Arbo- en milieuzorgbij het lassen en snijden

MetaaluniePostbus 26003430 GA Nieuwegein

030 - 60 53 344

Vereniging FME-CWMPostbus 1902700 AD Zoetermeer

079 - 35 31 100

© Vereniging FME-CWM / Metaalunie - februari 2003

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaaktdoor middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke ander wijze ookzonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Hoewel grote zorg is besteed aan de waarborging van een correcte en, waarnodig, volledige uiteenzetting van relevante informatie, wijzen de bij detotstandkoming van de onderhavige publicatie betrokkenen alleaansprakelijkheid voor schade als gevolg van onjuistheden en/ofonvolkomenheden in deze publicatie van de hand.

Vereniging FME-CWM Metaalunieafdeling Technische Bedrijfskunde Postbus 2600, 3430 GA NieuwegeinPostbus 190, 2700 AD Zoetermeer telefoon 030 - 605 33 44telefoon 079 - 353 11 00 telefax 030 - 605 31 22telefax 079 - 353 13 65 e-mail: meijer@metaalunie.nle-mail: pbo@fme.nl internet: http://www.metaalunie.nlinternet: http://www.fme-cwm.nl

3

Arbo- en milieuzorg bij het lassen en snijden

toelichting:Deze voorlichtingspublicatie is tot stand gekomen in het kader van het project 'Hetinrichten van de moderne laswerkplaats'. Dit was een gezamenlijk project van CNVBedrijvenBond, De Unie, FNV Bondgenoten, Metaalunie, NIL, PMP en Vereniging FME-CWM, in afstemming met de Arbeidsinspectie en het Ministerie van Sociale Zaken enWerkgelegenheid en medegefinancierd door het Ministerie van Economische Zaken.

samenstelling werkgroep:mevr. A. Arensen Vereniging FME-CWM, ZoetermeerH.M.A. Géron SZW Dir. A&G Afdeling W&B, Den HaagC.J. Halm Vereniging FME-CWM, ZoetermeerD.J. Meijer Metaalunie, NieuwegeinD. Polders CNV BedrijvenBond, HoutenW. Pors NIL, VoorschotenC. Schliszka Arbeidsinspectie R.N., GroningenH.H. van der Sluis Consultant PMP, ApeldoornG.H.G. Vaessen GVA Adviesbureau, Gorssel (namens PMP)mevr. M. Visser FNV Bondgenoten, Utrecht

Samenstelling auteurgroep:R. van den Berg BME Ingenieurs, SpijkenisseH.H. van der Sluis Consultant PMP, ApeldoornH. Wolters ESAB, Utrecht

Met medewerking van:mevr. E. van der Hoeven Metaalunie, NieuwegeinA. Hug Vereniging FME-CWM, Zoetermeer

Eindredacteur:P. Boers Vereniging FME-CWM, Zoetermeer

4

Inhoudsopgave

1 Inleiding

2 Arbeidsomstandighedenwetgeving

3 Processen, gezondheidsrisico’s engrenswaarden3.1 Indeling las- en snijprocessen3.2 Gezondheidsrisico’s bij het inademen

van lasrook3.3 Grenswaarden; MAC-waarden3.4 Betekenis van en toetsing aan

grenswaarden

4 Arbeidshygiënische strategie4.1 Bronaanpak4.2 Bronafzuiging/ruimteventilatie4.3 Scheiding van mens en bron4.4 Persoonlijke beschermingsmiddelen

5 Arbobeleidsregel 4.9-2 en de uitwerking5.1 Beschrijving doeltreffende maatregelen

bij blootstelling aan rook en/of gassenafkomstig van lassen (tabel 1 vanbijlage 5)

5.2 Beschrijving doeltreffende maatregelenbij blootstelling aan rook en/of gassenafkomstig van aan lassen verwanteprocessen (tabel 2 van bijlage 5)

5.3 Ruimteventilatie (tabel 3 van bijlage 5)

6 Invloed van diverse factoren op dearbeidsomstandigheden6.1 Elektromagnetische velden en straling [8]6.2 Geluid [8]6.3 Ergonomie [9] en [12]6.4 Brand- en explosiegevaar [8]6.5 Elektrocutie [8]6.6 Werken in besloten ruimten [8, 10 en 11]

7 Milieumaatregelen bij het lassen en snijden - emissie-eisen op grond van de Wetmilieubeheer7.1 Inleiding7.2 Energie7.3 Lichthinder7.4 Emissie naar water7.5 Emissie naar lucht7.6 Opslag van gassen7.7 Afvalbehandeling

