Voorpublicatie Zoni. De vergeten Holocaust van Zoni Weisz

Zoni Weisz_Vergeten Holocaust HR v2 DEF 20-01-16 17:05 Pagina 2

zoni weisz

DEVERGETEN

HOLOCAU ST

Mijn leven als Sinto, ondernemer en overlevende

uitgeverij luitingh-sijthoff


De uitgever heeft ernaar gestreefd alle rechten op teksten en illustraties,

zoals die zijn opgenomen in dit boek, te regelen met de rechthebbenden.

Met eventuele vragen kan men zich wenden tot de uitgeverij.

© 2016 Zoni Weisz en

Uitgeverij Luitingh-Sijthoff B.V., Amsterdam

Woord vooraf © 2016 Anne Frank Stichting, Amsterdam

Alle rechten voorbehouden

Omslagontwerp: Marry van BaarAuteursfoto: Bonnita PostmaOntwerp binnenwerk: Wim ten Brinke

isbn 978 90 245 6993 9

nur 320

www.lsamsterdam.nl

www.boekenwereld.com


Voor Ellydie mij alles gegeven heeft


Duisternis kan geen duisternis verdrijven,alleen licht kan dat.

Haat kan geen haat oplossen,alleen liefde kan dat.

Martin Luther King


inhoud

Woord vooraf – Ronald Leopold 9Inleiding 13

1 Een wereld die er niet meer is 152 De overlevende 343 In de vuurlinie 58

4 Hoe ik heet 795 De oude koningin 108

6 ‘Nobele wilde’ in Amsterdam 1257 Deurtjes in mijn hoofd 1528 Verbod en erkenning 176

9 Opkomen voor ons recht 19710 Het monster heeft zijn tanden verloren 219

11 Vast op het Drielandenpunt 240

bijlagen

Stamboom van Zoni Weisz 256Korte geschiedenis van de Sinti en Roma 258

Kaart migratie Roma en Sinti 278Kaart verspreiding Porajmoskampen in Europa 280

Woordenlijst Romanes 282Bibliografie 283

Een Sinti-lied 284Verantwoording van foto’s, illustraties en documenten 288


woord vooraf

Weinig periodes in de geschiedenis confronteren ons zoindringend met onszelf als de Tweede Wereldoorlog. De

gebeurtenissen tijdens de oorlog, in het bijzonder de vervolgingvan bepaalde bevolkingsgroepen, tonen patronen van mense-lijk denken en handelen die niet uniek zijn voor een bepaald tijd-vak. Ze laten zien waartoe wij in staat zijn, welke keuzes wij ma-ken en wat de gevolgen zijn van die keuzes voor onszelf, vooranderen en voor de samenleving waar we deel van uitmaken.Daarom biedt de Tweede Wereldoorlog nog altijd een moreelijkpunt voor nieuwe generaties.

Voor Otto Frank, de vader van Anne en de enige overlevendevan de acht onderduikers uit het Achterhuis, was leren van degeschiedenis de belangrijkste drijfveer voor het uitgeven vanhet dagboek van zijn dochter en de openstelling van het Ach-terhuis voor het publiek. Het dagboek en het Anne Frank Huismoesten in zijn optiek bijdragen aan een betere wereld dan diewaarin hij zijn gezin had verloren. Hij koos er bewust voor omzijn persoonlijke tragedie te verbinden aan een missie die ge-richt was op het bestrijden van discriminatie en racisme, van dehaat tussen bevolkingsgroepen en religies.

Het levensverhaal van Zoni Weisz dat in dit boek is opgete-kend reikt ons ook een les van de geschiedenis aan. Die les ismisschien in de eerste plaats wel het besef hoezeer het leven vaneen mens door de oorlog is getekend. Op de adressen en plek-ken uit zijn jeugd hebben zich nieuwe realiteiten aangediend diede gebeurtenissen uit de oorlog hebben overwoekerd. Maar wiebijvoorbeeld een stad als Zutphen goed wil begrijpen ontkomt

. 9 .


er niet aan om de tragedie van de Laarstraat tot zich te nemen.Een andere les is vervat in de vaak aangehaalde woorden ‘Nooitmeer…’. Ze staan symbool voor de morele opdracht die we aande periode 1933-1945 ontlenen en die verschillende vormenaanneemt. We strijden tegen discriminatie en racisme, we zet-ten ons in voor de bescherming van kwetsbare minderheden,we blijven niet passief toekijken als voor onze ogen onrecht ge-schiedt, we steken de helpende hand uit naar hen die vervolgdworden, we negeren bevelen die tegen onze fundamentelewaarden indruisen. Oorlog en vervolging zijn mensenwerk enwe doen er dan ook goed aan om proberen te begrijpen wat ge-wone mensen in een beschaafd deel van de wereld in korte tijdertoe gebracht heeft onmenselijke daden te verrichten. Ditboek zet aan om daarover na te denken.

