus-de
vormendestructureringvandeinhoud-leentzich
o.i.ookvooranderethema’s.
Keywords
Onderwijsvormen,academisch,cognitivisme,
constructivisme
Hanno Wupper
Optreden Sister Bop
tijdens avondprogramma
NIOC 2007
60 61
Dinsdag17april
Inleiding
Debelangrijkstedoelenvandecursus
Introductie Informatica en Informatiekunde
zijn:
Oriëntatie op het vakgebied.
DecurriculaInformaticaenInformatiekunde
bevattenzoalsdemeestecurriculaeen
verzamelingvancursuslijnenuitverschillende
deeldisciplines.Nadeintroductiecursus
beschikkendestudentenoversamenhangend
beeldvanhelevakgebiedeneen‘landkaart’
diedaarinoriëntatiegeeft.Zekunnendaar-
meeinhoudendoelvandediversecursussen
uitdeopleidinginsamenhangplaatsen.
Oriëntatie op uiteenlopende onderwijsvormen.
Nadeintroductiecursuszijnstudenten
voorbereidopdediversiteitaanuniversitaire
onderwijs-entoetsvormenenwetenhoeze
daarmeemoetenomgaan.
Eerste kennismaking met Informatica en
Informatiekunde als onderzoeksgebied.
Nadeintroductiecursuskennende
studentenenkeleopditmomentspelende
onderzoeksvragenenbelangrijkeonderzoeks-
gebiedenenweten,watinNijmegendaaraan
gedaanwordt.
Inleiding in academisch denken en handelen.
Nadeintroductiecursuswetenstudentenwat
eenacademischeattitudeinhoudtenwatvan
zeverwachtwordtomzichdezeindestudie
eigentemaken.
Hetgaatdusommeerdaninhoudelijke
basiskennis.Hetisookmeerdaneenvrij-
blijvend‘caleidoscoop’waarverschillende
fragmentenvaneengebiedderevuepas-
seren.Veelaandachtwordtbesteedaande
vaardighedenin eigen woorden helder kunnen
uitleggen, in samenhang kunnen plaatsen en
de echte vraag leren stellen.Hierbijwordt
theoretischediepgangevenminalspraktische
toepassingengeschuwd.
Exacte wetenschappen
Indeexactewetenschappengaathetom
complexeabstractebouwwerkenuithoog
opelkaargestapeldeexacteredeneringen.
Schoonheidennutvanzo’nbouwwerk
ontsluitenzichpasalsmenhetdoorendoor
begrijpt.Daartoemoetmenmoeitedoenom
hetverschiltusseneencorrecteformuleen
eenvagetekenreekstebegrijpen.
Eenvoorbeeld.Hetinternetkentenbewondert
iedereen,maardatisniethetbouwwerkwaar
hetomgaat.Hetbouwwerkwaarhetinde
wetenschapinformaticaomgaatbestaatuit
eengrootaantaltheorieën,talenenalgoritmen
dienaadloosopelkaaraansluitenenzoop
elkaargestapeldkunnenwordendatzoiets
alshetinternetmogelijkwordt.Hetbouwen
waarhetomgaatishetopditfundament
verderontwikkelenvantheorieën,talenen
algoritmenennietzomaarhetschrijvenvan
programma’sdieleukedingendoen.Een
studentdieinformaticawilstudereninde
verlengingvanzijnprogrammeerhobbykan
destudiealseenontgoochelingervaren.
Helptoefenenomzo’nbouwwerkopzijn
echtewaardeteschatten?Jazeker,maarzelf
bouwengeeftpasvoldoeningalsmeneen
zekerehoogtekanbereiken.Daarvóór
wordenbouwoefeningenervarenalssaaie
‘sommetjes’.
Omgauwtoteenbevredigendehoogteopte
kunnenklimmen,wordenexactewetenschap-
penonderwezeninaparte,vaakhistorischge-
groeide‘vakken’.Voorbeginnendestudenten
isdesamenhangzoek.Kennistransfertussen
parallellevakkenisdeuitzondering.Verbanden
moetmenzelfontdekken,endatgebeurt
doorgaanspasnaenigejaren.
Binnenelkexact‘vak’isdelogischeensinds
eeuwentoegepastestructureringvandeleer-
inhoud:vandegrondslagen,hettheoretische
fundament,naarhetcomplexe,detoepas-
singen.Inhoudelijkkanhetooknauwelijks
anders,maarhetheeftnadelen:inhetbegin
worden,zekerbijeenschoolseaanpak,de
oefenopgavenalssaaiervaren,omdattoe-
passingenenintellectueleuitdagingenver
tezoekenzijn.
Dehierbeschrevenintroductiecursuspoogt
daarietsaantedoenzonderdathetbestaande
curriculumoverhoopgegooidmoetworden.
De stof
Hetinhoudelijkefundamentiseenconsistente
visieopdehelediscipline[Wupperetal,
1998-2007].Deinformatica,gezienalsexacte
wetenschap,brengttheorieën,methoden,
talenengereedschappenvoort.Deinformatica,
gezienalsingenieursdiscipline,leerthet
methodisch,theoretischverantwoorduitvoeren
vaneenaantalprofessioneleactiviteiten.
Dezemakensamenhet-abstracte-bouw-
werkuit,nietteverwarrenmetdefysieke
IT-systemendieopbasisvandezetheorieën
enmethoden,metbehulpvandezetalenen
gereedschappen,doormiddelvandeze
activiteitengeschapenworden.
Hetinhoudelijkedoelvandezecursusmoest
duszijndatstudentenditallesnietalleen
eenshebbengezien,maardeonderdelenook
kunnenordenen, beschrijvenhoezeopelkaar
opbouwen,defenomenenvanhetvakgebied
verklarenendezekenniszelftoepassen.Nota
benezonderdatertijdishethelebouwwerk
tereconstrueren.Ditabstractebouwwerk
wordtgemotiveerd,maarookverdektdoor
deIT-productendiemenmetzijnbehulpkan
maken:indrukwekkendetoepassingenen
flitsendewebpagina’s.Hoekanmende
motivatieerinhoudenmaarweldoorde
bomenhetboslerenzien?
Indeling
Onsantwoordis:
? Doorhetintegralebouwwerkéénoftwee
kerenteverkennenvanuit een consistentie
visie op de discipline,diedecontourenvan
hetgeheelaangeeft,i.p.v.caleidoscoop-
achtiglossefragmententepresenteren.
? Dooreenrodedraadtebiedenindevorm
vansteedsweerterugkerendeabstracte
concepteninverschillendegedaanten.
? Dooraantesluitenbijwatiedereenkent
enkanzien,enjuistniettebeginnenbijde
theoretischefundamenten.
? Doordestudentenop cruciale punten
verdeeldoverhethelebouwwerk(enniet
alleenophetniveauvanbeginners)onder-
delenzelftelatenconstrueren.
Indeeerstejarendatdecursusgegeven
werd,waserééndoorgang,beginnendbijde
fenomenendieiedereenkent:hetinternet,de
eigencomputer,eindigendbijhetfundament:
theoretischeinformaticaenelektronische
schakelingen.Devolgordedusomgekeerdals
indeoverigecursussenvanhetonderwijs-
62 63
Dinsdag17april
programma.Toendeomvangvandecursus
wegenssuccesverdubbeldwerd,kwamdaar
eentweededoorgangbij:langsdeprofessio-
neleactiviteiten(het Rationality Square
uit [Wupper et al. 2007]).
Zulkepresentatievandestofhoudtin
datmencomputernetwerkenmoetleren
begrijpenzonderdatmenvantevoren
computersheeftbegrepen,datmende
werkwijzevanprogramma’sleertbegrijpen
zonderprocessorentekennenendatmen
processorenconstrueertzondertewetenhoe
elektronischeschakelingengemaaktworden.
Dewereldopz’nkop.
Vraagsturing
Bijdeklassiekeopbouwvandestofinexacte
vakkenwordenantwoordenindejuiste
volgordegepresenteerd.Vragenkomenalleen
vooralseenstudentietsnietbegrijpt.Ofals
tentamenvragen.Onzecursusbreektmet
dezetraditieensteltvragencentraal.Ook
indewetenschapishetvindenvandejuiste
vraagtenslottevangrootstbelang.Datbete-
kentechternietdatzoalsinvraaggestuurd
onderwijsingegaanwordtopelkevraagvan
destudent.Daarvoorisgeenruimte.En
ineenvollecursuskunjemeteenbeperkt
aantaldocentennietaltijdpersoonlijkmaat-
werkbieden.
Wijproberendevoordelenvanbeideonder-
wijsvisiesteverenigendooreenandere
interpretatievan‘vraagsturing’:hetleerproces
wordtgeactiveerdengestuurddoorvragen
diewordenaangebodenaanstudenteninde
verwachtingdatdiewederomvragenoproepen
bijdestudenten.
De vraag van de dag
Elkedagvandecursusbegintmethethelder
neerzettenvande vraag van de dagalslei-
draadvooralleswatgebeurt.Allevragenvan
dedagsamenzijnzogekozendatzedehele
teverkennenruimtebestrijken.Zoisbijvoor-
beelddevraagvandeeerstedag:
Hoekunnenweorganisatiesencomputer-
systemenanalyserenalsnetwerk?
Omdatwehetlandschapvanbuitennaar
binnenwillenverkennenmogenweopzo’n
dagnietafdalennaarvragendiepasoplatere
dagenaandeordekomen.Ditbereikenwe
doorelkevraagvandedagtecomplemen-
terenmeteenaanname van de dag.Opde
eerstedagisdeaannamebijvoorbeeld:‘Men
kanknopenineennetwerkertoebrengente
doenwatzemoetendoen.’
Tijdensdecollegesopkomendevragenkunnen
wordendoorgeschoven:‘Nee,wenemen
vandaagjuistaandat...Dievraagbekijkenwe
lateropnieuw.’Dedocentstuurthetonder-
wijsdoorvragentesturen,endestudenten
lerenaldoendegedisciplineerdomtegaan
metaannames-eenbelangrijkeacademische
competentie.
Het vinden van de juiste vraag
Voordocentenishetverleidelijk,moeilijk
grijpbarebegrippenvasttespijkerenin
definities.Reproductiegerichteleerlingen
krijgendandeneiging,allesaandedefinities
vanhunmeestertemeten.Ditbevorderthet
begrijpenniet.Bovendienhanterenverschil-
lendeauteursverschillendedefinitiesvoor
dezelfdetermen,d.w.z.zegebruikendezelfde
termvooruiteenlopendeconcepten.
Indeinformaticazijnbijv.begrippenals
Deelnemer NIOC 2007
64 65
Dinsdag17april
? Bijnaniemandkanhetuitleggen.
Destudentenrealiserenzichdatzeiets
nognietgoedbegrijpenwathenvanzelf-
sprekendvoorkwam.
Ditisdekansomuitteleggendathetom
ietsandersgaat.‘Je moet bij wijze van
spreken vanavond aan je oma uit kunnen
leggen hoe het werkt, zonder jargon.’Als
menditgevenvaneenvoudigeantwoorden
steedsweeroefentzienstudentengauw
watdebedoelingisenbeginnenhetleuk
tevinden.
De vorm
Elkedagvaneenblokvantweewekenisop-
gebouwdstrengvolgenshetzelfdestramien
(zie de tabel hieronder).
Waartoedezerigide,repeterendevorm?
Enwaarblijftde‘bezinkingstijd’dieinhetvak
zonodiggeachtwordt?
‘computer’,‘communicatie’en‘program-
meertaal’centraal,maarallesbehalvescherp
afgebakend.Inonzecursusgevenwijdaar
helemaalgeendefinitiesvoor.Enalswe
ergenseendefinitiegeven(bijvoorbeeldvan
hetbegrip‘specificatie’),makenweduidelijk
datdezealleenindecontextvandezecursus
geldtendatanderemensenvanhetvakdat
woordmisschienandersgebruiken.
Watwewelgeven,oflievernogsamenmet
destudentenontwikkelen,zijnclassificaties
diehelpenomdóórtevrageneneenvaag
probleemconcreettemaken.
Zoisdevraag‘watiseigenlijkcommunicatie’
nietinteressant.Interessantisdatdestudent
zelfeenvaagcommunicatieprobleemmet
behulpvaneenbepaaldeclassificatie
kanidentificerenalsbijvoorbeeldconversie
tussenbotsenderepresentatie,ofjuist
correctheidvaneenprotocol.In plaats van
schijnzekerheid te bieden door definities en
geijkte antwoorden leren ze de studenten om
te gaan met onzekerheid.
Classificatiesgevenookeenblikophet
onderzoek:wekunnenvoorbeeldengeven
vooropenonderzoeksvragenenhetbelang
vanonzewetenschapindenabijetoekomst.
Antwoorden in eenvoudige woorden
Klassiekuniversitaironderwijslaatnietalleen
watvragenmaarookwatantwoordenbetreft
kansenliggen.Nogsteedsisdemeest
voorkomendeleercyclusereenwaarinhet
huiswerkvanstudentendoorstudent-
assistentenvoorzienwordtvanvinkjes(goed/
fout)enwaarinineen‘werkcollege’een
knechtjedeopgavenaanhetbordvoordoet.
Wiehetzietenmeenttebegrijpendenkthet
ooktekunnen.Studentenverwachtenhet
ookzeldenanders,hooguitvragenzeom
voorbeelduitwerkingen.
Waarommoeteendocentofassistentde
antwoordengeven?Alsdestudentendatzelf
doen,lerenzeveelmeer.Natuurlijkblijfthet
detaakvandedocenten,ervoortezorgen
datgeenverkeerdeantwoordenengeenopen
vragenblijvenhangen.
Inonzecursusverlangenwevanstudenten
datzeineigenwoorden,eenvoudig,zonder
jargonenzondervaagheid,uitleggenwatde
essentievanietsis.Ditwordtookregelmatig
geoefend.‘Leg nu eens helder in een paar
zinnen uit hoe men het voor elkaar krijgt dat
elke op het internet aangesloten computer een
uniek nummer heeft!’isbijvoorbeeldeenvan
deeersteoefeningen.Hierbijvallensteeds
weerdezelfdedingenop:
? Studentenzijnditnietgewend.Zedenken
datheteeningekleedsommetjeisofdatze
eenweetjemoetenreproduceren.
? Slimmestudentenproberendestellingte
ontkrachten,meestalzondereerstgoedte
vragenwateigenlijkbedoeldwordt.‘Maar
als je een inbelverbinding hebt, heeft je
computer helemaal geen vast nummer.’
Klopt,maardaargaathetnunietom,
beschouwalleendecomputersdieop
eengegevenmomenttegelijkaangesloten
zijnophetinternet.
? Denerdsonderdestudentenkomen
meteenmeteeningewikkeldverhaaldat
aanelkaarhangtvanweetjesencryptische
afkortingen.Hetgaathennietomuitleg
vaneenprincipeineenvoudigewoorden,
hetgaathenomhetdemonstrerenvan
techneutischekennis.
doel
08:45 brainstorm wakkerworden,merkendatereenprobleemis
08:55 devraagvandedag waargaanwehet(niet)overhebben?
09:00 verkenning rijkdom(warboel)aanfenomenen
09:55 opdracht zelfietsdoenomtrentdevraagvandedag
10:00 pauzeengroepswerk pzelfietsdoenbijdekoffie
10:45 analyse ordescheppend.m.v.onderwijsleergesprek
12:15 toelichtingpracticumopdracht uitkijkennaardemiddag
12:25 lunchpauze
13:00 wandeling verselucht,elkaarlerenkennen,informelegesprekken
13:45 practicum zelfietsdoen
15:45 responsiecollege zelfbeoordelen
16:45 hoorcollegeoveronderzoek uitkijknaarwetenschap,indrukvanonderzoekaan
eigenuniversiteit
Omgaan met onzekerheid
Eenblokcursusmetdezeinhoudelijke
opbouw,gecentreerdrondvragen,betekent
voordestudenten:tweewekenlangcontinu
lerenomgaanmetonzekerheid.Datkunnen
zijalleenlerenalszijookdaadwerkelijk
blootgesteldwordenaanonzekerheidenniet
continuaandehandwordengenomeninde
schijnzekerheidvancognitivistischeleer-
trajecten.Zoveelonzekerheidisalleente
verdragenalstegelijkzekerheidenhouvast
gebodenwordtendecursusleukblijft.
Inhoudelijkwordtzekerheidgebodendoor
devragenenaannamesvandedagalsvaste
ijkpunten.Maaronzeervaringisdaterook
zekerheidmoetzijnomtrentderegievan
elkedag:eengevarieerddagprogrammamet
telkensdezelfdeopbouw.Gedurendedeacht
66 67
Dinsdag17april
Gezamenlijk in actie
voor meisjes en ICT
Drs. Antoinette Taillie
Samenvatting
DeparticipatievanvrouwenenmeisjesinICT-
opleidingenen-beroepenisinNederlandzeergering:
hetaandeelvrouwenindeberoepsgroepICT’ersis
aljarenlangongeveer10%.Inanderelandenisde
participatievanvrouwenindeICTbeduidendgroter.
Ditgeeftaandatverbeteringvandesituatiemogelijkis.
Ict-STER
Zonderspecialemaatregelenzietheterechternietnaar
uitdathetpercentagevrouwenzalstijgen.Gerichte
samenwerkingtussenallebetrokkenpartijen-onder-
wijs,bedrijfsleven,beroepsverenigingen,expertise-
centra-isnoodzakelijk.InditEQUAL-projectIct-STER,
gezamenlijkeactievoormeisjesenICT,zettenaldeze
partijenzichinomnieuwbeleidennieuwemethodieken
teontwikkelenommeermeisjesenthousiasttemaken
vooreentoekomstindeICT.Deactiviteitenvanhet
projectIct-STER(eeninitiatiefvandeVHTO,landelijk
expertisebureaumeisjes/vrouwenenbèta/techniek)zijn
medio2005gestartenlopendoortotdecember2007.
jaardatwedecursusaanbiedenheeftzich
bovenstaande‘liturgie’uitgekristalliseerd.
Deervaringleertdathetbelangrijkis,deze
vormduidelijktemakenenzicherook
preciesaantehouden.
Afwisseling
Eenvaststramiengeeftzekerheid.
Deafwisselingheeftverschillendefuncties.
Fysiek:Deaandachtvasthoudendoor
wisselendevormenvanmentaleinspanning
endaartussendenodigerecreatie.
Cognitivistisch:Destofbelichtenvanuit
verschillendeperspectieven.
Cultureel:Hetoefenenvanverschillende
academischewerkvormen.
Didactisch:Hetinspelenopdeverschillende
fasenvanhetleerproces.
Academische attitude
Deelkaarafwisselendewerkvormenzijn
daarbijspecifiekzogekozendatzeeen
acdemischeattitudebevorderen:verwonde-
ring,meedenken,ordenen,verdedigen,helder
formuleren,oefenen,proberen.
Evaluatie
Iederjaarzijndeevaluatiesdoorstudenten
enthousiast.Dezeaanpakwerkt.
http://www.cs.ru.nl/H.Wupper/onderwijs/III
Literatuur
ErikBarendsenandHannoWupper,
Een academische introductie tot de
informatica.
In:Tijdschrift voor Informatica-Onderwijs
(TINFON).14(1).2005
HannoWupperandHansMeijerTowards
a Taxonomy for Computer Science.
In:Informaticsasadisciplineandinother
disciplines:whatisincommon?Informatics
inHigherEducation-IFIPWG3.2Working
Conference,Enschede,Aug.1997.
(MulderandVanWeert,ed)London1998
HannoWupperAnatomy of Computer Systems
- Experiences with a new introductory
informatics course.
5eNationaalInformaticaOnderwijsCongres
NIOC’99,
Enschede11en12november1999.Technical
reportCSI-R9914
[Wupper,Meijer2000]HannoWupperen
HansMeijer
Wat is informatica eigenlijk?
TINFON-tijdschriftvoorinformatica-onder-
wijs,9ejaargangnr.1en2(2000)
[Wupperetal.2007]http://lab/cs/ru/nl/
taxonomie
68 69
Dinsdag17april
De vier pijlers van de Ict-STER aanpak:
Gezamenlijke actie.
Ict-STERiseenbreedsamengesteldegroep
vanorganisaties(onderwijsinstellingen,
bedrijvenberoepsverenigingenvanICT-
docenteneninformatici,expertisecentraop
hetgebiedvangenderenICT/techniek)en
maaktgezamenlijkwerkvandeparticipatie-
verhogingvanmeisjesindeICT.
Integrale, longitudinale aanpak.
Ict-STERisgeenadhocactie,maareen
langlopendprojectwaarinsprakeisvaneen
integraleaanpak:genderinclusieveonderwijs-
vernieuwinggaatgepaardmetsensibilisering
vandocenten,decanen,oudersenbeleids-
voorbereiders,enmetondersteunings-en
beeldbeïnvloedendeactiesgerichtopmeisjes.
Ketenbenadering.
DeactiesinhetkadervanIct-STERstartenin
deonderbouwvanhetvoortgezetonderwijs
enlopendoortotenmetdeintredevan
afgestudeerdenopdearbeidsmarkt.
Combinatiestrategie.
Naastactiesdiespecifiekgerichtzijnop
meisjes,zijnookveelvandeactiviteiten
gerichtophetmeergenderinclusiefmaken
vanhetICT-onderwijs,omtezorgendatdit
evenzeermeisjesalsjongenszalaanspreken.
Activiteiten
Deactiviteiteninhetkadervanhetproject
Ict-STERkunnenwordenonderverdeeldin
devolgendeclusters:
Rolmodellen identificeren en mobiliseren
Meisjeshebbentijdenshunkeuzeproces
behoefteaanvoorbeeldvrouwen,vooralals
hetgaatomsectorenwaarinweinigvrouwen
werken,zoalsdeICT.DatvrouwelijkeICT-
professionalseenkleineminderheidvormen,
houdtechtertevensindatzijpraktisch
‘onzichtbaar’zijn.Erwordtveelaandacht
besteedinIct-STERaanhetopvelemanieren
zichtbaarmakeneninzettenvanvrouwelijke
ICT-rolmodellen.
Product Rolmodellen database
Eenvandemanierenommeisjesenthousiast
temakenvoorICT,isdoorhenincontactte
brengenmetvrouwelijkerolmodellen.Om
rolmodellenzichtbaartemaken,isinhetkader
vanEqual-projectIct-STERdeonlinedatabase
Spiegelbeeld(www.spiegelbeeld.net)opgezet.
InSpiegelbeeldzijninmiddelsbijna450vrou-
welijkeprofessionalsinbèta/techniek/ICTver-
zameld,waarvanruim200ICT-vrouwen.Ook
staanerfilmpjesopdewebsitevanvrouwelijke
ICT-professionals.
Meisjesenvrouwelijkestudentenwordenop
allerleimanierenmetdezerolmodellenin
contactgebracht.Zevertellenoverhunstudie,
hunbaanenoverwatzijleukvindenaanICT.
Vrouwelijkescholierendietwijfelenoverde
keuzevooreenICT-opleidingendiegraageen
dagmeteenvrouwelijkeprofessionalwillen
meelopen,kunnenzichviadesiteaanmelden.
Scholenkunnenviadedatabasevrouwelijke
professionalsuitzoekenomtekomenvertellen
overhunstudiekeuzeenloopbaan.
Toeleverend onderwijs
Docenteninhetvoortgezetonderwijs,én
docentenopleiders,zijnonvoldoendebekend
metgenderverschillendieeenrolspelenbij
vakkenalsinformatiekundeeninformatica.
Meerinformatiehieroverkanertoebijdragen
datdeinhoudvandezevakkenaantrekkelijker
wordtvoormeisjes.Bovendienspreekthet
kiezenvooreenICT-vervolgopleidingmeisjes
inhetvoortgezetonderwijsomallerleiredenen
nietaan.Verbeteringvanhetvoorlichting-
strajectvoordemeisjesenhunoudersen
gendersensibiliseringvandocentenendeca-
nent.a.v.niet-traditionelestudiekeuzeskan
hierinveranderingbrengen.
Product module meisjes en ICT in het onderwijs
InhetkadervanhetEqual-projectIct-STERis
doorhetRuuddeMoorCentrumvandeOpen
Universiteiteenmoduleontwikkeld:‘Meisjes
enICTinhetonderwijs’
DemodulesluitdecursusInformatievaardig-
hedenvanhetRuuddeMoorCentrumvan
deOpenUniversiteitNederlandaf.Deze
cursusisbedoeldvoordocenten:watkunnen
zijdoen,gegevenhetbelangvaninformatie-
vaardighedenvoorleerlingen,omhunonder-
wijsopditdomeinteversterken?Denadrukin
dezemoduleligtechterophetaspect‘meisjes
enICTinhetonderwijs’.
Aantrekkelijke ICT-opleidingen
Eenvanderedenenwaarommeisjeszelden
vooreenICT-vervolgopleidingkiezen,isdat
demeesteopleidingennietaansluitenbijwat
zijinteressantenbelangrijkvinden.BijICT-
snijvlakopleidingenvindenzijoverhet
algemeenmeervanhungading,getuige
deveelgrotereinstroomvanmeisjesin
dergelijkeopleidingen.Ookisgebleken
datmeisjesactiverendeonderwijsvormen
positiefwaarderen,alstenminsterekeningis
gehoudenmeteenaantalrandvoorwaarden
zoalsgenderinclusiviteiten‘levensechtheid’
vancases.Ontwikkeldeinzichtenhierover
wordenaangeboordomdeICT-opleidingen
aantrekkelijktemakenvoorzowelmeisjesals
jongens.
Verbetering kennis over gender en ICT
Langetijdiserweinigaandachtgeweestvoor
hetfeitdatmeisjeseenanderehoudingtegen-
overeneenanderebenaderingvanICThebben
danjongens.Bestaandekennishieroverwordt
brederverspreidendekennishieroverwordt
tevensverderontwikkeld.Datgebeurtvia
StudiumGenerales,workshops,dewebsite,
diversemediakanalen,enheteigene-zine.
Wiltumeerinformatieoverhetprojectende
resultatenervan?Neemdancontactopmet
AntoinetteTaillie([email protected])of
LindaDerksen([email protected])
www.ictster.nl
www.vhto.nl
www.hbo-i.nl
www.ou.nl
HetProjectIct-STERwordtmedegefinancierd
doordeEuropeseUnieinhetkadervanhet
Equal-programma(ESF).
Sterzaken
ProductezineSterzaken
http://www.ictster.nl/sterzaken/nr2/nr2.htm
70 71
Dinsdag17april
Girls and ICT in education
Bert Zwaneveld
Samenvatting
Ditpaperiseenbeknopteversievandemodulediede
cursusInformatievaardighedenvanhetRuuddeMoor
CentrumvandeOpenUniversiteitNederlandafsluit.
Dezecursusisbedoeldvoorleerkrachten:watkunnen
zijdoen,gegevenhetbelangvaninformatievaardighe-
denvoorleerlingen,omhunonderwijsopditdomein
teversterken?Denadrukindezemoduleligtechter
ophetaspect‘meisjesenICTinhetonderwijs’.De
achtergrondhiervanisdatteweinigmeisjesvooreen
ICT-gerelateerdeopleidingkiezen.Erzijnvoldoende
redenenomditverschijnseltedoorbreken.Devolgende
aspectenkomenaandeorde:genderaspecten,intrinsieke
motivatie,derolvandeleerkrachtenvaneducatieve
software.
Keywords
gender,teachercompetences,educationalsoftware
Organisatie NIOC 2007
72 73
Dinsdag17april
Introduction
Thesedaysthereisahugedifferenceinpar-
ticipationinICT-relatededucationbetween
girlsandboysintheNetherlands.Aconser-
vativeestimateisthatthereareabouteight
timesasmanyboysthangirlsinthiskindof
education.Thereare,however,noapparent
reasonsforthefactthatonlyfewgirlschoose
anICT-relatededucation.Overall,theNet-
herlandshavethelowestnumberoffemale
alumniinthedomainofscienceandtechno-
logyinEurope(OECD,2005and2006).Table
1providessomeinsightinthemisdistribution
ofgirlsandboysinscienceandtechnology
education.Unfortunatelytherearenofigures
availableforICT-relatededucation.
Therearemorethanenoughreasonstotryto
changethisstateofaffairs.Thepresent-day
societyistransformingintoaknowledge-
basedsocietyandICTisoneofthemostim-
portantenablingforcesinthistransformation
process.Inordertobeabletofunctioninthis
transformationprocessand,moreimportantly,
todetermineitscourse,allcitizens,female
andmale,shouldhaveamorethansuperficial
knowledgeaboutICTandskillstouseICT
andtheconceptsrelatedtoit.
Thispapersummarizesthereasonsfor
involvingmoregirlsinICT-relatededucation.
Furthermore,wefocusonthewayteachers
inprimaryandsecondaryeducationshould
useICTintheirlessons,assumingthat
their(competent)wayofusingICTintheir
teachingcandrawmoregirlstoICT-related
education.
ICTistheabbreviationofinformationand
communicationtechnology,thatisthetech-
nologytomakeallkindsofinformationavai-
lableandtofacilitateandsupportcommuni-
cationbetweenpeople,betweenpeopleand
machinesandbetweenmachines.Thescope
ofthispaperistheuseofICTbyteachersin
ordertosupportthelearningofstudents.ICT
isheredefinedascomputersandotherhard-
ware,software,networksofcomputers,and
especiallytheinternet.Thismeansthatour
mainfocusisnotonthetechnicalortechno-
logicalaspects,butonsearching,evaluating,
processingandincorporatinginformation,
andontheinteractiveandsocialaspectsof
humancommunication.
TheRuuddeMoorCentrumoftheOpen
UniversiteitNederlandisresponsiblefora
chapterofacourseone-literacyforteachers,
withspecialattentionfortheroleofgirls.
Thispaperisasummaryofthatchapter.The
coursewillbepublishedinSeptember2007.
TheworkispartoftheprojectICT-STER
subsidizedbytheEuropeanEqualProjectESF.
Context
Schoolsnowadaysaredevelopingfrom
‘closed’institutionswherethedominant
characteristicistransferof(mostly)
theoreticalknowledgebytheteachersto
‘open’organizationswithanewpopulationof
selfconsciousstudents.Schoolshavetocope
withthedemandsofparents,enterprises
andthesocietyatlarge.Fromaveryyoung
agechildrenareconfrontedwithICTsothat
itisapartoftheirnaturalenvironment.The
generationgapcanthesedaysbedefined
asthedegreetowhichpeopleparticipatein
thedigitalworld.Youngpeoplehavemobile
phones,mp3-players,computerswithinternet
connection,theyusemsnandcommunicate
witheachotherworldwidewhereastheir
eldershaveproblemswithkeepingupwithall
newdevelopmentsinthisfield.Whatisalso
changingistherelationtothevirtualworld.
Insteadofpassivelylookingatascreen,
thescreenisameansforactiveinvolvement
andinteractionwithothers,forinstanceby
chattingandgaming.
AlthoughICTisanacceptedpartof
citizenshipandtheworkingenvironment,
thepossibilitiesofICTinteachingarenot
usedtothefullextent.Theinternetasa
sourceofinformationiswellknown,themost
frequentuseofthisinformationiscutand
pastewithoutreflectiononthemeaningand
Dutch educational system Sector or Profile girls boys
PreparatoryVocational Technology 4,5 49,1
Education(vmbo),
14–16yearold
SeniorGeneralSecondary NatureandTechnology 1,4 18,0
Education(havo), (NatuurenTechniek)
16–17yearsold
SeniorGeneralSecondary NatureandHealth 17,2 16,5
Education(havo), (NatuurenGezondheid)
16–17yearsold
UniversityPreparatory NatureandTechnology 3,5 25,1
Education(vwo), (NatuurenTechniek)
17–18yearsold
UniversityPreparatory NatureandHealth 34,5 24,0
Education(vwo), (NatuurenGezondheid)
17–18yearsold
SeniorSecondaryVocational Technology 7,9 47,3
Education(mbo)
Universityofprofessional Technology,Industry, 1,7 13,4
education(hbo) Architecture(Techniek,
Industrie,Bouwkunde)
Universityofprofessional Science,Mathematicsen 1,2 12,6
education(hbo) Computerscience
(Natuurwetenschappen,
WiskundeenInformatica)
University(wo) Technology,Industry, 2,7 14,7
Architecture(Techniek,
Industrie,Bouwkunde)
University(wo) Science,Mathematicsen 6,4 13,2
Computerscience
(Natuurwetenschappen,
WiskundeenInformatica)
Table 1 Participation girls and
women in science/technical
education (in percentage of
the total female population,
respective boys in the sectors
of Dutch educational system)
74 75
Dinsdag17april
valueoftheinformationfound.Itissug-
gestedbysomethatthisisduetothelack
ofknowledgeandskillsoftheteacherswith
respecttoICT.IntroductionofICTintea-
chingasonemoresourceofinformationhas
noaddedvalue.Instead,ICTshouldleadto
arethinkingandadaptationoftheteaching
program,thepedagogyandthelearning
processoftheteachersinvolved.
Impact of ICT
Pupilsandstudentsdon’tlearnfortheschool
butfortheirlivesascitizensandworkers
withintheknowledge-basedsocietywhich
demands,aspreviouslysaid,morethan
superficialknowledgeandskillsofICT.In
thatsocietyinformatization,automatization,
communicationandknowledgeareinter-
twined.Butatthecenterofthatsocietyare
thepeoplewiththeircreativity,andtheir
initiatives.Moreover,ICThasastronginflu-
enceonthewayinwhichpeoplework,com-
municateandlearn.ICThasagreatinfluence
onalmostallaspectsofoursociety:from
healthcaretodefense,fromentertainment
toscience,fromtransporttoagriculture.
AnotherveryimportantaspectofICTisthat
itis,evidently,notamono-discipline,but
thatithasalpha,betaandgammaaspects,
infactmaybeitshouldbeseenasafourth
discipline:delta.
Intable2aglobaloverviewisgivenofthe
ICT-backgroundofparticulargroupsinour
society.
Generallyspeaking,learningdoesnotend
aftercompletingschooloruniversity,every
personfaceslifelonglearning.Thisapplies
especiallytoICT,becauseICThasabsolutely
notreachedtheendofitspossibilitiesyet.It
isthetaskoftheschoolstomakeagoodstart
withthislifelonglearning.
HowschoolsimplementtheirvisiononICT
intheirteachingprogramistheirownchoice.
Notallaspectsofthisprocesscanbetreated
inthispaper,duetotimerestrictions.Inthis
paperwefocusontheissuehowtointerest
moregirlsforICT-relatededucationandwhat
schoolscandotogetthegirlsinvolved.
Motivation
Thesedaysmanyeducationalinnovations
aimatstudent-centeredlearning.Frequently
usedtermsare:activelearning,selfregulating
learning,authenticlearning,collaborative
learningusingreallifeproblemsand
situations.ICTenablessuchformsoflear-
ning.Theintendedstudentbehaviorresem-
blesstronglywhatinresearchiscalledin-
trinsicmotivation.Thismeansthatstudents
performtheirjobsinschoolbecausethey
likethemandnotbecausetheyareurgedto
dothem.Intheresearchliteraturetheretwo
complementarylinesofresearchwithrespect
tointrinsicmotivation:theSelf-determination
Theory(Ryan&Deci,2000)andtheDual
ProcessingSelf-RegulationModel(Boekaerts,
2005).Theessenceofbothlinesofresearch
isalearningenvironmentthatenhancesthe
autonomyofthestudents,thatoffersasafe
socialenvironmentandthatgivesstudents
thefeelingthattheyaredevelopingtheirown
competencies.Studentsconceivethelearning
environmentasbeinginagreementwiththeir
learninggoals.MartensandBastiaens(2006)
investigatetherelationbetweenautonomyof
thelearnersandtheirintrinsicmotivation.If
thelearningenvironmentisverydirectiveand
suppliesonlyasmallamountofcontrolto
thestudents,theintrinsicmotivationofthe
studentisdisturbed.Theirresearchquestion
waswhichformofautonomyworksbestand
whenlackofcontroldeterioratesintoanarchy
wherenolearningtakesplace.Theirrestricted
researchdesigngivesnounambiguousans-
wers,butthedatatheycollectedindicatethat
thereis,indeed,astrongcorrelationbetween
autonomyandintrinsicmotivation.Also,
thereistheindicationthatautonomyfor
thestudentscanimprovetheirintrinsic
motivation,butthatitisbettertogive
autonomywithrespecttothesubjectmatter
andnottothewaytheteachingisorganized.
Forprimaryandsecondaryeducationwith
welldefinedteachingprogramsitisnoteasy
totranslatethisconclusionintoateaching
practice.AppliedtotheuseofICTinteaching
thiscouldmeanthattheteacherhasthefinal
decisiononhowICTwillbeused.
Gender aspects
Fromstudies(seeforinstanceValkenburg
(2006))aboutthequestionwhatthemain
causesareforthedifferencesbetweengirls
andboys,itisquiteclearthatgirlshave
qualitiesthatfitverywellintheprofileofan
ICT-worker:communicativeskills,strategic
insight,readinesstolisten,demandinghigh
qualityresults,andbeingamotivatingforce
forco-workers.Yet,ICTisaman’sworld.
BymixingICTandmultimediatherewill,
hopefully,bemorepossibilitiesforwomen
becausethisimpliesmoreattentionto
group ICT-background
Allcitizens HavesufficientICTknowledgeandskillstouse
theICTtoolsmostaccepted
Pupilsandstudents Leaveschoolbeingconfident,creativeand
productiveusersofICT
Teachers Haveinsightinmeaning,opportunitiesand
risksofICT
Managers Haveinsightintheimpactofdecisionsthrough
theirinsightin
ICT-drivensystems,processesandinnovations
ICT-specialists HavecreativityinusingICT,deepinsightinICT
andarecompetentcompetentindisseminating
theirknowledge
Table 2
Necessary ICT-back-
ground of particular
groups
76 77
Dinsdag17april
creativityandsocialaspects.
Thereseemtobeatleastintwowaysin
whichschoolscandosomethingtodraw
moregirlstoICT-relatededucation:less
focusonthetechnicalaspectsandcreating
classesinwhichthereareonlygirlsandno
boys.Also,teacherscanchangethewaythey
useICTintheirclassrooms.Forinstance,
girlsprefertheuseofICTwhenitsupports
collaborativelearninginsteadofindividual
learning.Girlspreferrichinterfaceswith
examples,imagesandsound.Puzzles,games
andsimulationswithoutcompetitionand
withanonfrustratingdegreeofdifficultyare
favoredbygirls.Teachersshouldbeawareof
theiroftenunconsciousideasaboutgirlsand
boys.Ifpossible,schoolsshouldaskfemale
rolemodelstogivelecturesabouttheway
theircompaniesuseICT,schoolsshouldnot
toleratea‘macho’culture.
ICT-competencies of teachers
Alotofpublicationsaimtodescribewhich
arethecompetenciesteachersshould
havewithrespecttotheuseofICTintheir
teaching.Thisisadifficultjob,becausethe
fieldisverylarge:aprimaryschoolteacheris
notthesameasasecondarymathematicsor
Englishteacher.Intheliteratureonecanfind
recommendationsonahighandabstract
levelorfocusingontheproceduralaspects
oftheimplementationofICTinteaching.
Kirschneretal.(2002)madeaninventoryof
themostrelevantICT-competenciesfortea-
chers,basedonaninternationalsurvey.This
inventorywasmadeforDutchInspectorate
ofEducation.Kirschneretallistthefollowing
fivetypesofICT-competencies.
? personalandbasicskillsneededforOffice
applications
? ICTasamindtool:teacherscanuse
softwarethatsupportmeaningfulthinking
andworking
? pedagogicaluseofICT:ICTshouldsupportresourcebasedlearningandcollaboration
inadigitallearningorworkingenvironment
? ICTinaneducationalsetting:meaning,
opportunitiesandrestrictionoftheuseof
ICTinteaching
? socialaspects:ICTinfluencesthesociety,teachersshouldusethis.
Hogenbirk(2006)oftheDutchInspectorateof
Educationpublishedabookletwithabottom
upapproach:hegivesadescriptionofwhat
individualteachersorschoolteamsdowith
ICT.Theconclusionsarethattheteachersare
notverywellawareoftheirowndevelopment
inusingICT,-itismoreinformalthanformal
learning-,monitoringofandreflectingonthe
learningofteachersthemselvesisnecessary
andthereisnoexplicitattentionoftheteachers
forprofessionalization.Tosaytheleast,itis
remarkablethatthereisagreatdifference
betweentheattentionforthelearningof
teachersandthelearningofpupilsor
studentswithregardtoICT.
Teachersshoulddesigntheirteachingfrom
answerstoquestionssuchaswhattoteach
(goals),howtoteachit(designingthe
teaching/learningprocessincludingtools,
motivation,testing,procedures),towhom
theteachingisaimed(priorknowledgeofthe
students),whytheyshouldteachit(social
andindividualrelevanceofthechoices).On
anotherlevelthevisiononthefunctionof
teachingplaysanimportantrole.Inthe
Netherlandsthereisashiftfromtheteacher
astheonewhoisresponsiblefor‘transfer’of
knowledgeandskillstotheteacherasthead-
viserandthecoachofthestudents.Students
aremoreandmoreresponsiblefortheirown
learning.Volman(2005)arguesthatthis
kindofteachingisunthinkablewithoutICT.
TeachersshoulduseICTasanaturaltool,
buttheyshouldrefrainfromlookinglike
‘ICT-nerds’toavoidnegativeeffectsongirls.
Teachersshouldalsobeawareofwellknown
pitfallssuchasgivingmoreattentiontoboys,
havingprejudicesaboutgirls,etc.Thepro-
cessofchoosingcontinuingeducationshould
becarefullyorganizedandmonitored,especi-
allywithrespecttoICT-relatededucation.
Girls and ICT
ICTisoftendesignedwithstrongemphasis
onthetechnologicalpossibilities.Important
aspectsareaccelerationandsimplificationof
processes,andprovidingalotofinformation.
Howsoftwareandhardwarewillevolveinthe
future,giventheknowledge-basedsocietyICT
willfunctionin,ishardtoforecast.Everyone,
butspeciallyyoungpeople,havetoworkwith
ICT.So,everyoneis,inonewayoranother,
partofthefutureevolutionofICT.Itisnot
unlikelythatanewgenerationofICT-toolsis
notonlybasedontechnologicalprinciplesbut
willrespondtothewayyoungpeopleuseICT.
Awordprocessorhardlyreflectstheway
youngpeoplecommunicate.Inourview
newgenerationsofICT-toolsshouldtoa
greaterextentreflectthewayyoungpeople
useICT:ICTwillofferamoreopen
environmentthanthepresentICT-tools.
Theusercanoperatemoreautonomously
andcreatively.Interactionisanotherkeyword.
Thissupposesinsightinmeaning,
opportunitiesandrestrictionsoftheseICT-
toolsfortheuser.E-literacyforstudentsisa
goodexampleofthisopenapproach.Theuse
oftheinteractivesmartboardisanother.The
studentsusealotofICT(internet,browser,
wordprocessor,presentationprogram,etc)in
ordertogetinsightinthesubjectmatterand
toshowtheresultofthelearningprocess.
Theteacherhastobecompetenttoprepare
forsuchaformofteaching.Awarenessof
whatispossiblewithICTinsuchteachingis
onestepforteachers,readinesstouseICT
isthenextstep.Butalsoitisimportantthat
teachersexploreICTwithrespecttoamore
openuseasautonomy,creativityand
interaction.Myclaimisthatamoreopen
useofICT,andafortiorimoreopenICT,can
bridgethegapbetweenyoungpeopleand
theirteachers,and,moreimportant,between
girlsandboys.Figure1illustratesthegrowth
inICT-competenciesofteacherandthe
‘move’frommoreorlesscloseICT-toolsto
moreopenones.
Openness
of ICT-
tools
ICT-competencies of teachers
future
now
Figure 1
ICT-competencies of teachers
versus openness of ICT-tools
78 79
Dinsdag17april
References
Boekaerts,M.(2005),Self-regulationwithafocus
ontheself-regulationofmotivationandeffort,in
I.E.Siegel&K.A.Renninger(Eds.),Handbookof
ChildPsychology.NewYork:Wiley
Dijk,Betsyvan,AnnekeHacquebard&
BertZwaneveld.(2005),KeuzevakInformaticain
deTweedeFaseHAVOenVWO,Heerlen:Open
UniversiteitNederland/RuuddeMoorCentrum
(inDucht)
Hogenbirk,Pieteretal.(2006),Leraren:Klikt’t,
Utrecht:InspectievanhetOnderwijs(inDutch)
Kirschner,P.A.,Wopereis,I.G.J.H.&Vanden
Dool,P.C.(2002).ICT3:Informationandcommu-
nicationtechnologyforteachertraining:Pedagogic
benchmarksforteachereducation.Utrecht,the
Netherlands:InspectievanhetOnderwijs
Martens,Rob&TheoBastiaens(2005),Derelatie
tussenautonomieenmotivatie,inOnderzoekvan
Onderwijs34(1),p37–40(inDutch)
Ryan,R.M.&Deci,E.L.(2000),Self-Deternation
Theoryandthefacilitationofintrinsicmotivation,
socialdevelopmentandwell-being,in:American
Psychologist,55(1),p.68-78
Valkenburg,Miranda(2006),Kennisdocument
genderinclusiviteit,naaraantrekkelijkeict-
opleidingenvoormeisjes,Amsterdam:HBO-
I-stichting(documentinhetkadervanhet
EuropeseEqualprogramma(ESF))(inDutch)
Volman,Monique(2005),Avarietyofrolesfora
newtypeofteacherEducationEducational
technologyandtheteachingprofession,in:
TeacherandTeacherEducation(21),p15-31
Volman,M.L.L.(2006),Jonglerentussentraditie
entoekomst,derolvandocenteninleergemeen-
schappen,Amsterdam:OnderwijscentrumVU,
VrijeUniversiteitAmsterdam(inDutch)
Zwaneveld,Bert(2005),Wiskundeeninformatica:
innovatieenconsolidatie,overvrageninhetwis-
kunde-eninformaticaonderwijs,Heerlen:Open
UniversiteitNederland(inDutch)
Zwaneveld,Bert&TheoBastiaens(2007),
Ict-competentiesvandeleraar,overhet
ondersteunenvanonderwijsprocessenmetict,
submitted(inDutch)
Artificiële Intelligentie
in het hbo
Marten Teitsma - HogeschoolvanAmsterdam
Samenvatting
OpdeHBO-Iopleidingenwordtinslechtsbeperkte
mateaandachtbesteedaantechniekenvanArtificiële
Intelligentie,zoblijktuiteenkleineenquêtedieikheb
gehouden.Datisjammerwantinhetbedrijfslevenen
bijdeoverheidwordthiersteedsmeergebruikvan
gemaakt.HoewelAIinhetgeheelnietindeHBO-I
competentieswordtgenoemd,pleitikervoordeze
techniekeninhetcurriculumoptenemen.Ditkanals
eenspannendstuktechniekwordengebrachtdoor
gebruiktemakenvanhetoudeenmisschiennog
bestaandebeelddatAItotdoelheeftmenselijke
intelligentietevervangen.