8 Kosten in verband met arbo- en milieu-investeringen8.1 Inleiding8.2 Samenstelling van de laskosten8.3 Tot slot

5

6

7 7

7 8

8

9 9111719

21

21

2223

24242626272829

3131313131323232

33333334

Bijlagen 1 Instanties waar de brochure 'Lasrook, hou 't

buiten je lijf' verkrijgbaar is 2 Overzicht lasprocessen gebaseerd op ISO

4063 3 Kenmerken van de meest voorkomende

lasprocessen 4 SZW: Vaststelling beleidsregels arbeidsom-

standighedenwetgeving 5 Praktijkrichtlijn

Tabel 1: LasprocessenTabel 2: Aan lassen verwante processenTabel 3: Ruimteventilatie

6 Meetprotocol lasrook met betrekking tothaalbaarheid MAC-waarde

7 Subsidie- en fiscale regelingen 8 Normen en richtlijnen met betrekking tot

arbeidsomstandigheden en milieu bij hetlassen en snijden

9 Termen, definities en begrippen10 Referenties

35

35

36

38

3942464748

4951

525455

5

Hoofdstuk 1Inleiding

Deze voorlichtingspublicatie heeft tot doel bij te dra-gen aan het veilig en gezond werken in de werkplaatswaar smeltlasprocessen en/of thermische scheidings-technieken worden toegepast. Enkele milieuaspectenvan de genoemde processen/technieken worden even-eens behandeld.Aanleiding voor deze publicatie is de MAC-waarde voorlasrook van ongelegeerd staal die per 1 januari 2003is verlaagd van 5 naar 3,5 mg/m3. De consequentiesvoor het lassen met betrekking tot de te treffen be-heersmaatregelen worden in deze publicatie behandeld.Op basis van een advies van de Gezondheidsraad overlasrook zou de MAC-waarde nog verder moeten wor-den verlaagd naar 1 mg/m3, maar dat is op dit momenteconomisch, technisch en operationeel niet mogelijk.In 2005 zal worden beoordeeld of een verdere verla-ging van deze MAC-waarde voor lasrook mogelijk is.

De voorlichtingspublicatie geeft aan op welke wijzede arbeidsomstandigheden in de laswerkplaats zijn teverbeteren en hoe kan worden voldaan aan de arbo-wetgeving op basis van deze gewijzigde MAC-waardeen de per 6 december 2002 eveneens gewijzigdeArbobeleidsregel 4.9-2, die per 1 januari 2003 vankracht is geworden. Arbobeleidsregel 4.9-2 (ziebijlage 4) verwijst voor het grootste deel naar dePraktijkrichtlijn (zie bijlage 5); waar we het over debeleidsregel hebben, hebben we het tevens over depraktijkrichtlijn.In deze Arbobeleidsregel is tevens rekening gehoudenmet de andere voor las- en snijprocessen relevanteMAC-waarden, zoals deze golden op moment van uit-gave van deze voorlichtingspublicatie (februari 2003),bijvoorbeeld de MAC-waarden voor chroom, nikkel,stikstofoxiden, ozon, enz. Zodoende kan een las- ensnijbedrijf zich concentreren op zijn primaire taak: hetvoortbrengen van gelaste constructies tegen eenconcurrerende prijs.

De doelgroep is met name het management en de arbo-en milieucoördinatoren van bedrijven, waarbij hetlassen en snijden een wezenlijk onderdeel uitmaaktvan de bedrijfsvoering.

Werken aan goede arbeidsomstandigheden is een zaakvan werkgevers en medewerkers. Werkgevers zijn ver-plicht medewerkers te informeren over de mogelijkerisico’s tijdens de uitvoering van de werkzaamheden enhen te wijzen op de te treffen maatregelen. Zij moetenervoor zorgen dat de medewerkers veilig en gezondkunnen werken. Op hun beurt dienen de medewerkershun werkzaamheden op de juiste wijze uit te voerenconform de regels die door de werkgever zijn gesteld.Voor lassers is een passende brochure “Lasrook, hou‘t buiten je lijf” beschikbaar. Deze brochure is tedownloaden van de website www.lasrook-online.nl ofaan te vragen bij instanties, vermeld in bijlage 1.

Opmerking:Voor termen, definities en begrippen, zie bijlage 9.

