[ 3 ]

Joods leven

Thuis en in de synagoge

Edward van Voolen

Par thenon

[ 4 ]

Uitgeverij Parthenon Eikenstraat 39, 1326 AG Almere www.uitgeverijparthenon.nl

In samenwerking met het © 2011 E. van Voolen, © Uitgeverij Parthenon. Vijfde herziene editie. Alle rechten voorbehouden. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan, dient men de wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in readers en andere compilatiewerken dient men zich tot de uitgever te wenden. Afbeelding omslag: Portret van een joods jongetje door Isidor Kaufmann (1853-1921), ca. 1900, olieverf op paneel, © Collectie Joods Historisch Museum, Amsterdam. OMSLAG: Löss grafisch ontwerpers, Amsterdam TREFWOORDEN: Jodendom NUR: 716 ISBN | EAN: 978 90 79578 290

[ 5 ]

WOORD VOORAF 7

I. JOODSE FEESTDAGEN

1. Inleiding 13

Het ontstaan van de joodse kalender

2. Sjabbat, de wekelijkse feestdag 16

Werkonthouding, Sjabbat maken

3. Pesach (Pasen) 21

Bijbels begin, viering

4. Omertijd en Sjavoeot (Wekenfeest) 25

Lag ba-omer, Sjavoeot, viering

5. Soekot (Loofhuttenfeest) 28

Loofhut, Loelav, Hosjana Raba, Slotfeest, Simchat Tora

6. Rosj Hasjana (Nieuwjaar) 32

Wanneer en hoe vier je Nieuwjaar?, Sjofar, Tasjlich

7. Jom Kipoer (Grote Verzoendag) 36

Zonde, Verzoening, Kol Nidree, verloop van de dag

8. Chanoeka (Inwijdingsfeest) 41

Lichtfeest, betekenis

9. Toe Bisjvat (Bomenfeest) 43

10. Poeriem (Lotenfeest) 45

Het verhaal, het feest, betekenis

11. Vastendagen 48

9 Av, Jom Hasjoa

12. Israels Onafhankelijkheidsdag 50

13. Kalender van joodse feest- en vastendagen 52

[ 6 ]

II. SYNAGOGE EN EREDIENST

1. Eerste verkenning 55

2. Inrichting van de synagoge 58

De Torarol, Toraversieringen, de ark, de verhoging,

de vrouwenafdeling, de synagoge en joodse symbolen

3. Liturgie 64

a. Ochtendlofzeggingen, Talliet, Tefilien 65

b. Verzen van lofzang 70

c. Sjema 71

d. Hoofdgebed 76

e. Smeekbeden, Halleel 80

f. Toralezing, Toradienst 80

g. Afsluitende gebeden, Alenoe, Kaddiesj 85

4. Het gebedenboek 91

III. LEVENSCYCLUS EN DAGELIJKS LEVEN

1. Geboorte 95

2. Volwassen worden 98

3. Huwelijk 99

Scheiding

4. Rouwgebruiken 103

De eerste rouwfase, de begrafenis, de tweede rouwfase,

de derde rouwfase, de vierde rouwfase, de begraafplaats,

5. Dagelijks leven 109

Waar komen de joodse voedselvoorschriften op neer?

LITERATUUR 116

VERKLARING VAN JOODSE TERMEN 120

[ 7 ]

Woord vooraf

De eerste kennismaking met het jodendom vindt meestal plaats via

het internet, een berichtje in de krant, een bezoek aan een museum of

mensen van wie je hoort dat ze joods zijn. Wat is joods? Dit boek

neemt de lezer mee naar de joodse feesten, zoals die thuis en in de

synagoge worden gevierd. Of dat nu in Nederland of in Israël is, of

ergens anders in de wereld, huis en synagoge vormen de beginpunten

van het religieuze leven. Daar ligt de basis. Daar worden de feestdagen

gevierd, en wordt stilgestaan bij de hoogtepunten en dieptepunten in

het leven van de mens. Daar ondervindt men steun aan elkaar.

De joodse feestdagen drukken de basis thema’s van het mens-zijn

uit, maar ze doen dat op een specifieke manier. Ik begin daarom met

het joodse jaar, vanaf de wekelijks terugkerende rustdag, de sjabbat tot

de jaarlijkse feesten.

Daarna vertel ik iets over de synagoge, de plaats van samenkomst

voor gebed en studie. Zowel de inrichting van het gebouw als het ge-

bouw van de eredienst komen daarbij aan de orde.

Het laatste deel gaat over de joodse levenscyclus, van de viering van

een geboorte tot het rouwen om een gestorvene. Ook besteed ik na-

tuurlijk aandacht aan uiterlijke kenmerken: wat maakt een huis joods?

