22 Hak-al november 2016-3

Foto huismusJouke Altenburg

Voor iedereen, hardcore vogelaarof niet, is de eigen tuin of hetbalkon de dagelijkse plek vooraangename ontmoetingen metgewone en soms bijzonderevogels. Wie wordt nu niet blij vanhet lied van de merel in destraat? Van het drukke getjilp vanmussen in de heg? Vanwapperende en pieuwendespreeuwen op het dak? Van mezenhangend aan de vetbol? Veelstadsbewoners doen van alles omvogels naar hun achtertuin telokken. Nestkastjes zijn niet aante slepen bij het tuincentrum, enelke supermarkt heefttegenwoordig wel een schap metwintervogelvoer in alle soorten.Afgezien van enkele vogelhaters(“ze schijten op m’n auto”), zijnvogels blijkbaar belangrijk voorstedelingen. Maar wat betekentde stad als leefomgeving voorvogels?

Het staat buiten kijf dat bouwdrift enverstedelijking tot veel verlies vanbiodiversiteit leiden. Maar waar de

stad het buitengebied opslokt, wordt dezevanzelf belangrijker voor veel vogelsoorten.Een vogel maakt feitelijk geen onderscheidtussen 'wilde natuur' en de door mensbeïnvloede omgeving. Kort door de bocht:als er maar genoeg voedsel, nestgelegen­heid en veilige plekken zijn. Gebouwen zijnvoor vogels als kliffen en bergen,waartussen groene oases liggen in devorm van tuinen, parken en stadswateren.Een groot deel van de Nederlandsevogelsoorten kun je zowel buiten als in destad aantreffen. Een van oorsprong schuwebosbewoner als de merel bereikt tegen­woordig grote aantallen in de stad. Holen­broeders als koolmees en pimpelmeesprofiteren van de overvloed aan nest­kastjes. In de stadsomgeving is voldoendevoedsel in de vorm van besdragendestruiken, afval en voer op voedertafels tevinden.Men stelt ook dat de stad meer veiligheidbiedt tegen sommige roofdieren. Alhoeweldat laatste niet altijd opgaat, denk maaraan de vele huiskatten die tuinen onveiligmaken voor vogels. Ook eksters en zwartekraaien zijn meer dan vroeger in de stadpresent, en die pikken ook weleens een eiof vogeljong mee. Opvallend is ook dat jesteeds vaker sperwers ziet binnen destadsgrenzen. In Culemborg broeden ze op

enkele plekken aan de rand van de stad.Dat er tegenwoordig slechtvalken nestelenop hoge gebouwen en constructies in enbij de grote steden, is een waarsuccesverhaal van deze soort. De slechtvalkheeft het daar onder andere gemunt opstadsduiven, de halfwilde nazaten vangedomesticeerde rotsduiven. In Culemborgwaagt de slechtvalk zich ook regelmatigboven de wijken en gebruikt soms zelfs detoren van de Barbarakerk als uitvalsbasis,maar jaagt toch vooral in de vogelrijkeuiterwaarden.

‘Echte’ stadsvogelsEr zijn nauwelijks soorten die je exclusievestadsvogels kunt noemen. Stadsvogels zijnwel vaak cultuurvolgers die sterk hebbengeprofiteerd van bebouwing en bijbeho­rende menselijke activiteiten. Onze meestbekende stadsvogel, de huismus, houdtniet van een volledig versteende omgeving.De dramatische afname van de huismuswerd o.a. ook in de wijk Voorkoop inCulemborg gesignaleerd. Het MeetnetUrbane Soorten (MUS, zie volgende artikel)geeft aan dat de soort niet verder achteruitgaat, maar dat is een doekje voor hetbloeden voor de sterke afname in hetlaatste kwart van de vorige eeuw. De kauwals andere huizenbroedende stadsvogelhandhaaft zich beter.Vooral boven onze steden bezorgt de