Maar behalve de morele opdracht van ‘Nooit meer…’ en hetbesef dat ons land getekend is door de oorlog is er nog een les tetrekken uit dit bijzondere levensverhaal. Het is een les die nietverbonden is aan de in Holocaust-educatie veel gebruikte rollenvan daders, helpers of omstanders, maar een les die voortvloeituit het perspectief van hen die slachtoffer zijn geworden van devervolging. Dat is een ingewikkeld perspectief, omdat slacht-offers van vervolging door de nazi’s over het algemeen nauwe-lijks de mogelijkheid hadden om hun handelen door keuzes telaten beïnvloeden. Er past dus grote terughoudendheid om hunhandelen langs een morele meetlat te leggen, laat staan om ermorele lessen uit te trekken. Maar dit boek toont aan dat we welop een andere manier kunnen leren van hen die in de oorlog aanvervolging en de dreiging van vernietiging hebben blootge-staan. Het levensverhaal van Zoni Weisz laat ons zien hoe jevanuit een onmenselijke situatie je menselijkheid kan terug-winnen, het laat ons zien hoe peilloos verdriet niet in de weghoeft te staan van een betekenisvol leven, het laat ons zien hoeeen levensweg niet alleen wordt bepaald door de tragedies uithet verleden maar ook door de keuzes voor een betere toe-

. 10 .

zoni weisz


komst. Het laat ons zien dat de namen Johan en Zoni verschil-lende werelden vertegenwoordigen die toch in één persoonkunnen worden verenigd. Het laat ons zien dat de levenskrachtkan overwinnen en ons en onze omgeving in bloei kan zetten.Daarmee is dit boek, net als het dagboek van Anne Frank en hetAnne Frank Huis, niet alleen een aangrijpend eerbetoon aan dedierbaren die door de nazi’s zijn vermoord, maar bovenal eenles die ons leert om mens te zijn.

Ronald Leopold,algemeen directeur Anne Frank Stichting, Amsterdam

. 11 .

woord vo or af


inleiding

Geen mens is slechts één ding. We hebben een nationali -teit, een studie, een beroep, een gezin. Dit boek gaat over

alle dingen die ik ben of ben geweest in mijn leven. Ik ben eenechtgenoot, vader, grootvader, bloemist, ontwerper, een Sintoen een overlevende van de Holocaust. Geen van deze individu-ele zaken vertellen mijn verhaal, maar samen maken ze mij totwie ik ben.

Voor dit boek heb ik uit mijn geheugen moeten putten. Voor-al wat betreft mijn vroegste jeugd heb ik vrijwel geen anderebronnen dan mijn eigen herinneringen. Hoewel mijn geheugengoed is, ben ik natuurlijk niet onfeilbaar. Bovendien moet ik re-kening houden met de regels waaraan alle Sinti zijn gebonden.Ik kan – vooral waar het gaat om onze gebruiken – niet alles ver-tellen, daarmee zou ik ongeschreven regels overtreden. Daar-naast wil ik de privacy van sommige mensen beschermen.

Ik hoop dat mijn verhaal steun kan geven aan iedereen die eenmoeilijke start heeft gehad in het leven. Je kunt veel overwinnen,als je maar wilt en je de juiste personen vindt om je te helpen.

Bij dit boek – en bij zoveel andere dingen die ik doe – heb ikveel hulp gehad van mijn vrouw Elly. Dat waardeer ik ontzet-tend. Ik dank ook journalist en schrijver Philip Dröge voor hetzetten van punten en komma’s op de juiste plekken.

Ik dank mijn tante Leen, Annie en Gonnie die me in de don-kerste periode van mijn leven liefdevol opnamen in hun gezinen me zo een toekomst gaven.

Zoni Weisz, december 2015

. 13 .


1

EEN WERELD DI E ER N I ET M EER IS

Het is een dag als alle andere. Vanuit mijn woonhuis op deeerste verdieping aan de Amsterdamse Zeilstraat loop

ik de trap af naar mijn winkel op de begane grond.Het schemert nog een beetje, dus doe ik eerst de lampen aan;

dan haal ik de deur van het slot voor het personeel dat zo komt.Ik check zoals altijd de agenda om te zien wat voor bestellingener staan genoteerd. Zo weet ik ongeveer hoe mijn dag eruit gaatzien.

De koude ochtendlucht komt me tegemoet als ik, zoals elkedag, naar buiten stap om een blik op de etalage te werpen. Diestaat er nog mooi bij. Dit is de beste en mooiste bloemenwinkelvan Amsterdam-Zuid, misschien wel van de hele hoofdstad, endat zie je vanaf de buitenkant. De etalage is mijn trots en mijnvisitekaartje.

Het is niet alleen mijn zaak waar ik zeer gelukkig mee kanzijn. Ik ben nog geen dertig en alles loopt op rolletjes; mijn le-ven voelt compleet. Boven is mijn vrouw onze pasgeboren zoonSander aan het voeden. Twee weken oud is hij, mijn eerste kind.Ik heb nooit geweten dat een mens zo zielsveel om een anderkan geven.

Maar waarom voel ik me dan zo ontzettend belabberd? Mijnvoeten zijn van lood; elke stap die ik neem kost veel moeite; eenscherp mes lijkt diep in mijn lijf te steken. Hoewel ik acht uurheb geslapen, ben ik volkomen afgemat.

Terwijl ik kijk naar de mensen die met fiets en tram naar hunwerk snellen, voel ik een verdriet dat ik nauwelijks kan bedwin-

. 15 .


gen. Het is een oud en diep zeer, dat ineens in me naar boven isgekomen. Bijna was ik vergeten dat het in me zit.

De afgelopen nacht heb ik een afschuwelijke droom gehad.Met mijn pasgeboren zoon in mijn armen liep ik over een be-sneeuwde vlakte. Het was ijskoud; de wind sneed door de lom-pen die ik droeg. We waren niet alleen. Om me heen strompel-den honderden anderen door de nacht: mannen, vrouwen,kinderen. We werden opgejaagd door soldaten met honden, diealmaar schreeuwden dat we niet mochten stoppen.