Wat is Jodendom eigenlijk? Jodendom is de religie – en in uitgebrei-

dere zin de cultuur – van een volk dat als joden, Hebreeërs of Israëlie-

ten wordt aangeduid. Hebreeërs verwijst naar de stamvaders Abra-

ham, Isaäk en Jakob. Omdat Jakob in de bijbel ook Israël genoemd

wordt, duiden ‘de kinderen van Israël’ of ‘Israëlieten’ op zijn nakome-

lingen, de twaalf stammen. Tien daarvan verenigden zich later tot het

[ 8 ]

koninkrijk Israël in het noorden van het geografische gebied met die

naam. Na de val van dat rijk, in 721 voor de gewone jaartelling, bleef

het zuidelijk rijk over. Een andere stam, Juda (Jehoeda), gaf zijn naam

aan dit koninkrijk, met Jeruzalem als hoofdstad, en later aan de pro-

vincie Judea, in de Grieks-Romeinse tijd.

Het woord ‘joden’ is afgeleid van Judeërs, inwoners van Judea (je-

hoediem, enkelvoud jehoedi), hun afstammelingen en diegenen die

zich in de loop der tijden bij hen hebben aangesloten. Jodendom is

dus geen ras: uiterlijk onderscheiden joden zich bijvoorbeeld niet van

hun landgenoten – je hebt dus joden met donkere en lichte huids-

kleur, met blonde of zwarte haren. In 586 voor de gewone jaartelling

viel ook het koninkrijk Judea. De inwoners gingen gedwongen in Ba-

bylon in ballingschap. Hoewel velen vijftig jaar later terugkeerden,

was sindsdien de diaspora (verstrooiing) een feit. Joden wonen tegen-

woordig nog steeds verspreid over de hele wereld. Het zijn er ongeveer

14 miljoen, waarvan ruim vijf en een half miljoen in de Verenigde Sta-

ten verblijven, en ongeveer veertigduizend in Nederland. Ruim drie

miljoen joden wonen in Israël.

Israëliet als aanduiding voor een jood is een negentiende eeuwse

benaming die in zwang kwam omdat het woord jood destijds een ne-

gatieve klank had. Tegenwoordig komt het slechts voor als aanduiding

van een joodse man die geen afstammeling van een bijbelse priester

of leviet is. Sinds de stichting van de huidige Staat Israël in 1948 he-

ten alle inwoners van dat land Israëli’s, ongeacht hun religie, joden

zowel als niet-joden dus.

Evenmin als Israëliet is Hebreeër een gebruikelijke aanduiding

voor een jood. Wel is Hebreeuws (ivriet) de term voor de taal en litera-

tuur van de joden. Hebreeuws is een Semitische taal, vernoemd naar

de bijbelse Sem en zijn afstammelingen. Tot deze taalgroep behoort

ook het huidige Arabisch, maar ook bijvoorbeeld Aramees. Aan die

taal danken we het huidige ‘Hebreeuwse’ schrifttype, dat in feite al

sinds de zesde eeuw voor de gewone jaartelling Aramees schrift is.

[ 9 ]

Het Hebreeuwse alfabet bestaat uit tweeëntwintig medeklinkers, elk

met een getalswaarde om cijfers aan te geven. Vanaf de vroege mid-

deleeuwen worden klinkertekens toegevoegd. Tot die tijd werd He-

breeuws gesproken en geschreven. Sedertdien fungeerde het als twee-

de geschreven taal voor religieus en literair gebruik naast de om-

gangstaal van het land waar joden zich bevonden. Toen joden sinds

het eind van de 19de eeuw naar Palestina emigreerden en daar een

gemeenschappelijke omgangstaak nodig hadden, herleefde het He-

breeuws. Sinds 1948 is Hebreeuws de voertaal in Israël en bloeien taal

en literatuur er opnieuw.

Moeilijker te zeggen is wat, en vooral wie joods is. Technisch is de de-

finitie dat iemand joods is wanneer hij of zij uit een joodse moeder

geboren is of is overgegaan tot het jodendom volgens de regels en

procedures van de joodse wet (halacha).

Over de interpretatie van deze voorschriften verschillen de inzich-

ten tussen orthodoxe, conservatieve en progressieve (liberaal of re-

form) stromingen in het moderne religieuze jodendom – een seculie-

re toetreding bestaat zelfs niet. Zo stuiten bijvoorbeeld conservatieve

en liberale toetredingen bij de orthodoxie op problemen, en wordt bij-

voorbeeld de joodse status van sommige Russische emigranten en

vluchtelingen uit Ethiopië aangevochten.