Vogelsin destad

door Berry Lucas

Themanummer

Hak-al november 2016-3 23

gierzwaluw het ultieme zomergevoel metzijn schelle, gierende roep 'srie­srie'. In debinnenstad van Culemborg huist eenkleine, losse kolonie en er broeden erenkele elders in de stad. Hoeveelbroedgevallen er precies zijn, is moeilijk tezeggen want de soort laat zich moeilijktellen. MUS­telgegevens laten zien datjuist waar de gierzwaluw de hoogstedichtheden haalt (historische stadskernenen arbeiderswijken) van een dalendetrend sprake is. Het leefgebied verandert:door renovatie en stedelijke vernieuwingverdwijnen de nestplaatsen. Gelukkig kandeze soort profiteren van speciaalaangebrachte voorzieningen om tenestelen.Gelet op zijn naam zou je ook denken datde huiszwaluw bovenal een stadsvogel is.Deze soort komt echter ook in grotereaantallen daarbuiten voor, bijvoorbeeld bijsluiscomplexen. In Culemborg en omstre­ken is het wel vooral een stadsbewoner.De spreeuw is hier vooral een huizen­broeder, maar dat neemt niet weg datdeze soort erg afhankelijk is van hetbuitengebied om te foerageren (Zieartikelen in deze Hak­al en Hak­al 2016­1).Een bijzondere trend is verder dat diverseopportunistische soorten zijn gaanbroeden op daken van gebouwen, zoalsde scholekster en de visdief (enkelepaartjes op het dak van Gispen).Scholeksters foerageren in wegbermen enzelfs op voetbalvelden (zolang er geenkunstgras ligt), en visdiefjes jagen ingrachten en vijvers in de stad.Dat het stedelijk gebied en de vogelstandsteeds aan veranderingen onderhevigzijn, blijkt ook uit de opkomst van degrauwe gans als stads(water)bewoner.Ook in Culemborg zie je de soort vaker in

de stadsvogeltellingenverschijnen, net als

overigens de exotenCanadese gans en nijlgans.

Wat te doen voorstadsvogels?

De stad is dus belangrijk voor vogels,en vogels zijn belangrijk voor de stad

en zijn inwoners. De diversiteit endichtheid van stadsvogels zegt veel overde kwaliteit van onze leefomgeving. In2004 kwam de huismus als ‘gevoelig’ opde Rode lijst. Dat was een wake up call envoor Vogelbescherming Nederland redenom aandacht te besteden aan(verbetering van) de stad als leefgebiedvoor vogels. De Stadsvogelindicator vanSovon (zie het artikel over MUS in dezeHak­al) is een hulpmiddel om te bepalenin hoeverre stadswijken voldoen aan deeisen die vogels stellen.Culemborgers kunnen zelf veel doen omde situatie voor vogels te verbeteren.Vogelbescherming Nederland heeft eenaantal publicaties met nuttige informatiehierover. Die laten zien dat je je niet moetbeperken tot een nestkastje en vogels

voeren in de winter. Een niet al te nettetuin met gras, heesters, veel gevarieer­

de bloeiende inheemse planten(insecten zijn prima vogelvoer) en

misschien zelfs een of meer bomen zijnveel aantrekkelijker voor vogels dan eengrotendeels betegelde en met schuttingenomgeven tuin. En vergeet ook dedrinkwaterbak niet!

Voor planologen, projectontwikkelaars enbouwondernemingen is de ChecklistGroen Bouwen een goede leidraad. Diebiedt onder meer oplossingen voor(vervangende) broedvoorzieningen bijnieuwbouw en grote renovatie­ enisolatieprojecten. Er zijn allerlei maat­regelen die overheden, bedrijven enparticulieren kunnen toepassen, zoalsvogelvides voor mussen, speciale nest­hulpen en neststenen voor huis­ en gier­zwaluwen. Wie zijn ogen de kost geeft,ziet ze ook in Culemborg.