Ik zie onze bewakers ook vanochtend nog haarscherp voorme. Ze droegen groengrijze uniformen met zwarte leren kop-pels en glimmende hoge rijlaarzen. Dat uniform herken ik uitduizenden: het waren leden van de ss. En zo gedroegen ze zichook. De bewakers schoten iedereen die niet meer mee kon ko-men zonder pardon door het hoofd. Geen smoesjes. Zelfs dezieken en gewonden moesten verder, struikelend, desnoodsmet bloedende voeten. Rusten, al was het voor één seconde, be-tekende een doodvonnis.

Tijdens mijn droom was ik in grote paniek, bang dat ik hetniet vol zou houden. Maar mijn zoontje, die ook in mijn droomnauwelijks twee weken oud was, leek steeds zwaarder te wor-den. Mijn armen werden met elke stap vooruit nog ietsje slap-per. Straks zou ik hem niet meer vast kunnen houden en zou ikhet bundeltje in mijn armen laten vallen.

In de droom raakte mijn lichaam van verdriet vervuld. Ik wil-de hem niet achterlaten, wilde niet toegeven aan mijn steedszwakkere lichaam, maar ik kon echt niet meer. Het moment datik hem zou laten vallen kwam steeds dichterbij.

Toen ik wakker werd, was de besneeuwde vlakte weg, maarde droefheid uit mijn droom bleef als hardnekkige mist in mijngeest hangen.

Natuurlijk heb ik vaker nachtmerries gehad, net als iedermens. Maar toch nog nooit zoiets vreselijks als dit. Het beelddat de afgelopen nacht door mijn hoofd spookte, was heel ge-

. 16 .

zoni weisz


detailleerd en levensecht. Alsof ik echt aan die dodenmars hadmeegedaan.

Want dat was het, zo wist ik onmiddellijk na het wakker wor-den: ik was op een van de beruchte dodenmarsen. De verhalendaarover ken ik maar al te goed. Aan het einde van de TweedeWereldoorlog hebben de nazi’s mensen uit de concentratie-kampen op mars gestuurd, voor de Russische troepen uit. Hetwas de strenge winter van 1944-1945, maar dat hield deze exo-dus niet tegen. Duizenden kwamen op deze tochten om doorhonger, dorst, uitputting, ziekte en de kogels van hun bewakers.Degenen die overleefden, waren voor het leven getekend.

Zelf heb ik een dergelijke tocht nooit meegemaakt. Ik hebzelfs niet in een concentratiekamp gezeten. Door stom toevalen dankzij de deugdzame inborst van een Nederlandse politie-man heb ik als zevenjarige letterlijk de trein naar Auschwitz ge-mist. Maar ik ken de verhalen over de mensen die op dergelijkemarsen zijn omgekomen van uitputting. Ik heb er documentai-res over gezien en boeken over gelezen. Bovendien is mijn vaderomgekomen in het Duitsland van Hitler. Niet op een doden-mars, maar de omstandigheden waren vrijwel hetzelfde.

De betekenis van de droom is duidelijk: ik ben bang om mijnkind. Dat hem hetzelfde zal overkomen als die talloze anderenvan mijn en zijn volk die zijn vervolgd.

De afgelopen nacht, tweeëntwintig jaar na het einde van deoorlog, lijkt het alsof de pijn en het lijden van mijn vader en aldie andere slachtoffers van de oorlog via een droom op mij zijnovergedragen. Een trauma met vertraging. Misschien is het degeboorte van mijn zoon die in mijn geest dit luikje heeft ge-opend, of misschien is het gewoon tijd die als een boemerang isteruggekomen. Ik heb jaren gedaan alsof ik me had ontworsteldaan alle ellende die mijn familie in de oorlog is overkomen.Maar nu, op deze winterochtend in 1965 is de Holocaust terugin mijn leven. En ik weet dat hij nooit meer weg zal gaan, wanthij is een deel van mij.

. 17 .

een wereld die er nie t meer is


Mijn verhaal is echter meer dan een verhaal over alleen oorlogen vervolging. De geschiedenis van mijn volk is zelfs zo grootsdat nazi-Duitsland erbij verbleekt. Ze is zelfs ouder dan ikzelfen begint lang voor ik op deze wereld ben gekomen.

Mijn volk trok ooit, ver voor het begin van de tijd, over de ber-gen en langs de machtige rivieren van India. We waren een bij-zonder volk. Als we over de droge steppe aankwamen in eenstad, was het altijd feest. Dat was niet zo gek, want muziek endans reisden altijd met ons mee. Zo virtuoos waren mijn voor-ouders dat ze zelfs in de paleizen van de machtigste maharad-ja’s moesten spelen.

Sinds mensenheugenis waren we op weg, en zelfs de rijksteheersers konden ons met goud en stenen gebouwen niet bindenaan één plek. De wagens van mijn voorvaderen trokken in deloop der eeuwen steeds verder naar het westen. Waarom? Datweet niemand, simpelweg omdat we niets op papier hebben ge-zet over onze grandioze geschiedenis. Mijn voorvaderen kón-den niet eens lezen en schrijven. Muziek was hun taal, en de vanvader op zoon overgeleverde verhalen vormden de kroniekenvan ons volk.