Deze en andere zaken die de persoonlijke status van iemand be-

treffen, wachten op creatieve oplossingen. Een van de moeilijkheden

is dat het jodendom geen centraal gezag kent, een andere is dat de

verschillende stromingen niet alleen onderling verdeeld zijn, maar

soms ook elkaars legitimiteit en bestaansrecht bestrijden. Deze tegen-

stellingen zijn voor de betrokkenen vaak pijnlijk. De gerechtvaardigde

bezorgdheid over eenheid en continuïteit van het jodendom moet tel-

kens worden afgewogen tegenover het belang van mensen die elke

generatie weer opnieuw door hun denk- en levenswijze bepalen wie

[ 10 ]

en wat joods is. Voor velen is het jood-zijn bovendien niet tot de religie

beperkt.

Hoewel of misschien wel omdat ik een liberale rabbijn ben, weer-

spiegelt de inhoud van dit boek wat gangbaar is in het religieuze jo-

dendom in het algemeen. Alleen waar opvallende verschillen tussen

liberaal en orthodox bestaan, beschrijf ik die. Naar volledigheid streef

ik niet: de tekst is bedoeld als een eerste kennismaking, als basis voor

meer. Want ergens moet je ooit beginnen wil je het jodendom leren

kennen, een traditie die duizenden jaren geleden ontstaan is en nog

steeds groeit. Die vraag naar de basis is al heel oud. Twee duizend jaar

geleden, aan het begin van de gewone jaartelling vroeg een niet-jood

aan rabbijn Hillel: ‘Onderwijs me het hele jodendom terwijl je op een

voet staat!’ Daarop antwoordde hij: ‘Wat jij onaangenaam vindt, doe

dat je naaste niet aan. Dat is het hele jodendom, de rest is commen-

taar, ga heen en leer.’ De meesten van ons, niet meer geworteld in de

traditie van onze voorouders, zijn zoals de niet-jood van toen. Hillel

heeft daarvoor begrip en reageert geduldig. Hij geeft ons een gulden

regel, en laat doorschemeren dat we meer mogen verwachten. Want

tenslotte zegt hij: ‘Begin gewoon!’.

Aan de tekst van dit boek ligt onderzoek ten grondslag voor mijn

werk als conservator aan het Joods Historisch Museum, leervoordrach-

ten in mijn vroegere synagogen van de Liberaal Joodse Gemeente in

Gelderland, München en Hamburg, maar ook lezingen voor de leer-

huizen van Oosterbeek en Heemstede, en colleges voor studenten re-

ligiewetenschappen aan universiteiten in Nederland en België.

Eerdere edities van dit boek verschenen in 1991, 1996 en 2000 bij

Ten Have, en in 2005 bij de Protestantse Pers. De huidige tekst is op-

nieuw herzien. De Bijbelcitaten zijn ontleend aan Tanach, de He-

breeuwse Bijbel met De Nieuwe Bijbelvertaling (2007), met als opval-

lendste kenmerk de weergave van de Godsnaam met de Eeuwige.

Ik heb veel geleerd van opmerkingen van museumbezoekers en

van vragen na afloop van lezingen, maar meer nog heb ik opgestoken

[ 11 ]

uit de literatuur, waarvan een deel in de tekst en de bibliografie zijn

verwerkt. Het meeste heb ik echter geleerd van mijn leraren hier in

Nederland, in Engeland, de Verenigde Staten en Israël en van mijn

ervaringen vroeger en nu, thuis en in de synagoge. Daar ligt de basis.

Edward van Voolen

Amsterdam, augustus 2011 / menachem-av 5761

[ 52 ]

13. KALENDER VAN JOODSE FEEST- EN VASTENDAGEN

dag maand feestdag Nederlandse naam

Lente

Nisan (30 dagen) 15 Nisan Pesach, dag 1 Pasen

16 Pesach, dag 2

17-20 tussendagen

21 Pesach, dag 7

22 Pesach, dag 8

27 Jom Hasjoa Holocaustdag

Ijar (29 dagen) 5 Ijar Jom Haätsmaoet Onafhankelijk-

heidsdag

18 Lag Baomer 33ste Omerdag

28 Jom Jeroesjalajiem Jeruzalemdag

Sivan (30 dagen) 6 Sivan Sjavoeot, dag 1 Wekenfeest

7 Sjavoeot, dag 2

Zomer

Tammoez (29 dagen) 17 Tammoez Sjiva Asar

beTammoez Vastendag

Av (30 dagen) 9 Av Tisja Beav Tempelverwoes-

Eloel (29 dagen) ting

Herfst

Tisjri (30 dagen) 1 Tisjri Rosj haSjana, dag 1 Nieuwjaar

2 Rosj haSjana, dag 2

3 Tsom Gedalja Vastendag van Gedalja

10 Jom Kipoer Grote Verzoendag

15 Soekot, dag 1 Loofhuttenfeest

16 Soekot, dag 2

17-21 tussendagen

21 Hosjana Raba, dag 7

[ 53 ]

dag maand feestdag Nederlandse naam

22 Tisjri Sjemini Atseret, dag 8 Slotfeest

23 Simchat Tora, dag 9 Vreugde der Wet

Chesjwan

(29 of 30 dagen)