Keywords
ArtificiëleIntelligentie,HogerBeroepsOnderwijs.
Marten Teitsma
Het IJ vanaf
Passenger Terminal
Amsterdam
80 81
Dinsdag17april
Inleiding
Informaticaiseenvakgebieddatsindszijn
ontstaaninbewegingis.Datmagookgeen
verbazingwekkengeziendejeugdigheidvan
hetvakgebieddatimmersnietouderisdan
60of70jaar.HetdeelgebiedArtificiëleIntel-
ligentieiszelfsnogjongerwanneerwede
Dartmouthconferencein1956alsstartpunt
nemen.Enmetjeugdigheidkomtbeweging
omdatnognietalleseenplekheeft,onder-
delennognietuitontwikkeldzijnenparadigma-
wisselingenregelmatigvoorkomen.
Hierwilikingaanopdevraaginhoeverre
binnenhethboaandachtwordtbesteedaan
techniekenzoalsdieontwikkeldzijnbinnen
AI.Uiteenkorteenquêteblijktdaterslechts
geringeaandachtvooristerwijlindewereld
omonsheensteedsmeergebruikwordt
gemaaktvandezetechnieken.Ikzaldaarvoor
eerstschetsenhoeAIdoorveelmensen
wordtgezien,indeovertuigingdatditbeeld
eenrolspeeltindezediscrepantie.Ikzet
ditnaasteenanderbeeldvanAIengainop
hetzgn.AI-effectdatookeenrolspeelt.Een
derdeaspectdatiknaarvorenwilbrengen,is
degrotehoeveelheiddatawaarwemeeom
moetengaanendieniettegebruikenis
zondertechniekenvanAI.Afsluitendzalik
concluderendaterinhethbomeeraandacht
voorAIzoumoetenzijn.
Enquête
Uiteenkleineenquêtedieikhebgehouden
onderHBO-Iopleidingenblijktdatiets
minderdandehelftvandeopleidingen,
waarikeenreactievanhebgehad,geenenkele
aandachtaanAIbesteden.Deopleidingendie
welaandachtbestedenaanAIdoenditin
beperktemate:studentenkunnenAI-vakken
kiezen.Slechtseenzestalopleidingen
verplichtstudententothetopdoenvan
kennisoverAI.Ditkandanvariërenvan0.05
tot4studiepunten.Opvieropleidingenishet
voorstudentenmogelijkmeerdan15ects
bezigtezijnmetAI.Depopulaireonder-
werpentijdensAI-vakkenzijndetraditionele
technieken:expertsystemen,fuzzylogic,
neuralenetwerkenengenetischprogram-
meren.Deinteressevanstudentenisover
hetalgemeenredelijktenoemen.
VoorhetnietaanbiedenvanAI-vakken
wordentweeredenengenoemd.Deeersteis
datmeneenafwegingheeftmoetenmaken
enaanAIgeenprioriteitwerdgegeven.De
tweederedendiewordtgenoemdisdater
vanuithetbedrijfslevengeenvraagnaaris.
Meerdandehelftvanderespondentenkon
echternietdevraagbeantwoordenofer
bedrijveninderegiowarendiegebruik
maaktenvanAI-technieken.
DatAInietwordtgenoemdindehbo-compe-
tentieszoalsdievermeldstaanin’Bachelor
ofICT’,datdoorhetHBO-Iplatformisuit-
gegeven,maggeenverbazingwekken.Deze
competentieszijnzoabstractenalgemeen
geformuleerddathetnoemenvanspecifieke
techniekennietzouhebbengepast.Welis
hetjammerdatookindetoegevoegde
voorbeeldennietéénkeerdezetechnieken
wordengenoemd.
Het Frankenstein effect
VanAIkunjetweeverschillendebeelden
hebben:AIalseenwetenschapdietotdoel
heeftmensenteimiterenofeenAIdiede
bedoelingheeftóókslimmeoplossingente
Karel van der Toorn, voorzitter
College van Bestuur UvA-HvA,
opent NIOC 2007
82 83
Dinsdag17april
bieden.Ditiswatmensterkeenzwakke
AInoemt.HetbeelddatAItotdoelheeft
mensentevervangenisheelsterk,blijft
gemakkelijkhangenenheeftertoegeleid
datveelmensenenigszinswantrouwend
tegenoverAIstaan.Dezeangstisalouden
komtvoortuitwatDijksterhuis‘demechani-
seringvanhetwereldbeeld’heeftgenoemd.
Dezemechaniseringkwamtotvollewasdom
indewerkenvanSpinozadieindelate17e
eeuwhetbestaanvanwonderen,engelen
endeduivelverwierp.Zichbaserendopde
ideedatalleskanwordenverklaardm.b.v.
natuurwettenontwikkeldehijeenfilosofie
diezichradicaalafkeerdevandeheersende
ideeënvanenoverkerkenstaat.Wanneerook
hetdenkenengedragvanmensenverklaard
kanwordendoornatuurwettendanisdeze
slechtsonderdeelvandenatuurennietmeer
bijzonder,alsdaarvoor.Ditideewerdverder
ontwikkelddoorfilosofenalsLaMettriedie
methetboek’L’Hommemachine’volophet
materialismeverkondigde.
Wanneerdemensvolledigm.b.v.natuurwet-
tenverklaardkanwordendanishetnog
maareenkleinestapnaarhetnamakenvan
eenmens.Ditwerdbeschreveninderoman
FrankensteinvanMaryShelleyin1818,waarin
eenwetenschappereendoodlichaamtot
levenprobeerttebrengen.Nadatditwezen
totlevenisgebracht,blijkthetnietmeerte
beheersen.Hetwezendoodteerstdebroer
vandeschepperenlaterookzijnbeste
vriendenzijnvrouwopdehuwelijksnacht.
Descheppingblijkteenbeestengevaarlijk
voormensen.Enhiermeeontstaatangstvoor
ditideeendezeontwikkeling.
Ookwetenschappershebbennietnagelaten
hetbeelddatcomputersmensenkunnen
vervangentebevestigen.Metdebedoeling
devooronderzoekbenodigdegeldente
verkrijgenishetnooitverkeerdgouden
bergentebeloven.Wetenschappersdietech-
niekenvanAIontwikkelen,zijndanookniet
bescheidengeweestalshetgaatomwatze
uiteindelijkzullenbereiken.ZoalsdeHerbert
Simondiein1957hetvolgendezegt:
It is not my aim to surprise or shock you -but
the simplest way I can summarize is to say that
there are now in the world machines that think,
that learn and that create. Moreover, their
ability to do these things is going to increase
rapidly until -in a visible future- the range of
problems they can handle will be coextensive
with the range to which the human mind has
been applied.
Machinesdiedenken,lerenencreëren.
Machinesdiedingendoendiemensenook
doen.Machinesdiemensennaardekroon
stekenenzeinderdaadkunnenvervangen.
Hetisdannogmaareenkleinestapnaar
deoverheersingzoalsdieinfilmswordt
verbeeld.
Demeestmoderneuitingenvanditideeen
dedaaraanverbondenangstkomenterugin
filmsals’2001,ASpaceOdyssey’uit1968van
StanleyKubrickende’Terminator1,2en3’uit
heteindevandevorigeeeuwof’I,Robot’van
nogmaareenpaarjaargeleden.InKubrick’s
filmishetHAL9000,afkomstiguiteenfamilie
computersdienognooiteenfoutheeft
gemaakt,diezichraarbeginttegedragen.
NadatHALtocheenfoutheeftgemaakt,
besluitendeastronautenHALuitteschakelen.
Hoewelzehunbesthebbengedaandittever-
bergenvoordecomputerkomtdezeerachter
envermoordt,uitzelfverdediging,opéénna
alleastronauten.OokindeTerminatorserie
en’I,Robot’makencomputers,dielijkenop
mensen,veeldoden.Hetissteedsweerde
angstdatmachinesdiemensenmakennaar
huneigenbeeldnietmeerindehandtehouden
zijneneengevaarwordenvoormensenen
uiteindelijkdemensheidzelf.
Ofhetnuwelofnietmogelijkis,hetiseen
beelddatbeklijftwanneerwordtgezegddat
AIzichbezighoudtmethetnabootsenvan
menselijkeintelligentie.
Het AI-effect
NaastditbeeldkanAIookwordenom-
schrevenalsoperationeelrationalisme,
waarbijheterveelminderomgaatmensen
natemaken,alswelnáástdemenselijkeintel-
ligentie,machinestemakendieproblemen
óókslimkunnenoplossenenredeneren.
Hierinzienweonderzoeknaarzoeken,
redenerenenplannenzonderdathetnodig
ismenselijkgedragnatebootsen.Welishet
zodatdeoplossingendiemenbinnenAI
bedenktaltijdwiskundigverantwoordzijn.
Danontstaatechtereenanderprobleemvoor
debeeldvormingrondomAI.RodneyBrooks,
directeurvanhetMITComputerScienceand
ArtificialIntelligenceLaboratory,zegthierover
hetvolgende:Every time we figure out a piece
of it, it stops being magical; we say, ’Oh, that’s
just a computation’.
DitishetzogenaamdeAI-effect.Wanneer
eenAI-projectwordtgestartisiedereenhet
erovereensdatomdiespecifieketaakte
verrichtenintelligentienodigis,wanneer
zoietsdooreenmenszoumoetenworden
gedaan.Wanneerhetprojectnietslaagtwordt
gezegddatditbewijstdatAInietmogelijkis
enalshetprojectslaagtendetaakvanzijn
mystiekeaspectenisontdaan,vindtmenhet
nietechtheelergintelligentwatergebeurt.
Enwanneerhetwordtgeïmplementeerdishet
degewoonstezaakvandewereldgeworden.
Jezoudanook,enigszinscynisch,kunnen
zeggendatdeAIvanvandaagdeinformatica
vanover10jaaris.
InditAI-effectziejeookmooihoebeide
beeldenvanAI,desterkeAIenzwakkeAI,
doorelkaarheenverwevenworden.Eerstis
hetmoeilijk,nietnavolgbaarentebegrijpen
hoemensenbepaaldedingendoenenver-
volgensisheteen’eenvoudig’rekensomme-
tjedatnueenmaalsnellerdooreencomputer
kanwordenuitgevoerd.
Bedolven onder data
OnlangswerddoorIDC,eentechnologie
onderzoekbedrijf,ineenrapporthetaantal
bytesdatelkjaarwordtgeproduceerdgeschat
op161miljardEb.Zehebbendaarbijalles
geteld:foto’s,video’s,e-mails,webpagina’s,
SMS,telefoongesprekkenetc.Omeenideete
krijgen,kunjehetvergelijkenmet12stapels
boekendievanhiertotdezonreikenof3
miljoenmaaldeinformatiedieopgeslagen
ligtinalleboekendietotnutoewerden
geschreven.Dezeenormehoeveelheid
informatiewordteenlast,nietalleenomte
bewarenmaarvooralookomdathetzorgt
voorheelveelruiswanneerjegaatzoeken.
Desituatieiszelfsnietvergelijkbaarmetde
spreekwoordelijke’speldindehooiberg’en
kostveelgeld.Zozaleenbedrijfdat1000
werknemersindienstheeftdieregelmatig
informatiebinnenenbuitendeorganisatie
84 85
Dinsdag17april
moetenzoekenveelgeldoverdebalkgooien.
Perjaarkostdatmeerdan5miljoendollar,zo
blijktuitditrapport.Eenenquêteonder1000
middenmanagersleverdeopdatdehelftvan
deinformatiediezevindentijdenseenzoek-
tochtwaardeloosis.Hetblijktdatdemeeste
organisatiesnietdezoekapplicatieshebben
diepassenbijzoeenenormehoeveelheid
beschikbareinformatie.Enalsdatsoort
up-to-dateapplicatieserwelzijn,wordenze
nietdoordachtgenoeggebruikt,aldusIDC.
Weziendezeenormetoenamevandataop
allerleiniveau’senopallerleimanieren.Een
kleinerondgang.
Tegenwoordigwordtinhetkadervanveilig-
heidsteedsvakervideosurveillancegedaan.
OnlangswasditookhetplanindeUtrechtse
wijkOndiep.Ditkongeendoorgangvinden
omdatdevoorhetbekijkenvandebeelden
noodzakelijkemenskrachtnietaanwezigwas.
Inmiddelszijnprovidersverplichtemail-en
telefoongegevenstebewarengedurende1,5
jaar.Dehoeveelheiddatadiehiermeewordt
gegenereerdisenorm.Eenvoudigezoek-
algoritmendiealledatadoorploegenzijn
hiervoornietmeergeschikt.
De praktijk van AI
EénvandeaangegevenredenenomgeenAI
ophethboaantebiedenisdatervanuithet
bedrijfslevengeenvraagnaaris.Hierwilik
latenziendatopdeplekkenwaaronze
studententerechtkunnenkomenvolop
gebruikwordtgemaaktvanAI.Ikzalingaan
ophoeAIbinnenhetbedrijfsleven,deover-
heidenwetenschapeenrolspeelt.
Hetbedrijfslevenendeoverheidgebruikt
welAI-techniekenmaarnoemtzevaakniet
zo.Menkentdeangstvanmensenvoorhet
onbekendeenverbergtdetechniekvoorde
gebruiker.Tochwordterveelgebruikgemaakt
vanAI-technieken.Ontologieënworden
gebruiktvoorkennisontsluitinginorganisaties,
expertsystemenenfuzzylogicwordennog
steedsveelgebruiktindefinanciëlewereld
enbayesiaansenetwerkensteedsmeerin
demedischesector.Zelfseenapplicatiedie
weallemaalkennen:deOfficeAssistentvan
Microsoftmaaktgebruikvanditsoort
technieken.Ditnoghelemaalafgezienvan
visionenspeechrecognitionwaarsteeds
meerbelangstellingvoorisendieookals
AI-techniekenmogenwordenbeschouwd.
Inhetbedrijfslevenwordtjuiststeedsmeer
gebruikgemaaktvanAI-technieken.Ikgeef
eenpaarvoorbeelden.HetRijswijksebedrijf
Bolesianontwikkeltenverkooptsoftwareen
servicesterondersteuningvankennis-en
informatiemanagement.Zebiedeneen
productaandatdeklantenhelptbijhet
classificerenenzoekeningrotehoeveelheden
informatie.Ophunwebsiteschrijvenze:
Bolesian is overtuigd van het nut van AI en
kennistechnologie. Meer dan 18 jaar ervaring
in alle markten en met het oplossen van vele
ingewikkelde problemen m.b.v. kennis-
technologie hebben ons geleerd dat kennis-
technologie grote toegevoegde waarde levert
als het gaat om processen te automatiseren.
De traditionele IT is gewoon te beperkt in haar
mogelijkheden bepaalde problemen automatisch
te processen.
HetbedrijfSoundIntelligence,gevestigdin
hetcentrumvanGroningen,heeftzichvol-
lediggespecialiseerdindeontwikkelingvan
zeergeavanceerdedetectietechniekenop
basisvangeluid.Najarenlangonderzoek
naardewerkingvanhetmenselijkgehooris
in2000SoundIntelligenceBVopgericht.
Sigardiseentoepassingvandetechnologie
diezodanigisingestelddathetinstaatis
agressieenangsttedetecteren.
Enalswewatverderomonsheenkijkendan
zienwemeervoorbeelden.Doorde’Associ-
ationfortheAdvancementofArtificialIntel-
ligence’wordtelkjaareenaantalapplicaties
uitgekozenomdatzevernieuwendis.Zo
wordtinBaltimoreCountyinsamenwerking
metdeUniversityofMarylandeenapplicatie
ontwikkelddiekindereneenschooltoewijst.
Hierbijwordtrekeninggehoudenmetmeerdere
criteriaalscapaciteitvandeschool,kosten
vanbusvervoerendistributievansociaal-
economischeachtergrondenwaar
hetallemaalombegonnenis.Deapplicatie
helpteindgebruikersdooralternatievente
presenteren,dezetevergelijkenenbeslis-
puntentetonen.Eenalfa-versieisdit
schooljaaringebruik.
DeMTRCorporationdiehetHongKong
metrosysteembeheert,heefteenautomatische
planningvanonderhoudswerk.Hetmetro-
systeemverwerktelkedag2,4miljoen
passagiers.Ondanksdat,heeftdemetroeen
punctualiteitvan99%in2004.Elkenacht
wordthetmetrosysteeminonderhouds-
modusgezetgedurende4tot5uur.Alle
benodigdeonderhoudwordtdanuitgevoerd.
EenAI-systeemplantditonderhoud,rekening
houdendmetveiligheidenbeschikbaar
materiaal.
GoogleNewsiseenvoorbeeldwaarAIeen
grootverschilmaakt.Hetwordtdoorenkele
miljoenenmensenelkedaggebruikt.Ookin
gameswordtveelgebruikgemaaktvanAI.De
game-industrieiséénvandesnelstgroeiende
bedrijfstakkendieeris.Alsjeerovernadenkt
isditooknietgek.Wanneerjeeengame
Het IJ vanaf
Passenger Terminal
Amsterdam
86 87
Dinsdag17april
Verslag van de ronde tafel
‘Informatiebeleid
en Hoger Onderwijs’
Jan-Paul van Staalduinen
Dinsdagmiddag17april2007vondinhetMaagden-
huisteAmsterdam,deRondeTafel‘Informatiebeleid
enHogerOnderwijs’plaats.DezeRondeTafelwerd
georganiseerddoorVerdonck,Klooster&Associates
tijdenshetNationaalInformaticaOnderwijsCongres
(NIOC)2007.LucvanderPijlsprakoverhetbottom-up
verandertrajectvoordeinformatievoorzieningbijde
HogeschoolvanAmsterdam.DaarnaverteldeMenno
Scheersoverdemanierwaaropdeinformatiestrategie
bijdeVrijeUniversiteitopeentop-downmaniertot
standwasgekomen.
speeltenjehebteentegenstanderdieeen
menszoumoetenrepresenterendanwilje
tochgraagdatdezetegenstandersookenige
intelligentievertoont.Anderszouheteensaai
spelletjeworden.
Zokunje,alsjewilt,nogweleentijdje
doorgaanmetbedrijvenenapplicatiesin
binnen-enbuitenland.Hetpunthierisdater
veelgebruikgemaaktwordtvantechnieken
dieontwikkeldzijninhetwetenschapsgebied
AI.Ofhetnugaatomgrotehoeveelheden
data,visionensoundofonzekerheid,AIhelpt
mensenbijhetvergarenvanvoorbeslissingen
belangrijkeinformatie.Wanneerwenaarde
wetenschappelijkewereldkijkendanblijktdat
AIdaarinmiddelsookisingeburgerd.In’Met
vastehand,NationaleOnderzoeksagenda
Informatie-enCommunicatietechnologie
(NOAG-ict)2005-2010’wordendevolgende
gebiedengenoemddieinNederlandeenrol
spelen
? Multi-agentsystemenenrobotica
? Heuristischealgoritmen
? Zelflerendesystemen
? Computationelelogica
? Redeneersystemen
? Semantiek
? BiologischgeïnspireerdetechniekenAlsbelangrijkthemavoordelangetermijn
noemtditrapportdesamenwerkingtussen
AI-applicatiesonderlingenmettraditionele
systemen.Daarvoorisdanzgn.socialeintel-
ligentienodig.Opkortetermijnwordtont-
sluitingvangrotehoeveelhedeninformatie
alsspeerpuntgenoemd.Demaatschappelijke
toepassingenzijnlegio,volgensditrapport.
Conclusie
Tegendezeachtergrondzouikervoor
willenpleiteninhethbomeeraandachtaan
ArtificiëleIntelligentietebesteden.Enhoewel
hetinde’BachelorofICT’vanhetHBO-I
platforminhetgeheelnietwordtgenoemd,
denkikdatInformatica-opleidingenofhetnu
BedrijfsinformaticaofTechnischeInformatica
zijn,ergoedaanzoudendoenhiermeeaan
deslagtegaan.Hetlerenvantechniekenvan
ArtificiëleIntelligentiekanuitstekendworden
opgehangen,alsdidactischmiddel,aan
hetoudebeeldvanAIwaarinmenprobeert
demenselijkeintelligentienatebootsen.
Ditmaaktdetechniekspannendentotde
verbeeldingsprekend.Hetbiedtdaarnaast
ookeenuitstekendegelegenheidomstuden-
tendiebeterdangemiddeldprestereneen
nieuweenextrauitdagingtebieden.
88 89
Dinsdag17april
NahetwelkomdoordagvoorzitterWillem-Jan
vanElk(VKA)eneenkortevoorstelrondeging
deeerstesprekervanstart.
Luc van der Pijl:
‘Informatievoorziening bij de Hogeschool
van Amsterdam’
ToenLucin2002bijdeHvAkwamwerken,
haddeHvAserieuzeproblemenophet
gebiedvanIT.Erwasbijvoorbeeldsprakevan
eeninstabielenetwerkomgevingenopeen
grootaantaldesktopsdraaidenogWindows‘95.
Een bottom-up verandertraject
Omdeproblementeverhelpen,werdeen
meerjarigverandertrajectingezet.Hetlijn-
managementzouhieroverderegievoerenop
basisvaneendriejarigprojectenplan.Dit
projectenplanwasverankerdinhetHvA-
beleidenwerdondersteunddooreen
architectuurbeleid.Voorhetbereikenvan
effectieveveranderingenwerdvanafhetbegin
sterkingezetopsamenwerkingtussenalle
belanghebbendepartijen.Hettrajectwasdus
bottom-upgeorganiseerd.
AlseerstewerdeenITgovernancestructuur
opgezet,omdatdezenognietaanwezigwas.
Vervolgenswerdendevraaguithetonderwijs
enhetaanbodvanuitdeIT-dienstgeorgani-
seerdenopelkaarafgestemd.Hiervoorwas
hetnodigomeersteengemeenschappelijke
taaltevindenvoorITenhetonderwijs.
Eenregiegroepvoorinformatievoorziening,
dieuitvertegenwoordigersvandiverse
institutenbestond,werdverantwoordelijk
voordebesluitvormingoverICT-beleid,
-functionaliteitenen-projecten.
Innovatiekaarten
Deregiegroepschreefhetprojectenplanvoor
dekomendedriejarennaaraanleidingvan
eenaantalworkshops.Ditprojectenplan
bestonduit‘innovatiekaarten’diedehoofd-
processenvandeHvAbeschreven,met
daarbijdehuidigestatusendeambitiesvoor
dekomendedriejaar.Aaniederhoofdpro-
ceswarenprojectkaartengerelateerd,met
daaroponderanderehetdoel,derisico’sen
debenodigderesourcesvanhetproject.Een
bijgevoegdebenefits caseboodinzichtinde
uitkomstenvanhetproject.Ineenprojecten-
portfoliowerdentijdslijn,prioriteit,enkosten
vandeprojectenbijgehouden.Bijdeuitvoer
vaneenprojectwerdeerstuitvoeriggetest
inpilotsenproofs of concept,voordatertot
implementatiewerdovergegaan.
OokisdeHvAvanuiteengezamenlijke
architectuuraanpak(vooralleinstituten)gaan
werken.Alleenbijbewustebesluitenvande
regiegroepmagvandezearchitectuurworden
afgeweken.Hetniveauvandearchitectuur
wordtverhoogddoormeeteliftenop
belangrijkeveranderingstrajecten,zoalsde
implementatiesvanSAPERPenPeoplesoft
CampusSolutions.Dearchitectuurontstaat
dusoverdeasvandegroteprojectenenis
daardoorgééntheoretischeexercitie;ditis
ietswatLucalsmeerwaardeziet.
Samenwerking met Universiteit van Amsterdam
Lucgeeftaandatin2007wordtgewerktaan
eengezamenlijkinformatiebeleidsplanvoor
deUniversiteitvanAmsterdam(UvA)ende
HvA.Ditiseengroteuitdaging,omdatde
werkwijzeenbesturingsfilosofievanbeide
organisatiesverschillen.Inhetbeleidsplan
isaandachtvoorgovernance,deuitgangs-
puntenvaneenarchitectuurraamwerk,de
informatiedienstenvooronderwijsenonder-
zoekendebedrijfsvoeringhiervan.Daarnaast
omvathetinformatiebeleidsplaneenupdate
vanhetprojectenplan.Bijeenvraagover
samenwerkingtussendomeineneninstel-
lingenophetgebiedvaninformatisering,
geeftLucaandatditzekermogelijkis,maar
zolangergeenhardebedrijfsmatigereden
voorsamenwerkingis,zalditnietgebeuren.
B eleids -voorbereiding
Management van ProjectenVoorbereiding van beleid en
functionaliteiten
Implementatie van nieuwe IT oplossingenManagement van
IT oplossingen
Besluitvorming over beleid, functionaliteiten en projecten
Operatie
Beleids
-
uitvoering
B E L E IDR egiegroep
Informatievoorz iening
Strategische
Informatievoorziening
IIC
Platform
IT Services
ProjectenProjectenProjectenProjecten
Stuurgroep(Onderwijs- en Bedrijfstoepassingen)
Stuurgroep(Commodity Producten)
Projecten
Projectkaart
Doel
Relaties
Risico’s
Resources
Benefitscase
Tijd / kwaliteit
Financieel
Projectkaart
Doel
Relaties
Risico’s
Resources
Benefitscase
Tijd / kwaliteit
Financieel
Projectkaart
Doel
Relaties
Risico’s
Resources
Benefitscase
Tijd / kwaliteit
Financieel
Projectkaart
Doel
Relaties
Risico’s
Resources
Benefitscase
Tijd / kwaliteit
Financieel
Projectkaart
Doel
Relaties
Risico’s
Resources
Benefitscase
Tijd / kwaliteit
Financieel
Projectkaart
Doel
Relaties
Risico’s
Resources
Benefitscase
Tijd / kwaliteit
Financieel
Projectkaart
Doel
Relaties
Risico’s
Resources
Benefitscase
Tijd / kwaliteit
Financieel
Projectkaart
Doel
Relaties
Risico’s
Resources
Benefitscase
Tijd / kwaliteit
Financieel
Innovatiekaart Status Ambitie
Context
Strategie
Processen
Structuur
Mens
ICT
Innovatiekaart Status Ambitie
Context
Strategie
Processen
Structuur
Mens
ICT
Innovatiekaart Status Ambitie
Context
Strategie
Processen
Structuur
Mens
ICT
Innovatiekaart Status Ambitie
Context
Strategie
Processen
Structuur
Mens
ICT
Innovatiekaart Status Ambitie
Context
Strategie
Processen
Structuur
Mens
ICT
Innovatiekaart Status Ambitie
Context
Strategie
Processen
Structuur
Mens
ICT
Innovatiekaart Status Ambitie
Context
Strategie
Processen
Structuur
Mens
ICT
Innovatiekaart Status Ambitie
Context
Strategie
Processen
Structuur
Mens
ICT
P rojec tP rojec tP rojec tHoofdprocessen
Beleid
Beleids-
voorbereiding
Operatie
Beleids
uitvoe
ring
90 91
Dinsdag17april
werkconferentiesheefteenkernteam
relevanteomgevingsontwikkelingengeïnven-
tariseerd(inhetonderwijsenophetgebied
vanICT)enzijndeonderwijsvisie,de
onderzoeksvisieenhetinstellingsplan
geanalyseerdenvastgelegdinmindmaps.
Tijdensdewerkconferentiesisernaar
aanleidingvandemindmapsgediscussieerd
overinformatiebeleidenwerdeenrichting
bepaalddoordegeheleI-strategiegroep.
Mennomerkteopdathoewelersprakewas
vaneenversnipperdeonderzoeksvisie,eral
weleerdereenheldereonderwijsvisiedoorde
VUwasopgesteld.Watbetreftdealgemene
ontwikkelingenopICT-gebiedheeftde
I-strategiegroepzichlatenleidendoorhet
toekomstbeelddatstudentenenmedewer-
kersany time, any placeenmetany device
toegangwillenhebbentotapplicatiesen
informatiebronnendiezijvoorwerkenstudie
nodighebben.
Hetuitwerkenvandewerkconferentieleidde
totdeinformatiestrategiedieinjanuari2007
doorhetCollegevanBestuurwerdvastge-
steld.DeI-strategiebestaatuiteentwaalftal
richtinggevendeuitspraken,datdekomende
jarenrichtingmoetgevenaandebesluiten
enplannenopICT-gebied.Voorelkvande
richtinggevendeuitsprakeniseennadere
uitwerkinggegeven,enwordenconcreetuit
tevoerenprojectenbenoemd.Aandachts-
gebiedenvandeinformatiestrategiewaren:
onderwijsenonderzoek,communicatie,
organisatie,infrastructuurendeconcernin-
formatievoorziening.
Uitdagingen bij de implementatie van de
informatiestrategie
Debelangrijkstevervolgstapishetbepalen
vanprioriteiten,ookalisdeprioriteringvan
twaalfpuntenlastig.Daarnamoetenproject-
voorstellengeformuleerdwordenenmoet
deprojectenportfoliogetoetstwordendoor
deI-strategiegroep.Desamenhangvan
projectenkomtvoortuitdeafstemmingopde
informatiestrategieenhetcreërenvan
draagvlak.Deafstemminghiervaniseen
zwareklus.Tenslottemoetdeinformatie-
strategiejaarlijksonderhoudenenbijgesteld
worden.Hiervooriseengovernancemodel
beschrevenindeI-strategie.
Mennogafaandatenkelebelangrijkelessen
warengeleerd.
? Zowashetnodigeenbredevertegen-
woordigingteverzorgendieachterde
uitsprakendurfttegaanstaan.
? Verderwashetmoeilijkomdeuitspraken
teprioriteren;meerinzichtinverschillende
scenario’swasnoodzakelijk.
? Tenslottewashetbelangrijkomaante
sluitenophetinstellingsplan,deonderwijs-
visieendeonderzoeksvisie,omdatanders
hetvisieprocesverlorenkangaaninde
‘waanvanalledag’.
Zonder bedrijfsvisie geen informatiebeleid
Naafloopvandepresentatievolgdeeenkorte
discussie,aandehandvandestelling‘Als je
geen bedrijfsvisie hebt, heeft informatiebeleid
geen zin.’Deaanwezigenvroegenzichafof
informatiebeleidüberhauptnodigis;eris
vooraleenbindingtussenITenbusinessnodig.
IederICT-projectmoetbinneneenkaderpas-
senenbepaaldegewenstedoelstellingenen
resultatenhebben.Omhierbesluitenoverte
nemenisnietperseeenbeleidsplannodig.
Hierbijzoudenbedrijfseconomischeaspecten
nietdebelangrijkstemoetenzijn,maarze
zijneengoedbeginpunt.Marjanmerktopdat
hetdenkenoverdeversterkingvanonderwijs
metICTeigenlijkpasnetbegonnenis.
Renévindthetopmerkelijkdatinstellingen
eigenlijkaltwintigjaardetijdhebbenomdat
tedoen,maarnogsteedsnietinstaatzijn
omnatedenkenoverbusiness alignmentvan
ITenonderwijs.
Lucgeeftaandateenbedrijfsstrategiein
termenvan10jaaralsuitgangspuntnieterg
bruikbaarisvoorinformatiebeleid.Ookziet
hijgeenhardenoodzaakvooreengezamen-
lijkeIT-strategievansamenwerkende
onderwijsinstellingen;hetdraaituiteindelijk
omdestudentenendiehebbenernietdirect
ietsaan.IenekeMolenaarsverteltdatde
UniversiteitenHogeschoolvanUtrechtop
eenvergelijkbaremanierredeneren:erisgeen
drangtotsamenwerking,maardeinstellingen
kijkenhoezeelkaarkunnenhelpen.
Menno Scheers:
‘ De VU-informatiestrategie 2007-2009’
VervolgenssprakMennoScheersoverde
totstandkomingvandeinformatiestrategie
vandeVrijeUniversiteit(VU).Hijbegonmet
tevertellendatiederefaculteithaareigen
ICT-organisatiekentendaterbovendienvier
centraleICT-eenhedenbestaan.Eenbehoefte
aanfocusvormdedeaanleidingvoorhet
opstellenvaneeninformatiestrategie.Deze
informatiestrategiemoestertoebijdragendat
deinzetvanICTeenzoefficiënteneffectief
mogelijkebijdragelevertaanhetrealiseren
vandedoelstellingenvandeVUophet
gebiedvanonderwijs,onderzoek,maatschap-
pelijkedienstverleningenbedrijfsvoering.
DaarnaastzijndebasaleICT-voorzieningen
vandeVUinmiddelsopordegebrachtenkan
deVUdevolgendestappengaanzetteninde
informatievoorziening.
Top-down informatiebeleid
Verantwoordelijkvoordevormingvande
informatiestrategiewasdeI-strategiegroep;
eengroepmensendiesameneenafspiegeling
vormdevandediversiteitvandeuniversitaire
gemeenschap,onderwieeenfaculteits-
directeureneendecaan,maarookbijvoor-
beeldeenstudent.DeI-strategiegroepbelegde
enkelewerkconferenties;debredeafspiegeling
vandestrategiegroepbrachtdraagvlakvoor
hetproces.Alsvoorbereidingvoorde
Informatiemarkt tijdens
NIOC 2007
92 93
Dinsdag17april
De praktijkbagage van
de IT-student
Patrick Bruinsma - IBMNederland
Niels Veerman - VrijeUniversiteitAmsterdam
Samenvatting
DegroeivandeITinonzemaatschappij,detoe-
nemendecomplexiteitvanIT,outsourcingvanIT,de
vergrijzingendeteruglopendeinschrijvingenvoor
IT-studiesvereisenmeerIT-vakmensen.Erblijktechter
datIT-studentenvaakweinigbesefhebbenvande
complexiteitvandeIT-praktijk.Nauweresamenwerking
tussenopleidingenendepraktijkkanditverbeteren.
Niels Veerman
Informatiebeleid is noodzakelijk
Naafloopvandepresentatievolgdeeen
kortediscussie,aandehandvandestel-
ling‘Doorontwikkelingenindeomgevingis
informatiebeleidnoodzakelijk.’RenéTönis-
senvroegzichafhoediepdergelijkinforma-
tiebeleidmoestgaan,omdatertegenwoordig
zoveelgratissoftwaredienstenwordenaange-
bodenaanstudenten.Denoodzaakvooreen
onderwijsinstellingomalleszelfteregelen,
wasernietmeer.Duidelijkerichtlijnenwaren
dusnodigomtebepalenwatdeinstelling
welennietmoestfaciliteren.
Informatiebeleid over de instellingen heen
Eenanderevraagwasofinformatiebeleid
overinstellingenheennodigwas.Deaan-
wezigenbeslotendatditalheelveelgebeurde
(o.a.bijSURFenCOMIT),maardatéén
informatiebeleidvoorheelhethogeronderwijs
inNederlandgewoonnietmogelijkwas.
Willem-Janwildegraagwetenofhet
mogelijkwasomgemeenschappelijknate
denkenoverhetprimaireprocesinhethoger
onderwijs?Dedeelnemershaddendaarhun
twijfelsbij:hetzoudanmoeilijkzijnvoor
onderwijsinstellingenomonderscheidend
vermogentehouden.Renébetoogdedatdit
kondoorquamarketingintezettenophet
didactischemodel.HetOpenCourseWare
initiatiefvanMIT(eninNederlanddeTU
Delft)washiereengoedvoorbeeldvan.
Dedeelnemersconcludeerdendatdediscus-
sievooralgingoverdeconcurrentieinhet
onderwijsinNederland.Devraagwasof
Nederlandniettekleinwasvoorditsoort
concurrentie?Wassamenwerkingjuistniet
nodig,omdatzoopinternationaalniveaueen
vuistkonwordengemaakt?Detoekomstlag
ophetinternationalevlak;samenwerkende
universiteiten(‘deDutchies’)zoudendan
verderkomendanuniversiteitendie‘provin-
ciaal’opnationaalniveaublevenconcurreren.
Californië,datgroterisdanNederland,heeft
ééngroteuniversiteit(theUniversityof
California)mettienafdelingendoordehele
staatheen.Ietsvergelijkbaarszouin
Nederlandookmoetenkunnen.
Vanwegedestrikteeindtijdeindigdedediscussie
meteencliffhanger.Willem-Janbedanktedeaan-
wezigenvoorhunbijdrage,waarnadeaanwezigen
opweggingennaarderondvaartdiedoorNIOC
wasgeorganiseerd.
Aanwezigen:
? GuusDelen(VKA:PrincipalConsultant/
Partner)
? HansDijkman(UvA:DirecteurICT)
? Willem-JanvanElk(VKA:Principal
Consultant/Partner)
? MarjanFreriks(HvA:DirecteurEducatieve
Hogeschool)
? DianaHoogeveen(VKA:Senior
Consultant)
? KeesvanLoon(HHS:DirecteurICT)
? IenekeMolenaars(UU:CIO/
Beleidsdirecteur)
? LucvanderPijl(HvA:CIO,Directeur
StrategischeInformatievoorziening)
? MennoScheers(VU:ProjectleiderICT)
? Jan-PaulvanStaalduinen(VKA:Consultant)
? RenéTönissen(HAN:CIO,Projectleider
Informatiearchitectuur)
94 95
Woensdag18april
Inleiding
Hetzalniemandontgaanzijndatderolvan
ITdramatischisveranderdsindsdeintro-
ductievandeeerstecomputers.Vanuiteen
rekenapparaatvooreenselectegroepisITnu
diepingebedinonzemaatschappij.Mensen
enorganisatieskunnennietmeerzonder:
ITisinonzesamenlevingeenlevensbehoefte
geworden,endaarmeeeenechtvakgebied.
Tijdensde60’er,70’eren80’erjarenwaser
detraditioneleIT-industrie,diegestructureerd
wasengebaseerdopcalculaties,dataver-
werkingentransacties.Indejaren90kwam
hetinternetopzetten,metkenmerkenals
openstandaards,connectiviteit,flexibiliteit
enschaalbaarheid.Momenteelbestaatde
IT-trenduitmodulairecomponentenen
dynamischeapplicaties,dievooraleenflexibele
bedrijfsoplossingmoetenkunnenbieden,de
outsourcingvanIT,ennieuweeisendieaan
desteedscomplexerwordendeITworden
gesteld.Dezefactorenstellenookintoe-
nemendemateeisenaandemensendie
ITmogelijkmaken,enisereenverdertoe-
nemendebehoefteaanIT-vakmensenontstaan.
Evenalseindjaren‘90overtreftdevraag
naarmensenhetaanbodvanIT-werk.De
groeivanIT,devergrijzing,endenogsteeds
teruglopendeinschrijvingenvoorIT-studies
zorgenvooreengunstigearbeidsmarkt.Maar
doordehuidigegrotevraagnaarmensen
zijndefunctie-eiseninIT-vacaturessoepeler.
Hierdoorishetweermogelijkommeteen
redelijkwillekeurigehbo-ofwo-opleiding
omgeschooldtewordentotIT’er.Opzichis
hiernietsmismee;metdejuisteomscholing
kanmenaandeslagengoedIT-werkleveren.
Echter,voordeechtcomplexeIT-uitdagingen
dieinveelgroteorganisatiesspeleniseen
gedegenkennisvanITvereist,inclusiefken-
nisvanbedrijfsprocessen.Vooreenaanko-
mendIT’erdiezichzelfbreedwilprofilerenis
hetdusvanbelangeenopleidingtevolgen
diegoedaansluitbijdeuitdagingenindeIT-
praktijk.Doordevoortdurendeevolutievan
ITishetvanbelangeenopleidingvoldoende
teactualiserenmetinzichtenuitdepraktijk.
De opleiding en de praktijk
DebasisvoorIT-vakmensenwordtvaak
gelegdineengedegenopleiding.Eenbrede
opleiding,waarinmenruimebagagemee-
krijgt,omzichvandaaruitverderteblijven
ontwikkelen.Meestalwordenindeeerstetijd
vandestudieverschillendeaspectenvanhet
vakgebiedbehandeld,waarnamenzichin
delaatstejarenvaneenopleidingalwatkan
specialiseren.
MaarhetblijktdatmenigIT-starterdever-
wachtingenvanhetbedrijfslevennietkunnen
waarmaken.Ditwasondermeertelezenin
deAGvan15-09-06:‘PraktijkinICT-onderwijs
onderbelicht’.Puntenvankritiekzijnonder
meerdepraktijkkennisvanstarters,up-to-
dateenpraktijkgerichtlesmateriaaltijdensde
opleiding,enhetoverbrengenvanpraktijk-
kennisvanuithetbedrijfslevenaandocenten.
Hiervoorzijnverschillenderedenen.
Praktijkkennis
Menigstarterheeftweinigbesefvandeheden-
daagseIT-complexiteit.EchteIT-complexiteit
istevindenbijgrootschaligsysteemontwik-
kelingen-onderhoud,incombinatiemet
dehedendaagseeisenaanbedrijfskritische
systemen.Binneneenorganisatieoefenen
diverseaspectenkrachtenuitopondermeer
deprocessenendeinformatietechnologie.
Hierbijkanmendenkenaanwetswijzigingen,
economischeinzichten,technologische
veranderingen,enpolitiekeaspecten.Aldeze
aspectenleidentotveranderingeninbedrijf,
bedrijfsprocessen,endeinformatiesystemen
dieditondersteunen,evenalsindesystemen
dieeindproductenvormen.Daarbijkunnen
Avondprogramma met
congresdiner in Passenger
Terminal Amsterdam
96 97
Woensdag18april
ooknogverschillendesysteemcomponenten
(hardwareofsoftware)doorexternepartijen
geleverd,dieheelpreciesgespecificeerden
getestmoetenworden.Vooralbijsoftwareis
hierdekwaliteitlastigtecontroleren,omdat
hiervoornoggeengoedestandaardenzijn
ontwikkeld.Natuurlijkkanernietvanpas
afgestudeerdeIT’erswordenverwachtdat
zijhierallesvanweten.Maarmenmoetzich
welbewustzijnvandewereldwaarinITzich
bevindt.Menigstarteriszichbijvoorbeeld
maarweinig
bewustvanwaterzichallemaalafspeeltaan
deachterzijdevaneenwebapplicatievoor
onlinebankierenofhetboekenvanreizen.
Zulkeomgevingenbestaanuitgrootschalige
gekoppeldecomputersystemen,dieduizenden
gebruikersgelijktijdigmoetenbedienen,
opeenbetrouwbareenveiligemanier.Een
webwinkelmeteenslechteresponsetijdzal
snelsluiten.Eenbankdieenigetijdgeen
transactieskanverwerkenlijdteveneens
groteschade,diemogelijkonherstelbaaris.
Eenvluchtreserveringssysteemdatenigetijd
uitdeluchtis,kangrotegevolgenhebben
voordebedrijfsvoeringvaneenluchtvaart-
maatschappij.Enzomaarevenhetsysteem
herstartenisbijzulkesystemengeenoptie.
Lesmateriaal
HetisnietongebruikelijkdateenIT-docent
haar/zijnlessenalsindsjaarendagmet
dezelfdeinhoudgeeft.Daarisopzichniets
mismee,aangezienoversommigeonder-
werpendekennismaarlangzaamwordt
uitgebreid.Ookkosthetaanpassenvan
collegestofnueenmaaltijd,enveelonder-
wijsprogramma’szijnnetgrotesoftware
applicaties:zelatenzichnieteenvoudig
wijzigen.MaardeIT-wereldverandertnu
eenmaalsnel,enomvakmensentekunnen
afleverenishetvanbelangtebeschikkenover
praktischeervaringuithetveld.Zekeromin
eendynamischeIT-wereldvakmensenopte
leiden,ishetvoordocentenvanbelangop
dehoogteteblijvenvandeontwikkelingenin
enomhunspecialisme,endusookvande
veranderendepraktijk.Zokunnenzeookhun
eigenstofbeterineenkaderplaatsen,ende
bagagevanstudentenvergroten.Lerenwordt
overhetalgemeenleukernaarmatedestof
beterinhetdagelijkseleventeplaatsenis.
Ookwordenstudentenzichbeterbewustvan
demogelijkefunctiesdiezekunnenvervullen
náhetafrondenvanhunstudie.
Kennisoverdracht
Ookdetoegangtotdepraktijkisbelangrijk:
toegangtotdeIT-technologiediedaar
gebruiktenontwikkeldworden,eninzichtin
deverwevingenimpactvanITenbedrijfs-
processen.VeelIT-onderzoekwordtbinnen
degroterebedrijvenuitgevoerd,ende
verworvenkenniswordtvaakvertaaldin
technologie.Maardekostenvanbijvoorbeeld
commerciëlesoftwarelicentieszijnmeestal
hoogendaarisgeengeldvoorbijdemeeste
onderwijsinstellingen.Hetaanbiedenvan
licentiesvooronderwijs-enonderzoeksdoel-
eindeniseengoedemogelijkheidom
studentenendocentenkennistelatenmaken
metdestate-of-the-artvanhetbedrijfsleven.
Zokanmenbeterbegrijpenwaterinde
praktijkspeelt,enwatvoortechnologieertot
debeschikkingis.Maarvoorveelcommerciële
softwareiseenonderwijslicentienietbeschik-
baar,ensomsiserooknogspecifieke
hardwarenodigomdesoftwaretekunnen
gebruiken.Hierisdebereidheidvanbedrijven
gewenstombijtedragenaaneenbetere
technologie-enkennisoverdracht,enmen
kanhierzelfuiteindelijkookvanprofiteren
ophetmomentdateenafgestudeerdeIT’er
gaatsolliciteren.
Samenwerkingen
Hetmagduidelijkzijn:hetverbeterenvan
depraktijkkenniskaneenopleidingnietzelf.
Erisvoldoendesamenwerkingnodigtussen
opleidingenenbedrijfsleven.Hierinzijnvele
vormenmogelijk,variërendvangastcolleges,
stages,opdrachtenenpraktijkdossiers,tot
enmetdeuitwisselingvancursusmateriaal,
technologie,encursussenvanuithetbedrijfs-
leven,voorzowelstudentenalsdocenten.