Van anderen weten we dat we in Perzië zijn geweest. Door degeschiedschrijvers daar werden we gevierd als brengers vanpoëzie en geluk. Onze klanken echoden tijdenlang in de palei-zen van dit machtige rijk. Maar zelfs de schitterende lusthovenvan Isfahan en Shiraz konden ons niet verleiden om te blijven.We trokken verder, want de onrust zit ons ingebakken. Sommi-gen van ons kwamen in Noord-Afrika terecht; vandaar dat wesoms bekendstaan als Gitanes, een verbastering van ‘Egyptena-ren’.

Eeuwen later doken we plotseling op in geschriften uit Oost-Europa, waar onze muziek synoniem werd voor zowel de lachals de traan. Vincent van Gogh schilderde onze wagens weereen paar eeuwen later in een veld in de Provence. De Spaansecomponist Manuel de la Falla schreef een prachtige compositie

. 18 .

zoni weisz


over het reizende bestaan dat we leidden. We liepen dan ook aleen tijdje rond in het vlakke land achter de duinen waar de men-sen de zee hadden getemd.

Europeanen noemen ons gitanes, zigeuners, of manouches.Wij zeggen zelf liever Sinti.

We zijn een volk dat altijd op reis is. Niet om ergens aan te ko-men, maar om onderweg te zijn. Ongedurigheid is hét kenmerkvan onze cultuur. Samen met onze regels, die in sommige ge-vallen zo geheim zijn dat ik ze niet eens mag opschrijven. Diewetten beschermen ons tijdens de grote reis.

In tegenstelling tot ons broedervolk, de Roma, hebben onzemensen altijd in wagens geleefd, trekkend van plek naar plek.De bestemming is niet belangrijk; de reis is het doel. We gaanvan Aken naar Luik, van Pécs naar Debrecen, van Enschedenaar Maastricht, altijd op zoek naar een plek waar we even kun-nen bestaan, waar het leven goed is en waar we vrienden heb-ben.

Toch gaan we uiteindelijk altijd weer weg. Niemand weet pre-cies waarom – wijzelf ook niet. En niemand weet waar we mor-gen zullen zijn, alleen dat het ergens anders is dan vandaag.

. 19 .


Woonwagens op een kamp. Ze zijn voorzien van mooi houtsnijwerk.


In die millennia oude traditie word ik op 4 maart 1937 geboren.Niet in Isfahan of de Provence – mijn wieg staat in een Haagsziekenhuis. Maar het is een misvatting om te denken dat ikdaarom een Hagenees zou zijn. Sinti-vrouwen bevallen op deplek waar ze op dat moment zijn. Het had ook in Doetinchemkunnen zijn, of Coevorden, of elk dorp daartussenin.

Er gebeurt iets bijzonders: door mijn vader word ik aangege-ven bij de burgerlijke stand. De ambtenaar van het bevolkings-register zet mijn naam in zijn administratie en geeft me daar-mee de Nederlandse nationaliteit en een identiteit. Dat isuitzonderlijk, zeker in die tijd. Veel Sinti bestaan immers offi-cieel niet, wat een probleem is in een wereld waarin inkt op pa-pier vaak de enige waarheid vormt. Het bevolkingsregister be-vestigt dat ik ben.

Mijn ouders geven me niet één, maar meteen twee namen.Dat lijkt symbolisch voor het ingewikkelde bestaan dat ik ga lei-den, dat van reiziger tussen honkvaste mensen. Het maakt meflexibel, maar het is ook verwarrend, voor anderen maar ookmezelf. Johannes heet ik voor de Staat der Nederlanden. Eenprachtige Germaanse naam, die staat als een huis en ‘de bege-nadigde’ betekent.

Voor mijn ouders en de rest van de Sinti-gemeenschap ben ikechter Zoni, ‘het geschenk van God’ in onze eigen taal, het Ro-manes.

Welke naam ik gebruik, is de rest van mijn leven steeds eenkwestie van inschatten. Op belangrijke formulieren ben ik Jo-han of Johannes, net als in het zakenleven; voor vrienden en fa-milie ben ik Zoni. Het past bij een leven dat twee totaal ver-schillende kanten kent, dat van de Sinto en van de gadjo, oftewelde niet-Sinto.

Mijn eerste jaren speelt de vraag wat voor leven ik zal gaan lei-den totaal niet, al heb ik daar zelf natuurlijk niet zoveel invloedop. Niet lang na mijn geboorte verlaten mijn ouders het Haagse

. 20 .

zoni weisz


huis waar ze tijdens de zwangerschap van mijn moeder kortetijd hebben gewoond. Ze pakken hun oude leven weer op. Datbetekent reizen, eindeloos door het land trekken.

Het is een bijzonder stel, mijn vader en moeder. Mijn vader ishet kind van Sinti uit Litouwen en Duitsland; mijn moeder komtvoort uit een Sinto-circusartiest uit Italië en een Nederlandsevrouw uit een gadje-nest. Haar ouders waren wel reizigers, wattegenwoordig ‘woonwagenbewoners’ heet. Dat zijn Nederlan-ders die er een nomadische levensstijl op na houden en op goe-de voet staan met de Sinti, maar toch heel anders zijn dan zij.Ooit – jaartallen zijn moeilijk bij ons – zijn mijn ouders samenweggelopen. Door een paar weken weg te blijven, waren ze voorde gemeenschap van mijn vader getrouwd. Zo ging dat toen.