Kislev 25- Kislev Chanoeka, dag 1- Inwijdingsfeest

(29 of 30 dagen) 29/30 5 of 6

Winter

Tevet (29 dagen) 1-2/3 Tevet Chanoeka, dag 6 of 7/8

Sjevat (30 dagen) 15 Sjevat Toe biSjevat Bomenfeest

Adar (29 dagen) 14 Adar Poeriem Lotenfeest

In schrikkeljaar:

Adar I (30 dagen)

Adar II (29 dagen) 14 Adar II Poeriem Lotenfeest

[ 116 ]

Literatuur Algemeen Hayim H. Donin, To Be a Jew. A Guide to Jewish Observance in Contem-

porary Life (New York 1972)

I. Epstein, Geschiedenis van het Jodendom (Utrecht 2000)

David J. Goldberg, J.D. Rayner, The Jewish People. Their History and

Their Religion (Harmondsworth, New York 1987)

Arthur Green, En dit zijn de woorden (Baarn 2001)

Blu Greenberg, How to Run a Traditional Jewish Household (New York

1983)

Arthur A. Hertzberg en A. Hirt-Manheimer, Joden (Amsterdam 1998)

Isaac Klein, A Guide to Jewish Religious Practice (New York 1979)

Nicolas de Lange, Judaism (Oxford 2003)

Jonathan Magonet, The Explorer ‘s Guide to Judaism (London 1998)

R.C. Musaph-Andriesse, Wat na de Tora kwam (Amsterdam 2000)

Jacob Neusner, The Way of Torah. An Introduction to Judaism (North

Scituate 1979)

Chaim Pearl en R.S. Brooks, Wegwijs in het Jodendom (Amsterdam

1997)

George Robinson, Essential Judaism. A Complete Guide to Beliefs,

Customs, and Rituals (New York 2000)

Jonathan A. Romain, Gewoon Joods … Een progressief Joods perspectief

(Amsterdam 2005)

Klaas A.D. Smelik, Herleefde Tijd. Een Joodse geschiedenis (Leuven

2004)

J. Soetendorp, Symboliek van de joodse religie ( ‘s Gravenhage 1990)

Leo Trepp, The Complete Book of Jewish Observance (New York 1980)

[ 120 ]

Verklaring van joodse termen (h) = Hebreeuws; ( j ) = Jiddisj

afikoman (h) laatste matsa tijdens de seder maaltijd.

agoena (h) geketend: een vrouw die door haar man verlaten is zonder

get (scheidingsakte) kan niet hertrouwen.

alia (h) opgang: oproep om de Toralezing van nabij te volgen, emigra-

tie naar Israël.

amida (h), staan: het dagelijks hoofdgebed, ook bekend als sjemonee esree, het achttiengebed.

amoed (h) zuil, kolom: lessenaar van de voorzanger voorin de synagoge.

arba kanfot (h) vier hoeken, namelijk van een talliet, gebedskleed.

aron, aron hakodesj (h) ark, heilige ark, benaming voor de kast met

Torarollen in of tegen de oostelijke muur van de synagoge, in

de richting van Jeruzalem, waarheen ook gebeden wordt.

Sefardiem gebruiken het woord hechal (heiligdom).

aravot (h) wilgentakken, een van de vier planten van de loelav, planten-

bundel. arviet (h) avondgebed, ook maäriev. Asjkenaziem (h) sinds de negende eeuw benaming voor joden afkom-

stig uit Duitsland (Asjkenaz, zie Genesis 10:3) en hun afstam-

melingen elders. In Nederland zijn dit de Hoogduitse en Oost-

Europese joden, in tegenstelling tot Sefardiem. aveel (h) rouwende voor een naaste verwant.

baäl koree (h) de persoon die in de synagoge uit de Torarol leest.

bar mitswa (h) ‘zoon van het gebod’: religieuze meerderjarigheid van

een jongen, op dertienjarige leeftijd; een meisje wordt bat mitswa

‘dochter van het gebod’ op twaalfjarige leeftijd.