Organisatiesbiedenhiervoormogelijkheden
(ziehetkaderoverhetIBMAcademic
Initiative);deuitdaginglijktteliggenbij
hetaangaanvaneengoedesamenwerking,
waarbijallepartijenprofijthebben.
Eén van de ruim tachtig
sessies tijdens NIOC 2007
98 99
Woensdag18april
Risicofactor Mens bij
informatiebeveiliging
Stephen E. Querido - Academievoor
ICT&Media/DeHaagseHogeschool
Bijinformatiebeveiligingdenkenwevaakineerste
instantieaanhettechnischbeveiligenvansystemen.
Wekomendanoptoegangscontrole,wachtwoorden,
intranetbeveiliging,autorisaties,beveiligdemainframe-
ruimtes,etc.Tochvindenopdatterreinveelminder
ongelukkenplaatsdanbijdeschakelmensinditver-
haal.OnderzoeksbureauszoalsGartner,lerenonsdat
ca.80%vanfoutenbijinformatiebeveiligingworden
veroorzaaktdoorverkeerdofniethandelen.6%vande
incidentenzijnbewustonrechtmatigeacties.66%van
debeveiligingsproblemenwordtveroorzaaktdooreigen
medewerkers.Inditartikelwordteenschetsgegeven
vanverschillende(inter-)persoonlijkeprocessen,die
nietinhetvoordeelvanInformatiebeveiligingwerken.
Keywords
informatiebeveiliging,risico,bewustwording,mentaliteits-
verandering,securitymanagement,bedrijfscultuur.
Stephen Querido
Conclusie
HetgaaterindeITnietalleenmeeromdat
eencomputerprogrammawerkt.Hetgaat
eromdatITdebedrijfsbelangenadequaat
ondersteunt,methogeeisenwatbetreft
responsetijd,veiligheidenbetrouwbaarheid.
Hetisdusvanbelangomalindeopleiding
meerbewustwordingmeetegevenvande
standvanzakenindeIT-praktijk,zodat
aankomendevakmensenechtevakmensen
wordenendatookkunnenblijven.
Juistindezetijd,waarindeautomatiseringen
complexiteitvanITgrotevormenaanneemt,
isereendringendevraagnaargoedopge-
leiddemensendiedecomplexiteitkunnen
overzienenmanagen.Mensenmetverschil-
lendevaardigheden,diezichbewustzijn
vandehedendaagseIT-complexiteit.Kennis
vanuitdepraktijkkanopleidingenverder
verrijkenenafstemmenopdevraagvanuit
depraktijk.Doorhetvormenvaneenteam
tusseneducatie,praktijkendegemeenschap
kunnendezeelkaarversterken.Educatie
zorgtvooreenstimuleerdeomgevingomin
teleren,waarbijkansenwordengebodenom
creatiefenonderzoeksgerichtbezigtezijn.
Degemeenschaphelptbijhetverkrijgenvan
gelijkekansenvooriedereen,inclusieftoe-
gangtotinternet,bibliothekenenmentoren.
Envanuitdepraktijkkunnenorganisatieshun
ervaringenentechnologiebeschikbaarstellen
aannieuwegeneratiesvakmensen.
Het IBM Academic Initiative
Inhetbedrijfslevenzijnaljarenallerlei
initiatievengaandeomdesamenwerkingte
zoekenmetstudentenendocenten.Rond
deeeuwwisselingbestondditvooraluit
dualeleertrajectenofeenanderevormvan
rekruteringsprogramma.Tegenwoordigzijn
ditmeerzogenaamdetechnologieadoptie-
programma’s.Dezeprogramma’sworden
doorveelIT-bedrijven,aldanniettegen
betaling,aangeboden.Eenvoorbeeldvan
eenzeeruitgebreidprogrammaishetIBM
AcademicInitiative.
DitinitiatiefvanIBMbiedthogescholenen
universiteitentoegangtotdelaatstetechno-
logieënenhulpmiddelen.IBMhoopthiermee
eenbijdrageteleverenaaneencultuurwaar
hetgebruikvanopenstandaardendoor
iedereenwordtomarmd.Toegangtothet
lesmateriaal,softwareenhardwareisgratis.
Hetmateriaalisspeciaalontwikkeldvoor
scholen,zodathetzedemogelijkheidbiedt
omhetdirecttoetepasseninhetcurriculum.
InNederlandishetAcademicInitiativeonder
andereactiefophetgebiedvanmainframe
technologie,omzostudentenmeerkenniste
latenopdoenvangrotecomputersystemenen
massalegegevensverwerking.Meerinformatie
overhetAcademicInitiativeisterugtevinden
op:www.ibm.com/university/academicinitiative.
Achtergrond auteurs
PatrickBruinsmaisSeniorITSpecialistbijIBMen
gespecialiseerdinzSeriesenSystemzmainframe
computersystemen.
NielsVeermanisdocentenonderzoekerophet
gebiedvanSoftwareAssetManagementbijde
VrijeUniversiteitAmsterdam.Hijdoetmomenteel
onderzoekbijPhilipsMedicalSystems.
100 101
Woensdag18april
Het beveiligen van informatie;
waar hebben we het over?
Alsweinformatiebeschouwenalsbetekenis-
vollegegevens,enbeveiligingdaarvanalseen
setvantechnischeenniettechnischemaat-
regelenomtevoorkomendatinformatiein
verkeerdehandenkomt,aanintegriteitinboet
ofnietmeerkanstromen,danhebbenwehet
kadertepakken.Hetishandigomhiergeen
onderscheidtemakentussendigitale
informatieenbijvoorbeeldpapier.Immers,
wijprintenveelzakenuitendigitaliseren
tekstenenplaatjes.Eenbekendvoorbeeld
iseenplakkertjemethetwachtwoordopde
computer;hiermeewordtalshetwareeen
sleutelopenenblootneergelegd.
Zijn we bewust of onbewust nalatig?
Bewustwordingiseensleutelbegripbijde
huidigebeveiligingsproblematiek.Naastde
medewerkerdientjuisthetmanagementzich
meervanhaarverantwoordelijkheidbewust
tezijn.Wekunnenstellen,datdemeeste
mensennietbewustnalatigzijnofkwade
bedoelingenhebben.Alsniemandverteltwat
ergebeurtbijoverbelastingvaneenserver,
gaanzerustigfilmpjesdownloaden.Endan
nog;hetisergverleidelijktedenkendattoch
nietveelmensendatdoen,dusdievan
mijkanwel.Pasalsdeserveruitvalt,gaan
wemorren.
Wehebbenookdeneigingrisico’sverkeerd
inteschatten.‘Hetzalzo’nvaartnietlopen.’
Datlijktietsvanonzecultuur.Wedoeneen
boodschapperlieverafalseennar.Managers
kunnenbewusteeningecalculeerdrisicowillen
lopen.Dekostenvandebeveiligingwegen
nietoptegenhetgeringeaantalincidentenof
menschatdegevolgeninalsaanvaardbaar.
Hetopeensiteplaatsenvanbepaalde
informatiekan-noglosvanprivacyissues-een
veiligheidsrisicovoorindividuelemedewerkers
ofhethelebedrijftotgevolghebben.Het
scheeltaleenslokopeenborrel,wanneer
mensensnappenwaaromereenregelof
richtlijnis,enwatmogelijkeconsequenties
zijnvanhetnietnalevenervan.Erisweinig
gepubliceerdoverdeinvloedvandewerksfeer
opinformatiebeveiligingofdeverschillenin
bedrijfscultuurtussenbranches.Vanhuis
uitismeninhetbankwezenvoorzichtiger
danbijmaatschappelijkeorganisaties.
Hierinkomtlangzaamaanverandering.
NietindelaatsteplaatsdoorWet-enregel-
gevingenincidenten.
De verleiding weerstaan
Welatenonsgraagverleiden.Sowiesotothet
negerenvanvoorschriften.Internedrijfveren
daarvoorzijnbijvoorbeeld:hetgevoelboven
deWettekunnenstaan,‘moreequal’tezijn
dananderen(inHuxley’stermen),despan-
ningtevoelenvanhetinovertredingzijnen
hetaldannietbetraptworden.Maarook
minderonverantwoordelijkebeweegredenen
zijnonsnietvreemd:‘diewebsitezager
betrouwbaaruit’,‘opdiesitestondeenlinkje
metgratiswallpapers’,‘iklastoevalligde
mailvanm’ncollega,diez’nsysteemniet
gelockedhad’,‘eenkennisvroegeenbericht
overeenheelkwaadaardigvirusdoorte
sturennaaralmijncontactpersonen’.Wieal
eenseencomputercrashheeftgehadeneen
dagofmeer(naastalleeigendocumenten,
instellingen,mailtjesenadressenboek)kwijt
wasaaneenhersteloperatie,zalwaarschijnlijk
beteropletten.
OnlangsdeedeenEngelsebeveiligingsexpert
eenonderzoeknaarheteffectvanwaarschu-
wingenopeensite.Opzijnsiteplaatste
hijeenwaarschuwingindetrantvan‘hier
nietklikken;verdachtelink’.Uraadthetal;
binnenkortetijdkonhijruim400bezoekers
registeren,dieondanksdewaarschuwing
(misschienjuistdaardoor)deverleidingniet
kondenweerstaan.Foutislekker!
Bevoegd of onbevoegd?
Wiekwaadwil,kanviahetinternetstukjes
informatieeenvoudigaanelkaarkoppelen
enanalyseren;watdeAIVDkan,kuntuook!
Zozijndedigitalesocialenetwerkeneen
rijkebronvaninformatie.Ishetverstandig
omnetwerkende(meestalhoogopgeleide)
medewerkersteattenderenopderisico’s
vandezekanalen?Magdewerkgeverindeze
überhaupteisenstellenofregelsopleggen?
Hetiszinvolomnategaanhoegevoelig
informatieis;datwilzeggenwelkeschade
zoualsgevolgvanbeschikbaarheidvandeze
informatiekunnenontstaan(uitgedruktin
geldenomvang).Defensiehanteerteeninde-
lingnaarkwetsbaarheidtegenoverexterne
leveranciers.Eendergelijkeindelingzou
menooktenaanzienvanbedrijfsinformatie
kunnenhanteren.Ditisookgoedtekoppelen
aanautorisatieniveausvoormedewerkers.
Eenvoorbeeldzijnn.a.w.-gegevensvan
medewerkers.Behalvedeafdelingpersoneels-
zaken,behoortniemandvanbuitenofbinnen
dietekunnenopvragen(vaakvormtdedirect
leidinggevendedaaropeenuitzondering).
Waar ligt de verantwoordelijkheid?
Verschillendepartijenhebbeninditverhaal
huneigenverantwoordelijkheid.Bovenaan
zouikhetmanagementwillenplaatsen.Zij
gaanoverdeplaatsvaninformatiebeveiliging
opdeagenda,hetbudget,hetbeleid(inclusief
sancties).Controleendeorganisatievande
uitvoeringvanhetbeleidzoumogenliggen
bijdeIT-managerofmeerspecifiekde
securityofficer.DanhebbenwedeICT-
afdeling,waarmedewerkersdeeerste
beveiligingslijnvormen(papierenof
mondelingeinformatiedaargelaten).
Tenslottedeinterneeindgebruikers.Hetlijkt
erop,datmenzowelvanbovenalsvanonder-
opmeentdatinformatiebeveiligingvooral
bijendoordeafdelingICTgeregeldmoet
worden,zonderhierinnaardeeigenbijdrage
tekijken.Gegevensofideeënoverrisico’s
ofincidentenzoudennaarbeiderichtingen
mogenstromen.Welkerolzoudebedrijfs-
cultuurhierinkunnenspelen?
De rol van bedrijfscultuur
Weereenvoorbeeld.Ongeveer15jaargeleden
heeftDefensieaardiggeïnvesteerdinmentali-
teitsveranderingprogramma’s.JanSoldaaten
delagenerboven,zoudenbetermoetenleren
omgaanmetminderheidsgroeperingenbinnen
deorganisatie.Hoemarginaaldeeffecten
hiervanzijn,isonsinmiddelsbekend.Een
belangrijkeoorzaakhiervoorisbeslistgelegen
inhetincidentelekaraktervaneendergelijke
operatie.Belangrijkeboodschappenmoeten
voortdurendherhaaldworden.Helaasiseen
onbedoeldeffectdaarvan,datmendoor
gewenningdeboodschapnietmeerzo
ontvangtalshijbedoeldwas.Ophoeveel
102 103
Woensdag18april
agenda’svoorwerkoverlegstaathetaspect
informatiebeveiligingstandaard,ofüberhaupt?
Hoemenmetregelsomgaat,isnauw
verbondenmetdeheersendebedrijfscultuur.
OngeveereenkwartvandeMKB-bedrijven
heeftvolgensdeonderzoekersvanDynamic
Marketingeengedragscodevoorinternet-
gebruik.Datwilnietzeggendatwerknemers
dieondertekenenofernaarhandelen.Hoe
komthetdatmensenbewustzichnietaan
regelseninstructieshouden,eneenmanier
hebbengevondenomditgedraggoedtepraten.
Sociale invloed
Methetkijkennaarpersoonlijke(interne)
processenisdeschetsnognietkompleet.
Eenaantalinterpersoonlijkeenintergroeps-
processenisminstenszointeressantomte
beschouwen.Hetvakgebiedsocialepsychologie
leertonsdathetuitmaaktofwealleenzijn,
meteenanderofeengroepanderen.Ook
maakthetuitwiedieanderenzijn.Alswe
onsindecontextvanditartikelbeperkentot
‘hetkantoor’,danisdevraagwelkeinvloed
eencollegaofgroepcollegaeheeft,ofjuistde
afwezigheidvanhen.Eendirectecollegakan
stimulerendofremmendwerkenoponsge-
drag.Debehoefteombijeengroeptehoren
kanonsertoebrengenniet-authentiekgedrag
tevertonen.Debehoefteonsteonderscheiden
kanjuistafwijkendgedragtotgevolghebben.
Ukunthetzelfaan-eninvullen.
Communiceren over informatiebeveiliging
Bedrijfscommunicatieiseenvak.Binnendit
gebiedwordterdankbaargebruikgemaakt
vanpsychologie.DefunctionarisPR&
Communicatieweethoeeenboodschapmoet
wordenverpaktengebracht.Erwordenbij
grotebedrijveneninstellingenaanzienlijke
budgettenverspijkerdaanvoorlichting.Elk
schooljaarverzinnenbijvoorbeeldHoge-
scholenenUniversiteitenaandachttrekkers
omdenieuweICT-gebruikersteattenderen
opdedo’sendont’s.Hetislastigomhet
effecthiervanophetgedragvanstudentente
meten.Alleengegevensdiegelogdworden
zijnteverzamelen,maardannogisdeinter-
pretatieervanlastig.
Inweinigbedrijvencommuniceertmenover
destatusvandebeveiliging.Medewerkers
wetendusnietwateropdatgebiedgebeurt.
Ooknietwelkeincidentenerzijn,hoeveelen
watdegevolgendaarvanzijn.Juistmetdeze
informatiekanhetmanagementeenvolwas-
senberoepdoenopdeeigenverantwoorde-
lijkheidvanmedewerkers.Steljevoor,datze
erookovergaanmeedenken!Ookandersom
zouhetnuttigzijngegevenshierovertedelen.
Wattedenkenvancijfersoverhetgeringe
aantalincidenten,ofeenafnameervanin
vergelijkingmeteenvoorgaandjaarofin
vergelijkingmetcijfersbinnendezelfde
bedrijfstak?Vanuittrotskomenandere
processentotstanddanvanuitschaamteof
ineencultuurvanstrengeregelgevingen
sancties.
Een mentaliteitsverandering?
Zelfswanneerweopdehoogtezijnvanregels
enhunachtergrond;indedagelijksepraktijk
storenweonsernietofsomsnietaan.Zolang
wenietrechtstreeksgeconfronteerdworden
metdegevolgen,latenwebijvoorbeeldons
surfplezierophetinternetnietvergallen.
Aula van de Universiteit
van Amsterdam
104 105
Woensdag18april
Systeem voor bedrijfsvoering
integratie van informatie-,
organisatie- en kennissystemen
Arie Schinkel
Deny Smeets
Samenvatting
Informatiesystemenzijndoorstarre,functionele
organisatieseneigencomplexestructuren,moeilijk
aanpasbaargeworden.Deomgevingwaarinzeopereren
steltsteedshogereeisenaanzowelincidenteelals
structureelaanpassingsvermogen.Aljarenlanceren
vakmensenvelerleiideeënomtotflexibelersystemen
tekomen.Voorzoverbekendheeftdatalleengeleid
totsymptoombestrijding.Ditartikelpresenteerteen
systeemdatinopzetenuitwerkingisafgestemdopde
dynamischveranderendebedrijfsvoering.
Keywords
bedrijfsysteem,informatie-,organisatie-enkennis-
systemen,systeemintegratie,systeemmodellering
Arie Schinkel
Deny Smeets
Sterkernog,wiezijnmonddaaroveropen-
doetiseenwatje.Wattedenkenvanleiding-
gevenden,diezelfhetverkeerdevoorbeeld
geven?Alsmentaliteitafhankelijkisvanper-
sonen,groepenvanpersonenendemanier
waaropmenindeorganisatiezakenbenadert
(demores),zoueenmixvanmaatregelenen
gedragingenderichtingvanhetgewenste
gedragkunnenaangeven.
Datbetekentonderanderegewenstgedrag
stimuleren,beloneneneencultuurbevorde-
ren,waarbinnenmenzichvrijvoeltomhet
bespreekbaartemaken.Hierbijluisterthet
nauwhoeleidinggevendenzichhierin
opstellen.Inplaatsvaneenuitbrandergeven,
zoudezemetdemedewerkerinkwestie
kunnennagaanwaardoordefoutontstondof
hoedezeenwellichtookanderenmetde
regelsofvoorschriftenomgaan.Wellichtblijkt
dataanwijzingeninpraktischezinlastig
uitvoerbaarzijn(bijvoorbeeldintegenspraak
metandereregels).Eentegrootaantalregels
kanookeenafnemendeffecttotgevolg
hebben.Vaakzitdekunstinhetnaarboven
krijgenvaneenwerkbaaraantal.Dikwijls
wordendirectegebruikersnietbetrokkenbij
detotstandkomingervan.
Conclusie
Informatiebeveiligingismogelijkmetbehulp
vaneenaantalaangrijpingspunten.Wanneer
wehetbottom-upbenaderen,kijkenwenaar
individueelengroepsgedragvanmedewerkers.
Meteenbeetjepechbenjealsbedrijfdan
bezigeenafdeling‘controleensancties’
optetuigen.Top-downkanbetekenendat
hetmanagementzichbewustisvande
problematiekendezestevigbelegtbijeen
aangewezenfunctionaris.Dezedoetbeleids-
voorstelleneninitieertdepraktischeinvulling
daarvan.Onderdeeldaarvanzijntechnische
maatregelen,aanwijzingen,informatie-
verstrekkingen-uitwisseling;hetvooralop
deagendahoudenvanIB-vraagstukkenen
hetbetrekkenvandejuistemensenbijhet
ontwerpvanmaatregelenenhettoezichterop.
Losgemaaktvaninformatiebeveiligingzouden
dezesuggestiesookopgaanvoorvrijwelelk
anderaspectvandebedrijfsvoering.Dever-
antwoordelijkevoorinformatiebeveiligingkan
hardmaken,datalsditaspectgoedgeregeld
is,waarschijnlijkookanderebedrijfsaspecten
goedkunnenlopen.Hetismaarwelke
kapstokjegebruikt.
Eén van de ruim tachtig
sessies tijdens NIOC 2007
106 107
Woensdag18april
Inleiding
Doortoenemendevariatieinactiviteitenen
veelheidaansystemenwordenorganisaties
omvangrijkerencomplexer.Ditresulteertin
herhalingen,ondoelmatigheden,misverstanden
enandereongemakkenenproblemen.Het
maaktorganisatiesstrakenstarenvooral
moeilijkaanpasbaaraandeversneldtoe-
nemendeinterneenexterneveranderingen.
HetSysteemvoorbedrijfsvoering(kort-
weg‘bedrijfssysteem’ondervangtdeze
onvolkomenhedenvooreengrootdeel
dooralleactiviteitenondertebrengenin
één‘overall’systematiek.Dezeisvolledig
gemodelleerdenallestarrespecifieke
systemenzijnvervangendooréénflexibele
generieketoepassing.Hetsysteemis
beperkttotéénactiviteitenprocesenéén
componentenbank,pluseengenerieke
toepassingengenerator.
Hetactiviteitenprocesisdevirtueleversievan
dewerkelijkeorganisatie.Hetfungeertals
wegwijzerengebruiksaanwijzingvoorde
werkers.Hetgeeftaanwat,waarenwanneer
ietsmoetgebeurenenwaardenodige
gegevensvandaankomen.Geavanceerde
toepassingvaninformatie-encommunicatie-
technologieondersteunthetactiviteitenproces.
Doordegroteflexibiliteitishetvooraleen
systeemvoorwerkorganisatiesinveranderlijke
eninnoverendeomgevingen.Hetistoegerust
voorsnelleendoeltreffendeaanpassingaan
debeweeglijkemondialemarkt.
Starre organisaties in veranderlijke omgevingen
Alsdeomgevingvanbedrijvenenorganisa-
tiessnelverandertkomtdevraagop:moeten
deorganisatiesenondersteunendesystemen
evenzeersnel(kunnen)veranderen?
Achterhaalde functionele taakverdeling
Tijdensdeindustriëlerevolutieinde
negentiendeeeuwwerddeoude,noguitde
gildentijdstammendeorganisatie,vervangen
doordefunctionelewerkorganisatie.Alaan
heteindvandeachttiendeeeuwbetoogde
AdamSmithinzijnboek‘Thewealthof
nations’(Smith,1776),datarbeidsdelingde
manierwasomdeproductiviteitteverhogen.
Hijsteldedatderoutinezoutoenemendoor
gelijksoortigehandelingendooreenzelfde
arbeidertelatenverrichten.Dearbeidskun-
digeTaylor(1911)werktedearbeidsdelingvan
Smithdoormiddelvan‘scientificmanage-
ment’indetailuit.
Dezenieuwetaakverdelinghadzijnnadelen.
Erontstondenwerkverlooponderbrekingen
bijdeovergangvandeenesoorthandelingen
naardeandere.Ditleiddenietalleentot
langeredoorlooptijdenperproduct,maar
ooktottussenvoorraden.Gevolgisstoringen,
animositeittussendeafdelingenende
noodzaaktotcoördinatieophogerniveau.
Datleidttothiërarchische(bureaucratische)
organisaties,diemoeilijkzijnaantepas-
sen.Figuur1toontdezemaniervanwerken
dieindeloopvandevoorgaandeeeuwniet
wezenlijkisveranderd.Toffler(1970)zette
ruimdertigjaargeledenalvraagtekensbij
debureaucratischefunctioneleorganisatie.
Meerrecentonderstrepenookandereauteurs
dievraagtekens(Naisbitt1985,Morton1991,
Hammer1993).
Moeilijk aan te passen systemen
ICT-toepassingenen-systemenondersteunen
sindsmeerdaneenhalveeeuworganisaties
intoenemendemateindebedrijfsvoering.
Onderhoudenaanpassingzijnvanafhet
allereerstebegineenprobleem.Aanvankelijk
doorhettechnischekaraktervanspecifieke
programmeringenapparatuurgerichteinstel-
lingvanprogrammeurs/codeurs.Daarnaook
doorzeergedifferentieerde‘systeemrealisatie’
engrootgebrekaaneenduidigemethoden
entechniekendaarvoor.Dealmaarcom-
plexerwordendesystemenwerdenminder
transparant,watonderhoudenaanpassing
alleenmaarmoeilijkermaakte.Daardoor
gebeurdevervangingveelaltelaatmetdaar-
meegepaardgaandeextraproblemen.Het
millenniumprobleemwasslechtshettopje
vandenogwegtesmeltenlegacy-ijsberg.
Omgeving organisaties steeds veranderlijker
Wereldwijdeontwikkelingeningoederen-
envoedselproductie,transportmiddelen,
chemischeindustrie,elektronische
apparatuur,geneeskundee.d.hebbengrote
veranderingentotgevolg.Daarbijkomennog
dedaarmeegepaardgaandeglobalisering,
intercontinentalehandelsverdragen,nieuwe
mondialewerkverdeling,enzovoort.Enniette
vergetendemeeroptermijnwerkzame
fundamenteletechnologischeontwikkelingen.
Deveranderingendwingentotaanpassing
vanorganisatiesopvelerleigebieden,voor
bedrijfs-eninformatiekundigenvooralop
hetterreinvanorganisatie-,informatie-en
kennissystemen.Afzetvanproductenen
diensten,vervaardigenvanproductenen
voorzieningvanproductiemiddelen,zijnsteeds
meeronderhevigaanvanbuitenafkomende
veranderingen.
Deskundigen zoeken naar een oplossing
InICT-vakbladenen-tijdschriftenverschijnen
alenigejarenberichtenoveronvoldoende
afstemmingvaninformatiesystemenopde
nieuwebehoeftevanorganisatiesenbedrijven.
Desystemenzijnverouderdenachterhaald,
teomvangrijkencomplexenvooraltestar.De
aangereikteoplossingenlijkennietafdoende.
Uitkomsten van onderzoeken
Naastdeconstatering,datdesystemenniet
meervoldoenaandenieuweeisen,stellende
vakmensentevens,datergeenvervangende,
volledigopdenieuwesituatieafgestemde,
systemenbeschikbaarzijn.ERP-systemen
biedenondanksdebranchegerichtedifferenti-
atiegeensoelaas(Smeets,2005).Ingrijpend
wijzigenvandebestaandesystemenisdoor
dekoppelingaandeorganisatie,dikwijls
nietgoedmogelijk.Dezesituatiebelemmert
bedrijvenindenoodzakelijkeaanpassing
Figuur 1
Functiegeorganiseerde
bedrijfsvoering
108 109
Woensdag18april
vanhunorganisatieensystemenaande
veranderingen.
Volgenshetrapport‘ICTindetoekomst’
(AG-report,2004),opgesteldinsamen-
werkingmetGartner,leidtdeveranderende
bedrijfsomgevingtoteenaantalbijzondere
ontwikkelingen.Dezegevendeinzetenhet
gebruikvanICTeenheelanderewending.
Indevakliteratuurverschijnensteedsmeer
ideeënvooreenbetereafstemmingvan
systemenopdeorganisaties.Diversedes-
kundigenentrendwatchersgevenanalyses
vandesituatieendringenaanopoplossingen.
Eenselectie:
Beperkingen van geboden oplossingen
Dehiervoorbeschrevensituatieisin-
middelsdoorgedrongentotdeICT-wereld.
Vrijwelalleideeënzijngerichtopwijzigingen
indeICT-sector.IntegratievanalleICT-
aspecteninéénoverallsystematiekiseen
voorwaarde.Hetisnietduidelijkofde
gelanceerdeideeënzijnomgezetineen
nieuwoperationeelsysteem.Deoplossingen
zijntekarakteriserenalssymptoombestrij-
ding.Inhetproject‘Organisatievernieuwing
enIT’vandeRijksuniversiteitGroningenis
eendeelvandeorganisatieklantgericht
aangepastendebestaandeinformatie-
voorzieninglevertdoormiddelvan
‘hulpprogramma’s’dedaaropafgestemde
informatie.Ookonlangsgeïntroduceerde
SOA(ServiceOriëntedArchitecture)
isalscoördinatiesysteemeenvormvan
symptoombestrijding.Pogingentot
oplossingzijnerwel,maarechtnieuwe
systemen(nog)niet!
Aan nieuwe systemen te stellen eisen
Degeschetsteproblemenzijnfeiten,de
aangereikteoplossingenvooralideeënen
pogingen.Uitgaandevandevoorgaande
analysevandesituatieenuitkomstenvande
onderzoekenenideeënvandedeskundigen,
moetennieuwesystemenaaneengrootaan-
taleisenvoldoen(tabel1).Realisatieisvol-
gensdedeskundigeneenmoeilijkeopgave.
Ontkoppelingvanfunctioneleorganisatie
Aanpassingaanveranderlijkeomgeving
Voorzieninkennisproducten
Eenvoudigvanopzetentoepassing
Overkoepelendgeïntegreerd
Componentgeoriënteerd
Gestandaardiseerddoormodellering
Gebruiksvriendelijk
Eenvoudigteonderhouden
Tabel 1
Eisen aan nieuwe flexibele systemen
Een nieuwe systeembenadering
Organisatie-,informatie-enkennissystemen
wordenafgestemd,omdenoodzakelijke
flexibiliteittebieden.
Flexibele organisatie en systemen
Deveranderendeomgevingvereisteen
steedsgroteraanpassingsvermogen.Drie
veranderingenvervangenstarreorganisaties
ensystemendoorflexibele.
Vervangalseerstedefunctieorganisatiedoor
eenprocesorganisatie.Datreduceertwerk-
stroomonderbrekingenentussenvoorraden
metextrawerkzaamheden,kostenen
communicatie.Hetgrootstevoordeelis
verkortingvandedoorlooptijd.
Voegdaarnaastalleafzonderlijkeinformatie-
systemensamenenvervangzedooreen
geïntegreerdinformatiesysteem.
Dederdeveranderingversterktdeflexibiliteit
doorintegratievandeprocesorganisatieen
deinformatievoorziening.
Integraal gebruik van kennis en informatie
Voorintegraalgebruikvankenniseninformatie
zijndrieaspectenvanbelang.
Eenactieve,gerichtevergaringbeschouwtalle
indeorganisatieaanwezigegegevensalseen
samenhangendgeheel.Degegevensbestaan
uituitvoering-,inrichting-envakgebied-
gegevens,respectievelijkaangeduidmet
werkinformatie,werkoverzichtenwerkkennis.
Eentoegankelijke,stimulerendebeschikbaar-
stellingismogelijk,omdatallegegevensen
kennisdirectzijngerelateerdaandeactivi-
teitenwaarbijzenodigzijn.Dezeactiviteiten
vormenhetbedrijfsgebeuren,zodatde
bijbehorendegegevensenkennisaltijd
eenvoudigtoegankelijkendirectbeschikbaar
zijn.Datmaaktwerkersminderafhankelijk
vananderenenresulteertineenjuisteen
snelleafhandelingvantransacties.Eenop
innovatiegerichteinformatietoepassingbiedt
eenkennisvoorzieningmetnieuwemogelijk-
heden.Hierdoorzijndewerkersmeer
betrokkenenisereenintensieve,praktijk-
gerichtetoepassing,metalsgevolgcreatieve
oplossingenendoorlopendevernieuwing.
Genuanceerde afstemming op
dynamische markt
Hetbedrijfsgebeurenisvoortdurend
afgestemdopdedynamischemarkt.
Alseersteisdetaakverdelingaangepastaan
degedifferentieerdemarkt,omdatdeproces-
organisatievooralisgerichtopdemarkt-
activiteiten.Detaakverdelingvanopdemarkt
gerichtemedewerkerswordtafgestemdop
desegmentenvandemarkt(soort/kwaliteit
product,soort/locatieafnemer,soort/vorm
afzetmethodeenz.).Functiegerichtespecialis-
teneneengerichtekennis-eninformatievoor-
zieningondersteunendemedewerkers.
Tentweedeneemtdeaandachtvoormaat-
werkenkwaliteittoe.Deorganisatiestemt
deproductenafopspecifiekewensenvande
afnemers:zowelopgroepenvanafnemers
(confectie)alsopindividueleafnemers
(maatwerk).Daarbijgaathetnietalleenom
deproductenzelf,maarookomdeinschake-
lingvandeafnemerbijdetotstandkoming.
Tenderdezijndeorganisatieenhetsysteem
afgestemdopderealisatievaneengoede
relatieenbindingmetdeafnemers.Ditpast
inhetstrevennaarcontinuïteitenbeperking
vanonzekerheid.
Geavanceerde ICT-ondersteuning van
bedrijfsvoering
Denieuwesystemenmakenoptimaalgebruik
vandemogelijkhedenvanICT.Desnelheiden
capaciteitvandeapparatuurendemogelijk-
hedenvandeprogrammatuurmakeneen
geavanceerdeondersteuningvandebedrijfs-
voeringmogelijk.Ditbiedtgrotemogelijk-
hedenvoordenieuwesysteembenadering
(figuur2).
Defunctieorganisatieheeftnietalleennadelen,
erzijnookvoordelen(Smith,1776).Geavan-
ceerdetoepassingvanICTmaakthetmogelijk
devoordelenvaneenprocesorganisatiete
realiseren,zonderdevoordelenvande
110 111
Woensdag18april
functieorganisatieteverliezen.Ondeelbare
productiemiddelenkunneneenwerkproces-
gerichteorganisatiebemoeilijken.Door
toepassingvanICTisdatmeestaltochgoed
mogelijk.Terillustratie;opéénlopendeband
vaneenautofabriek(procesorganisatie),
wordendankzijICT,opééndaghonderden
verschillendeauto‘sgeassembleerd(maat-
werk).Dewerkorganisatieenhetsysteemzijn
metbehulpvanICTvollediggemodelleerden
genormeerd.Ditbetreftzoweldestructuren
endebestanddelenalsdeorganisatieals
geheel.Ookdegegevensmodellering,krijgt
bijtoepassingvanICTmeermogelijkheden.
Denieuwesystemenmakenoptimaalgebruik
vandevoortgaandeintegratievanapparatuur.
Voordebedrijfsvoeringopentditmarkt-
gerichtemogelijkhedenmetgeavanceerde
toepassingen(ambientenubiquitous).
Opzet van bedrijfssysteem
Hetsysteemvoorbedrijfsvoeringbestaat
uiteenprocesstructuur,eenverzameling
componenteneneenapplicatiegenerator.
Deprocesstructuurvervangtdegebruikelijke
functionelestructuur.Deverzamelingcompo-
nentenkomtindeplaatsvandegezamenlijke
bestanden.Nietalleengegevenswordenals
componentenbeschouwd,ookalleelementen
vanactiviteiten.Datzijnallemiddelen,
handelingenenobjecten.Hetderdebe-
standdeel,deapplicatiegeneratorkomtinde
plaatsvandegebruikelijkeICT-systemen.Het
vervangtalleaangeschaftesemi-specifiekeen
ontwikkeldespecifiekeverwerkendesystemen.
Deopzetvanhetsysteemisgebaseerdop
vieruitgangspunten.Dehoofdstructuurvan
hetsysteem,hetactiviteitenproces,iseen
modelvanhetwerkproces.De‘activiteiten’
vanhetbedrijfsgebeurenvormendekern
vanhetsysteem.Tentweedekomeninhet
systeemgeendupliceringenvoor.Ditleidttot
eencomponentenbank,waarinalleelementen
waaruitdeverschillendeactiviteitenbestaan
slechtséénmaalvoorkomen.Tenderdemaken
modelleringennormeringvanalleonder-
delen(structuur,bestanddelen,gegevens
enproducten)hetsysteemoverzichtelijken
inzichtelijk.Tenvierdeisdoormodellering
ennormeringvanactiviteiten,componenten
engegevenstoepassingvaneenapplicatie-
generatormogelijk.
Organisatie van systeem
Hetbedrijfssysteembestaatuitdriesysteem-
delenActiviteitenproces,Componentenbank,
Productenopslagpluseentoepassingen-
generator.
- Systeemdeel Activiteitenproces
Ditsysteemdeelbevatalleactiviteitendiezich
indeorganisatievoordoen;technische,com-
merciële,verzorgendeenadministratieve,
primaireenondersteunende,uitvoerendeen
leidinggevende.Zekunnenvariërenvan
karakterenomvang,eenvoudigenmoeilijk,
beperktenomvangrijk,samengestelden
enkelvoudig.Zevormendekernvande
organisatieendaarmeeookvanhetsysteem.
Vaniedereactiviteitiseenspecificering
opgenomen.
Destructuurvanhetactiviteitenprocesiséén,
alleactiviteitenbevattenderubricering,die
hetwerkverloopvolgtalseenopeenvolging
vanbewerkingen,logischenchronologisch
geordend.Alleactiviteitenzijnondergebracht
inditéneproces,vanafhetbepalenvanhet
bedrijfsbeleidtotenmethetafsluitenvanhet
bedrijfsgebeuren.
- Systeemdeel Componentenbank
Ditsysteemdeelbevatallecomponenten
(activiteitelementen)nodigvoorhetuitvoeren
vanactiviteiten.Dezezijnverkregendooront-
ledingvanbestaandeactiviteitenenzezijn
doormodelleringgeneriekgemaakt.Hierdoor
kunnenzeinverschillendeactiviteitenwor-
dentoegepast,terwijlzeslechtséénmaalin
debankvoorkomen.Zewordenonderschei-
deninmiddelen,handelingenenobjecten.
Demiddelenvoerendeactiviteituit,de
handelingenzijndewijzevanuitvoeringen
deobjectenondergaandeuitvoering.
Destructuurvandecomponentenbankis
één,allecomponentenbevattenderubricering
indriecategorieënendeverdereonderverde-
lingisnaarfunctievandecomponent.Alle
componentendiezichindeorganisatievoor-
doenzijnondergebrachtindezeénebank.
- Systeemdeel Productenopslag
Ditsysteemdeelbevatalleberichtendiezich
indeorganisatievoordoen.Deberichten
wordenonderscheidenininkomende,interne
enuitgaande.Zemakengeendeeluitvanhet
verwerkendesysteem,zezijninitiërendvoor
hetresultaatvanactiviteiten.Zehebbeneen
functiebijdecommunicatie,alsnaslagbijvra-
genvanbetrokkenenenbijvoortgangcontrole.
- Toepassingengenerator
Conventioneleinformatiesystemenzijn
kostbaaromteontwikkelen,moeilijkteonder-
houdenenlastigaantepassen.Driebezwa-
ren,dieiederopzichdemoeitewaardzijnom
erietsaantedoen.Debijzondereconstructie
vanhetbedrijfssysteembiedtdezemogelijk-
heid.Hetkangegevensvoorhetvervaardigen
vaneeninformatieproduct,zomodelleren,
selecterenenordenen,datdeverwerkingkan
wordenuitgevoerdmeteen‘generieke’
applicatiegeneratorinplaatsvaneen
‘specifiek’informatiesysteem(Bers,2004).
Ditismogelijkdoordeprocesstructuuren
componentenmodelleringteverbinden
meteendaaropaansluitendegegevens-
modellering.Degeneratorkan,opbasis
vaninstellingendoordeontwikkelaaren
deingevoerdegegevensvandegebruiker,
automatischschermengenereren.
Inhoud van systeem
Deinhoudvanhetsysteembestaatuit
tweeuiteenlopendecategorieën:systeem
‘gegevens’ensysteem‘producten’.
- Systeemgegevens
Uitvoeringgegevenszijnnormaliterin
bestandenvaninformatiesystemenopgenomen
(identiteiten,hoedanigheden,hoeveelheden,
verlopen,momenten,e.d.).Inmeergebrui-
kelijkeaanduidingen:technischegegevens,
uitgevoerdeacties,voorraden,gebruik,
actiedatumse.d.
Inrichtinggegevensvormendebouwstenen
voorinrichtingproducten(rollen,profielen,
taken,functies,hoedanigheden,bewerkingen,
relatiese.d.).
Vakgebiedgegevensvormendebouwstenen
voorvakgebiedproducten(domeingegevens,
vakinhoudelijkegegevens,samenhangen,
achtergrondene.d.).Meestalaangeduidmet:
vakkennis,materiaalkennis,bewerkingkennis,
risicofactoren,veiligheidsaspectene.d.
- Systeemproducten
Uitvoeringproductenzijnderesultatenvan
112 113
Woensdag18april
degebruikelijkeinformatiesystemen(actie-
documenten,cijfermatigeoverzichten,
secretariëlestukken)zoalsbestellingen,
facturen,salarisspecificaties,saldilijsten,
brieven,verslagene.d.
Inrichtingproductenzijnderesultatenvan
hetICT-ondersteundewerkvanorganisatie-
deskundigen(werkinstructies,inwerk-
programma‘s,taak/functiebeschrijvingen,
functieprofielen,levensloopoverzichten,
relatiepatronen,organisatiestructurene.d.).
Vakgebiedproductenzijnderesultatenvan
hetICT-ondersteundewerkvanopleiders
(syllabussen,casusuitwerkingen,presentaties,
lesprogramma‘s,cursusprogramma‘se.d.).
Modellering van systeem
Hetsysteemisvollediggemodelleerden
genormeerdwaardoorookdeorganisatieals
geheelalsmodelkanwordengepresenteerd.
Onderscheidenwordenmodelleringvan
systeemdeelstructuren,bestanddeel-
specificeringenenelementenspecificeringen.
- Modellering van systeemdeelstructuren
Onderscheidenzijndesysteemdelen:
Activiteitenproces,Componentenbanken
Productenopslag(figuur2).Demodellering
vandedriesysteemdelengebeurtopdezelfde
wijze:eenvoortgezette‘onderverdelingin
drieën’.Dedriedelingbijhetactiviteiten-
procesverdeeltalleactiviteiteninvoorberei-
ding,uitvoeringenafwerking.Decomponenten-
bankkentdedriedeling:middelen,handelingen,
objectenendaarbinnendedriedeling
personele,materiële,immateriëlecomponen-
ten.Deproductenopslagisverdeeldinde
driecategorieënuitvoering-,inrichting-,
vakgebiedproductenendaarbinnenopfunctie
vandeproducten.
- Modellering van bestanddeelspecificeringen
Onderscheidenwordendebestanddelen
Activiteitspecificeringen,Componentspe-
cificeringenenProductspecificeringen.De
modelleringvandespecificeringenbestaatbij
alledrieuiteendriedelingvandeinhoud.
Deactiviteitspecificeringenverwijzennaar:
middelen,handelingen,objecten.
Decomponentspecificeringbestaatuit:
uitvoering-,inrichting-,vakgebiedgegevens.
Deproductspecificeringenonderscheiden:
identificerendegegevens,component-
gegevens,gebeurtenisgegevens.
- Modellering van gegevens
Bijdegegevensmodelleringwordtgebruik
gemaaktvaneenindepraktijkbeproefde
methodevanfeittypegeoriënteerdeinfor-
matiemodellering(Bakema,1996).Bijdeze
methodeworden‘feiten’uitdebestaande
(ongemodelleerde)informatieverwerking
verwoord,vastgelegd,geclassificeerden
verwerkttotdenieuwe(gemodelleerde)
informatieverwerking.Gereedschappen
ondersteunenbepaaldebewerkingenvande
modellering(modelconversie,databasegene-
ratie,e.d.).Dezegegevensmodelleringzorgt
ernietalleenvoor,datalleelementenslechts
éénmaalinhetsysteemvoorkomen,het
normeerttevensdeaanduidingenvandeele-
menten.Modelleringsmethodeenapplicatie-
generatiezijnopelkaarafgestemd(Bakema,
2004).Diverseanderemodelleringsmetho-
den,alsRM,ER,NIAM,Infomod,ORM,UML
kunnenwordentoegepast(Lek,2005).
Deopzetenmodelleringvanhetbedrijfs-
systeemsluitaanophettoepassenvan
bovenstaandegegevensmodellering.Evenals
deorganisatiecomponentenkomende
gegevenselementendoordemodellering
slechtséénmaalinhetsysteemvoor.
Gebruik en invoering van systeem
Hoeeenvoudigishetgebruikendeinvoering
vanhetbedrijfsysteem?
Informatieverwerking zonder toepassing
Hetsysteemvoorbedrijfsvoeringbeschikt
nietoverdegebruikelijketoepassingen.De
gebruikerrealiseertzelfdetoepassing.Hoe
werktdat?Inplaatsvaneenpakketspecifieke
toepassingenbeschikkendegebruikers
overééngenerieketoepassingengenerator.
Despecifiekeelementenbrengtdegebruiker
Figuur 3
Principewerking van systeem
Figuur 2
Opzet van bedrijfssysteem
114 115
Woensdag18april
zelfin,daarbijgeholpendoordeactiviteiten-
specificeringdiealleaanwijzingenbevat.
Eenvolkomenonervarengebruikerkande
activiteituitvoeren,omdathetbedrijfssysteem
deuitvoeringvanelkeactiviteitvolledig
ondersteunt(figuur3).
Invoering door overnemen model
Hetsysteembevatalleengeneriekebasis-
componentenvoordesturingvande
bedrijfsvoering.Ditmaaktdeinvoeringeen
stukeenvoudigerdoorgebruiktemakenvan
model-ofvoorbeeldsystemen.Overnameen
aanpassingbiedentoespitsingopdeeigen
situatie.Eriseenuitgewerktgeneriekmodel
beschikbaar.Voorbrancheswordensemi-
specifiekemodellenopgezet.Hetsysteem
kangeleidelijkwordeningevoerdzonder
schoksgewijzeimplementatie.
Bijzonder systeem in meer opzichten
Watisbijzonderaanhetsysteem?Welkeken-
merkenbevorderendebenodigdeflexibiliteit?
Inhoeverreverschilthetvandeconventionele
systemen?
Systeem is wezenlijk anders
Het‘Systeemvoorbedrijfsvoering’iseen
‘allesomvattend’systeem,ondergebracht
inéénsystematiek.Hetomvatallewerk-
activiteiten(primaire,ondersteunendeen
sturende)enallewerkgegevens(uitvoering,
inrichtingenvakgebied).Hetisdevirtuele
versievandewerkelijkeorganisatiealseen
universelehandleidingvoordewerkers.Het
geeftaanwat,waar,wanneer,waarmeeen
hoeietsmoetgebeuren.
Hetisdoorz’nflexibiliteitvooraleensysteem
voorwerkorganisatiesinveranderlijkeomge-
vingen.Het‘Bedrijfssysteem’komttegemoet
aandedoordedeskundigengeformuleerde
eisen(zieparagraaf2enfiguur4).
Het systeem is volledig:
-functiegeïntegreerd
-procesgeorganiseerd
-componentgeorïenteerd
-organisatiegemodelleerd
-gegevensgenormeerd
Figuur 4
Typering/karakterisering
van systeem
Vergelijking met conventionele systemen
Volgensleidinggevendenendeskundigenop
ICT-gebied,zijndeconventioneleinformatie-
systemennietmeeropgewassentegende
eisendiedeveranderlijkeomgevingstelt.
Wensenenideeënzijnerwel,maargeschikte
nieuwesystemenniet.Hetsysteemvoor
bedrijfsvoeringkanindenieuwebehoefte
voorzien.Figuur5toonteenvergelijking
metdeconventionelesystemen,waarbijhet
bedrijfssysteemalsuitgangspuntisgenomen.