Trouwen betekende dat ze een eigen houten wagen kondenbestellen om een gezin te stichten. In die wagen begin ik als ba-by aan mijn eigen trektocht.

De eerste zes jaar speelt mijn leven zich af op een oppervlak-te van 5,5 bij 2,2 meter. Zo groot is de traditionele wagen vanmijn ouders, waar ik samen met mijn jongere zusjes Rakli enLena in woon. Ik weet het nog zo precies, omdat we de exactematen moeten opgeven aan het rijk om een vergunning te krij-gen om rond te reizen. Met dergelijke wagens hebben de men-sen van mijn volk eeuwen door Europa getrokken, reizend metde snelheid van een sjokkend paard.

Mijn eerste herinneringen hebben betrekking op het levenlangs de weg. Het is een wereld die allang niet meer bestaat: eenouderwetse schoolplaat van zandpaden, eindeloze bossen enkeuterboertjes. Ik zie mezelf nog zitten, naast mijn vader, op dezestig centimeter brede plank die dienstdoet als de bok. Onspaard trekt de wagen. Hoe belangrijk dat dier voor mij en mijnvolk is, kan ik bijna niet uitleggen. Paarden, of gray, geven onsde vrijheid die we zo nodig hebben. Zonder paarden waren webeslist een ander volk geworden. Het geluid van hoefijzers opstraatstenen maakt me nu nog blij.

. 21 .



Achter de plank zit een deur naar het woongedeelte van de wa-gen. Hoe klein die paar vierkante meter ook mogen lijken voormoderne ogen, alles wat je nodig kunt hebben is binnen aanwe-zig. Als kind ken ik niet anders. Het is een compleet huis, maardan op wielen. Links staat een klein fornuis, rechts zelfs eendressoir en een kastje voor het servies. Een tafel is er niet – weleen paar stoeltjes. Aan de wanden hangen potjes met bloemen.Het is er reuzegezellig.

Niet dat we veel binnen zijn. Met mijn zusjes Rakli en Lenaben ik bijna altijd in de openlucht te vinden, ook als het vriest ofregent. We spelen in het bos of op een boerenerf, of op welkeplek we op dat moment ook maar zijn. Wassen doen we in klei-ne riviertjes, of bij een vriendelijke boer onder de pomp. Hetduurt jaren voordat ik voor de eerste keer warm stromend wa-ter op mijn huid voel. Met twee emmers brengen we het waternaar de wagen: eentje om te wassen en eentje om te drinken.Nooit zullen we die emmers verwisselen; dat is een van de gro-te taboes in de wereld van de Sinti.

Zelfs slapen doen we soms buiten. Behalve als het erg koud isof regent; dan gaan we naar binnen en kruipen letterlijk onderde wol. Op een derde van de wagen is een scheidingswand aan-gebracht. Die is gemaakt van prachtig bewerkt hout, met daar-op spiegels. Achter de wand staat een stapelbed; wij kinderenslapen gezellig bovenin, onze ouders beneden. Ik heb zaligejeugdherinneringen aan die heerlijke veren bedden en de rijk-bewerkte overtrekken die de trots van mijn moeder waren.

Zo trekken we van stad naar stad en van dorp naar dorp. Dooronze levensstijl zijn we buitenstaanders. Met mijn ouders en

. 22 .

zoni weisz

Rechts: plattegrond van interieur van een woonwagen. Het meubilair wasvan een klein formaat. Alles reuzegezellig met plantjes aan de wand in pla-

telen hangers. Het leven speelde zich voor een groot deel buiten af. Deregel was: altijd schoenen uit voor je de wagen in gaat.


. 23 .



mijn zusjes spreek ik onze eigen taal, het Romanes. Dat is eenoeroude taal die gewone Nederlanders niet verstaan. Alleenmet mijn moeder spreek ik af en toe Nederlands, net als metmensen onderweg. Evenals veel Sinti krijg ik dus een tweetali-ge opvoeding.

De wegen zijn nog leeg. Zelfs grotere plaatsen in Nederlandzijn nog zeer bescheiden in vergelijking met nu. Snelwegen be-staan nog niet. Wat zouden we daar met paard-en-wagen ookmee moeten? De tijd gaat daardoor veel langzamer. Uren enminuten spelen geen rol; de seizoenen zijn onze klok. Mijn kin-dertijd is een stille wereld van onverharde paden en natuur.

Ons paard leent zijn krachten aan onze ongedurigheid. Ditdier is zo belangrijk in onze cultuur dat we nooit paardenvleeszullen eten, hoeveel honger we ook hebben. Altijd maar voort,op weg naar een plek waar handel is, welke handel dan ook. Alnaargelang de locatie of het seizoen verkoopt mijn vader kledenof violen, en soms gewoon allebei tegelijk.

Hij is er een meester in diensten of producten aan de man tebrengen. Een eenvoudig Antwerps tapijt wordt in zijn handenineens een echte pers van de beste wevers in de Levant. Zijn vio-len hoeft hij niet mooier te maken, want die zijn van zichzelf al

. 24 .

zoni weisz

Zijaanzicht van een woonwagen zoals die voor de oorlog en in de jarenvijftig werd gebruikt.


prachtig. Muziek is immers heilig voor de Sinti. Vaak is hij metzijn instrumenten bezig. Met een stukje glas slijpt hij laagjevoor laagje het hout laagje van de klankkast. De viool wordtdaardoor steeds dunner, tot het geluid onnavolgbaar mooi is.