6

Hoofdstuk 2Arbeidsomstandighedenwetgeving

In figuur 2.1 worden de arboregels in de vorm van eenpiramide weergegeven. Aan de top staat de Arbowet;verdere uitwerking van deze wet is te vinden in hetArbobesluit en de Arboregeling. Een uitleg van dearbowetgeving is te vinden in de Arbobeleidsregels.Verder bestaan er nog talloze normen en richtlijnendie, evenals de Arbobeleidsregels, geen wettelijkestatus hebben.

figuur 2.1 Wetgevingspiramide

ArbowetDe Arbowet is een kaderwet; de grote lijnen van dewetgeving worden hier aangegeven. Uitgangspunt vande Arbowet is, dat arbeidsomstandigheden een geza-menlijke verantwoordelijkheid zijn van werkgever enmedewerkers. In de wet is geregeld dat de werkgeverzijn bedrijfsbeleid mede moet richten op de arbeidsom-standigheden binnen het bedrijf. Om hieraan invullingte geven moet het bedrijf een deugdelijke en schrifte-lijke risico-inventarisatie en -evaluatie hebben van derisico's voor de arbeidsomstandigheden binnen hetbedrijf, de zogenaamde RIE. Hoe de aanpak is om degeconstateerde arborisico's aan te pakken, moet wor-den vastgelegd in een plan van aanpak. Lasrook wordtniet specifiek genoemd in de Arbowet.

ArbobesluitIn hoofdstuk 4 van het Arbobesluit worden nadere re-gels gesteld met betrekking tot het werken met gevaar-lijke stoffen. Ook hierin wordt lasrook niet specifiekgenoemd, maar worden meer algemene zaken als deArbeidshygiënische strategie, die in deze publicatienadrukkelijk aan bod zal komen, aangegeven.

ArboregelingDe Arboregeling vormt een nadere uitwerking van deArbowet en het Arbobesluit.

ArbobeleidsregelsDe Arbobeleidsregels geven een praktische en/of tech-nische invulling van de arbowetgeving in praktijksitu-aties. De Arbobeleidsregels worden door de Arbeids-inspectie gebruikt bij inspecties. De Arbobeleidsregelshebben op zich geen wettelijke status, maar als wordtgewerkt zoals in de Arbobeleidsregels staat verwoord,wordt naar de mening van de Arbeidsinspectie vol-daan aan de wettelijke bepalingen. Het is toegestaanop een andere wijze aan deze bepalingen te voldoen.De doeltreffendheid moet dan echter wel worden aan-getoond. In sommige gevallen zal het nodig zijn dit

aan te tonen door middel van metingen. Omdat het bijArbodiensten mogelijk ontbreekt aan kennis op ditzeer specifieke gebied, is in bijlage 6 een meetprotocollasrook opgenomen. Zie er, in voorkomende situaties,op toe dat de Arbodienst zich aan dit protocol houdt.Arbobeleidsregel 4.9-2 behandelt specifiek de maat-regelen die moeten worden getroffen om te voldoenaan de wettelijke bepalingen ten aanzien van bloot-stelling aan las- en snijrook en gassen.

Normen en richtlijnenDe specifieke normen en richtlijnen op het gebied vanlassen en snijden inzake arbo- en milieuzorg staan ver-meld in bijlage 8.

7

Hoofdstuk 3Processengezondheidsrisico's en grenswaarden

3.1 Indeling las- en snijprocessen

Lasprocessen kunnen worden ingedeeld in drie hoofd-groepen:

smeltlassen: de verbinding wordt gerealiseerd invloeibare toestand, meestal zonder druk en met ofzonder lastoevoegmateriaal (bijvoorbeeld booglas-sen met beklede elektroden (BmBE) of tungsteninert gas-lassen (TIG);warmdruklassen: de verbinding wordt gerealiseerdin (warme) deegachtige toestand met toepassingvan druk en meestal zonder lastoevoegmateriaal(een voorbeeld is weerstandlassen);kouddruklassen: de verbinding wordt gerealiseerd in(koude) deegachtige toestand met toepassing vandruk en zonder lastoevoegmateriaal (een voorbeeldhiervan is explosielassen).

Bij het smeltlassen wordt het te lassen materiaal en heteventuele lastoevoegmateriaal tot smelten gebracht.Dit gesmolten materiaal moet worden beschermd te-gen invloeden van stikstof, waterstof en zuurstof uitde omringende atmosfeer. Vandaar dat deze proces-sen verder worden onderverdeeld naar de wijze vanbescherming van het smeltbad.Het lastoevoegmateriaal wordt of met de hand toege-voegd, of een dunne draad wordt als elektrode gebruikt,die via een contactbuisje in de lastoorts of draadgeleidernaar het smeltbad wordt gevoerd. Met het uiteindevan de draad wordt in dit geval een boog getrokken.Voor een overzicht van de verschillende lasprocessen,zie bijlage 2. Een korte omschrijving van de meestvoorkomende lasprocessen wordt gegeven in bijlage 3.

In tegenstelling tot de booglasprocessen (smeltlassen)komt bij de druklasprocessen (warm- en kouddruk-lassen) relatief weinig lasrook vrij. Dit is bijvoorbeeldhet geval voor weerstandlassen. Dit is een warmdruk-lasmethode die gemechaniseerd is en waarbij geenlastoevoegmateriaal wordt gebruikt. Beheersing vande emissie is dan ook goed mogelijk.