Fotobijschriften van de
congresdagen NIOC
Bedrijfsysteem Conventionele systemen
Eenalgemeensysteem Verschillendesoortensystemen
Informatiesysteeminalgemeensysteem Aantalinformatiesystemen
Eenvoudigeprocesstructuur Complexefunctionelestructuur
Eengenormeerdegegevensbank Verschillendegegevensbanken
Algehelemodelleringvansysteem Grotedifferentiatievansysteem
Eenuniformewerkwijze Meeruiteenlopendewerkwijzen
Flexibeletoepassingen Starredeelsystemen
Directe,enkelvoudigeaanpassing Periodiekemeervoudigeaanpassing
Inrichtingdooroverneming Inrichtingdoorontwikkeling
Implementatiegeleidelijk Implementatieschoksgewijs
Figuur 5
Verschillen tussen
bedrijfssysteem
en conventionele systemen
Aankomst na de rondvaarttocht
aan de steiger van de
Passenger Terminal Amsterdam
116 117
Woensdag18april
Literatuur
AG-report(2004).ICTindetoekomst;
SymposiumItxpoGartner.AutomatiseringGids,
5november2004.
Bakema,B.,J.P.ZwartenH.vanderLek(1996).
VolledigCommunicatiegeoriënteerdeInformatie-
modellering
FCO-IM.AcademicService,DenHaag.
Bakema,G.(2004).Metadatamanagementen
applicatiegeneratie;vanvisienaartoepassing.
TINFON4,p.100-105.
Bers,A.C.van(2004).OrganisatieModellering,
ApplicatieGeneratie.NIII,RadboudUniversiteit,
Nijmegen.
BKIB,Stichting(1995).Hoenuverder?
Afstemmingvaninformaticaonderwijsop
behoeftevanbedrijfsleven.
Amsterdam,StichtingBKIB.
CINOP,(1997).Scholingvanwerkendeninict-on-
dersteundewerkuitvoering.Amsterdam,Stichting
BKIB.
Hammer,M.enChampyJ.(1993).Reengineering
thecorporation,AmanifestoforBusinessRevolu-
tion.
HammerandCompany.
Lek,H.v.d.(2005).Informatieanalyseisnietuitte
besteden.AutomatiseringGids25,p.15.
Morton,S.(1991).Thecorporationofthe1990s,
InformationTechnologyandOrganizational
Transformation.OxfordUniversityPress.
Naisbitt,J.(1985).Reinventingthecorporation.
WarnerBooks.
Profound,(1995).Informaticaonderwijsendetoe-
komstigebehoeftevanhetbedrijfsleven;
Verslagvaneenonderzoek.Amsterdam,Stichting
BKIB.
Schinkel,A.(1995).Vraagenaanbodinformatica-
onderwijs;Nuookmarktmechanismein
onderwijs?TINFON4,p.132-134.
Schinkel,A.enVanderKampP.(1998).
Methodevoorbepalingwerk-enleerkennis;
ict-kennisineenveranderendewereld.TINFON1,
p.25-29.
Schinkel,A.enVanderKampP.(1999a).
Kennisict-ondersteundewerkuitvoering.
TINFON1,p.9-14.
Schinkel,A.(1999b).Demethodischeaanpakvan
BKIB.Telewerken3,p.6-7.
Schinkel,A.(2002).Bankvoorwerkkennis.
TINFON4,p.171-173.
Smeets,D.enValkenburgM.(2005).HBO-Ion
tourinSiliconValley.TINFON2,p.52
Smith,A.(1776).AnInquiryintotheNatureand
CausesoftheWealthofNations.Londen,
W.Strahan&T.Cadell.
Taylor,F.W.(1911).ThePrinciplesofScientific
management.WWNorton,NewYork.
Toffler,A.(1970).Futureshock.NewYork,
RandomHouse.
Url’s
Smith:
ao.com.au/economics/1776/wealth_nations_c
ontents.htm
Taylor:
melbecon.unimelb.edu.au/het/taylor/sciman.htm
Hammer:
www.dod.mil/comptroller/icenter/learn/reeng.htm
Naisbitt:www.naisbitt.com/home.php
Verantwoording
Hetsysteemvoorbedrijfsvoeringishet
resultaatvaneenevolutionairontwikkel-
proces.In1993isopverzoekvandeStichting
BKIB(BevorderingKwaliteitInformatica
Beroepsopleiding)doordeauteureenonder-
zoekopgezetomkennisteintegrerenin
vakkennis(Schinkel,1995).Ditonderzoek
werdbijbekendeNederlandsebedrijven
uitgevoerddoorProfound(1995).Het
resulteerdeineencongreseneenaantal
aanbevelingenaandeMinistervanOnderwijs
waarindesuggestieITtevervangendoorICT
werdovergenomen(BKIB,1995).Vervolgens
iseenmethodeontwikkeldomdenieuwe
kennisvanuitdepraktijktebepalen(Schinkel,
1998en1999b).Dezemethodewerdopde
werkvloergetoetstineendoorCinop(1997)
uitgevoerdonderzoek.
DeHogeschoolvanArnhemenNijmegen
(HAN)steldedemethodebeschikbaarvia
internetenontwikkeldedaartoeprogram-
matuur.Vervolgenswerdookhetproduct
vandemethode(werkkennisgenoemd)
opinternetgeplaatst(Schinkel,1999a).
ZoontstondeenBankvoorwerkkennis
(Schinkel,2002),diedeontwikkelaars
uitbouwdentoteen‘overall’gegevens-
verwerkendsysteem,metalsproducten
uitvoering-,organisatie-envakgebied-
gegevens.Ditsysteemsluitaanopde
geavanceerde,reedseerderdoorHAN
ontwikkeldeprogrammatuur.
Thin Client-werkplekken met
toegang tot internet voor
bezoekers werden verzorgd
door Cards Engineering, Sun
Microsystems en Sara
118 119
Woensdag18april
ORACLE IS THE INFORMATION COMPANY
Oracle Academy: Software, Training, Resources en meer
Met de lancering van Introduction
to Computer Science & Business
ondersteunt de Oracle Academy meer
dan 10.000 studenten in 15 landen.
”Ik heb me aangemeld voor de cursus
omdat het me interessant leek en
anders dan andere cursussen die ik heb
gevolgd. Ik heb het groepswerk en de
relaxte sfeer als zeer positief ervaren.
Ik vind de opbouw van de cursus ook
erg goed, omdat we in ons eigen tempo
konden werken. Gedurende de cursus
heb ik mijn vaardigheden als deel van
een team en mijn communicatieve,
analytische en ontwerpvaardigheden
ontwikkeld.”
Grant Taylor, student
Royal High School, Schotland
Introduction to Computer Science & Business
Dit programma, voorheen bekend als Oracle Academy, is speciaal ontworpen voor middelbare scholen, technische scholen en beroepsopleidingen. Het biedt studenten een studiepakket waarmee zij basisvaardigheden op het gebied van databases en programmering en professionele vaardigheden kunnen opdoen. Daarnaast biedt het de docenten complete training en professionele ontwikkeling. Het is ideaal voor instellingen die op zoek zijn naar complete en gestructureerde trainingen waarmee docenten een studentvriendelijk studiepakket kunnen bieden via het web.
Concurrerend op de banenmarktStudenten worden geconfronteerd met technische, zakelijke en professionele vaardigheden
die worden gebruikt binnen verschillende sectoren en functies. Gevorderde studenten kunnen
Oracle-certificering aanvragen – een onderscheiding waarmee zij zich nét dat beetje meer kunnen
onderscheiden op de banenmarkt.
Studentvriendelijk studiepakketDit professioneel ontworpen studiepakket is speciaal afgestemd op de leerbehoeften van
verschillende studenten. Van studenten die geïnteresseerd zijn in het opdoen van ervaring met
zakelijke en technische vaardigheden, tot studenten die een technische opleiding willen gaan
volgen of een technisch beroep willen gaan uitoefenen. Het integreert virtuele en persoonlijke
training, praktische opdrachten, beoordelingen en leerervaringen op basis van projecten, waarbij
gebruikgemaakt wordt van de nieuwste Oracle-technologieën en docenten en studenten via een
webbrowser gemakkelijk toegang hebben tot het curriculum.
Uitstekende professionele ontwikkeling van de docentenDeelnemende docenten ondergaan een eersteklas trainingsprogramma dat bestaat uit 80 uur
virtuele training en 50 uur praktische training. Alle trainingssessies bevatten mogelijkheden voor de
docenten om samen te werken met andere docenten en best practices uit te wisselen.
Studiepakket- en labomgeving gehost door OracleOracle host de omgeving van het studiepakket en het lab door middel van een geavanceerde
technische infrastructuur. Er is geen enkele software-installatie of onderhoud nodig om het
studiepakket en de bijbehorende opdrachten uit te voeren, alleen een webbrowser!
ORACLE IS THE INFORMATION COMPANY
Copyright © 2006, Oracle. Alle rechten voorbehouden. Oracle, JD Edwards, PeopleSoft en Siebel zijn geregistreerde handelsmerken van Oracle Corporation en/of gelieerde bedrijven. Andere namen zijn mogelijk handelsmerken van de respectieve eigenaren.
CursussenAlle onderstaande cursussen zijn inclusief de professionele ontwikkeling van de docenten, een
door Oracle gehoste studiepakket- en labomgeving, ondersteuning en certificeringmogelijkheden.
Cursus Uren Certificering Jaarlijkse bijdrage
Database Design & Programming with SQL(Databaseontwerp & programmeren met SQL 150)
150 OCA-examen 1 393,-
Database Programming with PL/SQL(Databaseprogrammeren met PL/SQL 150)
150 OCA-examen 2 393,-
Ondersteuning voor instructies en programma Gespecialiseerde instructeurs bieden het gehele academische jaar ondersteuning om ervoor te
zorgen dat het programma een succes wordt. Werknemers van Oracle Academy staan klaar om
binnen 48 uur te reageren op vragen met betrekking tot het programma.
Korting voor leden • 50 procent korting op geselecteerde zelfstudiepakketten waarmee de docenten en studenten
die zich professioneel willen laten certificeren zich kunnen voorbereiden op examens.
• 40 procent korting op geselecteerde examens voor Oracle-certificering. Test uw kennis aan
de hand van professionele normen.
Registreren1. Ga naar http://academy.oracle.com
2. Selecteer Introduction to Computer Science & Business3. Klik op Place Order (Opdracht plaatsen)
4. Volg de instructies op het scherm om de overeenkomst te accepteren, een opdracht te plaatsen
en uw instructeur toe te wijzen
5. Volg de aanwijzingen op de pagina Final Order Summary (Opdrachtoverzicht) om uw opdracht te
voltooien
Extra aanbiedingen Oracle AcademyVoor instellingen die hun mogelijkheden voor technische en zakelijke trainingen voor hun
studenten willen uitbreiden, hebben we nog andere aanbiedingen van Oracle Academy:
• Advanced Computer Science & Business
• Enterprise Business Applications & Processes
Ga voor meer informatie naar http://academy.oracle.com.
Corporate citizenship Al onze cursussen zijn inclusief een donatie van software en diensten van maximaal USD 250.000.
Wij bieden u dit graag aan als onderdeel van de toewijding van Oracle aan goed corporate
citizenship en het verbeteren van de onderwijsmogelijkheden voor studenten.
ContactStuur voor meer informatie een e-mail naar [email protected], of kijk op
http://academy.oracle.com.
“Mijn studenten hebben fantastische
nieuwe mogelijkheden gekregen
dankzij hun ervaringen met
Oracle Academy. De praktische
technische vaardigheden die ze
opdoen geven ze zelfvertrouwen en
een concurrentiepositie voor hun
toekomst.”
Robin Smith, docent Arnold R.
Burton Technology Center
ORACLE IS THE INFORMATION COMPANY
Oracle Academy: Software, Training, Resources en meer
Bij meer dan 80 instellingen in het hoger
onderwijs in 11 landen wereldwijd leren
studenten over de producten van Oracle
Applications.
“Ons studiepakket is aanzienlijk
verbeterd sinds we een ERP-systeem
gebruiken in de lessen. We kunnen
interfunctionele zakelijke processen
illustreren en studenten kunnen dan
precies zien wat de integratiepunten
zijn. Onze studenten hebben vaak
beperkte zakelijke ervaring en dankzij
ERP kunnen zij de dagelijkse activiteiten
binnen grote bedrijven uit de eerste
hand ervaren.”
Julie Smith David
Associate Professor
W.P. Carey School of Business
Arizona State University,
Verenigde Staten
Enterprise Business Applications & Processes
Dit programma, voorheen bekend als het OAI Applications Initiative, wordt veelal gebruikt door hogescholen en business schools op universitair niveau, zodat docenten de allernieuwste technologie kunnen integreren in opleidingen op het gebied van business en computerwetenschap. De studenten die hieraan deelnemen worden voorbereid op verschillende zakelijke en managementrollen binnen sectoren als retail, finance, fabricage, gezondheidszorg en telecommunicatie.
Concurrerend op de banenmarktDoor gebruik te maken van de toonaangevende software, diensten en onderwijsproducten
van Oracle, kunnen instellingen voor hoger onderwijs hun studenten bekend maken met
bedrijfsapplicaties en -processen die een afspiegeling zijn van daadwerkelijke zakelijke
omgevingen. Dankzij onze innovatieve benadering ontwikkelen studenten vaardigheden en doen zij
de ervaring op die zij nodig hebben om concurrerend te blijven op de wereldwijde banenmarkt.
Toonaangevende software voor lokalen en labsDeelnemende instellingen hebben een licentie voor onderwijsdoeleinden voor bepaalde producten
van Oracle Applications. Scholen installeren en onderhouden de software op hun eigen systemen.
Studenten hebben toegang tot de systemen en technologieën waarmee zij in de technisch
geavanceerde zakenwereld zullen werken.
Professionele ontwikkeling van de docentenDankzij kortingen op training van Oracle University, toegang tot technische ondersteuning en
regelmatige introductie tot de nieuwste Oracle-producten kunnen docenten hun technologische
kennis en ervaringen verbeteren.
Professioneel studiepakketDoor het exclusieve studiepakket van Oracle University te gebruiken, kunnen studenten leren
denken als zakelijke en technologische professionals. Deelnemende afdelingen kunnen titels
aanschaffen van het curriculum van Oracle University en de content integreren in cursussen
die onderdeel uitmaken van een opleiding. U vindt de lijst met geselecteerde titels van Oracle
University op http://academy.oracle.com.
Uitstekende technische ondersteuning Iedere afdeling ontvangt zonder extra kosten de bekroonde technische ondersteuning waar onze
zakelijke klanten voor betalen.
ORACLE IS THE INFORMATION COMPANY
Copyright © 2006, Oracle. Alle rechten voorbehouden. Oracle, JD Edwards, PeopleSoft en Siebel zijn geregistreerde handelsmerken van Oracle Corporation en/of gelieerde bedrijven. Andere namen zijn mogelijk handelsmerken van de respectieve eigenaren.
Lidmaatschapskosten*Onze jaarlijkse lidmaatschapskosten bedragen USD 500,- per afdelingslocatie. Lidmaatschap houdt
het volgende in:
• Software voor één van de volgende vijf productlijnen:
Geïnstalleerde productlijnen - Oracle eBusiness Suite
- PeopleSoft Enterprise
- JD Edwards Enterprise One
- JD Edwards World
Gehoste productlijnen - Oracle eBusiness Suite-Hosted (beperkte beschikbaarheid in 2007)
• Licenties voor docenten en studenten
• Uitstekend pakket voor technische ondersteuning
• Mogelijkheid om het curriculum van Oracle University aan te schaffen voor slechts
118,00 per titel.
*Voor lidmaatschap van Enterprise Business Application & Processes is goedkeuring vereist op
basis van onze acceptatiecriteria. Kijk voor meer informatie op http://academy.oracle.com.
Korting voor leden • 50 procent korting voor docenten en onderwijsondersteunend personeel op producten van Oracle University. • 50 procent korting op geselecteerde zelfstudiepakketten waarmee de docenten en studenten
die zich professioneel willen laten certificeren zich kunnen voorbereiden op examens. • 40 procent korting op geselecteerde examens voor Oracle-certificering die worden afgelegd bij een geautoriseerd Prometric-testcentrum. Test uw kennis aan de hand van professionele normen.
Aanmelden 1. Ga naar http://academy.oracle.com2. Selecteer Enterprise Business Applications & Processes3. Selecteer Corporate Membership Application (Aanvragen zakelijk lidmaatschap)
4. Verzend uw aanvraag
5. Een vertegenwoordiger van Oracle zal contact met u opnemen met verdere instructies
Corporate citizenship Ieder lidmaatschap is inclusief een aanzienlijke donatie van software en diensten. Wij bieden u
dit graag aan als onderdeel van de toewijding van Oracle aan goed corporate citizenship en het
verbeteren van de onderwijsmogelijkheden voor studenten.
ContactStuur voor meer informatie een e-mail naar [email protected], of kijk op
http://academy.oracle.com.
Introductie IT Governance
Ing. D. Smits M.B.A.
Drs. R. Blankestijn
Samenvatting
NaarmatededrukomITmiddelenefficiënteneffectief
tebestedenkomtITGovernancebinnensteedsmeer
bedrijvenenoverheidsorganisatiesopdeagenda.IT
Governancegaatoverdeinrichtingvandebesturing
vanIT.AandebesturingvanITvaltbinnenveel
organisatiesnogheelwatteverbeteren.Zoiser
mediojuni2007nogdoorde2ekamereenonderzoek
aangevraagddoorderekenkamernaarmogelijkegeld-
verspillingmetICT1.
Eenbevestigendeuitkomstmagnietechtverrassen
alsjeweetdatdeStandishgroepindebekendechaos
rapportenalsindsdejaren90jaarlijksrapporteertin
termenvaneengemiddeldslagingspercentagevoor
projectenvan1op3.
Ervaringen
OnderzoekdoorhetITGovernanceInstitute(ITGI)
naardeervaringenmetITinvesteringenonder150
CEO’sen450CIO’sresulteertondermeertotdein
devolgendeconclusies:(TheValITframework,IT
GovernanceInstitute,2006,onvertaald)
Ing. D. Smits
Drs. R. Blankestijn
1 http://www.volkskrant.nl/binnenland/article435360.
ece/Kamer_wil_onderzoek_Rekenkamer_naar_
geldverspilling_met_ICT,
gepubliceerd 20:31 13 juni 2007
Avondprogramma met
Sister Bop in Passenger
Terminal Amsterdam
124 125
Woensdag18april
‘ITGI Research on Executives’ View of IT
Investments:
Theperceivedlowreturnfromhigh-costIT
investments,andaninadequateviewofIT’s
performancearetwoofthefourtopproblems
theyface.
Morethan30percentclaimanegativereturn
fromITinvestmentstargetingefficiencygains.
Fortypercentdonothavegoodalignment
betweenITplansandbusinessstrategy.
Thenumberofenterprisesthatconsider
activemanagementofthereturnonITinvest-
mentsagoodpractice,orthathaveactually
implementedthepractice,hasdoubledintwo
years,from28percentto58percent.’
HetITGIonderkentmetbetrekkingtotIT
Governancevijffocusgebieden.Ditbetreft:
hetleverenvanwaardedoorIT,hetalignment
tussenbusinessenIT,hetmetenvande
performancevanIT,hetmanagementvande
resourcesenrisicomanagement.Datonze
ervaringinonzepraktijkdatveelorganisaties
problemenhebbenmethunITbesturingen
dusookmetITGovernanceeengeneriek
probleemiswordtdoorgenoemdonderzoek
bevestigd.
Wat is IT Governance?
VoorITGovernancezijnveeldefinitiesgefor-
muleerd.HeteerdergenoemdeITGovernance
InstitutedefinieertITGovernancealsvolgt:
‘A structure of relationships and processes to
direct and control the enterprise in order to
achieve the enterprise’s goals by adding value
while balancing risk versus return over IT and its
processes.’
Onzepraktijktoontechteraandatorganisa-
tiesvooralbehoeftehebbenaanduidelijkheid
eneenvoud.Wijhanterendanookgraagde
meereenvoudigedefinitie:2
‘IT Governance betreft de inrichting van de
besturing van de IT Functie.’
Indepraktijkblijktregelmatigdatergekozen
isvooruiterstcomplexebesturingsmechanis-
men,waarbijsomseenonwerkbaresituatie
ontstaat.Hetandereuiterste,datervrijwel
nietwordtbestuurdmaarvooralwordt
gereageerdopbehoeften,komtookveelvoor;
metnameinsectorenwaarITgeenonderdeel
uitmaaktvanhetprimaireproces.
Hetblijktdusnietzoeenvoudigomsucces-
voltesturenentegelijkertijddebesturing
eenvoudigtehouden.Wiekentofherkentzich
nietinhetvolgendecitaatvanBlaisePascal:
‘Deze brief is langer geworden, want ik had geen
tijd om hem korter te maken.’
Bijhetinkortenvandielangebriefuithet
voorbeeldishetzaaktebepalenwatnude
exacteboodschapisdiemoetwordenover-
gebracht.Pasdanishetmogelijkdebriefin
tekorten.
Ietssoortgelijksgeldtookvoorbesturingvan
deITvanorganisaties.Vaakzijneenvoudig-
wegdevereisteregelsnietofonvoldoende
bekend.Somswordtterverdedigingaan-
gevoerddatITnoueenmaalzócomplexis
dathiervooreencomplexebesturingvereist
is.Ditisechteronjuist.
Ook uiterst complexe processen kunnen worden
bestuurd met slechts een beperkt aantal
eenvoudige regeltjes.
Ditisreedsaangetoonddoortallozeauteurs.
Eenwetenschapperdiehierergveringaat
isStephenWolfram,wereldwijderkendals
eenvandemeestvooraanstaandedenkers.
Zijneerste,natuurkundigeartikelenwerden
gepubliceerdtoenhijamper15wasenop
zijntwintigstewasStephenaldoctorinde
NatuurkundeaanhetCaliforniaInstituteof
Technology.Zijnstellingisdatallecomplexe
fenomeneninhetuniversumwordengepro-
duceerdopbasisvaneenvoudigeregelsvan
hetpatroonopzeeschelpen,hetweertotde
werkingvanfinanciëlemarkten3.Nuishet
vooraldekunstdejuisteregelstevinden.Het
isdusdekunstomalleonnodigeballastte
verwijderenendoortedringentotdekern.
Het is nou eenmaal vaak eenvoudiger zaken
complex voor te stellen dan andersom.
InonzevisieopITGovernancestaathet
begrip‘eenvoud’centraal.Dezevisieisvoor
eenbelangrijkdeelgevormdenontwikkeldin
depraktijkvanalledag.Hetiseerstenvooral
bedoeldomeenaantalpraktischehandvat-
tentebieden,diezichbewezenhebbeninde
dagelijksepraktijk.
Latenweeerstnogevenstilstaanbijde
vraagwatITGovernancenoueigenlijkis.
Governancebetekentbesturingenalszoda-
nigisGovernancenietsnieuws.Hetbegrip
isdelaatstetijdvooralvaaknegatiefinhet
nieuwsgekomenmetdeinmiddelsbekende
beursschandalenrondEnronenWorldcom
alsdemeestbekendevoorbeelden.
Vrijwelelkeorganisatiemaaktgebruikvan
IT.ITGovernanceisdanookeenaandachts-
gebiedvanelkeorganisatie.Binnenveel
ondernemingenmaaktITgeenonderdeeluit
vanhetprimaireproces.ITspeeltvooral
eenondersteunenderolbijdeleveringvan
productenen/ofdienstenvaneenorganisatie.
Hetisduseenvoorbeeldvanafgeleidesturing.
Terverduidelijkinghetbekendebesturings-
paradigma(figuur1).
Inditbesturingsparadigmanemen‘besturend
orgaan’en‘bestuurdsysteem’natuurlijkeen
centraleplaatsin.DeGovernancevande
organisatie(ookweldeEnterpriseGovernance)
bestuurthetsysteem,hierdeproductie
genoemd.OnderdeelhiervanisIT.ITGover-
nancemaaktdusdeeluitvandeGovernance
vaneenorganisatie.ITkunnenwehierzien
alseendeelaspectofeendomeingebied.
VeelITGovernance-raamwerkenzijnafkomstig
uitdehoekvandeaccountancy.Eenbelang-
rijkprobleemmetdezeraamwerkenisdat
zijveelalvrijcomplexzijnennietaansluiten
opdeoperationelepraktijk.Zijzijnvaak
ontwikkeldmethetoogopcontroleenver-
antwoordingachteraf.Eendirectevertaling
naardepraktijkresulteertdaneenvoudigweg
inbureaucratieeninertie.Hierdoordraait
debesturingnietmeersoepelenkanhetin
extremevormenzelfsvastlopen.Gevolgis
datnietofonvoldoendewordtbijgestuurd,
hetopstartenvannieuwedingeneindeloos
duurt,projectennooitstoppenofde
innovatiestagneert.2 Smits, D. Succes met IT Governance,
Sogeti, 2006, ISBN 90-75414-11-0.
3 Wolfram, Stephen, A new kind of Science,
Wolfram Media Inc., 2002, ISBN 1-57955-008-8.
126 127
Woensdag18april
Deuitdagingindepraktijkkenmerktzichdus
vooraldoorpragmatismeencomplexiteits-
reductie.DebestaandeGovernance-raam-
werkenschietenopditvlaktekort.
Governancegaatoverdeinrichtingvan
debesturing.Governanceisdusnietiets
statischalseenorganisatievorm.Hetverdient
continueaandacht.Hetisveeleerderietsac-
tiefsvandaarookdevoorkeurvoor:inrichten
vandebesturing.Besturingvooralgerichtop
succes.Watervoorsuccesnodigiskunjeop
velemanierenindelen.Eenmogelijkeindeling
isdeindelingintweeaandachtsgebieden:
conformance en performance.
Conformancegaatvooraloverdevraag‘Wat
istoegestaanenwatniet?’.Organisatieszijn
tenslotteonderhevigaantalvannationale
eninternationalewet-enregelgevingen.
Performancedaarentegengaatoverde
prestatie.Overproductiviteit,effectiviteit
enefficiëntiedus.
Voorsucceszijnbeidevereist.Nietaltijdin
dezelfdemateenwatpreciesrelevantisbin-
nenelkedimensievarieertook.Vooreenver-
antwoordekeuzetussenaldiemogelijkheden
iseengoedbegripvanzoweldeorganisatie
zelfalsdeexternecontexteenvereiste.
Wat moet er gebeuren?
VooreensuccesvolleinrichtingvanIT
Governanceisvereistdatdebesturings-
enverantwoordingsprocessenbeantwoorden
aandeeisenenwensenvanverschillende
betrokkenenbinnenenbuitendeorganisatie.
Ervaltnogveelteverbeteren.Indepraktijk
iservooralsprakevangeringedanwel
onvoldoendeinformatietenbehoevevan
debesturing.Eenbelangrijkmechanisme
bijeenmeervolwassenITbesturingishet
ITportfolio.
Het IT portfolio
Binnenveelondernemingenkomthetbegrip
portfolioalvoorindebetekenisvanproduc-
ten-endienstenportfolio.Hieronderverstaat
mendelijstvanproductenofdienstendiede
ondernemingindemarktaanbiedt.Het
producten-endienstenportfoliowordtook
welhetbusinessportfoliogenoemd.
HetITportfolioisinzijnmeesteenvoudige
vormeigenlijknetzo’nlijst.Alleendaneen
lijstmetalsaandachtsgebiedIT.Hetbevat
informatieoverkosten,baten,risico’sen
samenhangbetreffendegewensteverande-
ringen,lopendeprojectenenhetreguliere
beheerenonderhoudaanapplicatiesen
infrastructuur.
HetITportfolioiseenbelangrijkelementvan
ITGovernance.Desamenhangtussende
portfolio’swordtgrafischweergegeveninde
volgendefiguur:
Determportfolioisgeleendvanheteffecten-
portfolio.Beslissingenwordenhiergenomen
opbasisvankosten,batenenrisico’s.Ook
overhetITportfoliowordtdeelsvanuiteen
financieeloogpuntbesloten.Effectenkunnen
echtereenvoudigwordenaangekochtof
verkocht.Deonderlingeafhankelijkhedenzijn
minimaal.BinnendeITisdatnietzo.Bijde
besluitvormingoverhetITportfoliodientdan
ooknaastkosten,batenenrisico’stevens
aandachttezijnvoorsamenhang.
Inveelgevallenisereenduidelijkerelatie
tussenhetITportfolioenhetbusinessport-
folio.Eendeelvandeapplicaties,dezoge-
noemdebusinessapplicaties,zijntenslotte
bedoeldterondersteuningvandeproducten
endienstenvandeonderneming.
HetITportfoliobestaatuittweedelen:een
deelgerichtopveranderingeneneendeel
gerichtophethandhavenvandestatus-quo.
HetdeelvanhetITportfoliodatzichricht
opveranderingenwordthetprojectportfolio
genoemd.Hetprojectportfolioiseenlijstmet
informatieoverallehuidigeprojectenof
programma’sendegeplandetoekomst.
Opdegeplandetoekomstwordtlaterterug-
gekomen.Opditmomentvolstaatdevast-
stellingdatveranderingenveelalplaatsvinden
indevormvanprojectenofprogramma’s.
HetdeelvanhetITportfoliodatzichricht
opdestatus-quowordthetapplicatie/infra-
structuurportfolioofsomsookwelkortweg
Figuur 1
Besturing van IT
Governance IT Governance
P roductie IT P roductie
Input O utput
P roducten en Diensten van deonderneming
Business strategie / beleid
IT producten
en diensten
Producten en diensten
IT portfolio
Businessportfolio
Kansen en bedreigingen
Projectportfolio
Applicatie/infrastructuur
portfolio
IT Governance
Governance
IT verantwoording
Verantwoording
Aandeelhouders, Overheid, Maatschappij
Figuur 2
Governance portfolio’s
128 129
Woensdag18april
applicatieportfoliogenoemd.Hetapplicatie-
portfolioiseenlijstmetinformatieoverde
huidigeapplicatieseninfrastructuur,soms
aangevuldmetinformatieovergeleverdeIT
services.Dehuidigesituatiebestaattenslotte
uiteenverzamelingapplicatieseninfra-
structuur.
Beideportfolio’sbevattenvooreenbelangrijk
deelfinanciëleinformatie.Daarhetgrootste
deelvandeITkostenligtinveranderingen
behoudvandestatus-quobevathetITport-
foliodusinformatieoverhetleeuwendeelvan
deITkosten.
Uiteraardgaaterverdernoggeldnaar
diverseanderebestedingsdoelenvallend
onderoverheadzoalsplanning,budgettering,
architectuurenopleidingen.Somsvolstaat
hiervoorhethuidigemechanismeenanders
kunnenzeviaeenverdeelsleutelworden
verrekendmetdegenoemdeportfolio’s
ofwordenopgenomenineenafzonderlijk
portfolio.
VoorITGovernancezijndusdrieportfolio’s
relevant:hetbusinessportfolio,hetproject-
portfolioenhetapplicatieportfolio.Debeide
laatstenwordengezamenlijkookwelkortweg
hetITportfoliogenoemd.HetITportfoliois
eenessentieelelementvoordebesturingvan
IT.Geeneilandautomatiseringvanprojecten
dus.Maarbesturingvanuiteenintegrale
visieopdegeplandeveranderingenvande
organisatie.Eenelementdatmedio2007nog
ontbreektbinnen85%vandeorganisaties4.
Toepassing IT Governance Hogeschool
Drenthe
BinnendeHogeschoolDrenthewordtIT
Governanceoptweemanierenbinnenhet
onderwijsgebracht:
? indeopleidingInformaticabijhetvak
IT-verandermanagement;
? inhetverzorgenvanmasterclassesvoor
hetbedrijfslevenrondhetcentralethema
ITGovernance.
Vak IT-verandermanagement
Indezemodulestaatheteffectiefensucces-
volimplementerenvanICT-veranderingen
centraal.
VoorhetvakVerandermanagementmoetuit
delijstvannegenonderwerpenéénvandeze
onderwerpenwordengekozenwaarovereen
artikel(zietabel:Criteriavoorhetartikel)
moetwordengeschreven.
Tevensmoetoverhetgekozenonderwerp
eenworkshopwordengehouden.
Eénvandeonderwerpendiemoetworden
gekozenisITGovernance.Hetartikelen
deworkshopwordeningroepjesvandrie
studentenuitgevoerd.
Masterclasses
BinnendeHogeschoolDrentheisook
begonnenmethetverzorgenvanmaster-
classesrondhetthemaITGovernance.
Deopzetisomvijfkeereenbijeenkomstte
regelenmeteengastsprekerdiezijn/haar
sporenheeftverdiendindepraktijk.
Tabel: Criteria voor het artikel
? Delezerszijnvakgenoten
? Eenpakkendetitel? Geenspelfoutenendegrammaticamoet
correctzijn.
? GeenPlagiaat.
? Prettigleesbaar: -Hetartikelmoeteenduidelijkestructuur
hebben.Deindelingisbijvoorbeeld:
-Eenkorteinleiding
-Heteigenlijkeonderwerp(min.5en
max.7pagina’s)
-Eenconclusieofsamenvatting
-Eenliteratuurlijst(minimaal8referenties)
-Eenbegrippenlijst
Tabel: Workshop
Doelvandeworkshopishetinformeren
vanvakgenoten,waarbijdezeactiefworden
betrokkenbijhetonderwerp.
De workshop moet de volgende indeling hebben:
? Eenoverzichtscollegeoverhetgekozenonderwerp(max.20minuten)
? Hetpubliekactiefbetrekken
? Korteplenaireevaluatie
Bedenkeenmanieromhetpubliekactiefte
betrekkenbijhetonderwerp.Jemoetze‘iets’
latendoenterverwerkingvanhetonderwerp.
Ditkanbijvoorbeeldeenkorteopdrachtzijn
ofeenpaarstellingen.
4 McKinsey, ‘How companies
spend their Money’, april 2007
Vak IT-verandermanagement
A . C ha nge M a na gem ent ( let op: niet de
I T I L k a nt v a n het v er ha a l)
B . B usiness P r oc ess R edesign
C . B usiness I nte lligenc e D . W or k F low M a na gem ent
E . C ustom er R ela tion M a na gem ent
F . A dv iser ing
G . E -P r oc ur em ent
H . S upply C ha in M a na gem ent
I . G r oupw a r e
J . M a na gem ent I nf or m a tion S y stem s
Omvang: 140; 5 ECTSDoorlooptijd: 10 wekenStudiebelasting: 13 uur per week
Figuur 3 Opzet vak IT-verandermanagement
130 131
Woensdag18april
De Masterclass Value IT is in het bijzonder
geschikt voor:
? Ondernemers;
? Projectmanagers;
? Programmamanagers;
? IT-professionalsingrotereorganisaties.
Vooralledeelnemersgeldtdatzena
afrondingvandemasterclasseenduidelijke
kijkhebbenophoedeITkanbijdragenaan
debedrijfsdoelstellingen.
De rode draad
Hoeweldeopzetisdatdeverschillende
modulesooklosvanelkaarkunnenworden
gevolgd,wordterveelaandachtgeschonken
aandesamenhangtussendeverschillende
thema’s.Demeerwaardevandecyclusals
geheelligtinderodedraaddietussende
modulestotstandmoetkomen.
Desamenhangvandemodulenligtvooral
inderelatievandeoverigethema’snaar
deontwikkelingvaneengoedebesturings-
organisatievanITprocessen,ITgovernance
dus.Overigenszijnerookrelatiestussende
overigethema’sonderling.
Inhetvolgendeschemazijndebeoogde
relatiestussendemodulenkortbeschreven.
Economics
Netalsvoordeinzetvanpersoneelenfinan-
ciën,zalvoordeinzetvanITmiddelenmeer
enmeereeneconomischeafwegingplaats-
vindenbijdebeslissingwelkemiddelenwel
ennietvoldoendetoegevoegdewaardevoor
deorganisatiehebben.
NaastonderwerpenalsTotalCostofOwner-
shipenhoedietebepalen,wordtingegaan
opdewijzewaaropeconomischeafwegingen
kunnenwordenbepaald.Nietalleenopbasis
vankosten-batenanalyses,maarookenvooral
vertaaldnaarconcretebusinessvoordelen;in
devormvanbusinesscases.Hierinkomen
nietalleenbedrijfsvoeringgebondenvoor-en
nadelenaandeorde,maarookdebijdragein
ontwikkeling,uitbouwvanmarktaandeele.d.
Innovatie
Hoekandeorganisatieinnoverendoorde
inzetvanIThulpmiddelen?Ofwel:ITniet
alleenalsondersteuningvandebedrijfsvoe-
ring,maaralsmiddelombijvoorbeeldnieuwe
productenteintroducerenendaardooreen
voorsprongtenemenopdeconcurrentie.
(bijv.deintroductievan‘internetboekhouden’
voorMKB).
DaarnaastdeinnovatievanIT(middelenen
beheerprocessen)gerichtopverlagingvan
deTCO.
Kennismanagement
Voorhetgoedfunctionerenvanbesturings-
processeniskennisoverenvandetebesturen
processeneenvoorwaarde.Hetopzettenen
onderhoudenvangoedekennisuitwisseling
isdaarbijvanessentieelbelang.VoordeIT
omgevingkanjedaarbijdenkenaanbench-
marking,metrics(ervaringsinformatieover
projectenenprocessen).Daarnaastiskennis
vandeklantorganisatie,hunproductenen
diensten,kortomdebusinessvandeklant
essentieel.Meerinzichtzoutotbeteresturing
moetenleiden.Beoogdeffectisuiteindelijk
Figuur 4
De rode draad
InnovatievanITprocessen
zelfwaardoordeTCOvanIT
afneemt
Naarmatemeerkennisover
hetITproceszelfbeschik-
baarisnemendekostenvan
ITvoordeorganisatieaf.
Debepalendefactorvoor
sourcingisveelaldekosten
vandeICTfunctie.Wanneer
welennietrelevant.
Hierisweleenrelatiete
leggen;devraagisechterof
dierelevantisvoordeITkant
vandecyclus.
(deaandachtvoor)ITkanook
belemmerendwerkenophet
innovatievevermogenvan
eenorganisatie(?)
Meebepalendefactor
voorsourcingis
beschikbaarheidIT-
kennisbinnende
organisatie.Wanneer
welennietrelevant.
DeTCOvanITwordtsterk
bepaalddooreenoptimale
besturingvandeIT-processen
Innovatievanbedrijfsproces-
sendoorinzetinnovatieveIT
Besturingsprocessenkunnen
nietzonderkennisoverde
processen.Daarnaastis
(uitwisselingvan)kennisvan
enoverklanteneenwezenlijk
onderdeelbijeengoede
besturingvandeITfunctie.
Besturingvanuitbe-
stedetaken(issowiesoeen
onderdeelvanopzetvan
goedeoutsourcing).Indeze
modulevooraldeaanpakvan
debesturingvanuitbestede
diensten
Governance
Economics
Innovatie
Kennis-
Management
Sourcing
Gov
erna
nce
Econ
omic
s
inno
vati
e
Ken
nis-
man
agem
ent
sour
cing
132 133
Woensdag18april
hetterugbrengenvandetotalekostenvande
ITfunctieindeorganisatieenhetrealiseren
vaneengoedeaansluitingopdebusiness.
Sourcing
EenonderdeelvandebesturingvanITkan
ookbestaanuitdebesturingvanuitbestede
processen,diensten,projecten.Derelatie
sourcing-governancebestaatvooraluitde
opzetvandebesturingvandieuitbestede
diensten.O.a.devraagwelkespecifieke
inrichting,kennisnodigisomuitbestede
takengoedtekunnenbesturen.
Derelatienaareconomicszitvooralinde
vraagnaardefinanciëleafwegingvanwelof
nietuitbesteden.
Derelatiemetinnovatiezoudevraagkunnen
zijninhoeverre(eenteveelaan)aandacht
voorITbinnendeorganisatiebelemmerend
kanwerkenophetinnovatievevermogenvan
deorganisatie.Ontstaaternieuweruimteals
ITwordtuitbesteed?Contradevraagwanneer
ITjuistdeinnovatiebevordertendaarbijdan
weerdevraaginhoeverreuitbestedingvanIT
takendaarinpast;vooralgerichtopwanneer
welenniet,onderwelkevoorwaardenwel.
Wat is het verschil tussen IT Governance
en IT Management?
ITGovernanceisniethetzelfdealsIT
management.ITmanagementbetreftde
beslissingendiegenomenworden.IT
Governancedaarentegenbetreftveeleerderwat
ervoornodigis(destructuur)omgoedebeslis-
singenmogelijktemakeninclusiefhettoezicht
ophetgoedfunctionerenervan.Ditwordtinde
literatuurookwelmetabesturinggenoemd.We
pratenduseerderoverprocesontwerpdanover
hetproceszelf.Ermagechternietworden
vergetendathetietsactiefsis.Governanceisdus
nietietseenmaligszoalsorganisatieontwerpal
heefthethierweleenduidelijkerelatiemee.Netals
bijorganisatieontwerpisbehalvevoordebesluit-
vormingzelf,ookveelaandachtvoorbevoegd-
hedenenverantwoordelijkhedenessentieel.
Aan het werk met TISO
Anda Counotte
Jacob Brunekreef
Frans Mofers
Arie Dekker
Samenvatting
TISO(Onderwijsenonderzoekmetauthentieke
dossiersvanautomatiseringsprojecten)iseenproject
gefinancierddoordeDigitaleUniversiteitenuitgevoerd
onderleidingvandeOpenUniversiteitNederland.
Ineenbeveiligdeportalzijnauthentiekedossiersvan
automatiseringsprojectenontslotenvoorhetonderwijs.
Ineencomputerpracticumonderbegeleidingvan
ledenvanhetTISO-teamwerdendedeelnemersdoor
deleertakenendossiersgeleidenzagenzijhoezijhet
TISO-webkunnentoepasseninhuneigenonderwijs:
hbo-ofwo-onderwijsInformatica,Informatiekunde,
BedrijfskundeenEconomie.
Keywords
www.TISOweb.nl,informatiesystemenonderwijs,
projectdossier,bestpractice,leertaak,professionele
discretie
Anda Counotte
134 135
Woensdag18april
Introductie
TISO(zieookdezeProceedings‘TISOin
hetonderwijs’)iseenprojectdatin2005en
2006isuitgevoerdvoordeDigitaleUniver-
siteitdoorzesonderwijspartners:OUNL,
HvA,VrijeUniversiteit,TechnischeUniversiteit
Eindhoven,HogeschoolRotterdam,Fontys
Hogeschool.InhetTISO-webzijndossiers
ontslotenvanautomatiseringsprojectenvan
meerdantienbedrijveneninstellingenen
isereenaantalleertakenbijgemaakt.Het
TISO-webwordtgeëxploiteerdenuitgebouwd
ineencommunity-modeldoordeOpen
UniversiteitendeHogeschoolvanAmsterdam
insamenwerkingmetdecommunityvan
gebruikers.
Ineencomputerpracticumhebbendedeel-
nemershetTISO-webgeëxploreerdomvast
testellenofzehetkunnengebruikeninhun
onderwijs.
TISO-web
MethetTISO-webhebbenweeendrieledig
doel:
1.wervenvangebruikersendossiers
2.aanbiedenvandossiersenleertaken
3.communicatietussengebruikers.
BedrijvenstellenviaTISOdossierster
beschikkingvanhetonderwijsondervoor-
waardedatgeheimhoudingvanvertrouwelijke
gegevens(personen,financiën,etc)wordt
gewaarborgd.
Daaromistoegangtotdedossiersbeveiligd
meteenwachtwoordeniseenleertaak
‘Professionele discretie’ontwikkelddiealle
studentenbijheteerstegebruikvanhetTISO-
webdienendoortewerkenzodatzijzich
daarvanbewustzijn.
HetTISO-webbestaatderhalveuiteen
openbaardeeleneenbeslotendeel.Ophet
openbaredeelisopdepagina‘Dossiers en
leertaken’inéénoogopslagduidelijkwatvoor
dossiersvanwelkebedrijvenbeschikbaarzijn
enwelkeleertakenvoorwatvoortypevakken
daarbijalgemaaktzijn.Opdepagina
‘Aanmelden onderwijsinstelling’ziendocenten
watdevoorwaardenzijnomdeeltenemen
enwelkezusterinstellingenalmeedoenaan
TISO.Eéndocenttreedtopalscoördinator
vanzijninstellingenhoudtdelijstvantoe-
gelatendocentenbij.Huntoelatingwordtdoor
TISOverzorgd.Docentenkunnenzelfhun
studententoegangverlenentothetTISO-web.
Verderstaatopdeopenbaresitealgemene
informatie,eendemoeninformatievoor
dossierleveranciers.
Doorhetgebruikvankleuriseenonderscheid
zichtbaartussenhetopenbaredeel(groen/
blauw)enhetbeslotendeel(paars/lila).
Nainloggenkomtmeninhetbeslotendeel.
Daarbevindtzichdezelfdetabelmethetover-
zichtvandossiers.Viadekantlijnnavigatie
kanmeneendossieropenen.Daarnakan
menviadezoekfunctiezoekenineendossier
(ofinalledossiers).
Inhetbeslotendeelbevindenzichleertaken
en(alleenvoordocentenzichtbaar)
leertaken-voor-docenten.
Hetverschilisdatindeversievoor
docentenooksuggestiesvoorhetgebruikin
hetonderwijs,eenvoorbeelduitwerkingen
beoordelingsrichtlijnenstaan.Bovendienis
deauteurendeaanmaakdatumvermeld.
Viahetforumvandocentenkunnendocenten
contactopnemenmetdeauteurvaneen
leertaak.Alseendocentopzoekisnaar
casuïstiekbijeenbepaaldvakdankrijgthij
viadeleertaak‘Gebruik dossiers’ineen
kwartiereengoedeindrukhoehijsnelkan
bepalenofeendossierbruikbaaris.
Ineenpracticumopdrachtvanca.éénuur
hebbendocentenophetNIOConderleiding
vaneenlidvanhetTISO-teamhetTISO-web
doorgewerkt.Zijkregenzoeengoedbeeld
vandemogelijkhedenvanhetTISO-webvoor
hunonderwijs.
Referenties:
Counotte,A.etal.(2005)‘Betereinformatie-
systemendoorbelevingsonderwijs’,TINFON
Tijdschriftvoorinformaticaonderwijs,
14(4)126-129
Afstudeeronderzoek‘Eenonderzoeknaar
deklooftussendetheorieendepraktijkvan
informatiesystemenonderwijsendebehoefte
aaneenTISO-web,VrijeUniversiteit2006
CounotteA.enJoostenS.S.BijdrageWerk-
conferentieEZ‘ICT-competentiesinde
beroepsomgeving’,(november2006):
Samenwerken:overbruggenvandekloof
tussenpraktijkenonderwijs.