Sinti zijn van nature opportunisten, die kansen pakken die zeop dat moment zien. We moeten wel; je weet immers nooit watmorgen zal brengen. Als de handel wat stilletjes is, dan maaitmijn vader tegen een bescheiden vergoeding met een zeis hetgras bij een boer. Ik zie hem nog zitten met een stuk metaal eneen hamer. Daarmee slaat hij het snijoppervlak van de zeis dun,om hem daarna vlijmscherp te slijpen.

Er zijn in de laatste jaren voor de oorlog maar 3500 Sinti in Ne-derland. Ons volk is dus een bijzonderheid. Soms worden weuitgefloten of met achterdochtige blikken bekeken als we dooreen dorp of stadje rijden. We gelden voor sommige mensen alsasociaal en onbetrouwbaar. Of nog erger: dieventuig. Wie is be-stolen, verdenkt al snel die vieze zigeuners die met hun kar langszijn gekomen. In de kranten staan in die tijd verhalen over datwe zelfs kleine kinderen ontvoeren, dus de achterdocht komtniet uit de lucht vallen.

. 25 .


Mijn vader, ongeveertwintig jaar oud.


Ik herinner me nog hoe we, op doorreis, op een avond in debuurt van een dorpje ons kamp opsloegen. Een uur later komtde veldwachter langs op zijn fiets. Dat we érgens moeten staan,begrijpt hij ook wel, maar we moeten niet denken dat we langerdan een dag welkom zijn. Morgen komt hij op dezelfde tijd te-rug en dan kunnen we maar beter weg zijn. Zoals hij zijn er ve-le dienaren van de wet die ons liever zien gaan dan komen. Hoegraag – dat zullen we pas later merken.

Toch treffen we tijdens onze eindeloze trektocht ook veelblije gezichten. Dorpen lopen soms uit als we over een smalleweg aan komen rijden. Ik voel als klein kind de nieuwsgierig-heid terwijl de dorpsbewoners vol verwondering kijken naaronze wagen. Later zal ik begrijpen dat gewone burgers ons le-ven vaak romantiseren en er stiekem naar verlangen. Voor onsis dit bestaan doodgewoon, maar voor inwoners van de norma-le wereld is het spannend en mysterieus. We brengen eenzweem van verre landen met ons mee, al komen we alleen maaruit Veenendaal of Helmond.

Als de winter begint, zoeken Sinti meestal een goede plek opom een tijdje te blijven. We zijn als nomaden in de koude maan-den natuurlijk kwetsbaar en hebben dan behoefte aan een beetje vastigheid en veiligheid. Het liefst hebben we een loca -tie waar een paar basisvoorzieningen zijn, bij voorkeur riole-ring en stromend water. Sommige gemeentes wijzen daarvoorplekken aan, maar soms biedt een boer ons ook wel een goedeplek.

Bijna altijd staan op zo’n plek al een paar andere Sinti. Ik weetniet hoe, maar het lijkt of we elkaar steeds maar weer tegenko-men. De begroeting tussen Sinti is altijd hartelijk, en de verha-len over waar iedereen is geweest stromen daarna als vanzelf.De wagen wordt met vereende krachten op de stiep gezet, hou-ten paaltjes die zorgen dat het mobiele huis niet telkens veert alsje in en uit gaat. Een teken dat je even blijft waar je bent.

. 26 .

zoni weisz


Wie net aankomt, krijgt onmiddellijk te eten, zonder uitzon-deringen. ‘Jullie hebben gereisd, jullie hebben honger,’ hoor ikde vrouwen zeggen, terwijl ze hun pollepel in een diepe pan do-pen om op te scheppen. We eten altijd samen – stoofpotten,noedels of soep. Soms met het vlees van een voor ons heiligdier, de egel. De mannen vangen het stekelige beestje met jute-zakken. We geloven zelfs dat het naar knoflook smakende vleesons extra kracht geeft. Die overtuiging stamt uit de tijd dat deegel voor Sinti vaak de enige bron van vlees was. Hele familieshebben erop overleefd.

De mannen praten na het eten natuurlijk over zaken en dewereld om ons heen. Ze zitten om het vuur, het Romani Yak. Zogauw we bij elkaar zijn verzamelt iemand hout en wordt er eenvuur gemaakt. Men wisselt informatie uit, wikt en weegt waarde reis na de winterstop naartoe zal gaan. Waar misschien ‘nogwat te verdienen valt’ en welke boer genegen is om je werk enmisschien het comfort van een schuur met hooi te geven. Delaatste berichten van familie en vrienden worden uitgewisseld:wie is er dood, welk gezin heeft uitbreiding gekregen? Er wordtmuziek gemaakt.

Op zo’n beschutte plek blijven we gedurende de koudstemaanden. Geen dag te lang, want zodra er ook maar een zweemvan lente in de lucht hangt, zijn we weer vertrokken. Altijd lonktde verte.

Zo gaat het ook in het voorjaar van 1940 en in de twee lentesdaarna. Europa staat om ons heen in brand en de legers van Hit-ler lopen land na land onder de voet. Ook Nederland moet er op10 mei aan geloven. De bezetter is rücksichtslos en het neutralelandje wordt binnen een week bezet. Het militaire verzet breektna het bombardement op Rotterdam definitief.