De gemeente kan in haar groenbeleidrekening houden met vogels in de stad,door voldoende gevarieerd leefgebied aante bieden, door o.a. oevers van bermen enwatergangen natuurvriendelijk te maaien,vogelbosjes gefaseerd te snoeien en oudebomen te behouden. Een goed ontwerpvan nieuwe wijken geeft de vogel­bevolking in de decennia daarna allekansen. Braakliggende percelen op hetbedrijventerrein en elders kunnen, door zemet rust te laten of goed te beheren,tijdelijk dienst doen als broed– envoedselgebied voor vogels.De NVWC denkt graag mee met degemeente om onze stad zovogelvriendelijk mogelijk te maken.

door Berry Lucas

Links: kunstnesten zoals hier voor huiszwaluwen in Achter de Poort, kunnen een oplossing zijn om (vervangende) broedgelegenheid te bieden (foto BerryLucas). Rechts: Een handige klusser doet 't zelf: het aanbrengen van een vogelvide, een veilige nestplaats voor huismussen onder dakpannen. (Jouke Al­tenburg). Onder: huismussen hebben een neststeen voor gierzwaluw bezet (EVA­Lanxmeer, foto Han Sloots),

Gierzwaluw. Foto Jouke Altenburg

24 Hak-al november 2016-3

Kenmerken van de stadsvogelbevolkingOm een goed inzicht te krijgen wat de stedelijke omgeving betekent voor vogels en hoe vogels in de stad het beste geholpen kunnenworden, hebben Sovon en Vogelbescherming Nederland een speciale indeling voor stadsvogelgemeenschappen ontwikkeld. De indelingbestaat uit achttien wijktypes op basis van het voorkomen van soorten en de verschillende leefeisen die ze stellen (overzicht). De wijktypeszijn onderscheiden aan de hand van de aard van de bebouwing (gesloten of open huizenblokken) en de leeftijd van de bebouwing (voor­en naoorlogse bouw en nieuwbouw). Oudere gebouwen zijn met hun kieren en gaten nu eenmaal niet zo potdicht voor huizenbroedendevogels als nieuwe gebouwen, en in oudere wijken staan bijvoorbeeld veel meer (grote) bomen voor boombroeders. Verder speelt mee ofde wijk in een stad in laag of hoog Nederland (dus op de veengrond, kleigrond of zandgrond) ligt. Men onderscheidt negen verschillendetypen wijken voor stadsvogels binnen de stad, te weten historische kern, arbeiderswijk, tuinwijk, uitbreidingswijk, het nieuwe bouwen, Vinex enstedelijke vernieuwing, moderne nieuwbouw, bedrijventerrein en stadsparken.

De negen wijk­ of bebouwingstypes van laag Nederland die zijn onderscheiden tref je ook aan Culemborg, bijvoorbeeld de naoorlogseuitbreidingswijken zoals Terweijde en open moderne nieuwbouw in west Culemborg en Eva­Lanxmeer . Daarnaast vormen stadsparken alsde Plantage en De Zump, het bedrijventerrein Pavijen, de historische binnenstad en diverse vooroorlogse bouw met tuin­ enarbeiderswijken (zoals de Vier Dreven, Bloemenbuurt) apart te onderscheiden stadsvogellandschappen in Culemborg.Om aan te kunnen geven welke groepen van stadsvogels in welke wijktypes voorkomen, wordt een indeling in stadsvogelgildesgehanteerd. Deze indeling onderscheidt de soorten op grond van hun belangrijkste nestplaatskeuze en broedbiotoop, te weten:huizenbroeders, (half)holenbroeders, struikvogels, boomvogels, tuin­ en parkvogels, water­ en moerasvogels en pioniervogels. In het artikel over deMUS­tellingen in Culemborg van 2007­2015 in deze Hak­al wordt deze indeling ook gehanteerd.

De verschillende delen van Culemborg met open of gesloten bebouwing , verschillende leeftijden en wisselende aanwezigheid van bomen en ander groen,hebben elk hun eigen stadsvogelgemeenschappen (foto's auteur).

Voor dit artikel is onder meer gebruik gemaakt van:

Louwe Kooijmans, Jip (2014). Stadsvogels in hun domeinLouwe Kooijmans, L.H., R.G.M. Kwak & J. Schoppers (2016). 10 jaar stadsvogelbescherming: denken en doen. In: De Levend Natuur­ themanummer

Stadsnatuur nr. juli 2016Vogelbescherming Nederland . Stadsvogelbalans 2013

Themanummer