Eén van de ruim tachtig
sessies tijdens NIOC 2007
136 137
Woensdag18april
ORACLE IS THE INFORMATION COMPANY
Oracle Academy: Software, Training, Resources en meer
Meer dan 300.000 studenten verdeeld
over bijna 2.000 instellingen in
72 landen volgen het programma
Advanced Computer Science &
Business van de Oracle Academy.
“Dankzij de software en het studie-
pakket kan ik mijn lessen snel en
effectief plannen met behulp van
de nieuwste technologie en de
praktijkvoorbeelden. Veel van mijn
studenten hebben de examens
voor Oracle-certificering met succes
afgelegd.”
Dr. Dora Magaudda Faculteit Wiskunde, Natuurkunde en
Natuurwetenschappen
Universiteit van Messina, Italië
Advanced Computer Science & Business
Dit programma, voorheen bekend als het Oracle Academic Initiative (OAI), wordt door de opleidingen ICT van onderwijs-instellingen gebruikt en levert een selectie van development tools, Oracle Database en Oracle Application Server. Het is ideaal voor instellingen die de allernieuwste technologieën en de inhoud van het studie-pakket willen integreren voor opleidingen zoals Computer-wetenschappen, Bouwkunde of IT.
Concurrerend op de banenmarkt Door gebruik te maken van de toonaangevende software, diensten en onderwijsproducten van
Oracle, kunnen instellingen voor hoger onderwijs hun studenten voorzien van de technische
en zakelijke kwaliteiten die hedendaagse werkgevers zoeken. Voor studenten die zich verder
willen onderscheiden, bieden wij mogelijkheden om door Oracle certificaten te behalen. Deze
onderscheiding zorgt ervoor dat iemand toch nét wat meer opvalt op de wereldwijde banenmarkt.
Toonaangevende software voor lokalen en labsDe deelnemende instellingen hebben een licentie voor producten op het gebied van development,
Oracle Database en Oracle Application Server voor onderwijsdoeleinden op maximaal twee
platforms. Scholen installeren en onderhouden de software op hun eigen systemen. Studenten
hebben toegang tot de systemen en technologieën waarmee zij in de technisch geavanceerde
zakenwereld zullen werken.
Professionele ontwikkeling van de docentenDankzij kortingen op producten van Oracle University, toegang tot technische ondersteuning en
regelmatige informatie over de nieuwste Oracle-producten kunnen docenten hun technologische
kennis en ervaringen verbeteren.
Professioneel studiepakketDoor het exclusieve studiepakket van Oracle University te gebruiken, kunnen studenten leren
denken als zakelijke en technologische professionals. Deelnemende afdelingen kunnen titels
aanschaffen van het curriculum van Oracle University en de content integreren in cursussen
die onderdeel uitmaken van een opleiding. U vindt de lijst met geselecteerde titels van Oracle
University op http://academy.oracle.com.
ORACLE IS THE INFORMATION COMPANY
Copyright © 2006, Oracle. Alle rechten voorbehouden. Oracle, JD Edwards, PeopleSoft en Siebel zijn geregistreerde handelsmerken van Oracle Corporation en/of gelieerde bedrijven. Andere namen zijn mogelijk handelsmerken van de respectieve eigenaren.
Lidmaatschapskosten Onze jaarlijkse lidmaatschapskosten bedragen USD 393,- per afdelingslocatie.
Lidmaatschap houdt het volgende in:
• Software voor maximaal twee platforms
• Licenties voor docenten en studenten
• Uitstekend pakket voor technische ondersteuning
• Mogelijkheid om curriculum van Oracle University aan te schaffen voor slechts
118,00 per titel.
Uitstekende technische ondersteuning Iedere afdeling ontvangt zonder extra kosten de bekroonde technische ondersteuning waar onze
zakelijke klanten voor betalen.
Korting voor leden • 50 procent korting voor docenten en onderwijsondersteunend personeel op producten van
Oracle University.
• 50 procent korting op geselecteerde zelfstudiepakketten waarmee de docenten en studenten
die zich professioneel willen laten certificeren zich kunnen voorbereiden op examens.
• 40 procent korting op geselecteerde examens voor Oracle-certificering die worden afgelegd
bij een geautoriseerd Prometric-testcentrum. Test uw kennis aan de hand van professionele
normen.
Registreren1. Ga naar http://academy.oracle.com
2. Selecteer Advanced Computer Science & Business3. Selecteer Apply for Membership (Lidmaatschap aanvragen)
4. Volg de aanwijzingen op het scherm om uw aanvraag te verzenden
5. Volg de aanwijzingen op de pagina Order Summary (Opdrachtoverzicht) om uw aanvraag te
voltooien
Corporate citizenship Ieder lidmaatschap is inclusief een aanzienlijke donatie van software en diensten.
Wij bieden u dit graag aan als onderdeel van de toewijding van Oracle aan goed corporate
citizenship en het verbeteren van de onderwijsmogelijkheden voor studenten.
ContactStuur voor meer informatie een e-mail naar [email protected], of kijk op
http://academy.oracle.com.
Het I*Teach project
Nico van Diepen
Samenvatting
BinnenhetI*Teachprojectiseenmethodologieontwik-
keldvoorhetonderwijsinICT-enhancedskills,ofwel
doorICTverrijktealgemenevaardigheden.Opbasis
vaneducatievescenario’sverrichtenleerlingentaken
dieontworpenzijnomeen(deel)vaardigheidtever-
werven.I*Teachheefteenmultilingualerepositorymet
scenario’sbeschikbaargesteld,samenmethulpmid-
delenomdierepositorytegebruikenintweerichtingen.
Docentenkunnenhetonderwijsmateriaalgebruikenen
ookhunzelfontwikkeldeonderwijsmateriaalwereldwijd
aananderenterbeschikkingstellen.
Keywords
Vaardigheden,vaardighedenonderwijs,ICT,ICT-gebruik.
Nico van Diepen
Informatiemarkt tijdens
NIOC 2007
140 141
Woensdag18april
Inleiding
Vanleerlingeninhetvoortgezetonderwijs
wordtverwachtdatzeallerleivaardigheden
opdoen.Zedienennietalleenvakgebonden
vaardighedenalshetoplossenvanvier-
kantsvergelijkingenofhetuitvoerenvaneen
titratietebeheersen,maarookICT-vaardig-
hedenalswerkenmetbesturingssystemen
entekstverwerkersonderdeknietehebben.
Daarkomendannogalgemenevaardig-
hedenbovenop.Hetbelangvanactiviteiten
alszoekenenverwerkenvaninformatie,het
werkenineenproject,hetwerkenineenteam
enhetmondelingenschriftelijkrapporteren
istoegenomen,nietalleeninhetonderwijs
indemoderneleermethodenmaarookinhet
dagelijkseleven,inberoepenvrijetijd.Zowel
bijhetaanlerenvanalgemenevaardigheden
alsbijdeuitoefeningervanwordtmeeren
meergebruikgemaaktvanICT.Maarhetgaat
verder:hetjuistegebruikvanICTkandie
algemenevaardighedenverbeteren,verdiepen,
verbreden,vereenvoudigen.InhetInnovative
teacher(I*Teach)projectvanhetEULeonardo
daVinciProgrammewordendezeverrijkte
algemenevaardighedenaangeduidalsICT-
enhancedskills.
HetverwervenvanzulkeICT-enhancedskills
gaatvoorleerlingennietvanzelf.Daarmoet
opschoolsystematischaandachtaanbesteed
worden.BinnenhetI*Teachprojectisdoor
specialistenuitBulgarije,Roemenië,Litouwen,
Polen,Duitsland,ItaliëenNederlandeen
methodologieontwikkeldomdocentente
ondersteunenbijhetvormgevenenuitvoeren
vanonderwijsinzulkemetICTverrijkte
algemenevaardigheden.
I*Teach methodologie
DeI*Teachmethodologieisgebaseerdop
pedagogischetheorieënalsactivelearning
(ziebijvoorbeeldChickeringenGamson,
1987),project-basedlearning(Savoieen
Hughes,1994)enproblem-basedlearning
(Barrows,1986)enconstructivisme(Wood,
BrunerenRoss,1976).Dekernvande
methodiekiseenhoeveelheideducatieve
scenario’s,elkbestaandeuiteenaantaltaken.
Ondereenscenarioverstaanweeenstelsel
vantakenindecontextvaneenactieveleer-
omgeving,diedelerendenaareenvastge-
stelddoelleidt(dooreenspecifiekproductte
realiseren)langseenpad(werkproces/leer-
proces)dataangeduidwordtmetmilestones.
Bijiederemilestonewordtdelerendegeacht
eenconcretestapgedaantehebbeninde
richtingvandeontwikkelingvanhetbeoogde
product,entevenseenconcretevaardigheid
tehebbenverworven.
Takenzijndusdebouwstenenvaneenscenario.
Bijhetuitvoerenvandetaakwerktdelerende
aaneenconcretevaardigheid.Doorscenario’s
optebouwenuittakenkunnendietakenher-
gebruiktwordeninverschillendecontexten,in
verschillendescenario’s.Eentaakiseenserie
activiteitendieeenconcreetresultaatopleveren.
Debeschrijvingvandetaakkanvariërenin
gedetailleerdheidenomvang,afhankelijkvan
deervaringvandelerende.
Cruciaalisdekwaliteitvandescenario’sen
taken.Belangrijkekenmerkenzijndevolgende.
? Decontextendetakenmoetenauthentiek
zijn.
? Deactiviteitenmoetenflexibelzijn(intijd,
inmoeilijkheidsgraad,invereistekennisen
vaardigheid)
? Deactiviteitenzoudenliefstinter-
disciplinairmoetenzijn
? Ermoetpassendeondersteuning
(scaffolding)zijn,nietteweinig,maar
zekerooknietteveel.
? Depresentatievantakenmoethelderzijn,
watbetreftvoorkennis,doelstellingen,
voorwaarden,vaardighedeneninhoud.
? Hetlerenvanspecifiekecompetenties
(opgebiedvanvakinhoud,methodenen
gereedschappen)moetgeïntegreerd
wordenmetprojectwerkenteamwerk.
Omdathetvooreenindividueledocent
vrijwelondoenlijkisomzelftelkensgoede
scenario’steontwikkeleniserbinnenI*Teach
eenaantalhulpmiddelenontwikkeld,die
docenteninstaatsteltgeschiktescenario’ste
zoeken,tewijzigen,eroverteoverleggenmet
collega’s,entedelenmetcollega’s.
I*Teach tools
Hetbelangrijkstehulpmiddelisdeonline
repository.Dezebevatallereedsontwikkelde
scenario’sentaken,voorzienvanmetadata.
Dezezijnzogekozendatergoedopgezocht
kanworden.Denkhierbijaankenmerkenals
titel,auteur,sleutelwoorden,voorkennis,leef-
tijd,duur,doelstelling,maarookaandetever-
wervenvaardigheden.Voorscenario’sentaken
zijnonlinetemplatesbeschikbaar.Ingevulde
templatesworden,nacontrole,aanderepo-
sitorytoegevoegd.Bijlage1iseeningevulde
scenario-template.Bijzonderaanderepository,
diezichinhetRoemeenseIaibevindt,isde
meertaligheid.Metadataentemplateszijnbe-
schikbaarinhetEngels,Roemeens,Bulgaars,
Litouws,Pools,DuitsenItaliaans.Aaneen
Nederlandseversiewordtgewerkt.
Naastdeonlinetemplatesbestaanerook
offlineXML-toolsdiebinnenMS-Office
templatesvanscenario’sentakenkunnen
genereren,dielaterkunnenwordengeupload
naarderepository.Ookdithulpmiddelis
multilinguaal,enookhiervoorgeldtdatde
Nederlandstaligeversienognietbeschikbaar
is.Degrootsteinspanningvoordezetoolzijn
geleverdinKaunas,Litouwen.
Opelkvandedeelnemendeinstitutenwordt
eenVirtualTrainingCentre(VTC)gevestigd.
EenVTCistebeschouwenalsdeontmoetings-
plaatsvoordecommunitydiezichbezig-
houdtmetvaardighedenonderwijs.Opbasis
vanMoodlewordteenomgevingingericht
metmaterialen,verwijzingen,forums,enzo-
voorts.TezijnertijdzalhetNederlandse
VTCgevestigdwordenop
www.utwente.nl/elan/iteach.
Tenbehoevevandocententrainersenvan
diepergeïnteresseerdedocentenwordteen
handboekuitgegevenwaarindeI*Teach
methodologieuitvoerigwordtbeschreven.
Erwordtookveelaandachtbesteedaan
deverschillendealgemenevaardigheden
(informatievaardigheid,werkeninprojecten,
werkeninteamsenpresentatievaardigheid)
endemeerwaardevanICTbijhetverwerven
envervullendaarvan.UitgavevandeEngelse
versieisgeplandinseptember2007.Elkvan
departnersisbezigmetdevertalinginde
eigentaal.
Voordocententrainersisereenmodel-
curriculumvoorhetverzorgenvaneen
trainingontwikkeld,voorlopigalleen
beschikbaarinhetEngels.
142 143
Woensdag18april
Werkwijze
Demanierommetdegereedschappenende
scenario’somtegaanhangtnatuurlijksterk
afvandeomstandigheden.Deervaringvan
dedocent,deomgevingwaarinhetonderwijs
plaatsvindt,deplaatsvanvaardigheden-
onderwijsinhetcurriculumzijnallen
belangrijkeparameters.Deeersteresultaten,
waaroveropBCI2007wordtgerapporteerd,
tonendewerkbaarheidvandemethodologie
envandeprototypesvandetools.Hoeweler
geeneenduidigewerkwijzebestaatzijnerwel
manierenvanaanpakteschetsen.
EenItaliaansedocentaardrijkskundeheeft
binnenzijnschooltottaakzijnleerlingen
hetzoekenenverwerkenvaninformatiebij
tebrengen.Tervoorbereidingbezoekthijhet
ItaliaanseVTC.Viadieomgevinggaathijnaar
derepository(Italiaanseversie)enzoektnaar
geschiktescenario’s.Totzijnvreugdevindt
hijeenpassendscenariometalsonderwerp
recentevulkaanuitbarstingen.Hijdownloadt
hetscenariometbijbehorendetaken.
Vervolgensvraagthijinhetforumvanhet
VTCnaarervaringenvancollega’smetdit
betreffendescenario.Vervolgensgaathijaan
deslagmetdedocumentenomeropzijn
situatieenklastoegesnedenonderwijs-
materiaalvantemaken.
EenervarenPoolsedocentewiskundewil
dathaarleerlingeneenwebpresentatie
makenvandeoplossingvaneenwiskundig
probleem.ViahetPoolseVTCkomtzijinde
repository.SnuffelendindePoolseversie
krijgtzijwelideeënmaarhetidealescenario
isernietbij.Zijbesluit,geïnspireerddoorhet
gevondene,eeneigenscenarioteschrijven.
UithetPoolseVTChaaltzijde(Poolse)offline
versiesvandetemplatesop.Hetontwikkelde
scenariometbijbehorendetakenstuurtzij
opnaardemoderatorvanhetPoolseVTC.In
overlegmetdedocenteenmetdocentenin
hetforumvanhetVTC,maaktdemoderator
dedefinitieveversie,diehijnaarderepository
uploadt.
Bovendienmaaktdemoderatorookeen
Engelseversiediehijookuploadt.Demode-
ratorenindeverschillendelandenkrijgendan
teziendatereennieuwEngelstaligscenario
is,datzijinhunlokaletaalkunnenomzetten.
Eenderdedocentheeftinderepositoryeen
projectgevondenwaarinzijnleerlingenmoe-
tenwerkeninteams.Omdecommunicatieve
vaardighedenvanzijnleerlingenteprikkelen
enontwikkelenwilhijteamssamenstellen
metleerlingenvananderescholen.Daartoe
doethijinhetVTCeenoproepaancollega-
docenten.EnvoorgroependiedeEngelse
taalmachtigzijnkanhijzelfsindeVTC’s
vananderelandenwerven.
Slot
HetI*Teachprojectheefteenmethodologie
ontwikkeldvoorhetlerenvanICT-enhanced
skills.Bovendienzijnerhulpmiddelen
beschikbaardiedocenteninstaatstellende
methodologietoetepassen.Bijdeafsluiting
vanhetprojectop30september2007zijn
demeestetoolsbeschikbaar.Inalledeel-
nemendelandenwordtverdergewerktaan
deuitbouwvandegereedschappenenaan
deomzettingdenationaletaal.
Referenties
Barrows,H.S.(1986),ATaxonomyof
problem-basedlearningmethods.Medical
education,20(6),pp.481-486.
Chickering,A.W.&Gamson,Z.F.(1987),
Sevenprinciplesforgoodpracticein
undergraduateeducation.
AAHEBulletin,39(7),pp.3-7.
Savoie,J.M.&Hughes,A.S.(1994),
Problem-basedLearningasClassroomSoluti-
ons.Educationalleadership52(3),pp.54-57.
Wood,D,Bruner,J.,&Ross,G.(1976),The
roleoftutoringinproblemsolving.Journal
ofchildpsychologyandpsychiatry,17,pp.
89-100.
Avondprogramma met
congresdiner in Passenger
Terminal Amsterdam
144 145
Woensdag18april
Bijlage 1: Voorbeeldscenario
Title:Alog-onmechanismforawebsite Nr:
Author: Country: Language:
N.M.vanDiepen,C.Terlouw Netherlands English
Description (300-400 symbols):Aprojectteamisbuildingawebsite,forinstanceforthe
footballclub.Partofthissiteisformembersonly.Thispartmustbeprotectedbyalog-on
system.Twoteammembersaretofindinformationonlog-onmechanisms.Theyhaveto
writeaninternalreportontheirfindingsfortheirfellowteammates.Inthisreportthey
presenttheresultsoftheirinformationsearchandtheyrecommendaspecificsolutionfor
themembers-onlypartofthesite.
Age: Duration: Subject(s):
16-18 12hours ICT,security,
webapplications
ICT enhanced skill(s):seetablebelow
Active learning method(s):Two-persontaskwithinprojectwork
Learning objectives:
Knowledgeofandinsightinvariouslog-onsystems
Knowledgeonhowtoinsertalog-onsysteminawebsite
Abilitytowritearecommendation,basedonresearch
Abilitytoexplainanddefendareport
Prior knowledge and skills:
OperationalknowledgeofHTMLandPHP
BasicknowledgeondatabasesandSQL
Results/Products:Internalreporttopeers
Process:
Task 1Orientationontheinformationproblem Milestone 1
Task 2Collectinginformation Milestone 2
Task 3Internalreporttopeers Milestone 3
Task 4Peer-evaluationofrecommendation Milestone 4
Tools:Web-basedsearchengine,Wordprocessor
Resources:Evaluationforms,Checklists
Student Assessment:
?assessmentbypeers(checklist),bothonprocessandproduct
?assessmentbytutor(checklist),bothonprocessandproduct
ICT Enhanced skills
Information skills
abilitytodetermineaninformationpro-
blem
abilitytodeterminetherelevanceofan
informationsource
abilitytosearchsystematicallybyapplying
relevantsearchingtechniques
abilitytolocateandretrieveinformation
abilitytoevaluateinformation
abilitytoprocessinformationeffectively,in
ordertoreachapresetgoal
abilitytousetheinformationethicallyand
legally
Project working skills
abilitytomakeaplanning
abilitytoidentifytasksanddividetasks
intosubtasks
abilitytocommunicateinternally
abilitytocommunicateexternally
abilitytokeeptrackoftheprogress
abilitytointegrateresults
abilitytoreportresults
abilitytousethepropertoolsproperly
Team working skills:
abilitytocommunicateinternally
abilitytocommunicateexternally
abilitytogivefeedback
abilitytoreceiveandutilizefeedback
abilitytoresolveconflicts
abilitytosupporttheteamloyally,asa
goodcolleague
abilitytobearresponsibility
Presentation skills
Written presentation
abilitytoselectandorderinformation
goodcommandofthelanguage
abilitytostructureandbuildupareport
abilitytolay-outareport
abilitytomakecorrectreferencesand
citations
abilitytouseaword-processorproperly
Oralpresentation
ability to select and order information
fluencyinthelanguage
abilitytostructureandbuildupanoral
presentation
abilitytodesignanoralpresentation
abilitytomakecorrectreferencesand
citations
abilitytouseapresentationtoolproperly
abilityofpublicspeaking
146 147
Woensdag18april
IPD-projecten bij Fontys
Dick van Schenk Brill
Samenvatting
Inditartikelwordendeprojectenophetgebiedvan
‘IntegratedProductDevelopment’(IPD)bijFontys
beschreven.Aandeordekomendeverschillende
vormen,waarindezeprojectenindeloopderjarenzijn
uitgevoerdendesamenwerkingsverbandendiehieruit
zijnontstaan.Erwordtaandachtbesteedaandeonder-
wijsvormen,diehierbijwordentoegepast.Tenslotte
wordendebelangrijksteleereffectenvandezeprojecten
vastgesteldenwordtstilgestaanbijhetbelangvan
participatieindezeprojectendoorinformaticastudenten.
Keywords
IntegratedProductDevelopment,Knowhowsharing,
samenwerken,bedrijfsgericht.
Dick van Schenk Brill
Deelnemers maken keuze
uit de ruim tachtig sessies
tijdens NIOC 2007
148 149
Woensdag18april
Inleiding
AlsruimvijftienjaarwordterbijFontys
gewerktmetIntegratedProductDevelop-
mentprojecten(IPD).Hetkenmerkvandeze
projectenis,datzijwordenuitgevoerddoor
groepenvancircazesstudenten,komend
vanverschillendeopleidingenvoornamelijk
binnenFontys.Totnutoedoendeopleidin-
genEngineering,ICTenAppliedScience
hieraanmee,maarzolangzamerhandgaan
erookwatandere,metnameniet-technische
opleidingenparticiperen.Incidenteelnemen
ookopleidingenbuitenFontyshieraandeel,
structureelisdesamenwerkingmethetROC
Eindhoven.EenIPD-projectgroepkrijgteen
opdrachtvaneenbedrijf.Deopdrachtbevat
vaakhetonderzoeknaardemogelijkheden
vaneennieuwproduct,zowelwatbetreft
detechniekalsnaardewenselijkheidopde
markt.Daarbijwordtmeestaleenprototype
ontwikkeld.Somsblijftdeopdrachtbeperkt
toteentechnologieonderzoek.Deprojecten
hebbeneenlooptijdvanéénsemesteren
wordenzowelvanuithetbedrijfalsdoor
coachesvanFontysbegeleid.Overdesamen-
werkingmethetbedrijfslevenisaleerder
gepubliceerdopeenderSEFI-conferenties
(zieSchenkBrill,2001).
Destudenten,meestalinhetvierdejaarvan
hunopleidinghebben(afhankelijkvanhun
studierichting)éénàtweedagenperweekge-
legenheidomaanhetprojecttewerken.Voor-
alindebeginperiodewasdeprojectcoach
zowelinhoudelijkdeskundigealsproces-
begeleider.Zolangzamerhandbeginnenhier
denodigeverschuivingeninoptetreden.Ter
afsluitingvandeprojectenwordtelksemester
eenopenbaarsymposiumgeorganiseerd,
waardestudentenhunprojectresultaten
(inhetEngels)presenteren.
Verschillende soorten IPD-projecten
Indeloopderjarenzijnerverschillende
soortenIPD-projectenontstaan.In1995
werdendeeersteexperimentenvoordit
projectgedaanmetstudentenvanElektro-
techniek,InformaticaenTechnischeBedrijfs-
kunde.Dezecombinatiewassuccesvol,maar
dooreenongelijkeprogrammeringvande
roostersvielTechnischeBedrijfskundeal
spoedigaf.Hetgatwerdopgevulddoor
TechnischeNatuurkundeendeelsook
Werktuigbouwkunde.Dezeinitiëlevormvan
multidisciplinaireprojectenzullenwe
aanduidenals‘standaard’IPD-projecten.In
1998werdalspiloteenprojectuitgevoerd
samenmetbuitenlandsestudenten,die
binnenFontyseen‘internationalcourse’
volgden.Deervaringwaspositiefgenoeg
omin1999experimententestartenin
samenwerkingmeteentweetalbuitenlandse
universiteiten,waarmeehetprobleemvan
samenwerkenopafstandwerdgeïntrodu-
ceerd.Eennieuweuitdagingdeedzichvoorin
2004;ineensamenwerkingsprojectwashet
debedoelingomvanuitdeinstitutenFontys
enROCprojectentedoentenbehoevevan
hetMKB.Erwerdvoorgekozenomdeze
projecteninIPD-vormuittevoerenenwel
metstudentenvanbeideinstitutenin
gezamenlijkeprojectgroepen.Ditbleekeen
succesvolleformuletezijn.Omhetgeheel
nogwatcomplexertemakenwerderde
afgelopenjarenooknoggeëxperimenteerd
metallerleimengvormenvanbovengenoemde
projecten.InTinfonisaleensuiteenzetting
overdeIPD-projectengegeven.(Klijn,2002).
Standaard IPD-projecten
DeallereersteIPD-projectenwerdendestijds
aangeduidalsCE-projecten,genoemdnaarde
gekozenwerkwijze‘ConcurrentEngineering’
(CE).CEisontstaanindeindustrie,uitde
behoeftede‘time-to-market’vanproductente
bekorten.Ditwerdgerealiseerddoorgroepen
vanverschillende,bijeenprojectbenodigde
disciplinesaanvankelijksamentelaten
werkenvoorhetopstellenvanspecificaties.
Daarnagaatiederegroepaandeslagmet
heteigendisciplineafhankelijkedeel,maar
erblijftintensievecommunicatiemetandere
groepen.Daarbijwordteraltijdzosnel
mogelijkbegonnenaaneenvolgendefasevan
hetproject.Datwilzeggen,alseendeelvan
despecificatiesklaaris,wordtalbegonnen
methetmakenvaneenontwerp.Ditluistert
kritisch,aangezienhetnatuurlijkvermeden
moetwordenterugtegrijpenopeeneerdere
fase.Ookdeactiviteitenvanverschillende
disciplinesoverlappenelkaar;werdervroeger
b.v.gewachtmethetontwikkelenvansoft-
waretotdatdehardwarevolledigvoorhanden
was,hierwordtreedssoftwareontwikkeld
opgrondvandehardwarespecificaties.
Waarnodigwordtdehardwaremetsoftware
gesimuleerd.Aangeziendezemethodeinde
industriesuccesvolbleekvondenwijhettijd
wordenomdaarookbijhetonderwijsopin
tespelen.Vooralleprojectenwerdengroepen
samengesteldmetstudentenuitdetechni-
scheopleidingenenICT.Zoalsgemeldisde
deelnamevanBedrijfskundedoorroosterpro-
blemenstopgezet.Hierdoorvieleenbelang-
rijkaspectvandeprojectuitvoeringweg,n.l.
hetuitvoerenvaneenmarktonderzoekeneen
concurrentieanalyse,alsmedehetmakenvan
kostenberekeningen.GelukkigwarendeElek-
trotechniek-studenteninditlaatsteinmiddels
getraind.Eenverderevervangingvoorhet
ontbrekenvandezeaspectenwerdgevonden
inhetlatenparticiperenvandiestudenten
uittechniekrichtingen,dievoordeafstudeer-
variant‘commerciëletechniek’hadden
gekozen.Aanvankelijkwerdendeteontwik-
kelenproductendoorhetdocententeam
verzonnen,zohebbenweeendigitale
metronoom,eenonweersafstandmeteren
eenconditietestervoorastmapatiënten
ontwikkeld.Latergingenweopzoeknaar
sponsorsenkwameneropdrachtenalshet
opafstandregistrerenvanenergieverbruik,
constructievangeluidsarmeluchtverversings-
filters,automatischehulpmiddelenbijhet
oogstenvanchampignonsenhetcontactloos
metenvandekrommingvanderuggen-
graat.Deeersteresultatenmetdezevorm
vanprojectonderwijswerdengemeldopeen
conferentieoverconcurrentengineeringin
Manchester.(zieKollenburg,1998).
IPD-projecten met buitenlandse studenten
Alenkelejarennadestartvandestandaard
IPD-projectenwerdenalspiloteenaantal
projectenuitgevoerd,waarinbuitenlandse
studentenmeededen.Deeerstepilotwerd
minofmeergeforceerddoordekomstvan
eenvrijgrootaantalstudentenuitEgypte.
Dithaddenodigegevolgen.Halsoverkop
moestallerleistudiemateriaalnaarhetEngels
vertaaldwordenenzoweldocentenals
studentenwerdenvandeenedagopde
150 151
Woensdag18april
anderegeachtinhetEngelsmetelkaarte
communiceren.Ondanksdezeproblemen
werddeproefeensuccesenbasisvoorhet
samenwerkenmetstudentenvanbuiten-
landseinstitutenopafstand(ziehierna).
Naeentijdelijketerugganginhetaanbodvan
buitenlandsestudentenwordenthansbijna
alleprojecteninhetEngelsuitgevoerd.
IPD-projecten met buitenlandse instituten.
Opdeeerdergenoemdeconferentiein
Manchesterwerdencontactengelegdmet
buitenlandseinstituten,diegeïnteresseerd
wareninonsconcept.Mettweedaarvan
werdenuiteindelijkookafsprakengemaakt
omeengezamenlijkprojectaantepakken.
HetbleekdataandeLehighUniversityin
deVerenigdeStatenvergelijkbareprojecten
plaatsvondenenmenwildeweleens
experimenterenmet‘overzeese’deelname.
Daarnaastwaseenvertegenwoordigervande
Otto-von-GuerickeUniversitätuitMagdeburg
ergenthousiastenookhijwildeeenkeeraan
eenprojectdeelnemen.Alsgevolgwerdinhet
najaarvan1999metbeideinstituteneenpilot
gedraaid.Opdatmomentwasereen
geschikteopdrachtvanPhilipsomeendoor
detvaangestuurdesfeerverlichtingte
ontwikkelen;eigenlijkeenvoorlopervande
huidige‘ambientlightingtechnology!’Er
ontstondennatuurlijkdenodigeproblemen
ronddecommunicatie.Debelangrijkste
oorzakenhiervanwarenhettijdverschil,het
verschilincultuurentaalenniettevergeten
defysiekeafstand.Dezeproblemenwaren
sterkertussendeNederlandseenAmerikaanse
groepen,dantussendeNederlandersende
Duitsers.Inhetlaatstegevalwasergeen
tijdverschilenondankshetfeitdatEngelsals
communicatietaalgebruiktwerdbleekhet
wederzijdsbegripgroter.Inallegevallenwerd
ergebruikgemaaktvane-mail,interneten
telefoonomtecommunicerenenmetde
Duitsegroepwashetookmogelijkom
wederzijdsebezoekenafteleggen,zijhet
uitsluitendtenbehoevevandeeindpresenta-
ties.Laterwerdenerprojectenopgezetmet
studentenuitFinland(OuluInstituteof
Technology),Engeland(UniversityofBath)en
Hongarije(BudapestTechnicalUniversity).
DesamenwerkingmetLehighenMagdeburg
bleefbestaan,maarmeestalinprojectenwaar
tweepartijenbijbetrokkenwaren,terwijlook
metdeFinnenvakerwerdsamengewerkt.Een
uitgebreidebeschrijvingvanallebuitenlandse
samenwerkingsverbandenistevindenin
(SchenkBrill,2004).
IPD-projecten samen met ROC.
Begin2004ishetdoorStimulusgesubsi-
dieerdeKnowhowsharing(KHS)Project
gestart.Debedoelingvanditprojectisom
metteamsvantechniekstudententewerken
aandeinnovatievaneenproductofproces
bijbedrijvenuitdemetaal-electrosector.De
projectteamsbestaanuithbo-studenten
technieken/ofICT,mbo(bol4)studenten
techniek,maarookeenmedewerkervanhet
bedrijfdieeenbbl(3)-opleidingvolgtophet
ROC.Docentenenpraktijkopleidersinde
bedrijvenstaandestudentendaarinbij.De
benodigdekennisvergarenzebijdembo-en
hbo-opleidingentechniekvanROCEindhoven
enFontysHogeschool,bijvooroplopende
bedrijveninderegio,bijexpertisecentra
(TNOIndustrie,BOM)enbijinternationale
partnerbedrijveneninstellingen.Omtothet
gewensteresultaattekomenprofiterenzij
vandetechnologischekennisdiealvoorhan-
denisbijpartnersinderegioZO-Brabanten
daarbuiten.DedefinitievanhetKHS-project
pasteuitstekendbijhetkaraktervandeIPD-
projecten,vandaardatervoorgekozenwerd
omhierinIPD-vormmeetegaanwerken.
DoorhetsamenwerkenvanFontys-studenten
enROC-studentenwerdendeprojectennaast
multidisciplinairook‘multilevel’.Ditbleekeen
goedemixtezijn;beidesoortenstudenten
kondenelkaargoedaanvullen.Waarhetbijde
hbo-studentennogaleensontbreektaan
praktischevaardighedenspringendeROC-
studenteninterwijldeeerstenweervaakvoor
dewatmeertheoretischeonderbouwing
zorgen.Geconstateerdwordtdatbeide
groepenvanelkaarleren.Wijmenendathier-
meeookeengoedebasisisgelegdvooreen
Avondprogramma met
congresdiner in Passenger
Terminal Amsterdam
152 153
Woensdag18april
doorlopendeleerlijn;hetiseenheelgeschikte
maniervoormbo-studentenomkenniste
makenmethethbo.Opditmomentwordt
ongeveereenderdevandeIPD-projectenop
dezewijzeuitgevoerd.Meerinformatieover
KHSstaatopwww.knowhowsharing.nl
Onderwijsstructuur van IPD-projecten
AanvankelijkwerdendeIPD-projectenuitge-
voerdalseen‘gewoon’onderwijsproject.
Datwilzeggen,uitgaandevandeprobleem-
beschrijvingmoeteenprojectplangemaakt
wordenmeteenduidelijkefasering,taak-
verdeling,tijdplanningetc.Hierbijmoestde
groepvaakzelf,doorintensiefoverlegmetde
opdrachtgevertoteenprobleembeschrijving
komen.Vanafhetbeginvanuitvoervande
IPD-projectenwerdtevensvoorgeschreven
datereenaantal‘milestones’gedefinieerd
moestenworden,waarbijtussenproducten
werdenopgeleverd.Voorelkemilestone
meetingwerdeen‘structuredwalkthrough’
gehouden,waarbijdeprojectgroepenelkaars
productenbekekenengo/no-goadviezenga-
ven.Inhetbeginwerdendestudentenvooral
beoordeeldopdekwaliteitvanhetproduct.
Indeloopdertijdishetprocesaandeelinde
beoordelingtoegenomen.Deintredevanhet
competentiegerichtelerenheeftzijninvloed
gehadopdeIPD-projecten.Hieroveriste
lezenin(Bakker,2004).Erwerdbegonnen
methetintegrerenvancompetentiesinde
projecten,erwerdeninstrumentenontwikkeld
waarmeewedezelfreflectievandestudenten
trachttenteverbeteren.Erwerdb.v.gewerkt
metpeerassessmentsenzelfevaluatie-
rapporten.Behalveoverdetotstandkoming
vanhetproductwerdendestudentenook
ondervraagdoverhetprocesdatzijdaar-
toedoorlopenhadden.Ditbrachtookeen
veranderingvanderolvandebegeleiders
metzichmee.Decoachvanelkprojectwas
nietnoodzakelijkooknogvakdeskundige
binnenzijnproject.Erwerdeenteamvan
vakdeskundigenvanverschillendestudie-
richtingengevormd,diedaarnaastvaakook
derolvancoachhaddenbijéénofmeer
vandeprojecten.Erwerdenverplichteen
vrijwilligebijeenkomstenmetdevakdocenten
georganiseerdomervoortezorgendatelk
vandedeelnemendestudentennaarbehoren
opdebijdragevanuitzijneigenvakdiscipline
beoordeeldkonworden.
BinnendeKHS-projectenkregendestudenten
zoweleencoachvanFontys,alséénvanhet
ROCtoegewezen.Behalvebijdestudenten
hadditookeenleerprocesbijdedocenten
totgevolg.Nudegesubsidieerdeprojecten
gestoptzijnhebbenbeideinstitutendewens
uitgesprokenomopKHS-basisdoortegaan.
Eennognietgenoemdvoordeelvanhet
KHS-projectisdesamenwerkingmetnogeen
projectpartner,namelijkCINOP;hetCen-
trumvoorinnovatievanopleidingen.CINOP
ontwikkeltpraktijkkennisvoorhetberoeps-
onderwijsendevolwasseneneducatie.Zij
adviseertbranches,bedrijven,overhedenen
onderwijsorganisatiesopbeleidsniveauinhet
combinerenvanwerkenmetleren.Erworden
tevensadviesdienstengeleverdaaninstellin-
genvoorberoepsonderwijsenaanorgani-
satiesdiezichtoeleggenopinnovatieinde
beroepskolom(zie http://www.cinop.nl/).
InonsgevalverzorgtCINOPtrainingenvoor
decoachesinhetbegeleidenvanstudenten
enwerktzijmeeaanhetverbeterenvan
instrumentenenprocedures,diedaarbijbe-
hulpzaamkunnenzijn.Zoisereenbelangrij-
kebijdragegeleverdaanhettotstandkomen
vaneencompetentiematrix,speciaalvoorde
IPD-projecteneneenhandleidingvoorcoa-
ches.Parallelaandezeactiviteitenisereen
onderzoekuitgevoerdnaarwatnueigenlijk
preciesdeleereffectenzijnvandeIPD-pro-
jecten.Deresultatenvanditonderzoek,die
gepresenteerdzijnopdeSeficonferentiein
Uppsala(SchenkBrill2006),werdenweer
gebruiktomdeeerdergenoemdecompetentie-
matrixaantescherpen.Dedoorallepartijen
onderkende(mogelijke)leereffectenzijn:
? Samenwerkeninhetalgemeen
? Samenwerkeninmultidisciplinaireteams
? Samenwerkenmetbedrijven
? Planmatigwerken
? Innovatiefwerken
? Oplossingsgerichtdenken
? Communicereninenoverhetproject
? Samenwerkenmetstudentenvanverschil-
lendeniveaus
? Samenwerkenmetbuitenlandsestudenten
Hetblijktdatereenflinkenadrukligtop
samenwerken,maardatisookéénvande
beroepscompetentiesdieinalleopleidingen
eenheelbelangrijkerolspeelt.
Nawoord
BinnenIPD-projectenwordtopzeerdiverse
wijzesamengewerktmetverschillendestudie-
richtingen,schoolsoortenennationaliteiten.
Voorzoverhetdedeelnamevaninformatica-
studentenbetreftisditnaastdestagevaak
hetenigemomentbinnendeopleidingdater
metanderendandestudentenuitdeeigen
opleidingwordtsamengewerkt.Hetiseen
uniekemogelijkheidomhunICT-kennisaan
tewendeninnietICT-projectenenomken-
nistenemenvanhoeproblemeninandere
disciplineswordenaangepakt.Almetalisdit
eenuitstekendevoorbereidingophunlatere
beroepspraktijk.
Referenties
Bakker,R.&KollenburgP.A.M.van(2004),
‘Competencesofanengineer’,5thIntegrated
ProductDevelopmentWorkshopIPD2004,
Schönebeck/BadSalzelmenB.Magdeburg.
Klijn,P.N.(2002),IPD:goedvoortechniek-
studenten.TINFON4,p.161-162
KollenburgP.A.M.van&PuntG.,(1998)
‘EducationinConcurrentEngineeringisa
Must’,2nd,InternationalSymposiumon
ToolsandMethodsforConcurrent
Engineering,Manchester.
Schenk Brill,D.van&Boots,P.J.H.M.(2001),
‘Engineering,ExperienceswithIndustrial
Co-education’,SEFIAnnualConf.
Copenhagen:103-104.
Schenk Brill,D.van&Kater,K.(2004),‘New
developmentsinFontysIPD-projects’,5th
IntegratedProductDevelopmentWorkshop
IPD2004,Schönebeck/BadSalzelmenB.
Magdeburg.
Schenk Brill,D.van,Kater,K.,Ketelaars,M.
&Sanden,J.vander(2006),Learningeffects
ofFontysproductdevelopmentprojects,SEFI
AnnualConf.UppsalaCentrumvoorinnovatie
vanopleidingenwww.cinop.nl/IPD-projecten
www.fontys.nl/elektrotechniek/ipd/
Knowhowsharingproject
www.knowhowsharing.nl/
154 155
Woensdag18april
Lesmethoden bij onderwijs
in Industriële Automatisering
Dick van Schenk Brill
Samenvatting
Inditartikelwordteenaantalstudieonderdelenvan
deFontys-opleidingTechnischeInformatica,met
nameophetgebiedvandeIndustriëleAutomatisering
nadertoegelicht.Inhetbeginvandeopleidingzijner
oriënterendeeenheden,zoalsdemoduleProductiesy-
stemen(PRS)enhetprojectIndustriëleAutomatisering
(ProIA).BijPRSwordthetonderwijsuitgevoerdinde
vormvantheorie-enpracticumopdrachten,respec-
tievelijkindividueeleningroepen.BijProIAwordt
eenpraktijkprojectnagebootst.Inhetvierdejaarzijn
ervoorstudentendiedeafstudeervariantIndustriële
Automatiseringhebbengekozenspecialisatiemodulen
eneenprojectopditgebied.Erwordtvooralaandacht
besteedaandeonderwijsvormen,dieinheteerste
deelvandeopleidingwordentoegepast.Indeloop
derjareniseenlesmoduleopgebiedvanIndustriële
Automatisering‘uitgeëvolueerd’totzijnhuidigevorm.
SindsIAeenafstudeervariantisgewordenbinnende
opleidingTechnischeInformaticaisdaarnogeenaantal
onderwijsvormenbijgekomenmetnameindevorm
vanpracticaenprojectenopditgebied.Hetlijktme
goeddezeervaringtedelenmetvakgenoten.
Keywords
IndustriëleAutomatisering,Productiesystemen,
Project,practicum.
Dick van Schenk Brill
Hans Frederik,
voorzitter NIOC
2007, tijdens
avondprogramma
156 157
Woensdag18april
Inleiding
HetcurriculumTechnischeInformaticavan
deFontysHogeschoolICT,Eindhovenbestaat
voorongeveerdehelftuitlesmodulesenvoor
deanderehelftuitprojecten.Eenuitgebreide
beschrijvingvanhetcurriculumisaleens
gepubliceerdinTinfon(Waal,2003).Nade
eerstetweeënhalfjaarwordtergekozenvoor
eenafstudeervariant;ditkanzijnEmbedded
Systemen,TechnischeSoftwareOntwikkeling
ofIndustriëleAutomatisering(IA).Over
deplaatsvanIndustriëleAutomatisering
binnenhetinformaticaonderwijsiseveneens
gepubliceerdinTinfon(SchenkBrill,2006).
Voordatdekeuzegemaaktiswordende
studentenverschillendekerengeconfronteerd
metonderwijseenheden,diebetrekking
hebbenopdemogelijkeafstudeervarianten.
WatbetreftIAzijnertweeonderwijsmodules;
ASI(actuatoren,sensoreneninterfaces)en
PRS(productiesystemen).Daarnaastiseréén
projectdatvollediginhettekenvanIAstaat.
Hierinwordtvaneenflexibeleproductiecel
metPLC-besturing,eenmonitorsysteem
ontwikkeld,datenerzijdsinformatiegeeftaan
de‘operators’enanderzijds(viahetweb)aan
het‘management’.
De module productiesystemen
DebedoelingvandemoduleProductiesyste-
men(PRS)isomdestudentenkennistelaten
makenmetdeverschillendesystemendieer
inenomproductiegebruiktwordenenmet
namede(technische)informatica-aspecten
diehierbijeenrolspelen.Zijbestaatuiteen
aantalleereenheden,dieenigszinslosvan
elkaarstaan.Elkeleereenheidbehandelteen
productiesysteemofeenbelangrijkonderdeel
daarvan(b.v.eenNC-machine,eenrobot,
eenPLC,eentransportsysteemenz.)De
leereenhedenzijnvoorzienvanpracticum-en
theorieopdrachten,waarookdeinformatica-
aspectenaandeordekomen.Kleineappara-
ten,zoalseentafelmodelfreesmachine,een
printfreeseneenschaalmodelflexibele
productiecelzijninhetIA-labvanTechnische
Informaticaaanwezig,maarmeestalgaathet
bijproductiesystemenomgroteremachines
waardoornietelkeopdrachtineeneenvoudig
practicumvanTechnischeInformaticakan
wordenuitgevoerd.Daaromwordtvoor
enkeleopdrachtengebruikgemaaktvan
hetmechatronicalabvanhetlectoraat
Mechatronica(zie http://www.fontys.nl/
mechatronica).Hierkunnendestudenten
kennismakenmeteenIndustriëleRobot,een
PLC-gestuurdesoldeerautomaatenbinnen-
kortmeteenSMD-machine.Bovendieniser
éénpracticumopdrachtdieexternwordt
uitgevoerd.BijActemiuminVeghelkunnen
destudentenkennismakenmeteenlogistiek
systeem.Erwordtgebruikgemaaktvaneen
transport-ensorteersysteem,datgeleverdis
doorVanderLandeIndustries(bekendvan
o.a.debagage-afhandelingsystemenvoor
vliegvelden)endatbestuurdwordtmeteen
modernePLC.Hetsysteemisbedoeldalseen
leersysteem(zie: http://edulab.actemium.nl/)
zowelvoorstudentenvanROCenhbo,als
bijvoorbeeldvoordeservicemonteursvan
VanderLande.
Onderwijsstructuur van de module PRS
Demodulewordtuitgevoerdinhettweede
jaarvandeopleiding.Erwordenhierbij
geenklassikalecollegesgegeven.Hetisde
bedoelingdatdestofzelfstandigbestudeerd
wordt.Geziendeervaringenhiermeeblijkt
datheelgoedmogelijktezijn.Weliserde
mogelijkheidomincidenteelaandedocentte
vragenombepaaldedelenvandestofnader
toetelichten.Bijvoldoendebelangstelling
wordterdaneentheorielesgeorganiseerd.
Indepraktijkwordthierzeldengebruikvan
gemaaktengezienderesultatenblijktditook
inhetalgemeennietnodig.