Niet dat ik van al deze ellende ook maar iets merk. Gevechtenzien we niet. Duitse soldaten die we tegenkomen zijn gewoonde gebruikelijke gadje, maar dan met een onbekend uniform

. 27 .



aan. Mijn ouders veranderen hun leefpatroon voorlopig ookniet; ze blijven trekken. In andere landen verbieden de Duitsersna de bezetting het nomadische bestaan al, maar in Nederlandleggen ze ons in het begin geen strobreed in de weg.

Mijn herinnering aan die tijd is gevuld met heel andere ver-halen dan Blitzkrieg, soldaten en onderwerping. Weer speelt onspaard de hoofdrol. Als we ergens tijdelijk ons kamp hebben op-geslagen, kijkt mijn vader me lachend aan. Hij wijst op onspaard, dat is uitgespannen en staat te grazen in de wei.

‘Als je erop kunt klimmen, mag je op het paard rijden.’Rijden! De klank van het woord is als snoepgoed voor me.

Op een paardenrug zitten is in mijn jonge leven het hoogstewaar ik naar kan streven. Toch weet ik dat het nog wel even zalduren voor ik dit genoegen zal smaken. Ook al is het geen grootpaard – Sinti hebben een voorkeur voor kleine, stevige dieren –,als jongetje van zes lukt het me natuurlijk nooit om erop teklimmen. Mijn hoofd komt niet eens boven de buik van het dieruit. Dat duurt nog een paar jaar.

Dan zie ik langs de weg een stenen kilometerpaal. Ik voer het paard erheen en klim met veel moeite op de steen. Met ui-terste inspanning kan ik nu mijn been over zijn rug slingeren. Ikhoud me vast aan de manen en voel het paaltje wegglippen onder mijn voet. Voor het eerst van mijn leven zit ik alleen opeen paard, wat voor een Sinto een moment is om nooit meer tevergeten. Alsof ik als eerste mens een hoge berg heb beklom-men.

Maar ook al zie ik er niets van, om ons heen is het natuurlijk weldegelijk oorlog. Zelfs in mijn kleine kinderwereld dringt lang-zamerhand iets binnen van de verschrikkingen waaraan Euro-pa blootstaat.

Mijn ouders maken zich zorgen, voel ik. Ze hebben op deplekken waar veel Sinti komen natuurlijk de nodige verhalen ge-hoord. Over Duitsland en hoe moeilijk ons volk het in dat land

. 28 .

zoni weisz


heeft. We hebben geen kranten, want mijn vader kan niet eenslezen en mijn moeder slechts een beetje, dus berichten als dezeontgaan hun:

De chef van de [Berlijnse] politie heeft gelast dat alle Zigeu-ners, halfbloed-Zigeuners en personen, die de leefwijze der Zi-geuners volgen, zich bij de politie melden, opdat nasporingenop het gebied der rassen-biologie kunnen worden gedaan. DeZigeuners, die in groepen rondtrekken, zullen verstrooidworden, de Zigeuners zullen zich niet meer in de grensgebie-den mogen ophouden, verder zullen zij niet meer uit de ste-den met meer dan 500.000 inwoners verjaagd mogen wor-den, vermoedelijk om te voorkomen, dat zij het plattelandoverstroomen.

Algemeen Handelsblad, 15 december 1938

Het gebrek aan kranten maken de Sinti goed door elkaar verha-len te vertellen tijdens de lange avonden op de kampen. Zo sij-pelen berichten als deze, over vijandelijkheid van het nieuweDuitse regime, wel degelijk door. Sinds 1933 worden de wagensvan Sinti bij onze oosterburen soms aangehouden. De bewo-ners worden dan opgepakt en afgevoerd. In 1936 is de stad Ber-lijn zelfs helemaal ‘zigeunervrij’ gemaakt om de OlympischeSpelen zo ‘zuiver’ mogelijk te houden. De zigeuners werdennaar een voorstad gebracht, waar een nieuw type verblijfplaatswas ingericht. Een ‘concentratiekamp’ noemen de nazi’s datmet een nieuw woord.

Familie en vrienden fluisteren hoe langer hoe vaker ook overeen ander soort kamp waar Duitse familieleden terecht zijn ge-komen. Om te werken, zo hopen ze. Niemand weet echter pre-cies weet wat daar achter het prikkeldraad gebeurt. Dat kamp,waarover de mensen alleen maar durven te fluisteren, ligt in elkgeval ver weg: bij de stad Dachau, helemaal in de streek rondMünchen.

. 29 .



Voor reizigers als de Sinti zijn grenzen en afstanden iets ab-stracts, maar toch straalt het gevaar van deze plek helemaaldoor naar Nederland. Mijn familie is onrustig, zie ik als kind.Het hoe en waarom ontgaat me echter totaal. Meer dan eenvaag vermoeden is het niet, en dan nog is de kwestie snel verge-ten. Want ik kan al op een paard rijden!

Wat ik gelukkig niet zie, is dat overal om ons heen de wereld ver-andert. De Joden worden onder onze neuzen uitgeroeid. Nietlang nadat de Duitsers Nederland zijn binnengevallen, moetenze een ster gaan dragen om zichtbaar te zijn op straat. Een paarmaanden later mogen ze bijna niets meer. Nog iets later begin-nen er treinen te rijden naar het oosten. Veewagons vol mensenmet een ster op de borst, op weg naar hun verdoemenis.

De Joden zijn ook een volk van buitenstaanders; daarom voelen we een zekere verwantschap met ze. Wij zijn door de nazi’s ook op dezelfde hoop gegooid. Fremdrassisch, zo noemenze ons, in wat door moet gaat voor een wetenschap. Ze zijnbang dat ons bloed hen zal bezoedelen, dus de Joden en wij gel-den als smerig en als een gevaar voor het Germaanse volk. Net

. 30 .

zoni weisz

Op deze manier werd het ‘zigeunerprobleem’ in de pers gebracht. Het wasde aanloop tot het definitief oplossen van het probleem: de Holocaust.


als de homoseksuelen, de geesteszieken, de communisten en al-le anderen die niet aan het krankzinnige arische rolmodel vol-doen.

Zonder dat mijn ouders of ik het weten, worden we al jarenbestudeerd door figuren die ons volgens hun systeem als ‘on-dermensen’ betitelen. Uiteraard zijn ze zelf de ‘bovenmensen’.Pas veel later zie ik de foto’s van de Rassenbiologische For-schungsstelle des Reichsgesundheitsamtes waarop te zien is hoeschedels van leden van ons volk worden gemeten. Zo kunnen zeze altijd herkennen.

Hoe langer de oorlog duurt, hoe sterker mijn gevoel wordtdat er iets niet klopt. Mijn ouders brengen dat ongemerkt tochover, al praten we er samen nooit over. Sinti hebben een feilloosgevoel voor gevaar, want zo hebben we de afgelopen eeuwenweten te overleven. Hetzelfde gevoel heeft mijn vader ook. Hijziet dat zich een donkere wolk boven onze hoofden begint sa-men te pakken. Wat de Joden is overkomen, kan ons ook gebeu-ren, zo lijkt hij te denken.

In het najaar van 1943 neemt mijn vader een besluit: we zullenvoorlopig niet meer rondtrekken, zo kondigt hij aan. De Duit-sers hebben dat verboden. We kunnen op een ‘vast’ kamp gaanstaan, maar hij vindt het vanwege de bezetting verstandig omeven wat minder zichtbaar te zijn. Ook al zijn we tot dat mo-ment door de Duitsers met rust gelaten, hij denkt dat het goedis als we tijdelijk anders gaan leven. Alsof we gadje zijn.

Onze wagen stopt voor de Laarstraat 85 in Zutphen. Buurt-kinderen kijken nieuwsgierig wat er staat te gebeuren. Hier zul-len we de komende tijd doorbrengen, vertellen mijn ouders ons.Het is een pand waar vroeger een slagerij in zat. Nu is het leegen kan het dienen als onderkomen voor onze familie. Wat mijnouders dan waarschijnlijk niet weten, is dat de vorige bewonervan het pand, slager Menk, Joods was en is gedeporteerd naarhet vernietigingskamp Auschwitz met zijn vrouw. Op het mo-

. 31 .



ment dat we erin trekken, zijn ze al omgebracht in de gaska-mers.

Een echt huis! Voor mij als jongetje is het niet minder dan een sensatie. Zoiets heb ik nog nooit meegemaakt, want mijnhuis is tot op dat moment maar een paar vierkante meter groot geweest en heeft altijd gehobbeld. Ik ren als een bezetene door het pand om snel alle hoeken en gaten te leren kennen.Voor mijn gevoel is het een enorme woning, misschien wel een paleis waar koningen in hebben gewoond.

Beneden is de winkel, waar mijn vader wat van zijn voorraadtapijten neerlegt. Dit wordt de nieuwe uitvalsbasis voor zijnhandel, want we moeten natuurlijk geld hebben. Via een trapjekom je in de woonvertrekken, die helemaal leeg zijn. De kalemuren weerkaatsen hol de opgewonden stemmen van mijn zus-jes Rakli en Lena en van mij. Boven zijn de slaapkamers. Voorhet eerst krijgen we een eigen plek om te slapen. Die extra ruim-te is mooi meegenomen, want mijn vader en moeder hebbeneen paar maanden eerder nog een jongetje gekregen: mijn klei-ne broertje Emile.

Mijn ouders halen hun meubels uit de wagen en beginnen hethuis achter de oude slagerij in te richten. We hebben lang nietgenoeg spullen om de lege kamers ook maar een beetje te vul-len, maar het voelt met onze meubeltjes toch al snel vertrouwd.Maar ons leven zal heel anders zijn dan voorheen, dat vreemdegevoel heb ik wél.

Dat er veel gaat veranderen, blijkt een paar dagen later nog dui-delijker. We zijn inmiddels helemaal gesetteld in het huis enmijn moeder roept me bij zich. Ze moet me iets belangrijks ver-tellen, zegt ze. Ze kijkt met haar lieve blik in mijn ogen. Haarlange zwarte haar valt los over haar schouders.

Ik ben zes jaar oud en nu ik in een vast huis woon, is het tijd om iets te doen waar Sinti door hun levensstijl meestal niet aan toekomen. Ze grijpt een gelegenheid aan die zonder

. 32 .

zoni weisz


de oorlog misschien nooit gekomen was.‘Je gaat volgende week naar school,’ vertelt ze. ‘Daar zul je le-

ren lezen, schrijven en rekenen.’Ik heb geen idee wat ik me daarbij voor moet stellen, maar

spannend lijkt het me wel.

. 33 .



Voorpublicatie Zoni. De vergeten Holocaust van Zoni Weisz

Documents

Transcript of Voorpublicatie Zoni. De vergeten Holocaust van Zoni Weisz