Destofisopgedeeldinleereenheden.Iedere
leereenheidheefttweeonderdelen:
? eenaanduidingvandezelfstandigtebestuderendelenvanhetdictaatmet
meestaleenbijbehorendeset
theorieopgaven
? eenuittevoerenpraktischeopdrachtTerondersteuningvandezelfstudiezijner
opgaven,diewekelijksingeleverdmoeten
worden.Dezeopgavenzijnrepresentatief
voordeophetschriftelijktentamente
verwachtenopgavenendienenindividueelte
wordengemaakt.Wanneerdezeconsequent
envoldoendegemaaktzijnleverenzijeen
vrijstellingopvoorééndertentamenvraag-
stukken.
Gedurendeeensemesterwordtvoordeuit-
voeringvandemodulewekelijkseendagdeel
(ochtendofmiddag)ingeruimd.Elkdagdeel
startmeteenkortetoelichtingenmogelijk
eenbesprekingvaningeleverdetheoretische
opgavenofpracticumverslagen.Derestvan
hetdagdeelwordtuitgevoerdinpracticum-
vorm.Omeenopdrachtgoeduittekunnen
voerenishetmeestalnoodzakelijkeersthet
bijbehorendehoofdstukuithet(viahetweb
beschikbare)dictaattebestuderen.Erzijnin
totaal12practicumopdrachtenuittevoeren
waarvoortelkensvierurengeroosterdzijn.
Demeesteopdrachtenbestaanuitdriedelen:
? Voorbereiding:hetbestuderenvanhand-leidingenen/ofdelenuithetdictaat
mogelijkvergezeldvaneenaantalvragen
dievoorafgaandaanhetpracticum
beantwoordmoetenwordenenbijhet
beginvanhetpracticumingeleverdmoeten
wordenbijdedocent.
? Uitvoering:hierinstaandeuittevoeren
opdrachten,enaanwijzingenvoorde
afronding
? Rapportage:vanelkeopdrachtdienteen(kort)verslagtewordengemaaktmet
daarinhoedeopdrachtisuitgewerkten
welkeproblemendaarbijondervondenzijn.
Depracticumopdrachtenwordenuitgevoerd
ingroepenvandrieàvierstudenten.Doordat
ergeenechttijdafhankelijkeopbouwinzit
(alleentweeclustersvanelkeenkwartaal)
kunnendestudentenineenroulerend
schemavandeopdrachtengebruikmaken.
De externe opdracht
Elksemestergaatelkegroepéénochtendof
éénmiddagnaarActemiumomeenlogistieke
besturingsopdrachtuittevoeren.Interessant
detailisdathetsysteem,metbehulpvan
studentenvandiverseHogescholenvan
debesturingisvoorzien.Eveneensmet
behulpvanstudenteniserrecentelijkeen
vergelijkbaarsysteemvoordeprocesindustrie
gerealiseerd.Actemiumisaljarenactiefin
samenwerkingmethettechnischonderwijs,
aanvankelijkmetROC’smaarookmethbo-
instituten.In2006zijnersubsidiestoege-
kendvooreentweetalprojectenwaarindoor
verschillendeHogescholen,waaronderFontys
158 159
Woensdag18april
enenkeleMKB-bedrijven,waaronderActemium
modernonderwijsmateriaalontwikkeldwordt.
Enerzijdsisditrondhettransportsysteemen
denieuweprocesinstallatie,anderzijdswordt
eringespeeldopdeonderwijsvraagvande
deelnemendebedrijven.Heteersteproject
heetProcess4MKB,hettweedeWeb2Process
(zie http://www.wblia.nl/).Hetisdebedoeling
datTechnischeInformatica(IA)daarnadruk-
kelijkeenrolingaatspelen.
Het project industriële automatisering
AansluitendaandemodulePRSisereen
projectdatvollediginhettekenvanIAstaat.
Tijdensditprojectmoetendestudenten
vooreenflexibeleproductiecelmetPLC-
besturing,eenmonitorsysteemontwikkelen,
datenerzijdsinformatiegeeftaande
‘operators’enanderzijds(viahetweb)aanhet
‘management’.InhetIA-labvandeopleiding
TIiseenschaalmodelflexibeleproductie-
cel,dezogenaamde‘FlexCell’aanwezig.De
FlexCellisopgebouwduiteenvijftalmodules
metapparatuurvanFesto,die–wanneer
geschakeld-eenproductiecelvormen.Decel
bestaatuiteeninvoerstation,eenmeet-en
teststation,eenbewerkingsstation,eentrans-
portstationeneensorteerstation.Inhetin-
voerstationiseenmagazijn,datgevuldwordt
metverschillendesoortencilinders(rooden
zwartplasticenaluminium,allemetgelijke
diameter,maarmetverschillendehoogtes).
Inhetmeet-enteststationwordtvande
cilindersdekleurendehoogtebepaald.Ci-
lindersdietehoogzijnwordenuithetproces
verwijderd,derestgaatdoorenkomtopeen
bewerkingstafel,waareengatgeboordkan
wordeninbepaaldecilinders.Hiernaworden
decilindersgetransporteerdnaarhetsorteer-
systeem,waarzeafhankelijkvandekleurin
éénvandedrieuitvoerbuffersterechtkomen.
Oorspronkelijkwerdhetgeheelbestuurdmet
eenverouderdePLC.Metbehulpvanstagiairs
enspecialestudentenprojectenisdezeinmid-
delsvervangendooreenredelijkmoderne
B&RPLC.Eentaakvoorinformaticiisom
informatieuithetsysteemtehalenenditop
eenoverzichtelijkewijzetepresenteren.
Onderwijsstructuur van het project industri-
ele automatisering.
Zoalsgemeldwordtdezeonderwijseenheid
uitgevoerdindevormvaneenproject.Een
projectwilzeggen,dateengroepstudenten
deprobleembeschrijvingaangereiktkrijgtaan
dehandwaarvanereenprojectplangemaakt
moetwordenmeteenduidelijkefasering,
taakverdeling,tijdplanningetc.Voordit
projectisvoorgeschreven,datereenaantal
vasteprojectproductenmoetworden
opgeleverd;eenURS(userrequirements
specification–functioneelontwerp),
testcases,design(ontwerp),hetprogramma
eneeninstallatie-engebruikershandleiding.
Hetprojectwordtafgeslotenmeteen
presentatieeneenformeleoverdrachtvanhet
programma.Bovendienmoetendestudenten
individueeleenleerverslagschrijvenoverhet
project,maardatisgebruikbijalleprojecten.
Hetprojectwordtbegeleiddoortwee
docenten,vanwieeréénderolvancoach
endeanderderolvanopdrachtgeverspeelt.
Eencomplicatievoordestudentenis,datde
opdrachtgevergeenNederlandsspreekt,
zodatallecommunicatieenrapportageinhet
Engelsdienttegeschieden.Parallelzijn
ondersteunendelessenEngelsmogelijk.
Deopdrachtgeverwenstvoorzijn‘fabriek’
eenmanagementapplicatie,waarmeehijop
afstand(viainternet)kanzien,water
allemaalineenbepaaldeperiodegeprodu-
ceerdisenwaterisfoutgegaan.Daarnaast
moetereenapplicatiegemaaktworden,
waarmeeeenoperatoreengrafischerepre-
sentatiekrijgtvandemomentanetoestand
vandefabriek.Hieropmoetendetoestanden
vansensorenenactuatoren,alsmedede
positievandeonderhandenproducten
duidelijkwordenweergegeven.Zijmoeten
(eenvoudige)ingrepenkunnendoeninhet
productieprocesenbijfoutsituatiescommen-
taarkunneninvoereninhetsysteem.Kortom,
eensoortSCADA-systeem.Meestalkrijgen
eentweetalouderejaarsstudenten(inhet
kadervaneenandereonderwijseenheid)de
taakomvooroperatortespelen.Deproject-
studentenkunnendaninterviewsafnemen
omerachtertekomenwelkefunctionaliteiten
welkewijzevanweergevendeoperatorshet
meestwenselijkvinden.Voorhetopstellen
vandeURSdientdemethodevanHatleyen
Pirbhaigebruiktteworden.Terondersteuning
ishettoolAxiomSysaanwezig.Voorhet
ontwerpmoetdaarentegenUMLgebruikt
worden,waarbijTogetherSofthetondersteu-
nendetoolis.Hetverkrijgenvandenodige
informatieuithetproductiesysteemenhet
kunnenweergevenvandemomentane
situatieindefabriekvereist,dathetPLC-
programmabestudeerdenbegrepenwordt.
Hulphierbijkangebodenwordendoorde
‘operators’(zijkennenhetPLC-programma).
Deimplementatievandemonitorprogram-
ma’sdienttegeschiedeninC++.Omdat
gesteldwordt,datdefabrieklangnietaltijd
beschikbaarisvoortestdoeleindenmoetende
studentenookeen‘stub’maken,een
programmadatdewerkingvandeproductie-
celsimuleert.Voordatmetdeechteappara-
tuurgetestwordtkunnendestudentenhun
programmatuurmetdezestubtesten.
De 7e semester projecten
Inhetzevendesemestervandeopleiding
TechnischeInformatica(voorafgaandeaande
afstudeerstage)doetmeneengrootproject
metbijvoorkeureenopdrachtuitdeindustrie.
Deinhoudvanhetprojectisafhankelijkvan
degekozenrichtingenligtdus(hoofd-
zakelijk)ophetgebiedvanembedded
systemen,technischesoftwareontwikkeling
ofindustriëleautomatisering.Ophetlaatste
gebiedisereenprojectgeweest,waarbijde
mogelijkheidwerdonderzochtomgeautoma-
tiseerdfiguurtjesopbonbonstespuiten,eris
eenrobotontwikkeld,waartegenmenYahtzee
kanspelenenerwordenalternatieve
methodenonderzochtomdehelderheidvan
biertemeten.Watonderwijsvormbetreft
wordthierbijweerde‘standaard’projectvorm
gehanteerd,zijhetdatdestudentenmeer
ruimtewordtgelatenindeuitvoeringsvorm
vanhetprojectendetekiezenhulpmiddelen.
Ookbevattendezeprojectenmeer‘onder-
zoeksaspecten’.Voorelkerichtingzijner
specialisatiemodules;voorIAisereen
module,waarinindustriëlebeeldbewerking
eenbelangrijkerolspeelt(nuttigbijdeeerder
genoemdeprojecten)enwaarindaarnaast
aandachtwordtbesteedaannieuwere
ontwikkelingenbinnenIA.Inplaatsvanvoor
éénvandeeigenprojectentekiezenkanmen
160 161
Woensdag18april
ookvooreenIPD-projectkiezen.IPD
(IntegratedProductDevelopment)iseen
project,waarbijstudentenvanverschillende
studierichtingengezamenlijkeentechnologie/
marktonderzoekuitvoerenen/ofeenproto-
typeontwikkelen,meestalvooreenbedrijf.
Tegenwoordiggebeurtditsamenmetde
studentenvandeEngelstaligeInformatica-
opleidingenmetstudentenvanhetROC
Eindhoven(metnameelektrotechnieken
werktuigbouw).Vaakookzijnerprojectenmet
studentenvanbuitenlandseinstituten,die
zichopdeeigenlocatiebevindenenwaarbij
elektronischgecommuniceerdwordt.De
onderwijskundigeaanpakvandezeprojecten
iseenheelanderverhaal.Hieroverwordtdan
ookapartgerapporteerd.Ineeneerder
nummervanTinfonwerdeenuiteenzetting
overdezeprojectengegeven.(Klijn,2002).
Nawoord
Deafgelopenjarenzijngoedeervaringen
opgedaanmetdeonderwijsvormen,diebij
demodulesenprojectenophetgebiedvan
deIndustriëleAutomatiseringworden
toegepast.Uiteraardzijndiegebaseerdopde
algemeneonderwijsvormen,dienazorg-
vuldigeafwegingsprocessenbinnende
opleidingTechnischeInformaticatotstand
zijngekomen.Wijvindendatwedestuden-
tennaasteenbreedpakketaaninhoudelijke
kennisookeenruimevariatiebiedeninde
wijzewaaropdezeeigengemaaktkanworden
endemanierwaaropermetmedestudenten,
docentenenbedrijfsvertegenwoordigers
wordtomgegaan.Daarmeewordteen
belangrijkebijdragegeleverdaandecompe-
tentieontwikkelingvanonzestudenten.
Referenties:
Klijn,P.N.(2002),IPD:goedvoortechniek-
studenten.TINFON4,p.161-162
SchenkBrill,Dvan(2003)Industriële
Automatisering:eenvreemdeeendinde
informaticabijt?TINFON1,p.13-15
Waal,Ade(2003),TechnischeInformatica:
eenjaarnadestart.TINFON1,p.89-91
URL’s:
Actemium-Starrenonderwijslab
http://edulab.actemium.nl/
IPD-projecten
http://www.fontys.nl/elektrotechniek/ipd/
Mechatronicalab
http://www.fontys.nl/mechatronica
ProjectenProcess4MKBenWeb2Process
http://www.wblia.nl/
VanderlandeIndustries
http://www.vanderlande.nl/
Nieuw ICT-onderwijs volgens
een oud ideaal
Hanno Wupper
Ditartikeliseeningekorteversievan
[Wupper2007a].
Samenvatting
Informaticaiszoweleenwetenschapopzoeknaarde
waarheidalsookeeningenieursdisciplinegerichtophet
makenvandingen.Sindsdemiddeleeuwenwerdvoor
ditsoortdisciplinesdewerkplaatsmetmeesters,gezellen
enleerlingengeperfectioneerdalsopleidingsmodel.
Omdatdeinformaticasterkgebaseerdisopabstrac-
ties(formules)enomdatdeartefactendiezemaakt
bestaanuitteksten(programma’s,specificatiesetc.)
lijkthetmogelijkommetdigitalemiddelendeoude
werkplaatsinereteherstellen,maardanongebonden
aaneenfysieklokaalenopacademischniveau.
Keywords
Onderwijsvormen,academisch
Hanno Wupper
162 163
Woensdag18april
Inleiding
Indemiddeleeuwenwasde‘lezing’(‘hoor-
college’)nodiginhetacademischonderwijs
omdathetvermenigvuldigenvantekstenlang
duurdeenduurwas.Dezeonderwijsvormis
ondanksdeopkomstvanlaserprintersen
DVDnogsteedsinzwang.Omdatéénmaal
voorgelezenstofnietgoedblijfthangen,
zoekendocentenenonderwijskundigennaar
aanvullendeonderwijsvormen,dievooraleen
onderzoekendehoudingencommunicatieop
academischniveaumoetenstimuleren.Veel
vernieuwingspogingenechterstrandenop
verkeerdeverwachtingen,cultureleproblemen,
verkeerdeofontbrekendevoorbereidingenof
roostertechnischerandvoorwaarden.We
kunnenblijvensleutelenaaneenachterhaalde
middeleeuwseonderwijsvorm.Wekunnenfel
vóóroftegen‘hetnieuweleren’zijn.Maarwe
kunnenookbewusttoewerkennaareen
ander,evenoudonderwijsideaal:datvande
ambachtsgilden,waarinmeesters,gezellenen
leerlingensamenlerenenwerkenvooreen
gemeenschappelijkdoel.Ditsysteemwerd
eeuwenlanggeperfectioneerdenisin
Duitslandinambachtsopleidingennogsteeds
ingebruik.
Ookonderzoeksleidersstrevenernaardat
promovendienpostdocsmethenenmet
elkaaropdezemaniersamenwerken,enwat
opdekunstacademieinateliersgebeurt,lijkt
erookop.Aanhetbeginvaneenexacteuni-
versitairestudieisditsoortonderwijsechter
mindergebruikelijk.Terwijlditoudeideaal
juistalskapstokkandienenvoorveelnuttigs
dat‘vernieuwing’genoemdmaarvervolgens
altevaakverkeerdbegrepenwordt.
Indisciplinesalsinformaticakan‘de
computer’helpenbijdeherintroductievan
onderwijsvolgensditoudeideaal,onderwijs
datzichkenmerktdoorinspirerendeinhoude-
lijkecommunicatietussenstudentenonder-
lingentussenstudentenendocenten.Hierbij
denkenweoverigensnietaanbijeenkomsten
vanhackersenprogrammeurs,maaraan
wetenschappelijkonderwijsopacademisch
niveau,ookingrondslagenvakken.
De academische werkplaats
Lerenverlooptviaelkaarsteedsweerafwissel-
endeleeractiviteiten[Vermunt1992],[Kolb
1984]:doornieuwekennis op te nemen,door
te oefenen,en,zekerineenacademische
opleiding,doorkritisch te reflecteren.Ookdit
reflecterenmoetmenweerleren-doorhet
teoefenen.Eengoedemanierishetuitleggen
van het geleerdeaananderen.
Lerenverlooptoptimaalwanneerdeleer-
activiteitovereenstemtmetdefasewaarin
delerendezichbevindt.Eenlerendedieaan
oefenenenuitproberentoeis,heefter
geenboodschapaandatdesporadisch
ingeroosterdeurenvoorwerkcollegesen
practicapaseenweeklatervallen.Onze
rigideonderwijsorganisatiekandemotiveren.
Enzijlijktbepaaldeleerstijlen[Vermunt1995]
teversterkenenbetekenisgerichtlerenjuistte
ontmoedigen.Docentenineenacademische
opleidingstellenregelmatigvastdatveel
studentenhardnekkigeencertificaatgerichte,
reproductiegerichteleeroriëntatiehebben.
Watvanstudentenenmededocentenineen
academischeomgevingverwachtwordt,laat
zichechtermakkelijkuitleggenintermenvan
dealoudewerkplaats.
In een werkplaats werken van oudsher meesters,
gezellen en leerlingen betekenisgericht en
beroeps gericht samen. Ieder doet wat hij op zijn
niveau kan, daarbij ziet ieder wat anderen doen.
Men leert van elkaar: door afkijken, door erover
te praten, door te oefenen terwijl men door
anderen verbeterd wordt. Het systeem is een en
al communicatie, terwijl toch echt werk verzet
wordt. Een goede meester laat leerlingen, ook de
allerjongsten, liever geen oefendingetjes maken
die vervolgens weggegooid worden. Iedereen
participeert in het echte werk; alles vindt zijn
plaats in een groter geheel, en iemand die je
verder kan helpen is zo goed als altijd voorhanden.
Deonderwijskundigevoordelenzijnduidelijk:
Omdatiedereenzichtbaarbijdraagtaanhet
echtewerkvanhetvakwaarvoormengekozen
heeft,isdenodigemotivatieperdefinitieaan-
wezig.Omgekeerd:wiezichnietthuisvoelt
indewerkplaatsmoethoeeerderhoeliever
nadenkenoverzijnstudiekeuze.
Omdataltijdergensverschillendesoorten
werknodigzijn,kanmenzijnaandacht
richtenopbezighedendiehetbestebij
dedagvormenvoorkennispassen
(individueleleerroutes).
Omdataltijdoveralverschillendedingen
gebeuren,kanmennieuwekennisafkijkenof
eromvragenophetmomentdatmendaartoe
optimaalopenstaat.Indewerkplaatskanenzal
menlerenaltijdalerttezijnopwatmenopdit
momentkangebruiken(opjachtnaarkennis).
Alsdemeesterdetakengoedverdeelt,iser
voldoendegelegenheidomteoefenen,terwijl
hetwerktochaltijdnuttigisvoorhetgrote
geheel.
Meesters,gezellenenleerlingencommuni-
cerencontinumetelkaar,helpenelkaar,stel-
lenvragenenleggenuit,waardoorreflectie
vanzelfingangkomt.
Elkniveauprofiteertvandespecifieke
ervaringenvandeandereniveaus.Ookde
meesterleertdoortezienwaarmeeleerlingen
werkelijkworstelen.
Belemmeringen
Ondanksduidelijkevoordelenisonderwijs
inwerkplaatsvormaanuniversiteitennieterg
gebruikelijk.
Allereerstzijnergeenfysiekewerkplaatsen.
Eenuniversiteitkentcollege-enpracticum-
zalen,eenbibliotheekenruimtesvoor
zelfstudie.Alleenvoorouderejaarsstudenten
enpromovendizijnerlaboratoriadieeen
werkplaatskarakterhebben.Studenten
hebbenoverigensdoorallerleirooster-
verplichtingengeentijdomsamenineen
werkplaatstewerken.
Ookdocentenzijnnietgewendaanzo’n
maniervanwerken.Docentendiewerkplaats-
onderwijsinprincipezienzitten,vrezendat
zeerteveeltijdaankwijtzijn.Theoretici
vandeoudestempelbestedenveelvande
beschikbaretijdaanhoorcollegesmetmeta-
theorie(‘dekrentenindepap’),terwijlzeniet
graaghunhandenvuilmakenaantoepassin-
gen(‘hetgaatominzicht,nietomkunstjes’).
Ineenwerkplaatsmoetdaarentegenietste
doenzijn,ookvoorleerlingendienetbegin-
nenaanhunopleiding,terwijldenodigethe-
oriedaardoorniettekortgedaanmagworden.
Metatheoriekanbeterwordenuitgesteldtot
164 165
Woensdag18april
destudentenerrijpvoorzijn.
Hetwerkinveelacademischedisciplinesis
schijnbaarooknietgeschiktvooreenwerk-
plaats.Mendoetnietsmetzijnhanden.Men
maaktnietietswatiedereenkanziendoor
dwarsdoordezaaltekijken.Menschrijft
opzijnpersoonlijkecomputerenlaatde
resultatenpasaandedocentzienalsze
beoordeeldmoetenworden.
Tweeontwikkelingeninhetonderwijsgaan
weliswaarindegoederichting,maarzolang
hetdoelnietglashelderis,komenzeinhet
bestegevaloveralsreparatiepoging,inhet
ergstegevalalsietsverwerpelijks.Teneerste
projectgericht onderwijs(‘geenkennismeer
nodig’).Tentweedeelektronische communicatie,
metBlackBoardalshetnieuwepatentmiddel.
Elektronischecommunicatievormenkunnen
degenoemdebelemmeringennietgoed
ondervangenalsmenzealleentoevoegt
aanconventioneelonderwijs[Wupper2007].
De elektronische werkplaats
TochmaaktITdeterugkeervanhetbewaarde
ouderwetsewerkplaatsonderwijsmogelijk.
Althansindeinformatica,omdatdezeeen
tekstwetenschapis.Programma’s,specifica-
ties,correctheidsbewijzen,verantwoordingen,
verslagen-allesistekst,enalletekstenstaan
tegenwoordigtochalergensopdecomputer.
Eeninformaticawerkplaatsmoetdaarom
andersopgezetwordendaneenwerkplaats
voorsteenhouwersentimmerlui.Eenfysieke
ruimtemetwataanvullendecommunicatie-
faciliteitenbiedtgeenoplossing.Eentekst-
georiënteerde,elektronischeruimtewél.
Datbetekentbeslistnietdatdemens-mens-
communicatieteruggedrongenmoetworden.
Eenconformdejuisteprincipesingerichte
elektronischewerkplaatsheeftóókmeer-
waardewanneerstudentenonderlingen
metdocentenrechtstreekscommuniceren:
iedereenkanvoorafgaandaanengedurende
hetgesprekhetbesprokenproductopzijn
computervanallekantenbekijkenentijdens
hetgespreknaarandereproductenwijzen.
Principes voor de elektronische werkplaats
Hetprimairewerkmoetzichmanifesterenin
eengemeenschappelijkeelektronischeruimte,
nietopindividuelekladjesenlaptops(werk-
plaatsinplaatsvanindividueelwerkdatalleen
doordedocent‘beoordeeld’wordt).
Elektronischecommunicatiemoetafgeleid
zijnvandeoptimalemaniervanwerken,niet
achterafopgeplaktopeenonhandigemanier
vanwerken,terwijlrechtstreekspersoonlijk
overleggewoonopdeoudemanierdoorloopt.
Iedereenmoetaltijdalleskunnenzien
ennaarbelievenkunnenrondkijken,
ooknieuwemededocentenensceptische
studenten,diemethetfenomeenwerkplaats
nietvertrouwdzijn.Datalleenaldraagtbijaan
eenwenselijkecultuuromslag.
Practicumgroepjesmoetenintensiefkunnen
samenwerkenookzonderfysiekbijelkaarte
hoevenkomen.Ditoverkomtroosterproblemen.
Discussiesmoetendaargevoerdkunnen
wordenwaarzehoren-bijhetstukjewerkzelf,
waarhetomdraait-eniedereenmoetzeop
eenhogerniveaukunnentillenofnaareen
betereplekverplaatsen,diti.t.t.elektronische
‘discussiefora’.Studentenmoetenookfouten
enonduidelijkhedeninhetcursusmateriaal
kunnenverbeteren.Mededocentenmoeten
spontaankunnenbijdragenaanhetmateriaal,
zonderingewikkeldeautorisatieprocedure.
(‘Wewerkenhiersamenaanietsgemeenschap-
pelijks.’)Menmoetmakkelijkaanhetvoor-
beeldvaneigenwerkietsaanelkaaruitkunnen
leggen-debestemaniervanreflecterendleren.
Uitwerkingenvanstudentenmoeten
makkelijkingangkunnenvindenineen
grotergeheel.Studentenwerkenbijvoorbeeld
somsgrotevoorbeeldenzorgvuldiguit.Deze
moetenmakkelijkinhetcursusmateriaal
geïntegreerdkunnenworden.Allespastineen
grotergeheel.
Als‘gebouw’voorzo’ninformaticawerkplaats
iseenMediaWiki-projectuitermategeschikt.
MediaWikiisdemachinewaaropookde
Wikipediadraait:opensource,publicdomain
software,robuustwantveelvuldiggetest.
Allebetrokkenenmoetenlerenhoedit
gebouwwerkt:flinkandersdanmenindeIT
gewendis,maarheeleenvoudig.De omslag
van conventioneel onderwijs naar werkplaats -
onderwijs gaat gepaard met een omslag van
IT als middel om te sturen naar IT als middel
om creatieve anarchie mogelijk te maken
[Wupper,2007b].
Dewerkplaatswerktbijnavanzelf,alsalle
betrokkenenzekere‘huisregels’verinnerlijken.
Huisregels
Alles is van iedereen. Je kunt alles zien en alles
wijzigen. Dat is ook de bedoeling; deze openheid
maakt de kracht van de werkplaats uit. Als je wilt
dat iets alleen van jou is, kun je dat inhoudelijk
duidelijk maken - en hopen dat je medemensen
het respecteren.
Doe gewoon wat je nuttig lijkt en aarzel niet!
Maak een nieuwe pagina aan als je die mist,
wijzig iets als je dat wenselijk lijkt, breng
verwijzingen aan naar andere pagina’s maar
ook naar pagina’s die volgens jou gewenst zijn.
Je kunt niets verkeerd doen. Je kunt niets kapot
maken. Want alles is altijd door iedereen terug
te draaien.
Plaats vooral ook gedachten die nog niet
uitgerijpt zijn! We zijn in een werkplaats, niet in
een museum. Het is niet erg wanneer je een fout
maakt. Iemand anders zal die verbeteren. Het is
niet erg wanneer iets nog niet rijp is. Misschien
wordt iemand geïnspireerd om erop door te gaan.
In een werkplaats is zichtbaarheid belangrijker
dan volmaaktheid, want men wil van elkaar leren.
Vertrouw je iets niet? Kijk dan naar de
ontstaans geschiedenis! Je kunt met één klik
precies zien wie wanneer wat gewijzigd heeft en
waarom.
Houd het wel netjes. Omgekeerd kan namelijk
iedereen altijd alles zien wat je gedaan hebt. Bal-
dadigheid en smakeloze grappen zullen je altijd
blijven achtervolgen.
Laat je informeren! De werkplaats kan je
automatisch een mailtje sturen als een pagina die
je interessant vindt of een pagina waaraan je hebt
bijgedragen, door iemand anders gewijzigd wordt.
Maak gebruik van deze mogelijkheid! Kijk ook af en
toe wat voor nieuwe pagina’s erbijgekomen zijn!
166 167
Woensdag18april
Schep orde! Een goede meester of gezel heeft
de behoefte om af en toe ook eens proactief
eens rond te kijken of opgeruimd moet worden.
Hiertoe zijn er nuttige instrumenten. Men kan
zien welke pagina’s nieuw zijn, welke gewenst zijn
maar nog niet bestaan, naar welke door niemand
verwezen wordt, welke categorieën er zijn en wat
ze bevatten, welke plaatjes allemaal bijgedragen
werden, wat een bepaalde gebruiker uitgespookt
heeft, welke pagina’s populair zijn en nog meer.
Goed te weten is ook dat men pagina’s gerust
mag hernoemen. Er wordt dan automatisch
een doorverwijzingspagina aangemaakt. Alle
verwijzingen blijven werken, maar men ziet dat
de naam gewijzigd is.
Je kunt van buiten ‘deep linken’. Elke versie van
elke pagina in de werkplaats heeft een eigen URL
die je in e-mail of op andere webpagina’s gerust
als ‘deep link’ kunt gebruiken. Zo kun je van
buiten elke plek in de werkplaats aanwijzen
‘Kom eens hier kijken.’
Men werkt top-down. Je kunt makkelijk nieuwe
dingen plaatsen zodra deze gevraagd zijn, d.w.z.
als er al een pagina is die ernaar verwijst.
Structuur laat men beter al doende ontstaan
dan van tevoren alles te structureren. Het
is verleidelijk om van tevoren een structuur te
bedenken en op te leggen, zeg maar in de geest
van BlackBoard. Maar men kan beter gewoon de
mensen aan het werk zetten, regelmatig kijken
wat er gebeurt en al doende orde scheppen.
Van tevoren uitgebreide handleidingen
schrijven is niet nodig. Als men zich vanuit de
hoofdingang goed kan oriënteren, kijken mensen
van elkaar af hoe de infrastructuur gebruikt
kan worden.
Beoordelingen zijn niet hét middel om te leren.
Je leert door te oefenen en daarbij allerlei vormen
van feedback te zoeken en te verwerken. Je kunt
uit je fouten leren voor het te laat is. Docenten
sturen bij met kritiek en commentaar. Als je pas
iets laat zien om een beoordeling te krijgen is het
te laat om te leren.
Zo’nvooralsnogleeggebouwmoetingericht
enonderhoudenworden.Ditismakkelijker
danhetlijkt,alsmenaltijddehuisregelsbe-
hartigt.Hetverlangtweldatmenalsdocent
degewoonteloslaat,allesvantevorente
plannenentestructureren,enleertom
vanuithetwerkplaatsideaaltedenken.
Eencasusmogealsvoorbeelddienen.
Ervaringen
In[Wupper2007a]zijnonzeervaringenmet
eencursusformele logica en natuurlijke
deductie en systeemontwikkelingbeschreven.
Deinrichtingvandewerkplaatsbijdeze
cursusbehelsdenietmeerdandit:(1)aan-
passingvanhetMediaWiki-navigatiemenu,
zodatmencursusmateriaalenopdrachten
kanvinden;(2)hetplaatsenvancursus-
materiaalenopdrachten;(3)aanwijzingen
hoeelkestudentzijneigenwerkmoet
ophangenonderwelkecategorieën;het
categoriemechanismevanMediaWikizorgt
erdanvanzelfvoordatallesgevondenkan
worden;(4)hetmakenvaneensjabloonom
opelkegewensteplekeen‘geelbriefje’met
eenvraagofcommentaartekunnen‘plakken’.
Deconclusienadatdezecursustweekeer
gegevenwerdis:werkplaatsonderwijsis
mogelijk,werktenlaatzichgoeduitleggen.
http://lab.cs.ru.nl
Literatuur
Kolb,D.A.(1984)ExperientialLearning,
EnglewoodCliffs,NJ.:PrenticeHall.
Vermunt,J.D.H.M.(1992).Leerstijlenen
sturenvanleerprocesseninhethoger
onderwijs:naarprocesgerichteinstructiein
zelfstandigdenken.Amsterdam:Swetsen
Zeitlinger
Vermunt,J.D.H.M.(1995).Leerstijlen:een
overzichtenrecenteonderzoeksgegevens.
InH.C.Schouwenburg&J.T.Groenewoud
(Red.),Studievaardigheidenleerstijlen.
Proceedingsvande14eLandelijkeDag
StudievaardighedenteGroningen.
(pp.51-72).Groningen:Wolters-Noordhoff.
Wupper,H.(2007):Werkplaatsonderwijs,
OnderwijsinstituutvoorInformaticaen
Informatiekunde,RadboudUniversiteit
Nijmegen,technischrapport2007
Wupper,H.(2007a):NieuwICT-onderwijs
volgenseenoudideal,in:Tijdschriftvoor
Informaticaonderwijs(TINFON).no.2,.2007
Wupper,H.(2007b):Tussensturingenanar-
chie,in:TijdschriftvoorInformatica-
onderwijs(TINFON).no.3,.2007.
Informatiemarkt rondom
Auditorium van de
Hogeschool van Amsterdam
168 169
Woensdag18april
ICT beroepscompetenties
levend en gedeeld
Kees van Oosterhout - HogeschoolvanAmsterdam
VoorzitterWFBIvanNGI
Samenvatting
ICTberoepsrollenzijncontinuinbeweging.Indemarkt
iserbehoefteaaninzichtindeberoepsrolendeactuali-
teitdaarvan.Eeninternetportal,waarinberoepsrollen
vanuitdepraktijk‘levend’wordengehoudenenwaar
uiteenlopendedoelgroepenhunkennisoverberoepen
indeICTactueelkunnenhouden,isopkortetermijn
haalbaar.Financieeldraagvlakvoordeimplementatie
daarvanisvoorlopigshowstopper.Wiedurft?
Keywords
beroepsrol,competentie,portal,WFBI,NGI.
Kees van Oosterhout
Opening NIOC 2007 in de
Aula van de Universiteit
van Amsterdam
170 171
Woensdag18april
Inleiding
BeroepsrolleninhetICTdomeinzijncontinu
aanveranderingenonderhevig:
? BelanghebbendenzoalsICT-gebruikerswordenmondigerenwetenmeervanach-
terdeschermen,sprekendetaalenstellen
andereenhogereeisenaandeproducten
vandeICT’erendekwaliteitseisenten
aanzienvanhetICTvakmanschap;
? Vanuitmarktbehoefteontstaannieuwe
beroepsrollen,alwashetmaaromdatICT
invrijwelalleberoepsdomeinenisdoor-
gedrongen(‘ICTInside’zou‘IntelInside’
zomaarkunnenvervangen).Voorbeelden
hiervanzijndeforensischICT’er,deprofes-
sionalhackerendedomoticaspecialist;
? SamenwerkingtussenuiteenlopendeICT
disciplinesvraagtomonderlingeacceptatie
enbegrip.DaarmeewordtvandeICT’er
verwachtzichookopgeneriekmeerte
bekwamenenheteigenfunctionerenin
eenbrederkaderteplaatsen.
HetrapportTaken, Functies, Rollen en Com-
petenties in de Informatica1bevateenindetail
uitgewerkteinventarisatievanberoepsrol-
lenindeICT,zoalsdiein2001indemarkt
werdenaangetroffen.Veelorganisatiesin
Nederlandwaarderenhetrapportalseen
standaardenreferentiekader.HetInstituut
voorInformaticavandeHogeschoolvan
Amsterdamgebruiktdecontentalsfunda-
mentvoordeinrichtingvanhaarnieuwe
onderwijscurriculum.Maar,hetiseenboek,
inbetongegotenkennis.Kennisdiebijhet
verschijnenervanfeitelijkalachterhaaldis.
Deoplossingeennieuweeditieuittebrengen
ishetcreërenvanalweereenstatischgeheel
terwijljuistdebehoeftebestaataandoor-
gaandeactualiteitvanberoepsrollen.Alwas
hetmaaromICTopleidersinberoepsrol-
beschrijvendezinmeeraansluitingbijhet
beroepenveldtebieden.
Hoeenwaarmeeberoepsrollen‘levend’te
makenentehoudenisdevraagwaaropin
ditartikelwordtingegaan.
‘Levende’ content voor uiteenlopende doel-
groepen
‘Levende’contentisinformatiedievoort-
durendmeegaatmetdeactualiteitvanalle
dag.DewerkgroepWFBIvanhetNGI,verant-
woordelijkvoordecontentvanhetrapport,
steltzichvoordatperICT-domein-zoalsIT
management,SoftwareEngineering,System
andNetworkEngineering,Securityenzo
verder-beroepsbeoefenarenincommunities
of practice(COP’s)wordenverzameld,om
metelkaarvasttestellenwelkeberoepsrollen
actueelzijnvoorhundomeinenwelke
gedragsmatigecompetenties,beroeps-
productenenberoepsstandaardendaar
gangbaarzijn.
COP’skomenregelmatigbijelkaarenontwik-
kelenaandehandvaneenstandaardformat
huncontentvoordeberoepsrolleninhun
ICT-domein.
IedereCOPbestaatuitledendiesamende
vollebreedtevanhetdomeinafdekken.De
ledenbrengenhunbijdrageinvanuithun
werkveld.Bijvoorbeelduitvoerendenetwerk-
beheerders,docentenSystemandNetwork
Engineering,medewerkersvanICT-kennis-
centraenICTinfrastructuuradviseursvoorde
COPSystemandNetworkEngineering.
Deopgesteldecontentwordtdaarnadoorde
COPvoorgelegdaaneenkwaliteitscommissie
diedeintegriteitenconsistentievandetotale
verzameldecontentbewaakt.Denkdaarbij
aanheteenduidighanterenvanbegrippenen
kaders,hetverbandenleggentussengelijk-
luidendecompetentiesoverberoepsrollen
heenendergelijke.
Bijgoedkeuringvandecontentdoorde
kwaliteitscommissiewordtdezevrijgegeven
voorplaatsingopdeportal.Daarmeekomt
deinformatieterbeschikkingvangebruikers
waarbijdevolgendecategorieënworden
onderscheiden.
Doelgroepen
? Studenten.Alseen(aankomend)student
voorzijnberoepskeuzestaat,heefthij
behoefteaankennisoverdeinhoudvan
beroepenmaarookoverdeleerwegomtot
datberoeptekomen.Zijzullenookwillen
wetenwieaanbiedersvanopleidingenzijn;
? (ICT)Professionalsinorganisatiesmoeten
metdetechnologypushvandeICTmee,
willenzevantoegevoegdewaardeblijven
voorhunwerkgever.Zijwillenzichthebben
enhoudenophunkansenindemarkten
mogelijkhedentotemployabilityencar-
rière-ontwikkeling;
? PersoneelenArbeidenHRM-afdelingen
van(leer-)bedrijvenhebbeneentoenemen-
debehoefteaanvoorhunorganisatiespe-
cifiekeberoepsrollen.Daarvoorzijnzijop
zoeknaaralgemeenerkendecompetentie-
profielenomdienaarhuneigenorganisatie
teverbijzonderentenbehoevevan
employability,instroom,aanbodvacatures
enstageplaatsen;
? Onderwijsaanbiederswillenwetenvoor
welkeberoepsrollenendaaronderliggende
competentieszijopleidenenhoehun
curriculumoptimaaldaaropkanaansluiten.
Bijdeinstroomvanstudentenhebbenzij
behoefteaaneenkaderaandehandwaar-
vanzijreedsaanwezigekwalificatieskun-
nentoetsenomlangsdiewegeenmaat-
werkprogrammavoordestudentaante
kunnenbieden.Ookwillenzijzichthouden
opdeontwikkelingvanberoepsrollenomte
anticiperenopopleidingsvernieuwing;
? Adviesbureauszoekenbijvoorbeeldhouvastvoorhundienstenaanbodop
gebiedvancompetentieontwikkelingen
organisatieadvies;
? CentravoorErkenningvanVerworven
Competenties(EVC)hebbenbehoefteaan
eenbreedgeaccepteerdraamwerkentoet-
singskadertegendeachtergrondwaarvan
zijEVCassessmentskunnenontwikkelen
enafnemen.
Portal
Hetinternetisdeplaatsbijuitstekomcontent
aandedoelgroepenterbeschikkingtestellen.
Daarbijheefthetgebruikvaneendatabase
metdaarindecontentalsvoordeeldatdeze
voortdurendbijgewerktkanwordenmeteen
kortetime-to-marketvanwaargenomenont-
wikkelingenindeberoepen:eenaanzienlijke
winsttenopzichtevanhetpapierenrapport.
DewerkgroepWFBIheeftdedata-architec-
tuuralindesteigersstaanendeeerstetests
1 Op de Coul, J.C., Taken, Functies, Rollen en
Competenties in de Informatica. Den Haag:
ten Hagen & Stam uitgevers, 2001
172 173
Woensdag18april
zijnsuccesvolverlopen.
Hetgebruikvaninternetheeftookvoorde
businesscaseeenbelangrijketoegevoegde
waarde.
Business Case
Bijhetopstellenvandebusinesscaseis
verdergekekendanalleenhetontwikkelenen
aanbiedenvancontent.Bijhetgebruikvan
internetzijnveleoptiesvoorhandendieeen
geldstroomopgangkunnenbrengen.Een
niet-uitputtendeopsomming:
? Nieuwsbrief/internetkrantactuele
ontwikkelingenindeICT
? Literatuurverwijzingenvanuitgevers
? Linksnaarervaringenvanberoeps-beoefenaren
? Vraagenaanbodvanstageplaatsenenleer-werkplekken
? Vacatures? Opensollicitaties(Wiewilmij?)
? Linksnaar/reclame-uitingenvanonderwijs-
aanbiedersenadviesdiensten
? Linksnaarportalsvoorcompetentie-
ontwikkeling
? Linksnaaradverteerders/sponsors? Linksnaarvertegenwoordigingsorganenuit
hetberoepenveld
? Linksnaarkenniscentra
Kosten
Aandeontwikkelingenimplementatievande
portalzijnrelatiefbescheidenkostenverbon-
den.Hetmerendeelvandebenodigdesoft-
wareisvanafdeplanktekoop.Eenbelangrijke
kostenpostishetinstandhoudenvaneen
kwaliteitsorgaanenhetbeheervandeportal.
HetinstallerenvanCOP’s,dieinprincipeuit
vrijwilligerszullenbestaan-eenbewezencon-
ceptbijNGI-isalslowcosttebetitelen.
Baten
Debelangrijkstebatenzijnteverwachtenuit
abonnementsgelden.Grotegebruikerszullen
jaarlijkseencontributiebetalen.Afhankelijk
vanwataaninformatiewordtgevraagd,
kandiecontributievariëren.Zozalhetter
beschikkingkrijgenvanstatistischeinformatie
overhetgebruikvanhetportal,waarmee
bedrijvenbijvoorbeeldhunmarketingstrategie
kunnenvaststellen,eenhogereprijskennen
danhetstandaardgebruikvandecontent.
Hetideeisomstudentengratistoegangte
verschaffen.Meerwaardeisteverwachten
uithettegenbetalingfaciliterenvanreclame-
ruimte.Zokaneenopleiderzijncursussen
aanbiedenbijeenbepaaldeberoepsrolen
kunnenadviesbureausruimtekrijgenomhun
reclameboodschappeneenplaatstegeven.In
principeisallesnogbespreekbaar.
Onafhankelijk
Voorderegieoverendeuitvoeringvande
activiteitenevenalsheteigenaarschapvan
decontentzietdewerkgroepWFBIeenrol
weggelegdvooreenonafhankelijkeinstantie.
Daarbijwordtineersteaanzetgedachtaan
NGI,dehuidigeeigenaarvandecontentvan
hetrapport.Optermijnsteltdewerkgroep
zichvoordatookberoepsdomeinenbuitende
ICThunwegnaarhetportalwetentevinden.
Danlijkthetopzettenvaneenstichting
zonderwinstoogmerkwenselijkwaarin
beroepsvertegenwoordigersalsNGIzitting
hebbenwenselijk.
Oproep
Staatuachtereenonafhankelijkplatform
voorICTberoepsrollenwaarICT-opleidingen,
HR-professionals,ICT-beroepsbeoefenaren,
Informatica-opleiders,studenten,carrière-
begeleidersetc.zichkunneninformeren?
Wiltubeteraansluitenbijdeactualiteitvan
hetberoepenveld?
Wiltubijdragenaanhetdefiniërenvan
beroepsrollen?
Beantwoordt u voorgaande vragen met ja, dan
wilt u het platform voor ICT beroepsrollen
wellicht financieel ondersteunen? U bent bij
dezen uitgenodigd.
Achtergrond auteur
KeesvanOosterhoutisprojectmanagerEVC
(ErkenningvanVerworvenCompetenties)bij
hetInstituutvoorInformaticavandeHoge-
schoolvanAmsterdam.Daarnaastishij
partnerbijVigorTransitions,datzichricht
ophetduurzaamwendbaarmakenvan
organisaties.Tenslotteishijvoorzittervan
dewerkgroepWFBIvanNGI.
M0650684361
Eén van de ruim tachtig
sessies tijdens NIOC 2007
174 175
Woensdag18april
Ambient Intelligence
ontwikkelen
Henk van Leeuwen
LectorAmbientIntelligence
SaxionHogescholen
Samenvatting
Deleefomgevingwordtverrijktmetubiquitous
computingencommunication.Deinteractieverloopt
vianieuwegebruiksinterfaces.Contextbewustzijnen
personalisatiezorgenvooroptimaleondersteuningvan
personen.Smartdeviceskomeninkleding,woningen,
voertuigen,wegen,mobieltjesetc.Deomgevingwordt
slim:AmbientIntelligence(AmI).Onze(technische)
informaticastudentenhebbendetechnologievanAmI
inverschillendeprojectenuitgewerkt.WatbetekentAmI
voordeinformaticaopleidingen?Kansenenbedreigingen
wordenverkend.
Keywords
ambientintelligence,ubiquity,embeddedcomputing,
contextawareness,userinterfaces
Henk van Leeuwen
Optreden het Amsterdams
Zwanenkoor tijdens
avondprogramma
NIOC 2007
176 177
Woensdag18april
De computer verdwijnt!
Indekomendejarenzienwedatsteedsmeer
alledaagsevoorwerpenverrijktwordenmet
kleineprocessoren,sensorenenminus-
culeradio’somgegevensteverzamelen,
teverwerkenenuittewisselenmetandere
objecteninhunomgeving.MarkWeiservoor-
zagditalmeerdanvijftienjaargeleden.Inde
ScientificAmericanvanseptember1991vatte
hijditalsvolgtsamen:‘Themostprofound
technologiesarethosethatdisappear.They
weavethemselvesintothefabricofeveryday
lifeuntiltheyareindistinguishablefromit’.
Detechnologiedienuopgaatindewereld
vanalledag,isdievandecomputer.Hier-
bijdenkenweinditverbandnietaande
PC,maaraanhethelescalavancomputing
devicesvanembeddedtotmainframemetde
bijbehorendecommunicatiefaciliteiten.
IndeUSAspreektmenvanubiquitous
computing,inJapanvandeubiquitous
networksociety.InEuropaisdoordemens
enzijnbelevingcentraaltestellendeterm
AmbientIntelligence,kortwegAmI,gangbaar
geworden.Verwanthiermeeishetbegrip
smartenvironment.EmileAarts,directeurbij
PhilipsResearchenpromotorvanAmbient
Intelligenceheeftdedraagwijdtesamengevat
indezin:‘AmbientIntelligencerefersto
electronicenvironmentsthataresensitive
andresponsivetothepresenceofpeople‘.
Inditartikelgaanwedieperinopde
technologieenopdemogelijkhedenerin
opleidingenaandachtaantebestedenin
experimentenendoordevernieuwingvande
onderwijsinhoud.
Kenmerken van Ambient Intelligence
Hetmeestkarakteristiekvoorhetslimmaken
vanomgevingenzijnubiquitouscomputing,
ubiquitouscommunicationensmartuser
interfaces.Determubiquitousbetekent
overalaanwezig.Indeontwikkelingnaar
ubiquityzienwetweebewegingen.Enerzijds
pervasivecomputingdoordatdecomputerin
allerleiapparaten,voertuigenengebouwen
doordringtenerdeelvangaatuitmaken.
Denkaandomoticaenslimmeelektronica
ensoftwareinauto’s.Anderzijdszienwe
datapparaatjesmetcomputerserinsteeds
persoonlijkerenmobielerzijngeworden.Als
voorbeeldenvanmobilecomputingnoemen
wemobieletelefoons,iPodsenPDA’s.
Omdeomgevinggoedtelatenreagerenop
mensen,hungedragenwensen,moetende
deviceskunnenvaststellenwathuncontext
is.Hetgedragvandeapparaatjesisaange-
pastaandepersoonendesituatie.Hetis
daarmeepersoonlijkgewordenzowelinde
reactieopwatindeomgevinggebeurtof
aanwezigisalsindezindathetapparaat
specifiekbijeenpersoonkanhoren.Hetgaat
nietomeenlosstaandapparaatopzich,maar
omeengeïntegreerdsysteemwaarbinnenhet
apparaatfunctioneert.
AmI in verschillende ruimtes
DecontextwaarinAmbientIntelligencezich
laatzieniszeerdivers.Hetmeestdichtbij
openbaarthetzichinimplantateninhet
lichaam.Denkaaneenpacemakerdiegekop-
peldkanwordenaaneensysteembuitenhet
lichaam.Inkledingkomenwesmarttextile
tegeneningewevensensorenenactuatoren.
Eenbekendvoorbeeldishethugshirt.Maar
ookinberoepskledingvanbijvoorbeeldeen
brandweermanspeeltheteenbelangrijke
rol.Dewoon-enwerkomgevingkrijgtveel
aandacht.Domoticaisaleenbekendterrein,
maarookhetkantoorendefabriekkomen
steedsmeerinbeeld.Indeautomobiel-
industriebreidtdeslimmeelektronicazich
uitvandemotorregelingenbesturingnaarde
aanpassingaandepersoonvanstoelhoogte,
spiegelstand,klimaatregelingenmuziek.
Hetwegennetwordtuitgerustmetsystemen
rondderijbaanominformatieteverzamelen
enpersoonsgerichtvianavigatiesystemente
distribueren.Bijdeaanlegvannieuwestads-
wijkenendeinrichtingvanhetluchtruimvoor
vliegverkeerzienweinformatieverzamelende,
verwerkendeencommunicerendesystemen
eengroterolspelen.
Defysiekeruimtewordtverwevenmetde
informatieruimte.Ditheeftgevolgenvoor
desocialeencultureleruimte.Degevolgen
zijnnognietgoedteoverzien.Erzullennog
veelverrassingenenonverwachtewendingen
komen.Hetbelangvansocialecoherentie
vraagteraandachtvoortehebben.
Basistechnologieën
Erzijnverschillendeontwikkelingendiede
opkomstvanAmImogelijkhebbengemaakt.
DewetvanMooregeeftaanhoeper18
maandendehoeveelheidtransistorsper
vierkantecentimeterisverdubbeldinde
afgelopendecennia.Hoelangdezetrendzich
nogdoorzetisonduidelijk,maarheteindeis
nognietbereikt.Wezienparallelhieraan
sensorenenactuatorenkleinerworden
encommunicatiesnelhedentoenemen.De
vraagnaarembeddedsoftwareisenorm.Aan
betrouwbaarheidenrobuustheidwordenhoge
eisengesteld.Aaninformaticiwordtgevraagd
tedenkeninsystemenennietaandesoftware
alleen.Multidisciplinaritietisaltijdaande
orde.Aandebuitenkantvandesystemenwaar
degebruikerinteractieheeftmethetsysteem,
komendevragennaarbruikbaarheidende
userinterfacessterknaarvoren.Erisnogveel
onderzoeknodignaardebelevingvansmart
omgevingendoordegebruiker.
Eenbelangrijkeparameterinditgeheelishet
energieverbruik.Nietalleenvanuitmilieu-
overwegingen,maarookvanuitdevraagwaar
dedevicesdienietophetstroomnetkunnen
wordenaangeslotenhunenergievandaan
halenenhoezezozuinigmogelijkmethun
schaarseenergiekunnenomgaan.
Onderwijservaringen
Deafgelopentweejaarhebbenweopde
SaxionHogescholenmetstudentenprojecten
uitgevoerdomzichttekrijgenopdetechno-
logievanAmbientIntelligence.Metname
experimentenmetwirelesssensornetwerken
stondendaarincentraal.DeNabaztagals
WiFi-konijnbiedtanderemogelijkhedenom
eenapparaatopeventsindeomgevingte
latenreageren.SamenmetdeUniversiteit
TwenteenRoessinghR&Dkijkenwenaar
robotsalsuserinterfaceennaarwirelessbody
areanetwerkenomloopgedragteobserveren
enteanalyseren.
AmIisjuistvoorhetonderwijserginteressant.
Vanuithetperspectiefvandeinformaticabiedt
hetdemogelijkheidelementaireconcepten
hanteerbaartemakenzonderalteveelover-
headdiehetzichtophetconceptwegkan
nemen.Deuitdagingisdaarbijproblemen
178 179
Woensdag18april
tothunkernterugtebrengen.Demogelijk-
hedenzienwebijkleinerealtimeoperating
systemen,protocolleninwirelesssensor
netwerken,hetgebruikvanvirtuelemachines
bijcodedistributieineennetwerkenblended
virtualityinuserinterfacesdoorgebruikvan
o.a.robots.Aandeanderekantkunnenkleine
systemenonderdeelwordenvaneengroot
geheelenontstaanerraakvlakkenmetweb-
technologieenmiddleware.
Vanuithetperspectiefvanbedrijfskundige
informaticakomenvragenopnaarde
transformatievanbedrijfsprocessen,demate
waarindebelevingacceptabelisenwanneerer
drempelsontstaandiehetgebruikbelemmeren.
Drempels voor acceptatie
Metdeopkomstvandetechnologiekomen
ookdenegatievemogelijkhedenbijhetin-
voerenvanambientintelligenceinbeeld.Eris
inEU-verbandonderzoekgaandenaar‘Safe-
guardsinaworldofAmbientIntelligence’.
Debeschermingvandeprivacyiseenhot
issue.Inbrederezinissecurityvereistom
acceptatietebewerken.
Daarnaastspelenmenselijkeensociale
factoreneenrol.Hoevoorkomenwedat
smartenvironmentsmensenineenharnas
dwingenwaarmenzichnietprettigbijvoelt?
Hoekunnenwesocialesamenhanginstand
houdenendekloofvermijdentussenhendie
zichwelslimmedeviceskunnenveroorloven
enanderendiedatnietkunnen?
Afsluiting
AmbientIntelligenceveroorzaakteenstorm-
achtigeontwikkelingdieveelinvloedzal
hebbenophetalledaagselevenvanmensen.
Voorhetonderwijsliggenerveelkansenom
hierstudievantemaken.Afgestudeerden
zullentemakenkrijgenmetdezenieuwe
wereld.Informaticikunneneenbelangrijke
bijdrageleverenaandeontwikkeling.
Bronnen:
AartsE.,Marzano,S.:Theneweveryday,010
Publishers,ISBN9064505020,2002
Vasilakos,A,Pedrycz,W.:AmbientIntelligence,
WirelessnetworksandUbiquitouscomputing,
ARTECHHOUSE,ISBN:1580539637/978158
0539630,2006
Basten,T.e.a(edt):AmbientInteligence,
ImpactonEmbeddedSystemDesign,Kluwer,
AcademicPublishers,ISBN1402076681,2003
Verhaagh,W.e.a.(edt):IntelligentAlgorithms
inAmbientandBiomedicalComputing,
Springer,ISBN1-4020-4953-6
Webe,W.e.a.(edt):AmbientIntelligence,
Springer,ISBN3-540-23867-0,2005
Dulman,S.O.:ArchitectureforWireless
SensorNetworks,ISBN90-365-2262-5,2005
Perrig,A.,Stankovic,J.,Wagner,D.:Security
inwirelesssensornetworks,Communications
oftheACM,June2004/Vol.47,No.6
Websites:
Eenverzamelinglinks:www.fractal.org/
Samenhang-Industrieel-Ontwerpen/Links-
Ambient-Intelligence.htm
AmIbijFraunhofer:www.igd.fhg.de/igd-a1/
projects/amilab/amilab.html
AmIopMIT:http://ambient.media.mit.edu/
AmIbijPhilips:www.research.philips.com/
technologies/syst_softw/ami/background.html
SafeguardsResearch:http://swami.jrc.es
EUonderzoeksrapportenovero.a.AmI:
http://cordis.europa.eu/ist/istag-reports.htm
Entree Passenger
Terminal Amsterdam
180 181
Woensdag18april
Interpretatie van kijkpatronen
in log files van streaming
media servers
Jelle de Boer, HanzehogeschoolGroningen
Jos Tolboom, RijksuniversiteitGroningen
Samenvatting
Hetonderwerpvanditonderzoekismogelijkekijk-
scenario’svanstudentennaarinstructievideo’sinlog
filesvanstreamingmediaservers.AandeHanzehoge-
schoolGroningenhebbenin2006ongeveer50studenten
eencursusgevolgd.Onderdeelhiervanwareneen
twaalftalinstructievideo’seneenaantalbijbehorende
onderwijsopdrachten.Delogfilesvandestreaming
mediaserverzijnnaafloopvandelessenexploratief
geanalyseerd.
Digitalesporenvanhetkijkgedragvanstudentennaar
(digitale)videowordenopgeslageninlogfilesvan
eenstreamingmediaserver.Meestalwordenvideo’s
aangebodenvanuiteenweb-basedleeromgevingzoals
Blackboard.Gebaseerdopliteratuuronderzoekzijneen
viertalkijkscenario’sgedefinieerd:one-pass,two-pass,
repetitiveenzappen.
Bijhetkijkscenariozappenzouervolgensdeliteratuur
mogelijksprakekunnenzijnvaneengebrokenlink
tussendeonderwijsopdrachtendevideo.
Indelogfileszijnvanallescenario’spatronengevonden.
Opbasisvaneenenquêtegafietsminderdan20%aan
ineenkeerdeinstructievideo’saftekijken.Meerdan
80%heeftduseenvormvaninteractiemeteenvideo
(stoppen,pauzerenetc.).
Keywords
e-learning,streamingvideo,logfiles,kijkscenario’s,
zappen.
Jelle de Boer
Jos Tolboom
Eén van de ruim tachtig
sessies tijdens NIOC 2007
182 183
Woensdag18april
Introductie
Ditartikelisalsvolgtopgebouwd:
Indesectie‘het gebruik van digitale video’
kijkenwevanuitdeliteratuurwaaromhet
gebruikvan(digitale)videoeentoegevoegde
waardeheeftvoorhetleerproces.In‘het
klikgedrag van studenten’wordteenaantal
toepassingen,gebaseerdophetklikgedrag
vanstudentenuitlogfiles,gepresenteerd
vanuitdeliteratuur.
Indesectie‘de setting van het experiment’
wordtdeopbouwvanhetexperiment
beschreven.Deuitkomstenstaanin
‘resultaten’entotslotstaandeeindconclusies
in‘conclusies’.
Tegenwoordigwordtstreamingvideosteeds
meergebruiktinhetonderwijs.Streaming
videobetekentdatvideokanwordengebuf-
ferdindemediaplayervandestudentzonder
eerstdevolledigevideotemoetendown-
loaden.Destudentkandusvrijwelgelijk
beginnenmetkijken.Meestalwordendeze
filmsontslotenvanuiteenLearningContent
Managementsysteem(LCMS)zoalsBlack-
boardengedistribueerddooreenstreaming
mediaserver.Opbeideserverswordenlog
filesbijgehouden.Opdestreamingmedia
serverwordeno.a.gegevensmetbetrekking
tothetgebruikvandegedistribueerdevideo’s
vastgelegd.
Ine-businesswordenklikpatronenvan
klanteninlogfilesvancorporatewebservers
geanalyseerd.Opdezemanierhooptmen
o.a.betertekunnenanticiperenopklantwen-
sen.Ookismendanbeterinstaatomeen
webomgevingaantebiedenopmaat.
Inonderwijsomgevingenechterwordenlog
filesnognietveelgebruiktvoordataanalyse.
Meestalwordenzegebruiktomproblemenin
deinfrastructuurteontdekken.Veelalworden
zenagebruikdanookweggegooidomdatze
mogelijksysteemperformancevanwebservers
ondermijnen.
Erisweliswaareerderonderzoekgedaannaar
logfilesincombinatiemetvideo’sontsloten
vanafeencd-rom(VandenBerg,2000),
maarnognieteerdernaarlogfilesinrelatie
metvideo’sdieontslotenwordenvanafeen
streamingmediaserver.
Ineeneerderkleinschaligexperiment(Liefers,
2004)iseniginzichtverkregeninlogfiles.
Sommigepatronenlekennl.ophetwillekeurig
springendooreenvideo.
Echter,eristoennoggeenlinkgelegdmet
mogelijkzapgedrag.Blijleven(Blijleven,
2005)voorspeldenl.datzapgedragvanstu-
dentenkonduidenopeenmogelijkgebroken
linktussendevideoende(daarmeeverbon-
den)onderwijsopdracht.
Het gebruik van digitale video
Inditexploratieveonderzoekproberenwehet
klikgedragvanstudententijdenshetkijken
naarinstructievideo’stekarakteriseren.
Dithebbenweo.a.gedaandoorvanuitde
literatuurvierverschillendekijkscenario’ste
definiëren.Tweescenario’swordenindeze
sectiegedefinieerdentweeindevolgende
sectie.
Dedriefunctiesvanvideozijndrieledig(Van
denBerget.al,2000).Teneersteheeftvideo
defunctieomtedemonstreren.Veelsoftware
toolswordenopdezemaniergedemonstreerd.
Tentweedeheeftvideodefunctieomte
inspireren.Tenderdekunnenzereflectieen
kritischeanalysestimuleren.Degebruikte
instructievideo’svallenindeeerstecategorie.
Inonderwijsmoetereenbetekenisvolle
linktussentheorieenpraktijkzijn,zoals
verklaardkanwordendoordetheoriehet
sociaalconstructivisme(Vygotsky,1978).
Sociaalconstructivismesteltdatlereneen
actiefprocesiswaarinstudentenproberen
zijn/haarervaringenteinterpreterenen
begrijpen.Interactiemetdeomgevingis
dusbelangrijkomdatlerenookeensociaal
procesisdatplaatsmoetvindenineen
realistischeenuitdagendeomgeving.Video
kandezelinkversterken.Wenoemeneen
kijkscenarioeenone-passscenarioalseen
studenteenvideoineenkeerafkijkt.
Deeigenschappenvanmediumvideomaken
hetmogelijkdatstudenteneenvirtuelesituatie
meerdaneenskunnenherhalen.Wenoemen
eenkijkscenariorepetitive-scenarioindieneen
student(onderdelenvan)eeninstructievideo
meerderekerenbekijktineensessie.
Het klikgedrag van studenten
Shen,Yang&HanhebbeneenDataAnalysis
Systemgepresenteerd,gebaseerdopeen
e-learningplatform(Shen,Yang&Han,
2002).Hetbestaatuiteendatamining
systeemomopbasisvanlogfilesondermeer
zichttekrijgenopdevoortgangvanstudenten.
Studentenbekijkeneenvideosomsnogeen
keeralszehetdeeerstekeerniet(helemaal)
begrepenhebben(Cennamo,1996enAbell,
1998).Ditkijkscenarionoemenwetwo-
passscenario.Overigensisditnietinhet
onderzoekgedetecteerduitdelogfilesomdat
studentenzichniethebbengeauthenticeerd.
Ditkijkgedragbleekweluiteenvragenlijstdie
verderopwordtbesproken.
Studentendiestapsgewijsdooreenvideo
scannenmetrelatiefkortekijktijdenlijken
tegaanzappen.VolgensBlijleven(Blijleven,
2005)kanzappenzichvoordoenindiener
eenzwakkeofgebrokenlinkistussende
videoendebijbehorendeopdracht.Ditkijk-
scenarionoemenwehetzappingscenario.
Alleenlogfileszijnnietgenoegomdatate
interpreteren.Ookdecontextvanhetgebruik
moetwordenmeegenomenindeinterpretatie.
Pape,Janneck&Kleinhebbenbeschreven
hoezeanalysevanlogfilesgebruikthebben
omteonderzoekenofhetgebruikvan
computersbijondersteuningvanspecifieke
softwaresystemenookinlijnwasmetde
didactischedoelen.Hetbleekdateradditio-
neledatanodigzijnmetbetrekkingtotde
contextomeenadequateanalysevanlogfiles
tedoen(Pape,Janneck&Klein,2005).
De structuur van de verzamelde log files
Logfilesvan(web)serverskunnendataop-
slaan(events)vanhetgebruikvanwebsites
ofprogramma’s.Mogelijkeitemszijnhet
IP-adresvandecomputervaneengebruiker,
dedatumentijdvaneenbezoekaaneen
webpaginaendewebpaginadiedebezoeker
eerderbezocht.
Meestaliseenlogfileeensimpeltekstbestand.
184 185
Woensdag18april
Ditbestandkanzichopdecomputervan
degebruikerbevinden(client-side)ofopde
serverzelf(server-side).Logfileskunnenge-
bruiktwordennaeventueleopschoonacties
voorverderedataanalyse.Inditexperiment
hebbenweserver-sidelogfilesgebruiktvan
eenstreamingmediaserver.Opdezemanier
warenwenietafhankelijkvanmogelijke
instellingenopdelokalecomputersdiehet
opslaanvandatakonvoorkomen.Tabel1laat
eenvoorbeeldzienvaneenlogfilevaneen
streamingmediaserver.
C-IPishetIP-adresvandegebruiker.Tijdis
hettijdstipwaaropdeserverbegintmet
streamen,starting pointishetstartpuntin
devideo(inseconden)endurationisdeduur
vanhetstreamenvanhetvideofragment.
Destudent(e)metIP-adres10.0.0.54heeft
dusmeerderekereneengedeeltevande
instructievideobekeken.Eencombinatievan
dieevents(patroon)ineenlogfilekandus
mogelijkietszeggenoverhetkijkgedrag.
De setting van het experiment
Driegroepenvanintotaalvijftigstudenten
vandeHanzehogeschoolGroningen
(InstituutCommunicatieenMedia)hebben
aanditonderzoekmeegedaan.Gedurende
vierwekenvolgdenzeeencursusoverweb-
design.Vooreenvandeonderdeleninhet
lesprogramma(JavaScript)iseentwaalftal
instructievideo’sgemaakt.Gedurendede
eerstedriewekenwerdendievideo’sgebruikt
inhetonderwijs,deeindopdrachtwerdinde
vierdeweekingeleverd.
Deeindopdrachtwerdonderverdeeldin
tussenopdrachtenendeonderwerpenvande
instructievideo’szijninlijngebrachtmet
dezetussenopdrachten.Dekwaliteitvande
instructievideo’sisbeoordeelddoorde
studentenendiewasadequaatgenoeg
voorhetonderzoek.Intabel2staateen
viertalvideo’sgenoemdmethetonderwerp
endelengte.
Resultaten
Nahetpreparerenvandedatauitdelog
filesvoorverdereanalysebleekdaterniet
voldoendedataaanwezigwasomconclusies
tetrekkenmetbetrekkingtothetfeitelijke
gebruikvandegedefinieerdescenario’s.
Welisindedataeenaantalgoedepatronen
gevonden,diealsvoorbeeldkunnendienen
vandegedefinieerdescenario’s.Eriseen
vragenlijstafgenomenomtochinzichtte
krijgeninwelkematedescenario’sdoorde
studentengebruiktzijn.
Scenario 1:One-pass scenario:destudentbe-
kijktdeinstructievideovanhetbegintothet
eind.Streamingvandevideodoordemedia
serverstoptdusnaafloopwordtereenentry
indelogfileweggeschreven.Intabel3staat
eenpatroonvanditscenario.
Scenario 2:Repetitive scenario:destudent
stoptenspeeltdeinstructievideomeerdan
eenkeeraf.Alsdestudentnaeenperiode
pauzeert,stoptdemediaservermet
streamenenerwordteenentryindelogfile
weggeschreven.Naeennieuwetijdsperiode
(waarindestudentbijvoorbeeldaaneen
opdrachtwerkt)hervatdestudenthetaf-
spelen.Naafloopvaneennieuwekijkperiode
wordterweereenentryweggeschreven.Dit
repetitivescenarioleidtdustotmeerdere
entriesineenlogfile.Intabel4staateen
voorbeeldpatroon.
Scenario 3:Two-pass scenario:destudentbe-
kijktdeinstructievideointweeapartesessies.
Studentenbekekendeinstructievideoinhet
beginvandeweekvolledigendandaarna
(meestaleenpaardagen)nogeenkeeren
dansommigestukkenopnieuw.Ditresul-
teertintweeapartelogfiles(perdagwordt
ereenlogfileweggeschreven).Qualogfiles
isditdaneencombinatievanhetone-pass
scenarioenrepetitivescenario.Eenfeitelijk
voorbeeldkannietgegevenwordenomdat
studentennietgeauthenticeerdwerden.
Scenario 4:Zapping scenario:destudent
scantdoordevideometrelatiefkortekijk-
periodes.Ditresulteertinmeerdereentries
inlogfileswaarbijersprakeisvankorte
C-IP Time Starting point Duration
(in sec.) (in sec.)
10.0.1.54 10:13:43 0 3
10.0.1.54 10:13:46 241 1
10.0.1.54 10:13:48 413 1
10.0.1.54 10:13:50 525 2
10.0.1.60 10:34:12 0 95
Table 1.
Data van een media server.
Video ID Instruction video Length
(mm:ss)
V1 ConceptsofForms 6:50
V2 StartingJavascript 13:40
V3 Dreamweaver/Javascript 7:31
V4 FTP/Dreamweaver 9:29
Table 2.
Een aantal van de instructievideo’s.
C-IP Time Starting point Duration
(in sec.) (in sec.)
10.0.2.54 13:55:44 0 324
Table 3.
Voorbeeld van een one-pass scenario in een log
C-IP Time Starting Duration
point (in sec.) (in sec.)
10.0.3.54 13:59:57 0 69
10.0.3.54 14:01:28 69 41
10.0.3.54 14:04:02 109 6
10.0.3.54 14:06:08 114 13
10.0.3.54 14:06:58 0 5
10.0.3.54 14:07:01 73 7
Table 4.
Voorbeeld van een repetitive scenario in
een log file van een instructievideo.
Optreden het Amsterdams
Zwanenkoor tijdens
avondprogramma
NIOC 2007
186 187
Woensdag18april
tijdsfragmenten.Intabel5staathiervaneen
voorbeeldpatroon.
Devragenlijstbestonduiteenaantalvragen
waarino.a.naardekwaliteitvandeinstruc-
tievideo’swerdgevraagdenooknaarhet
gebruikvandescenario’s:
Vraag:Alsjekeeknaardeinstructievideo’s,
welkscenariohebjehetmeestgebruikt?
One-passscenario: 17%
RepetitiveScenario: 61%
Two-passscenario: 22%
Zappingscenario: 0%
Table 6.
Vragenlijst met het feitelijke
gebruik van de kijkscenario’s
Weconcluderendatersporenvanelkscenario
indedatazitten,maarnietindiematedater
data-analyseopkanwordentoegepast.
Destudentenzienzichzelfnietzappen,
maarindedatalijkendaarwelsporenvan
aanwezigtezijn.
Conclusies
Minderdan20%vandestudentenkijktde
videoineenkeeraf(one-passscenario).
Meerdan80%volgtdeinstructievideo’smet
eenvormvaninteractie.Omdezeinteractie
metinstructievideo’svasttekunnenleggen
kunnendelogfilesvaneenstreamingmedia
servergebruiktworden.
VolgensBlijleven(2005)kandeoorzaakvan
zappenliggenineengebrokenlinktussen
devideoendeonderwijsopdracht.Verder
onderzoekisdusnodigwaarbijdegebruiker
zichauthenticeert.
C-IP Time Starting point Duration
(in sec.) (in sec.)
10.0.1.14 7:02:58 0 3
10.0.1.14 7:03:01 84 2
10.0.1.14 7:03:04 163 10
10.0.1.14 7:03:15 257 3
10.0.1.14 7:03:18 329 6
10.0.1.14 7:03:24 395 6
Table 5.
voorbeeld van een zapping scenario in
een log file van een instructievideo.
Referenties
Abell,S.K.,Brian,L.,&Anderson,M.(1998).
Investigatingpreserviceelementaryscience
teacherreflectivethinkingusingintegrated
mediacase-basedinstructioninelementary
scienceteacherpreparation.Scienceeducation,
82,491-509
Blijleven,P.(2005).Multimedia-cases:towards
abridgebetweentheoryandpractice.PhD
thesisUniversityofTwente.
Cennamo,K.,Abell,S.,George,E.,&Chung,M.
(1996).Thedevelopmentofintegratedmedia
casesforuseinelementaryscienceteacher
education.JournalofTechnologyandTeacher
Education,4,19-36.
Liefers,J.(2004).Finalreportproject
StreamingVideoApolloPlatform.
Pape,B.,Janneck,M.,&Klein,M.(2005).
MatchingsoftwareandcontextinOpen
LearningScenarios.e-learningandeducation
(eleed).RefType:InternetCommunication
Shen,R.,Yang,F.,&Han,P.(2002).Data
analysiscenterbasedone-learningplatform.
In5thInternationalWorkshoponInternetChal-
lenge-TechnologyandApplications(pp.19-28)
VandenBerg,E.&Visscher-Voerman,I.
(2000).MultimediaCasesinElementary
ScienceTeacherEducation:Designand
DevelopmentofaPrototype.Education
andInformationTechnologies,5,119-132.
Vygotsky,L.S.(1978).Mindandsociety:
Thedevelopmentofhighermentalprocesses.
Cambridge,MA:HarvardUniversityPress
Wiro Niessen, keynote speaker, in
Auditorium van de
Hogeschool van Amsterdam
188 189
Woensdag18april
Het IT-governance game
Jeroen J van Beele
Inleiding
HoeverdwijnteenICT-architectuurindela,ofliever:
hoekrijgjehemopdeagenda?DeNAF-werkgroep
IT-governancegelooftdatIT-governancedemeest
kritischesuccesfactorisvoorICT-architectuur.Maar
ditisnietaanallebelanghebbendenduidelijk.Daarom
makenenkeleledenvandezewerkgroepinsamen-
werkingmetOrdinaeenIT-governancegame.Ophet
NIOCiseencongresversievanhetIT-governancegame
gespeeld.DitisnietheteersteIT-governancegame.
IMNheeftenigetijdgeledenookeenIT-governance
gameopdemarktgebracht,maardatwasvaneen
geheelandereopzet.
HetdoelvanditspelishetbewustmakenvandeICT-
architectenzijnorganisatievandeinteractietussen
IT-governanceenICT-architectuur.Hetspelbiedtde
mogelijkheidtoegespitsttewordenopeenconcrete
organisatiesituatieenheteffectvanalternatieveIT-
governancestructurenproefondervindelijkteonder-
zoeken.Inderestvandezeparagraafleggenweuit
hoewijICT-architectuurenIT-governancebegrijpen.
Jeroen J van Beele
Hans Frederik, voorzitter
NIOC 2007, bedankt de
sponsoren die NIOC
2007 mede mogelijk
hebben gemaakt
190 191
Woensdag18april
Kortgezegd:
EenICT-architectuuriseenverzameling
beslissingendieimpacthebbenopbusiness-
niveau.Diebeslissingenmoetendusgenomen
wordendoordebusiness.IT-governancegaat
overhoediebeslissingen(doordebusiness?)
genomenworden.
ICT-architectuurisvooreenflinkdeeltechno-
logy-drivenindezindathetineersteinstan-
tieeenbehoeftevantechniciisomkaderste
stellenaanhunwerk.DeICT-architectmoet
mettechnischeoplossingenkomenvoor
technischeproblemen.Endatmoetook,dat
isnodig.Dieproblemenkunnensomsheel
duidelijkindebusinessgevoeldworden
endieoplossingenkunnenheelabstracte
richtlijnenzijn.Dierichtlijnenzijnbeslis-
singenmeteentechnischeinhoudzonder
welkedeICT-techniek,voordebusinesssoms
onoverkomelijke,problemenervaart.Deze
focusopdetechniekleidtdeaandachtvande
ICT-architectafvandearenawaarzijnICT-
architectuuruiteindelijkdraagvlakmoetkrijgen
omgerealiseerdteworden:debusiness.
WantwatisICT-architectuureigenlijk?
ICT-beleidvooreerst,hetzijnregelsdiede
organisatieheeftvastgesteldtenbehoevevan
vooropgesteldedoelenzoals‘agility’.Sinds
deIEEE1471standaardzijndebelangenvan
debelanghebbendenophetnetvliesvande
ICT-architecttevinden.Devolgendestap,
hetformulerenvandeinIEEE1471geïdentifi-
ceerdeviewpoints,iseenprocesdatnoglang
nietoveralconvergeert.Eenontwikkelingis
dateenICT-architectuur(minstens)uitont-
werpprincipesbestaat.Hetpuntisnudatdie
ontwerpprincipes,inregelsgematerialiseerde
beslissingen,doordebusinessvastgesteld
dienenteworden.
GedurendedegehelelooptijdvaneenICT-
projectwordensteedsweerbeslissingen
genomendieeenimpact(kunnen)hebben
opdebelangenvanallerleibelanghebbenden,
dezogenaamdearchitectuurbeslissingen.In
deaanloopvaneentrajectzijndatbijvoor-
beelddevaststellingvanscopeenbudget,
aanheteindebijvoorbeeldalseenprogram-
meuropverschillendemanierenzijnunit
kanintegrerenindeproductieomgeving.Al
diebeslissingenwordenopsteedsverschil-
lendemomentendoorsteedsverschillende
verantwoordelijkenmetsteedsverschillende
percepties(zodieeralzijn)vandebetrokken
belangengenomen.Hetzijnvaaktechnische
beslissingendieeenimpacthebbenop
businessniveau.Uiteindelijkzaldebusiness
dusmoetenbeslissen.Maarsnaptdebusi-
nesswelwaarhetovergaat?EnheeftICTde
businesswelomeenbeslissinggevraagd?
Iniedergevalmoethieropgemerktworden
datdebusinessduidelijknieteenendezelfde
persoonis,endatkanheellastigzijn.
Simpelgezegd:
Alsoverdiearchitectuurbeslissingennietvante
vorennagedachtwordtdanwordendiebeslis-
singenterplekkegenomen,evenzovaakdoor
technicialsdoordebusiness,diebeidengeen
overzichthebbenoverallespelendebelangen.
Hoeneemtdiebusinessarchitectuurbeslis-
singen?Diebusinessheeftimmersgeenidee
vandeimplicatiesvanmogelijkeregelsop
haarbelangen.Onbekendmaaktonbemind
gaathierduidelijkop,deICTmoetvooral
dienendzijnaandebusinessenalsdeICT
vraagtomcommitmentaanontwerpprincipes
waarvandebusinesshetnutnietkaninzien
isalgauwdebeslissing:doenweniet.En
alsineenonbewaaktogenblikdieontwerp-
principeswelgeaccordeerdwordenmoetje
nietvreemdopkijkenalsdeeerstedebeste
directeurvervolgenseenworkaroundbedenkt
voordielastigeICT-architectuur.
Deevangelisatietaakdievooronsligtomvat
dustweegebieden,teneerstedientdeICT-
architecttebegrijpendateenondersteunende
IT-governanceonontbeerlijkisvoorde
realisatievanzijnICT-architectuur.Ten
tweededientdebusinesstebegrijpenwat
deimplicatieskunnenzijnvan,vanuitICT-
perspectief,ondoordachthandelen.Bewust-
wordingaantweekantendus.
Waarom een spel?
Omdiebewustwordingterealiserengebruiken
weeenspel.Wehebbendaarverschillende
redenenvoor.Teneersteisdebelevingineen
spelvolstrektandersdanineenlezing,artikel
ofrapport:begripenbewustzijnworden
verankerdinhandelingservaring.Tentweede
ishetspeleenmodelvandewerkelijkheid
waarinalleenrelevantgeachteaspecten
wordenopgenomenwaardoorinzichtinde
werkingeninteractievandieaspectenwordt
verkregen.Tenslottewordtdetijdgecompri-
meerdwaardooreffectenvanbeslissingenal
enkelerondeslaterwordenervaren.Hierdoor
kanergeëxperimenteerdwordenmetver-
schillendescenario’sendeelnemerskunnen
verschillenderollenuitproberen.
Het model achter het spel
BijhetontwerpenvanhetIT-governancegame
zijnwebegonnenmethetidentificerenvande
belangrijksteelementenindebusinessenICT.
Indezeparagraafbeschrijvenweditmodel
waaropwehetIT-governancegamebaseren.
Webeginnenmeteensysteemtheoretische
analysevandeproblematiek.Wewillen
organisatieseerstbeschouwenalssystemen,
zonderopditmomenteendefinitievanhet
begripsysteemtegeven.Inorganisatiesals
systemenonderkennenwevervolgensaspect-
systemen.Eenaspectsysteemvaneenorgani-
satiesysteemiseendeelsysteemvanhet
organisatiesysteemmeteeneigenevolutie.
Metdieevolutiebedoelenwedatdestruc-
tuurvanzo’naspectsysteemindetijdwijzigt.
Hetgevolgvanzo’nwijziging,zo’nevolutie-
stap,kanzijndatdeorganisatiezichinhaar
omgevingandersgedraagt.Diewijzigingen,
meestalmaarnietaltijddoor(somsslechts
tendele)bewusteactorengeïnitieerd,volgen
bepaalderegels,waaronderbegrepende
doelendiediebewusteactorenhebbenmet
diewijzigingen.Dezeregelsbeschrijvende
evolutievanhetonderhavigeaspectsysteem.
Voorbeeldenvanaspectsystemenzijn
personeelenookcultuurvaneenorganisatie.
Deevolutievanhetpersoneelsaspectsysteem
kenmerktzichdoorkomende,gaandeen
promoverendemedewerkers.Ofeenmede-
werkerkomtofblijftofgaathangtafvande
doelenvandiemedewerkersalsbewuste
actoren.Zewillenmeerverdienen,leuker
werk,minderurenofeensietsheelanders.
Deevolutievanhetcultuuraspectsysteemis
192 193
Woensdag18april
weeraangeheelanderewettenonderhevig.
Teneersteveranderjecultuurnieteenvoudig
enbeginnenbovenaanishethandigstmaar
jekuntnooitverwegkomenvandecultuur
vanhetgeografischgebiedwaaruitdemede-
werkerskomen.
Detweeaspectsystemendieonshierinteres-
serenzijnbusinessenICT.Decruciale
observatiewaarophetIT-governancegameis
gebaseerdisdatdeaspectsystemenbusiness
enICTwezenlijkverschillendeevolutieregels
kennen.Inhetspelhebbenwegetrachtde
kernvandietweeaspectsystemenenhun
evolutietemodelleren.Indebusinessgaat
hetomhandelenenvaakomoptijdhandelen
terwijldeICTeenveellangerelifecycle
kentendaardoorinherenttrageris.Velen
beschouwendekernvanhetbusiness-IT
alignment-probleemalseencommunicatie-
probleem.Vooronsisdatcommunicatiepro-
bleemeengevolgvanhetdieperliggendepro-
bleemdatbusinessenICTeenasynchrone
evolutiekennen.Andersgezegd:zondermeer
isdeeisdatICTdebusinessmoetvolgen
eenutopie.Dat‘meer’datdeutopievaneen
businessvolgendeICTdichterbijkanbrengen
isvolgensonsICT-architectuur.
Watisdandeevolutievandebusinessvolgens
hetspel?Wehebbengetrachthetbelangrijkste
elementtepakken.Volgensonsisdatgroei.
Groeidoormarktenteveroveren.Datkunnen
nieuwemarktenzijn(‘greenfields’)of
bestaandemarktendieveroverdwordenop
concurrenten.Watwenietinhetspelgestopt
hebbenisbijvoorbeeldgroeidoorovernames,
viabijvoorbeeldaandelenhandel.
EnwatisdeevolutievanICT?Ookhier
hebbenwegetrachthetbelangrijksteelement
tepakken.DeevolutievanICTwordtinde
eersteplaatsgedrevenvanuitdebusiness
dieproductenwilverkopenendaarom
systemenwilbouwen.Datbouwenkanonder
enzonderarchitectuurgebeuren.Bouwen
onderarchitectuurwilzeggendatbijhet
nemenvanbeslissingenallebelangenworden
meegewogenenzonderarchitectuurwil
zeggendatalleendeeigenbelangengehono-
reerdworden.Datwelofnietmeewegenvan
belangenheeftinvloedopdeonderhouds-
kostenvanallesystemen.Wegenwede
belangennietmeedangaandeonderhouds-
kostenvanallesystemenomhoog.Dit
elementhebbenwegemodelleerd.
WehebbenonsinhetIT-governancegame
nietuitgelatenoverdepreciezevormvande
ICT-architectuur.HetzoueenFront-/Mid-
/Backoffice-architectuurkunnenzijnof
misschieneenSOA.Zonderditnadertespe-
cificerenwerkthetspel.Dathetspeldanwerkt
isinteressant.Hetgaathelemaalnietoverde
preciezeICT-architectuur,onderofzonderICT-
architectuurgaatoverhetwelrespectievelijk
nietmeewegenvanallegeraaktebelangen.
Deenigeeisisdatdeparametersdieinhet
spelzitten(zoalsextraonderhoudskosten
t.g.v.systemenzonderarchitectuur)realistisch
zijnvoordegekozenorganisatieenhaar
ICT-architectuur.
Omschrijving
Omschrijving van het IT-governance game,
deel I: de evolutie van de aspectsystemen.
Hetspelwordtgespeelddoorteamsvan
spelers,diebusinessunitsvaneenende-
zelfdeorganisatievoorstellen.Hetspelwordt
gespeeldinrondes,dieboekjarenvoorstellen.
Hetdoelvanhetspelisommarktentever-
overen.DeBUdiehetmeestemarktaandeel
verovertisdewinnaarvanhetspel.EenBU
kaneenmarktveroverendoorvoordiemarkt
eensysteemtebouwen.MeerdereBU’skun-
nenopdezelfdemarktopererenenindatgeval
moetenzedeopbrengstvandiemarktdelen.
Deorganisatieheefteenproject-eneen
applicatieportfoliowaaralleactieinplaats-
vindt.Dezeportfolio’swordenbeheerddoor
deICT-directeurdoorwiedeBU’shunsyste-
menkunnenlatenbouwenenbijwiezehet
onderhoudvanhunsystemenkunnenbetalen.
Eriseenlangeversievanhetspeleneen
congresversie,decongresversieisookophet
NIOC2007gespeeld.Delangeversiebestaat
Bezoekers tijdens
paneldiscussie in
Auditorium van de
Hogeschool van Amsterdam
194 195
Woensdag18april
uittweefasen,decongresversiebestaat
uitdetweedefasevandelangeversie.Het
enigeverschiltussendetweefasenisdatin
deeerstefasealleendeICT-directeuropde
hoogteisvandeorganisatiebredeproject-en
applicatieportfolioterwijlindetweedefasede
project-enapplicatieportfoliomiddelstwee
bordenopdegrondzichtbaargemaaktworden
vooralleBU’s.Indeeerstefasebrengtde
ICT-directeurdeBU’salleenopdehoogtevan
destatusvanhuneigenprojectenenoperatio-
nelesystemen,maarnietvandestatusvande
portfoliovandeandereBU’s.
Deeerstecruxvanhetspelzitindekeuzedat
deBUdiehetgrootstemarktaandeelverwerft
dewinnaaris.Dezekeuzesluitaanbijdedoor
ons(vanuitICT-perspectief)waargenomen
realiteitdatBU’sbijhunICT-keuzesgeen
rekeninghoudenmethetorganisatiebelang
maarmeergefocustzijnophuneigentargets.
Ditisgeenveroordeling,immersbusiness
heeftnauwelijkseenideevandeICT-organi-
satiebelangen.Alseraleencommunicatie-
probleemis,ishetdatICTonvoldoendein
staatisomdeICT-organisatiebelangenvoor
debusinessinzichtelijktemaken.
Detweedecruxvanhetspelisdatsystemen
zonderofonderarchitectuurgebouwdkun-
nenworden.DeBU’skunneninhetspel
business-enICT-keuzenmaken.Debusi-
nesskeuzendiezehebbengaanoverwelke
marktenzewanneerbetreden,deICT-keuzen
overofze(z)onderarchitectuurbouwen.
Zoalsgezegdspecificerenweinhetspelniet
watdatdanvoorarchitectuuris.
DespanningdiedeBU’servaren,zithem
indeevolutieregelsvoordeaspectsystemen
businessenICT,dezeregelszijnalsvolgt:
Voordebusinessgeldentweeprincipes:
? hetfirstmover-principezegtdatdegene
dieheteersteenmarktveroverteenvoor-
sprongheeftopzijnconcurrenten;
? hetmarktomvangsprincipezegtdatdegene
diegroterisookmeermarktnaarzich
toetrekt.
Andersgezegd:alseenBUeenmarktwil
veroverenheefthijervoordeelbijomeerder
en/ofgrotertezijn.
VoordeICTgeldenooktweeprincipes:
? hetbouwengaatsnelleralsjezonder
architectuurbouwt;
? deonderhoudskostengaanomhoogvoor
alleBU’stengevolgevansystemendie
zonderarchitectuurzijngebouwd.
Omschrijving van het IT-governance game, deel
II: de IT-governance
Hetdilemmaontvouwtzichnuvooronze
ogen:ommeermarktaandeelteveroverenis
snelheidgeboden.Diesnelheidkanver-
kregenwordendoorzonderarchitectuurte
bouwen.Maarbouwenzonderarchitectuur
hinderthetonderhoudvananderesystemen
binnendeorganisatie.Ditfenomeeniseen
incarnatievanThetragedyofthecommons,
ziebijvoorbeelden.wikipedia.org/wiki/Trage-
dy_of_the_commons.Opdezemanierwordt
duidelijkdatICT-architectuurstaatvoorde
langetermijnbelangenvandeorganisatie.
IndeeerstefaseisdeIT-governancegeregeld
zoalsindeelI(impliciet)beschreven:iedere
BUbeslistautonoomenheeftalstarget:
veroverzoveelmogelijkmarktaandeel.
Denaïevetoeschouwerzoukunnendenken
datditookvoordeorganisatiedemeest
profijtelijkekeuzeis:geefjeBU’sdeopdracht
omiederzoveelmogelijkmarktaandeeltever-
wervenendesomvanalhunmarktaandelen
zalmakendatjeorganisatiegroeitalskool.
Metdeparameterszoalsnugezetinhetspel
(bouwdoorlooptijdzonderarchitectuur:
3of4stappen,onder:5stappen,onder-
houdskosten:10+hetkwadraatvanhet
aantalsystemenzonderarchitectuur;first-
movertelt2keer,marktkrachtevenredigmet
marktomvang)lijktdestrijdtussenonder
enzonderarchitectuurnogonbeslist.Wel
isalduidelijkdatindezeopzetvandeIT-
governanceerniettotsamenwerking
gekomenwordt,erwordtgeenrekening
gehoudenmetelkaar.Hoegrofmazigook,
hetlijktinteressantkwantitatiefonderzoekte
doenomdezeparametersteschatten.
Elkegespeelderondewordtafgeslotenmet
eenevaluatie:zijnerbeslissingengenomen,
endoorwie,enopgrondwaarvan,enwatis
deimpactdaarvanopdeorganisatie?Indeze
evaluatieservarendespelersdathetspeleen
belangrijkfacetvanhundagelijkseICT-praktijk
modelleert:deICTlijkthaastongrijpbaar:
(onderhouds)kostenreizendepanuit,ICT
kannietoptijdleverenenmeervandatsoort
ongein.
Endanindetweedefasewordendeportfolio-
bordenopdegrondgelegd.
Projectportfolio
startproject
finishmigratie
finishvernieuwing
finishverdediging
finishaanval
finishanticipaie
196 197
Woensdag18april
Inzicht in wat ons verbindtOnderwijsdoornetwerken
Frans Mofers
Bron:TINFONNIOC-special,2007,nummer1
Samenvatting
Technologischeontwikkelingenennieuweonderwijs-
vormenleidenertoedatstudentensteedsmeervia
elektronischemediaeningroepentakenuitvoeren.
Toepassingendiegerichtzijnopsamenwerkingin
netwerken,kunnenalseenbedreiginggezienworden
omdatwezenlijkeinteractieszichbuitenhetzichtvan
begeleidersenbeoordelaarsafgaanspelenenvoor
studentenhetoverzichtverlorengaat.Hetinzichtelijk
makenvanhetnetwerkdatzichopbouwt,kanhelpen
ditprobleemoptelossen.Inditartikelpresenterenwij
nieuwemogelijkhedenvanfeedbackuithetonderwijs-
procesdoorhetinzichtelijkmakenvandezenetwerken.
Kennisvandebijzondereaardvannetwerkenkan
daarbijhelpen;eengrootdeelvanditartikelbesteedt
hieraanaandacht.
Dit artikel is geschreven met dank aan
Charley Hofman en Michiel Kamminga
(beiden Ordina).
Applicatieportfolio
NuopeensiservooralleBU’soverzicht.De
spelerskunnendanopeenszienhoehetdéjà
vuuitdeeerstefasetotstandkomtenkrijgen
zeeenideewaarinhuneigenorganisatiede
IT-governancespaakloopt.
Devoormijmeestopmerkelijkeervaringis
datophetmomentdatdeportfolioborden
opdegrondgelegdwordendeontstanetrans-
parantiedeteamstotsamenwerkenbrengt.
Hetisduidelijkdatdietransparantieeen
noodzakelijkevoorwaardeisomtotsamen-
werkingtekomen.Maarblijkbaarisdatal
(bijna)eenvoldoendevoorwaarde.Washet
maarzoeenvoudigomindeorganisatie-
praktijkzulkebordenmetallerelevante
gegevensteproduceren.
Toekomst
Wehebbennogveelideeënvoorvervolgver-
siesvanhetIT-governancegame.Binnenkort
willenwehetspelbijvoorbeeldineenGroup
DecisionRoomplaatsen.Ietswatwenogniet
hebbenuitgeprobeerdishetmodellerenvan
dehuidigeIT-governancestructuurvaneen
klantorganisatieendangedurendehetspel
scenario’svoorveranderingtesten.
198 199
Woensdag18april
Inleiding
Metdehogevluchtvandatacommunicatie-
netwerkenzoalsinternetinhetdagelijks
gebruik,duikthetbegripnetwerkookinheel
anderecontextenop.Hetdenkenintermen
vannetwerkenismomenteelhardbezigons
denkentebeïnvloeden.Ineenaantal
wetenschappelijkedisciplineswordtonder-
zoekgedaannaarhetmodellerenvanreële
netwerken.Vooroplooptdewiskundedieons
eenformalisme,degrafentheorie,biedt
waarmeenetwerkenbeschrevenkunnen
worden.Samenmetfysiciproberenwiskundi-
genomallerleifenomenenintermenvan
netwerkentebeschrijven.Nietalleen
traditionelenetwerkenzoalshetwwwenhet
onderliggendedatacommunicatienetwerk,
hetinternet,wordenopdezemanier
geanalyseerd.Erontstaatooksteedsmeer
interesseindenetwerkeigenschappenvan
andersoortigenetwerken.
Intoenemendematewordennuookde
netwerkentussenpersonenonderwerpvan
studie.Versie2.0vanhetweb,zoalsde
nieuweretoepassingenophetwebweleens
aangeduidworden,biedthetindividuallerlei
mogelijkhedenomzichzelftemanifesterenin
devormvanweblogs,wiki’sofviavrienden-
netwerken.Doordatmenopelkaarsinbreng
kanreagerenenkenniskandelen,ontstaan
ookhierspecifiekenetwerkvormen.De
gebruikersvandezetoepassingenlatenonwil-
lekeurigsporenachterenzodoendekomt
meerenmeerinformatiebeschikbaarover
gemeenschappelijkeeigenschappenende
manierwaaropmensencontactenmetelkaar
onderhouden.Ookvoorhetonderwijskanhet
nieuweinzichtenopleverenwanneerde
interactiestussendeactorenalsnetwerk
zichtbaargemaaktkunnenworden.
Inditartikelgaanwijallereerstinopdeont-
wikkelingendiezichvoordoenrondnetwerken
enwordteenaantalmodellenbeschreven
diedestructuurendegroeivannetwerken
beschrijven.Tenslottegaanwijinoptoepas-
singendiewijzieninhetonderwijs,waarbij
netwerkentussenactoreninhetonderwijs-
procesinzichtelijkgemaaktworden.
Paden door netwerken
Vooreengoedbegripvanhetnetwerkis
nietalleendestatischestructuurmetde
potentiëleverbindingsmogelijkhedenrelevant,
maarvooralookdedynamischestructuur:
despecifiekepadendoorhetnetwerk.Het
belangvanhetpaddoorhetnetwerkzullen
wijaandehandvanvoorbeeldenopdrie
communicatieniveausillustreren.
Het internet
Metdeterminternetwordthetmomenteel
meestpopulairewereldwijdetechnische
communicatienetwerkaangeduid.Computers
vormendeknopenvandittechnische
netwerk.Dezeknopenwordenverbondenvia
datacommunicatieverbindingen.Netwerk-
verbindingenkunnengevormdwordendoor
elektrischeofoptischebekabelingendoor
allerleidraadlozeverbindingen.Routersten
slottezorgenervoordatdeverbindingen
optimaalgebruiktwordenenvormende
knopenvanhetbackbone-netwerk.
Hetinternetheefteenstatischestructuuren
eendynamischestructuur.Destatische
structuurgeeftaanopwelkemanierde
verschillendecomponentenverbondenzijn.
Afbeelding1geeftbijvoorbeelddetopologie
vandeSURFnet-backboneweer.
Afbeelding 1
De SURFnet backbone
(bron www.surfnet.nl)
Duidelijkisteziendatnagenoegelkeknoop
mettenminstetweeverbindingenaaneen
andereknoopgekoppeldis.Erzijndusinhet
algemeentenminstetweepadentussentwee
locaties.
Interessanterdandestatischestructuuris
echterdedynamischeroutedieeendatapak-
ketdoorlooptominformatievandeenehost
naardeanderetetransporteren.Eensessie
diebijvoorbeeldopgestartwordtomviahet
FTP-protocoleenbestandvaneenserver
eldersindewereldoptehalen,leidtinhet
algemeentoteenveelheiduittewisselen
datapakkettenvandeclientnaardeserveren
omgekeerd.Deroutevaneenbepaalddata-
pakketjekanzeerwelafwijkenvanderoute
vanhetvoorafgaandepakketjeindezelfde
sessie.Inafbeelding2isdeuitvoergetoond
vandrieopeenvolgendeaanroepen(meten-
kelesecondentussentijd)vanhetcommando
tracert.Methetcommandotracertkanhetpad
dooreennetwerkweergegevenwordendatop
eenbepaaldogenblikgevolgdwordt.
Organisatie NIOC 2007
200 201
Woensdag18april
Afbeelding 2 Verschillende paden vanuit
een werkplek in Nederland naar
www.google.nl
Tussendeeersteendetweedeaanroepishet
begin-eneindadresidentiek,maarderoute
binnenhetGoogle-netwerkkanperaanroep
verschillen.Tussendetweedeenderde
aanroepverandertzelfshetadresvande
knoopwaarGoogledezoekvraagafhandelt.
Afbeelding2illustreertdedynamiekvande
padendoorhetinternet-netwerk.
Het world wide web
Hetpaddatdoorlopenwordtbijhetaanklik-
kenvaneenlinkopeenwebpaginaisvanheel
andereaard.Bijhetaanklikkenvaneenlink
ineenwebpaginawordteenwebpaginaopge-
haaldbijdeserverdiehoortbijhetlinkadres
(deURL).Vanafdewebpaginadiegetoond
wordt,kanweereenlinkaangekliktworden
enerwordtdanweereennieuwepagina
opgehaald.Dezepaginakanzichopdezelfde
locatiebevinden,maarookheelergens
andersinhetnetwerk.
Allewebpagina’skunnendusalseennetwerk
beschouwdwordenwaarindewebpagina’s
deknopeninhetnetwerkvormenendeURL
waaropgekliktkanworden,eenverbinding
naareenandereknoop.Ditnetwerkvan
potentiëlepadenisonderzocht[Broder,2000]
enditonderzoekheefteenglobaalstructuur-
plaatjeopgeleverdvanverschillendetypen
netwerkknopenenpadenzoalsinafbeelding3
weergegeven
Afbeelding 3 Verbindingen in het
world wide web [Barabási, 2002]
Defiguurgeeftderesultatenweerbijhet
doorzoekenvanzo’n200miljoenwebpagina’s
met1,5miljardlinksin1999.Decentrale
structuur(centralcore)bevatcirca28%
vandedoorzochtewebpagina’sendezezijn
onderlingdirectverbonden.DelinkerIN-
structuurmet21%vandewebpagina’sbevat
webpagina’sdieonderlingzodanigverbonden
zijn,datzijuiteindelijkterechtkomenbijde
centralestructuur.Hetomgekeerdeishet
gevalvoordeOUT-structuurdieookzo’n
21%vandeonderzochtewebpagina’somvat.
Dezewebpagina’szijnbereikbaarvanuitlinks
indecentralestructuur,maarvanuitOUT
wordtnietgelinktnaardecentralestructuur.
Verderzijnernoggroepenvanwebpagina’s,
dedendrilsentubes,diesamen22%vande
pagina’somvattenengeenlinkshebbennaar
decentralestructuurenevenminvanuitde
centralestructuurdirectbereiktkunnen
worden.Danisernogeenrestgroepvan
pagina’s(deislandsmetcirca8%)dieop
geenenkelemaniergekoppeldzijnaande
centralestructuren.
Binnendezegegevenstructuurzijntalrijke
padenmogelijkwaarmeevanuitdeene
webpaginaeenwillekeurigeanderebereikt
kanworden.Hetdoorlopenvandepaden
verlooptveelalviatweeelementairestrate-
gieën:zoekenofbladeren.Uiteindelijkkomt
degebruikerviaeencombinatievandeze
strategieënbijdegezochteinformatie,de
informatiedieopdatogenblikdebehoefte
bevredigt(maarvaaknietdeinformatiewaar-
naarmeneigenlijkopzoekwas)ofvindtmen
helemaalnietsdatvoldoetaandebehoefte
opdatogenblik.Gezienhetgigantischgrote
aantalbeschikbarewebpagina’sishetin
eersteinstantienietlogischdatmeninrela-
tiefweinigstappendegewensteinformatie
kanvinden.Verderopzullenwijinditartikel,
vanuitmodellenvannetwerken,aannemelijk
makenwaaromditnietzoonlogischis.
202 203
Woensdag18april
Virtuele gemeenschappen
Bovenopdeinfrastructuurlaag,hetinternet
eneenimplementatieopdetoepassingslaag,
hetworldwideweb,kunnenspecifiekesamen-
werkingsnetwerkenonderscheidenworden.
Wijgaanhierkortinopdevirtuelegemeen-
schappendieontstaanzijnophetinterneten
ookvoorhetonderwijsinbelangtoenemen.
Alineenvroegstadiumwerdhetinternet
gebruiktvoorhetopbouwenenonderhouden
vanvirtuelegemeenschappen.Hetworld
widewebdatdoordeontwikkelingvanhet
protocolHTTPopgangdeedaanhetbegin
vandejarennegentig,brachteengigantische
uitbreidingenvereenvoudigingvandemoge-
lijkhedenominformatieuittewisselen.Met
derecenteopkomstvanWeb2.0lijktzicheen
kenteringvoortedoenindetendensdatde
informatiedooreenbeperktaantalmensen
beschikbaargesteldwordt,maardoorgrote
aantallenpersonengeraadpleegdwordt.Er
komenhulpmiddelenophetwebbeschikbaar
waarmeegebruikerseenvoudiginformatietoe
kunnenvoegen.Voorbeeldenzijnweblogs,
wiki’senwebsiteswaarfoto’senfilms
geplaatstkunnenwordenvooreenbreed
publiek,zoals‘flickr’en‘youtube’.Erkanhier
nietalleeninformatiegeplaatstworden,maar
erzijnookmogelijkhedeningebouwdomop
elkaarsbijdragencommentaarteleveren.Een
anderegroepvantoepassingenvormende
vriendennetwerkenzoals‘LinkedIn’waarin
personenviavriendenenbekendennieuwe
contactenkunnenleggenenhunnetwerk
eenvoudiguitkunnenbreiden.
Inzicht in complexe netwerken
Aandebasisvandestudienaarcomplexe
netwerkenligthetwiskundigeformalismevan
degraaf.Eengraafkangezienwordenalseen
verzamelingknopendiealdannietpaarsge-
wijsmetelkaarverbondenzijn.Inhetkader
vanditartikeliseenaantaleigenschappen
vangrafeninteressant.Naastdegroottevan
degraaf(hetaantalknopenenhetlangste
paddoordegraaf)zijnditdeconnectiviteit,
degemiddeldepadlengteendeclustering
rondeenbepaaldeknoop.Deconnectiviteit
geeftaanmethoeveelandereknopeneen
bepaaldeknoopverbondenis.Depadlengte
geeftdekortsterouteaantussentweewille-
keurigeknopenineennetwerk.Declustering
geeftdewaarschijnlijkheidaandattwee
knopendiegekoppeldzijnaaneengemeen-
schappelijkeknoop,ookonderlingverbonden
zijn.Verderopzullenwijlatenzienopwelke
manierdezeparameterstotopvallende
eigenschappenleidenvanreëleenmeestal
complexenetwerken.
Deeerstepogingenomcomplexenetwerken
tedoorgrondenintermenvanstructuuren
dynamiek,werdenondernomendoordewis-
kundigeErdös[Watts,2003].Inhetmidden
vandevorigeeeuwintroduceerdeErdösde
‘randomgraph’alshulpmiddelbijdestudie
vangrotecommunicatienetwerken.Wanneer
eennetwerkstapvoorstapopgebouwd
wordtdoorknopenatrandommetelkaar
teverbinden,uitgaandevaneenvolledigon-
verbondenverzamelingknopen,komtmenal-
tijdineengebiedterechtwaarsprongsgewijs
declusteringdramatischtoeneemt
(zieafbeelding4).
Wanneermendeze‘faseovergang’over-
schrijdt,rakendeknopenplotselinginveel
groterematemetelkaarverbondenenisde
kansdusplotsveelgrotergewordendat
ereenpadisvandeeneknoopnaareen
willekeurigeandereknoop.
DeexcentriekeErdösvormdeoverigensook
alspersoonhetmiddelpuntvaneengroot
eninteressantnetwerkdatuitgebreidbestu-
deerdis.Zo’n509wiskundigenpubliceerden
tenminsteéénwetenschappelijkartikel
samenmetErdösendezehebbenheteer-
volleErdös-getal1.Degroepvanpersonen
diemetdezegroepvan509personengepu-
bliceerdheeft,maarnietmetErdöszelf,heeft
hetErdös-getal2endezegroepiszo’n6984
personengroot.
Laterbleekechterdathetrandommodelde
realiteitvannetwerkenindepraktijkonvol-
doendebeschreef.Hetprobleemwasgelegen
indeverdelingvanhetaantalverbindingen.
Inhetrandommodelvolgdedeverdelingvan
hetaantalverbindingenperknoopeenpois-
son-verdeling.Inwerkelijkheidbleekechter
spraketezijnvaneenheelandereverdeling:
eenexponentiëleafname(zieafbeelding5).
Groteencomplexenetwerkenblijkeninde
praktijkaltijdeenzeergrootaantalknopente
hebbenmeteenbeperktaantalverbindingen
eneennietteverwaarlozengroepmetzeer
veelverbindingen.Bijdepoisson-verdelingis
hetaantalknopenmetzeerweinigverbindingen
veelkleinerenisookdewaarschijnlijkheidvan
knopenmetzeerveelverbindingenrelatief
kleiner.Menspreektbijdeexponentiële
verdelingookwelvaneen‘scale-free’netwerk
omdathetnietmogelijkisomlokaalde
plaatsindeverdelingtebepalen.Dezeverde-
lingkanverklaardwordenvanuitdedynamiek
vannatuurlijkeprocessenmeteffectenals
‘thewinnertakesitall’,waarbijnieuwekno-
pensnellerzullenkoppelenaanknopendie
alveelverbindingenhebben,danaanknopen
metweinigverbindingen.
Afbeelding 4
Overgang van losjes
gekoppeld naar intens
gekoppeld netwerk
204 205
Woensdag18april
Eenandereopmerkelijkeeigenschapvandit
soortnetwerkenishetopvallendkleinaantal
stappendatnodigisomvaneenwillekeurige
knoopnaareenanderewillekeurigeknoopte
komen.Ditfenomeenstaatookwelbekend
als‘sixdegreesofseparation’.Dezeterm
vondzijnoorsponginonderzoeknaarhet
aantalstappendatnodigisomtweewille-
keurigepersonenopaardemetelkaartever-
bindenviaeenpadvanpersonendieelkaar
persoonlijkkennen.Ditiseenverrassend
resultaatwanneermenbedenktdathetaantal
aardbewonerszo’n6miljardisenhetaantal
mogelijkepadendoorditnetwerkastrono-
mischgrootis(zievooreenaanschouwelijke
uitlegvanditfenomeenStrogatz[2004]).In
tegenstellingtotrandomnetwerkenzijnniet
alleendeverbindingenmetdedirecteburen
vanbelang,maarveeleerdeverbindingen
dieburenhebbenmethunburen.Diteffect
noemtmenookwelde‘strengthofweakties’
endeeerdergenoemdeclusteringparameter
iseenmaatvoordezeverknoping.Bijhet
vindenvaneenbaanzijnvriendenvanvrienden
immersvaakbelangrijkerdandevrienden
zelf.Directevriendenleverennietdirect
nieuwemogelijkhedenop,terwijlvrienden
vanvriendenvoornieuweenonverwachte
mogelijkhedenkunnenzorgen.
Indevolgendeparagraafzullenwijeenaantal
anderevoorbeeldenderevuelatenpasseren
waarbijdegevolgenvandehiergenoemde
netwerkeigenschappenindaadwerkelijke
netwerkenaandeordekomen.
Netwerken overal
Hetdenkenintermenvannetwerkenenmeer
algemeenintermenvaninteractiestussen
objecten,waarvroegervooraldeeigenschap-
penvanhetobjectzelfbestudeerdwerden,
duiktdelaatstejareninveelwetenschapsge-
biedenop.Terillustratievandezeontwikke-
lingenvolgteenaantalreferentiesuitpopulair
wetenschappelijkepublicatiesindeweten-
schapsbijlagevanNRCHandelsblad.
Op12oktober2002staatineenrecensievan
eenboekvanRandallCollinsoverhetnetwerk
rondfilosofen:‘Watmaakteendenkertoteen
belangrijkfilosoof?Hetsocialenetwerkvan
deintellectuelegemeenschap’.Op27januari
2007merktdefysicusSanderTansineenarti-
keloveronderzoeknaardeevolutievan
eiwitmoleculenop:‘Eiwittenwerkenmeestal
samenmetanderemoleculenineennetwerk’
en‘Datdenetwerkstructuurbepalendkan
zijnvoordeevolutieiseennieuwinzicht’.
Op24december2005geeftdeneuroweten-
schapperMichaelGazzanigaineenartikel
overonderzoeknaarhetbewustzijnaan:‘Van
aljegedachtengaat98%overjouinrelatie
totanderepersonen.Deheledagdoor
vormenwetheorieënoveranderen,wieze
zijn,watzezullendoen,metwiezeomgaan.
Alsjeechtwiltbegrijpenwathetbreindoet,
zoujemoetenbestuderenhoehetmet
socialeinteractiesgaat.’Eenartikelvan29
januari2006overgedragvanapendoorde
bioloogFransdeWaalsluitdaaropaan:‘Wij
zijnvoortdurendbezigmetnon-verbalesigna-
lenenwijmensenzijndaarwaarschijnlijkook
heelgoedin,maarhetgaatgrotendeels
onbewust.’en‘Veelnon-verbalecommunicatie
isergbelangrijkvoordeonderlingemachts-
verhoudingen’.
Eenaantalnetwerkfenomenenisdeafgelo-
penjarengrondigbestudeerd,vooraldoor
wiskundigenentheoretischefysici.Een
opvallendeisdestudienaardedatabasevan
filmacteurs[Watts,2003].Deinternetmovie
databasebevat150duizendfilmsen300
duizendacteursdiegespeeldhebbeninfilms
uitdehelewereldvanafhetbeginvanhet
filmtijdperk.Zo’n110duizendfilmsen225
duizendacteursvormeneengekoppeldnet-
werk.Tweeacteurszijnmetelkaarverbonden
wanneerbeidenindezelfdefilmsmeege-
speeldhebben.Opvallendeeigenschappen
vandezedatabasezijndekortegemiddelde
afstandtussentweeacteurs(minderdan4
acteurs)endehogewaardevandeclustering
(ongeveer0,8),hetgeenbetekentdatacteurs
diedirectgekoppeldzijnaaneenbepaalde
acteur,onderlingookweersterkgekoppeldzijn.
Afbeelding 5
Verdeling van het aantal
knopen in het random
model en het sacale-free
model [Barabási, 1999]
206 207
Woensdag18april
Vergelijkbarefenomenenwerdengevonden
bijstudiesvanelektriciteitsnetwerkenofhet
neuralenetwerkvandewormC.Eleganas.
Ditsoortonderzoeklevertenerzijdsinzicht
opoverdeeigenschappenvannetwerken,
maarisookgerichtoppraktischevraagstel-
lingen.Doorhetmodellerenendoorrekenen
vannetwerkwordenbijvoorbeeldkwetsbaar-
hedenincommunicatienetwerkenzichtbaar
ofpatronenindeverspreidingvanbiologische
virussenofcomputervirussen[Barabási,2002].
Netwerken in het onderwijs
Hethogeronderwijsmaaktdelaatstejaren
eenontwikkelingdoorwaarbijenerzijds
nieuweonderwijsvormentoegepastworden
enanderzijdsmeerenmeergebruikgemaakt
wordtvantechnologieomhetonderwijs-
procestefaciliteren.KarinNurmela[Nurmela,
1999]gebruikteenmodelbijhetbestuderen
vanlogbestandendieontstaanbijonder-
wijsprocessenindecontextvancomputer
supportedcollaborativelearning.Zijmaakt
daarbijonderscheidtussentweemetaforen:
deacquisitiemetafoorendeparticipatie-
metafoor.Deacquisitiemetafoorstelthet
leerprocesbijdeindividuelelerendevoorop.
Delerendevergaartkennisenvaardigheden
endeacquisitiekanalseenpersoonlijke
verworvenheidbeschouwdworden.
Departicipatiemetafoorplaatsthetgezamen-
lijkelerenvoorop,waarbijhetuitoefenen
vanvaardigheden,dediscussieenhetuit-
voerenvanactiviteitenmetanderestudenten
vooropstaat.Indeleerprocessenvande
masteropleidingvandefaculteitInformatica
vandeOpenUniversiteitNederland,wordt
hetlereninbeidemetaforenindepraktijk
gebracht.Indeafgelopenjareniscompeten-
tiegerichtonderwijsingevoerdomstudenten
betervoortebereidenophetafstuderen,
waarbijookhetsamenlereneenbelangrijke
rolheeftbijeenaantalvakken.Ookdecom-
munityvormingoverdecursussenheenwordt
alseenbelangrijkinstrumentgezienomstu-
dentenineencontextvanlerenopafstand,
tochgroepsgewijskennistelatenmakenmet
dewetenschappelijkegemeenschap.Ditpro-
cesspeeldezichtotvoorkortnogveelalafin
fysiekebijeenkomstenopeencentralelocatie.
VanwegehetafstandskaraktervandeOUNL
kannietiedereenhieraaninvoldoendemate
deelnemen.BedenkdaarbijdatdeOUNLniet
alleenNederlandsestudentenheeft,maar
ookeenforsgroeiendaantalVlaamsestuden-
ten.Terondersteuningvandeacademische
vormingiseenportalingerichtwaardecirca
100masterstudentendemogelijkheidhebben
omeenprofielintevullen.Menkanvoor-
alsnogalleenaangeveninwelkeinformatica-
domeinenmengeïnteresseerdisenmet
welkecursussenmenmomenteelbezigis.
Dezeinformatiebiedteeneerstemogelijkheid
omstudenteninzichttegeveninindividuele
activiteiteneninteressesendaarmeeinhun
onderlingerelaties.Opdezemanierkan
menelkaarbijvoorbeeldondersteunenbij
hetvindenendefiniërenvaneengeschikte
afstudeeropdracht.Voordestafbiedtdein-
formatieuitdecommunitymogelijkhedenom
inzichttekrijgenindeclusteringvan
voorkeurenvoorinhoudelijkeinformatica-
domeineneninzichtinhetstudeergedrag.
Afbeelding6bevateentweetalafbeeldingen
die(delenvan)hetnetwerkvanuitverschil-
lendebenaderingenvisualiseren.
Afbeelding 6
De cluster map en netwerkgraaf
visualiseren in welke mate studenten
interesse voor cursussen en
informaticadomeinen delen
Recentiseenexperimentgestartwaarbij
studentengevraagdisomeenaantalcruciale
begrippendiementegenkomtbijhetmaken
vaneenliteratuurstudieophetgebiedvan
communicatietechnologie,intevoerenineen
wiki.Tevenswordtdezestudentengevraagd
omkritischtereflecterenopreedsaanwezige
begrippenindezewiki.Doorstudentente
lerenkritischtekijkennaarcentralebegrippen
enhuninterpretatiesineenbepaaldecontext,
wordteenaantalwezenlijkeacademische
vaardighedengeoefend.Omdatindewiki
preciesbijgehoudenwordtwiewelkebegrip-
peninvoertofwijzigtenwiecommentaren
levert,ontstaattevenseennieuwemogelijk-
heidomhetnetwerkteanalyserendat
ontstaattussenpersonenenbegrippen.
Hetonderzoeknaardebruikbaarheidvan
netwerkmodellenen-visualisatiesalsonder-
steunendinstrumentvoorcommunityvorming
enalsfeedbackinstrument,speeltzichin
eersteinstantieafbinnendegeschetsteon-
derwijscontextvandemasteropleiding.Het
onderzoekrichtzichineersteinstantieophet
beantwoordenvandeonderzoeksvragenvia
simulatiesenhetobserverenvandenetwerk-
structureninhetonderwijsproces.Ineen
laterstadiumzalnagegaanwordenopwelke
manierdenetwerkstructurenalsfeedback-
instrumentingezetkunnenworden.
Conclusies
Erkomtbinnenvirtuelecommunitiesenleer-
omgevingenzeerveelinformatiebeschikbaar
overonderlingerelatiestussenpersonen.Dit
biedteeneindeloosaantalmogelijkhedenom
(dynamische)relatiesinzichtelijktemakenen
terugtekoppelennaarhetleerproces.Ditkan
destudenthelpenomheteigenleerproces
teevaluerenenbiedtinzichtinplaatsenwaar
veelofnetweinigactiviteitenzijn.Destaf
kanopeennieuwemanierinzichtkrijgenin
activiteitenwaarstudentenmeebezigzijn.
Wijzieneenontwikkelingwaarbijvisualisaties
vannetwerkstructurenenterugkoppelingvan
activiteiteninnetwerkvormeenbelangrijke
bijdrageleverenaanhetinzichtelijkmaken
vanvirtuele(onderwijs)processen.
208 209
Woensdag18april
Webverwijzingen
Theinternetmoviedatabase:www.imdb.com
VriendennetwerkLinkedIn:www.linkedin.com
Literatuur
Barabási,Albert-László,Linked: the new
science of networks,PerseusBooksgroup,2002
Barabási,Albert-László,Emergence of scaling in
random networks,Science286,1999
Broder,Andrei,Graph structure in the web,
ProceedingsoftheNinthInternationalworld
widewebConference,Elsevier,2000
Buchanan,Mark,Nexus: Small worlds and the
groundbreaking science of networks,W.W.Norton
&Compan,2002
KariNurmela,Evaluating CSCL Log Files by
Social Network Analysis, Proceedings of the 1999
conference on Computer support for
collaborative learning
Strogatz,Steven,Sync:Howorderemerges
fromchaosintheuniverse,natureanddaily
life,Hyperion,2004
Watts,DuncanJ.,Sixdegrees:Thescienceofa
connectedage,W.W.Norton&Company,2003
Auteursgegevens
Mofers,FJM,dr.ir.,universitairhoofddocent,
faculteitInformaticaOpenUniversiteit
Nederland,Valkenburgerweg177,
Forensic IntelligenceeenleerlijninForensischOnderzoekvanuit
hetICTPerspectief
Cor Veenman
Marcel Worring
IntelligentSystemsLabAmsterdam(ISLA)
InformaticaInstituut,UniversiteitvanAmsterdam
AfdelingDigitaleTechnologie&Biometrie
NederlandsForensischInstituut,DenHaag
Samenvatting
ForensischICTonderzoekofForensicIntelligenceisvaak
gecompliceerdenstelthogeeisenaandeonderzoekers.
Voordeopleidingvandezeonderzoekersisechtereen
leemteinhethogeronderwijs.HetInformaticaInstituut
vandeUniversiteitvanAmsterdam(UvA)heeftsinds
eenaantaljaaruiteenlopendeactiviteitenontplooidop
hetgebiedvanforensicintelligence.Ditheefteronder
meertoegeleiddattussenhetIntelligentSystemsLab
Amsterdam(ISLA)endeafdelingDigitaleTechnologie
&BiometrievanhetNederlandsForensischInstituut
(NFI)eenstructurelerelatieisgeformaliseerd,waarin
gezamenlijkonderzoekwordtgedaan.Recentisdeze
samenwerkingverbreedenismetdeHogeschoolvan
Amsterdam(HvA)eenleerlijnontwikkeld.Dezeleerlijn
bestaatuiteenminorForensicIntelligenceenSecurity
binnendeopleidingTechnischeInformaticavandeHvA
eneenM.Sc.programmaForensicIntelligencebinnen
deopleidingArtificialIntelligencevandeUniversiteitvan
Amsterdam.Inditschijvenzettenweuiteenhoeinde
leerlijndeForensicIntelligenceindeICTgeworteldisen
hoeditmogelijkhedenbiedtomonderwijstekoppelen
aaneenmaatschappelijkrelevantonderwerpzonder
afbreuktedoenaankwaliteitvandeopleiding.
Keywords
ForensischOnderzoek,MasterAI.
Cor Veenman
Afsluitende borrel NIOC 2007
rondom Auditorium van de
Hogeschool van Amsterdam
210 211
Woensdag18april
Inleiding
Forensischonderzoeksteltopverschillende
vlakkenhogeeisenaanonderzoekers.De
onderzoekersinditveldhebbentraditioneel
eenachtergrondindeexactewetenschappen,
ofeenjuridischecontext.Ombetergeoutil-
leerdtezijnvoorhetforensischedomein
wordtsindskorteenM.Sc.programma
ForensicScienceaangebodenaandeUvA.
Echter,tenbehoevevanforensischICT
onderzoekwordtopditmomentnoggeen
gerichteopleidingaangeboden,terwijlde
ontwikkelingenjuistinditveldsnelgaan.
Zogroeitdeomvangvanmultimediabestanden
inzakenonderzoekexplosiefennemen
omvangenvormenvantelecommunicatie
engegevensuitwisselingmetdedagtoe.
ForensischICT-onderzoekerskrijgendaardoor
steedsomvangrijkereencomplexerezaken
teverwerken.Ditleidttotsterkebehoefteaan
ondersteuningdoormiddelvanintelligente
verwerkingvandergelijkegegevensstromen.
Ookishetnietonbelangrijktevermeldendat
doordemediadeinteressenaarforensischon-
derzoekgewektwordt.Denkaanprogramma’s
mettitelsals‘CrimeSceneInvestigation’.We
ziendanookdatopdiverseplekkennieuwe
opleidingenwordengepresenteerddiedit
uitbuiteninhunmarketingactiviteiten.
Echtereenopleidingkanpasechtediepgang
verkrijgenalsdecontextwaarinhetonderwijs
plaatsvindteensolidebasisheeft.
HetIntelligentSystemsLabAmsterdam
(ISLA)vandeUniversiteitvanAmsterdam
heeftgedurendeeenaantaljaaruiteenlopen-
deactiviteitenontplooidophetgebiedvan
forensischonderzoek.Ditheefteronder
meertoegeleiddattussenhetIntelligent
SystemsLabAmsterdamendeafdeling
DigitaleTechnologie&Biometrievanhet
NederlandsForensischInstituut(NFI)een
structurelerelatieisgeformaliseerd,waarin
gezamenlijkonderzoekwordtgedaan.Verder
iseenconvenanttussendeHogeschoolvan
Amsterdam(HvA),hetNFI,dePolitie
AcademieendeUvAgetekendvoorsamen-
werkingophetgebiedvanforensisch
onderzoekenonderwijs.Eendergelijke
samenwerkingisuniekinNederland.
Omdeleemteophetgebiedvanforensisch
ICT-onderzoektevullenheeftditconsortium
eeninitiatiefgenomenomeenpassend
leertrajectopzowelberoeps-alsacademisch
niveauvormtegeven.Dittoegespitst
onderwijsvoorforensischICT-onderzoek
kanhetforensischzaakonderzoekeensterke
kwalitatieveimpulsgeven.Ookvooracade-
mischeonderzoeksprojectenishetgerichte
onderwijsvanbelang.Academischonderzoek
vindtvooralplaatsdoorAIO-projecten,die
ondermeermoetenleidentotnoodzakelijke
modelvormingvoornieuweprobleemstellingen
inhetforensischedomein.Eengoede
voorbereidingenondersteuningvanuiteen
gedegenonderwijsbasisgevenhierbijeen
grotevoorsprong.
Inhetnuvolgendezullenweingaanophoe
wijhetvakgebiedforensischICT-onderzoek
ofForensicIntelligencedefiniëren.Wezullen
uitweidenoverdesamenwerkingopditvlak
tussenhetISLAendeanderebetrokken
partijen.Webeschrijvendeopbouwen
inhoudvandeleerlijnForensicIntelligenceen
tenslottegevenweeenindrukvanhettype
onderzoekdatmomenteelinsamenwerking
uitgevoerdwordt.
Forensic Intelligence
ForensicIntelligencebetrefthetsystematisch
verwerkenvanzaakgegevensleidendtot
tijdige,relevante,bruikbare,betrouwbareen
nauwkeurigeintelligenceinformatie.Indit
procesiseenaantalaspectenteonderscheiden
waarbijICTeenwaardevollerolkanspelen.
Data verzameling en digitalisering
Omhetmogelijktemakenomopenig
momentinhetforensischeprocesICT-
ondersteuningtebiedenishetvanbelang
datdesporenenanderezaakgerelateerde
datadigitaalbeschikbaarkomen.Eerstishet
nodigderelevantegegevensteverzamelenen
teselecteren.Vervolgenszijnafhankelijkvan
hettypespoorverschillendedigitaliserings-
stappenmogelijk.Foto-envideomateriaalvan
sporenenplaatsdelict(PD)enuittoezicht-
camera’szijntegenwoordigmeestalal
digitaal,maarvoorandersoortigesporenals
menselijkbloed,chemischestoffenenkruids-
porenzijnmetingennodigomdesamenstel-
lingvasttestellenendigitaalopteslaan.
Integratie van data en andere bronnen en
gestructureerde opslag
Wanneerdedataeenmaalindigitalevorm
beschikbaaris,biedtICTdemogelijkheid
omverschillendeaaneenzaakgerelateerde
sporenenanderegegevensteintegrerenin
eengestructureerdedatabase.
Data analyse en visualisatie
Isdedataeenmaalopgeslagenineenge-
structureerddigitaalformaat,dandient
dedatazogevisualiseerdwordendatde
forensischonderzoekermeerinzicht
verschaftwordt.Verderiseenscalaaan
analysemethodenmogelijkomefficiëntin
bijvoorbeeldmultimediabestandentezoeken
alsmedeomcomplexeverbandentevinden.
Presentatie van analyseresultaten en
forensische toepassing
Intelligenceinformatiedieuitdeanalysenaar
vorenkomtdientineengeschiktevormaan
deforensischonderzoekeraangebodente
worden.Hierbijspelenbewijswaarde,onzeker-
heidsmargesenvisualisatievanverbanden
alofnietinrelatietotdeoorspronkelijke
gegevenseenrol.OokhierisICT-onder-
steuningessentieel.
Samenwerking
Wezullennueenoverzichtgevenvandebij
desamenwerkingopforensischonderwijs
enonderzoekbetrokkenpartijenenwelke
relatieseralvormgegevenzijn.
Intelligent Systems Lab Amsterdam
HetIntelligentSystemsLabAmsterdamricht
zichaljareninonderzoekenonderwijsop
deintelligenteverwerkingvanallerhande
bronmateriaal.Belangrijkespeerpuntenzijn
deanalysevanmultimediadata,verwerking
vangestructureerdeenongestructureerde
tekstdocumentenenautonoomlerende
systemen.Sindseenaantaljaarheeftde
groepuiteenlopendeactiviteitenontplooid,
waarbijdezetechniekenwordentoegepastop
212 213
Woensdag18april
hetgebiedvanforensischonderzoek.Hierbij
zijnpartnerszoalshetNFIendeNederlandse
politiebetrokken.
Nederlands Forensisch Instituut
HetNederlandsForensischInstituut,een
onderdeelvanhetMinisterievanJustitie,
heeftalstaakeenbijdrageteleverenaanhet
oplossenvanmisdrijvendoorhetuitvoeren
vantechnisch-enwetenschappelijkonder-
zoek.Sindsenkelejareniseenstructureel
gezamenlijkonderzoeksprogrammavan
krachttussendeUvAenhetNFIophetThe-
maOntsluitingvanDigitaleSporen(TODS).
Ondermeerwegensdegrotehoeveelheden
multimedialegegevensdieookbijhetNFI
omgaan,isditprogrammagekoppeldaan
MultimediaN,eenlandelijkBSIKProject.
MultimediaNiseengrootschaligprojectmet
alsmissie‘kennisontwikkelingenkennis-
opnamevanmultimediatechnologievoorde
informatie-intensieveencompetitievekennis-
maatschappijvandetoekomst’.
AlsonderdeelvanTODSisaanhetNFI
eenuniversitairdocentForensischeInfor-
matiekundeaangesteldommedevormte
gevenaanhetacademischeonderwijsen
onderzoek.Verderiseenwetenschappelijke
programmeuraangesteldomdevertaalslag
vanonderzoeksresultatennaarforensische
toepassingtemaken.
Forensic Science
Sinds1september2006heeftdeUvAeen
geaccrediteerdtweejarigM.Sc.programma
ForensicScience.Ditiseenprogramma
waarinvoormetnamedeexactewetenschap-
pen(o.a.biologie,scheikunde,natuurkunde,
engeografie)eenbreedforensischprogramma
wordtaangeboden.Degenoemdevak-
gebiedenhebbenreedseenlangeforensische
geschiedenis.ICTalsonderwerpvanonder-
zoekalsookICTalsmiddelomonderzoekte
doenisvanrecenterdatum.Dezeaspecten
komenjuistinhetprogrammaForensic
Intelligencenaarvoren.Omdaterdaarnaast
eenduidelijkgemeenschappelijkebasisis,
wordteenaantalvandevakkenindetwee
programma’sgedeeld.
Convenant
Recentiseenconvenantgetekendtussende
UvA,deHvA,dePolitieAcademieenhetNFI
voorsamenwerkingophetgebeidvanforen-
sischonderzoekenonderwijs.Ditconvenant
heefttotdoelhetoprichtenen
instandhoudenvaneeninternationaalvoor-
aanstaandExpertisecentrumophetgebied
vanForensischWetenschappendatzich
zoweloponderzoekalsonderwijsricht.Inde
contextvanditdocumentrichtenweonsop
deForensicIntelligenceaspectenvanhet
convenant,ofwelophetforensischeICT-
onderwijsen-onderzoek.
De Leerlijn
DeleerlijnForensicIntelligenceheeftzijn
beslagaanzoweldeUvAalsdeHvA.Bijde
HvAwordteenminoraangebodendiemede
eenvoorbereidingisvoorhetM.Sc.
programmaaandeUvA.
De Minor Forensic Intelligence and
Security HvA
DeminorForensicIntelligenceandSecurity
heeftalsdoelommeteensolidebasisinde
TechnischeInformaticakennistemakenmet
hetforensischvakgebied.Onderdeelvande
minoriseenaantalcursussenomkennisop
tedoenmetsecurityaspectenvancomputer-
systemen,biometrischeherkenningeneen
projectwaarineenpraktischcomputerforen-
sischprobleemaangepaktwordt.
Programma Forensic Intelligence UvA
HetM.Sc.programmaForensicIntelligence
aandeUvAisgebaseerdopvierthema’sdie
gerelateerdzijnaandeeerdergenoemde
onderdelenvandeforensicintelligence.Het
eerstethemarichtzichophetverkrijgenvan
desporenindigitalevorm,ofwel,hetdigitali-
serenvanfysiekesporenzoalsbiometrie,het
3-Dscannenvandeplaatsdelict,hettappen
vaninternetenandertelecomverkeerenhet
vastleggenvandeinhoudvanharddisksen
video’svantoezichtcamera’s.Hettweede
themaheeftbetrekkingopdeintegratievande
digitalespoorgegevensmetjuridischekennis
enkennisvanhetdomeinvandesporen.Dit
resulteertinstate-of-the-artXMLdatabases
waarindergelijkeheterogeneinformatie
efficiëntdoorzochtkanworden.Hetderde
themaconcentreertzichopdefundamentele
forensischeprocessen:identificatie,classifi-
catieenindividualisatie.Doortoepassingvan
multidimensionaleinformatievisualisatie
endataminingtechniekenkanintelligence
informatieverkregeneninzichtelijkgemaakt
worden.Hetvierdethemarichtzichophet
toepassenenpresenterenvandeonderzoeks-
hypothesenenkennis.Belangrijkeaspecten
zijnPDreconstructievoorhettestenvan
scenario’s,kennisextractieenbewijsevaluatie.
Casussen
OmeenideetegevenvanhettypeICT-onder-
zoekdatzichvanuithetforensischdomein
aandient,sommenwehieronderenkele
voorbeeldenopvanlopendenaanvangend
onderzoek.
3-D Reconstructie van de Plaats Delict
Debelangrijksteredenomdeplaatsdelict
tijdigenzocompleetennauwkeurigmogelijk
vastteleggen,isdatdeplaatsdelictmeestal
zeertijdelijkbeschikbaarisvooronderzoek.
Omdeforensischonderzoekersvervolgens
zoveelmogelijkteondersteuneninhettesten
vanscenario’senhetrelaterenvansporen
enbewijsaandezaak,isgewerktaaneen
3-DvastleggingenvisualisatievandePD.In
tegenstellingtotveelcommerciëlesystemen
isdeaanpakgebaseerdopvideo-opnamen,
waardooreenvoudigerendusvakervooreen
dergelijkevastlegginggekozenkanworden.
Biometrie voor de Herkenning van Personen
Inzaakonderzoekisveelaldevraagwelk
persoongekoppeldkanwordenaaneen
spoor.Biometrischekenmerkenalsvinger-
214 215
Woensdag18april
afdrukkenenDNA-profielenuitmenselijk
celmateriaalspelendaarbijeenessentiëlerol.
Opditvlakzijnverschillendeonderzoeks-
projectengaandealshetcombinerenvan
biometrischekenmerkenenverkenningvan
andersoortigebiometrischekenmerken.
Herkenning van Kinderporno op
Videomateriaal
Hetinbezithebbenvankinderpornoiszoals
bekendstrafbaar.Hetvindenervanopeenin
beslaggenomencomputersysteemmet
honderdenurenvideomateriaalisechterfy-
siekmaarookpsychischbelastend.Momen-
teelwordtaanhulpmiddelengewerktdieeen
deelvanditzoekwerkkunnenautomatiseren.
Vaststellen van verbanden in een zakendatabase
Bijdeverschillendepolitiediensteniseen
groeiendbewustzijndatineenverzameling
vanzaak-enincidentgegevenswaardevolle
intelligenceinformatiebeslotenkanliggen.
Omdatdeverbandenstatistischvanaardzijn
enbetrekkinghebbenopvelegegevenstege-
lijkishulpvandataminingtoolsonontbeer-
lijk.Ophetgebiedvanforensicminingiseen
onderzoeksprojectgaandeomwaardevolle
verbandenenandereintelligenceinformatie
teontsluiten.
Conclusie
Inhetvoorafgaandehebbenwelatenzien
hoedeuniekeleerlijnForensicIntelligence
isvormgegevenenhoedezeisingebedin
hetforensischonderzoek.Deleerlijnlevert
eenvolledigeafdekkingvanonderwijs,van
beroepsopleidingviaacademischemastertot
eenAIO-onderzoeksprogramma.
216 217
Woensdag18april
Bestuur
Hetbestuurisverantwoordelijkvoordeorganisatie
vanhetNIOCenbestaatuitdevoorzitter
HansFrederik(NGI),MarjanFreriks(hbo),
KeesvanLoon(hbo),HenkvanLeeuwen(hbo),
ReinSmedinga(wo),JaapZwaan(bedrijfsopleiders)
enMarkVlasblom(mbo).
Programmacommissie
Deprogrammacommissieheefthetinhoudelijke
programmavanNIOC2007samengesteld.Deze
commissieiseenafspiegelingvandevijfsectoren
enbestaatditjaaruitdevoorzitterJanBergstra(wo),
JosBaeten(wo),RenéTönissen(hbo),
HansBlankendaal(mbo),PietervanderHoeven
(vo),MarijkeSloots(vo),LennartSloof(bedrijfs-
opleidingen)enHansFrederik(bestuurNIOC).
Deprogrammacommissieistebereikenvia:
Samenwerkingspartners
NIOCwerktsamenmeteengrootaantal
partners:Hbo-I,deHaagseHogeschool,Saxion
Hogescholen,HogeschoolvanAmsterdam,
UniversiteitvanAmsterdam,UniversiteitTwente,
OpenUniversiteitNederland,vrijeUniversiteit
Amsterdam,WageningenUniversiteit,Technische
UniversiteitEindhoven,RijksuniversiteitGroningen,
LoketMBO-ICT,ECABO,I&I,EXIN,ROC
Amsterdam,LogicaCMGAcademie,NGI,Tinfon,
Edict,SURF,NIO,InformatieenSunMicrosystems.
Samenzorgenwijvoorkennisuitwisselingover
hetict-eninformaticaonderwijsenondersteunen
elkaardaarwaarnodig.Mededankzijdesamen-
werkingspartnersisNIOC2007totstandgekomen.
Sponsoren
NIOC2007werdmedemogelijkgemaaktdoor
haarsponsoren.HetbestuurvanNIOCdankt
daarvooralonzesponsoreneninhetbijzonderde
hoofdsponsorenGetronicsPinkRoccadeenOracle
alsmedeonzesubsponsorenCardsICTSolutions&
SunMicrosystems&SARAReken-en
NetwerkdienstenendeDienstMaatschappelijke
OntwikkelingvandegemeenteAmsterdam.
Sponsoren
218 219
Met dank aan:
Fotografie:EdLonnee
(allefoto’sinditboek-behalvefoto’sauteurs-zijndoorEdLonneegemaakt)
Vormgeving:MariseKnegtmans
Top Related