Thermische snijprocessen zijn te onderscheiden in:a. autogeen snijden;b. plasmasnijden;c. lasersnijden.

Ad a. Autogeen snijdenHet autogeen snijden is een scheidingstechniek, waar-bij een mengsel van zuurstof/acetyleen een overmatigehoeveelheid zuurstof verhit. De overmaat aan zuurstofzorgt ervoor dat de verbranding geconcentreerd doorhet plaatmateriaal plaatsvindt. Andere gasmengselskunnen ook worden toegepast, zoals propaan/zuurstofen aardgas/zuurstof. Het autogeen snijden wordt prak-tisch alleen toegepast voor het snijden van ongele-geerd en laaggelegeerd staal, hoewel messing en alu-minium ook mogelijk zijn. Autogeen snijden veroor-zaakt snijrook en gassen.Bij het autogeen snijden onderscheidt men:

snijapparaten die met de hand worden bediend;vast opgestelde snijmachines, die aan de lucht ofboven een waterbed snijden.

Ad b. PlasmasnijdenTussen een niet-afsmeltende wolfraamelektrode eneen watergekoeld mondstuk wordt een elektrischeboog getrokken: de hulpboog. De hulpboog ioniseert

het aanwezige plasmagas gedeeltelijk, waardoor deplasmaboog kan ontstaan. De uittredende plasma-stroom heeft een hoge snelheid en een hoge tempe-ratuur. Het gebruik van argon/waterstof, stikstof oflucht als snijgas, dat met hoge snelheid door het snij-mondstuk wordt geperst, zorgt ervoor dat met dezetoorts kan worden gesneden.

Bij het plasmasnijden onderscheidt men:snijapparaten die met de hand worden bediend;vast opgestelde snijmachines, die aan de lucht of inof boven een waterbed snijden.

Plasmasnijden aan de lucht veroorzaakt veel snijrooken gassen, lawaai en fel licht.

Ad c. LasersnijdenBij lasersnijden zonder toevoeging van een snijgas moethet gesmolten materiaal door de laserbundel tevensworden verdampt ('sublimeersnijden'). Dit kost uiter-aard extra vermogen. Daarom wordt vaak een extragasstroom toegepast, die óf het snij-effect versterkt('brandsnijden'), óf vooral dient om het gesmoltenmateriaal te verwijderen ('smeltsnijden'). Naar analo-gie met het autogeen snijden helpt zuurstof in aanzien-lijke mate het snijproces op gang te brengen (onderandere bij staal).Voor het snijden van metalen, waarbij de reactie metzuurstof niet het gewenste effect heeft, wordt pers-lucht, stikstof of argon gebruikt (bijvoorbeeld bij alu-minium en titaan).Lasersnijden veroorzaakt voornamelijk snijrook engassen.

In de Arbobeleidsregel 4.9-2 (hoofdstuk 5) zijn demeest toegepaste las- en snijprocessen in combinatiemet diverse materialen opgenomen. Als proces-materiaalcombinaties worden toegepast die niet zijnopgenomen in de Arbobeleidsregel, zal moeten wordenbeoordeeld door een deskundige of de concentratievan de stoffen, waaraan de lasser wordt blootgesteld,onder de geldende grenswaarden blijft.

3.2 Gezondheidsrisico's bij hetinademen van lasrook

De gezondheidsrisico's van lasrook worden vaak onder-schat. Dat komt doordat de inademing van lasrookmeestal niet direct klachten geeft. Behalve oogirrita-ties, heesheid en keelpijn tijdens of vlak na het werk,lijkt lassen en snijden tamelijk onschadelijk. Daaren-tegen is een hete lasspat op de huid direct voelbaar.

Het inademen van lasrook, ook in heel kleine hoeveel-heden, kan de luchtwegen schaden. De lange termijn-effecten zijn nog niet allemaal bekend, maar dat las-rook niet gezond is, staat vast. Uiteraard hangt demogelijke gezondheidsschade door lasrook af van hetsoort materiaal én het gebruikte lasproces. In het al-gemeen wordt ervan uitgegaan dat lasrook van roest-vast staal (RVS) schadelijker is voor de gezondheiddan lasrook van ongelegeerd staal.

Deskundigen van de werkgroep van de Gezondheids-raad geven aan dat lasrook van ongelegeerd staal mo-gelijk effect heeft op de vruchtbaarheid van mannenen dat lasrook van roestvast staal kankerverwekkendeeigenschappen heeft. Al met al is het zaak om de be-scherming tegen blootstelling aan lasrook veel aan-dacht te geven.

In tabel 3.1 worden de mogelijke acute en langetermijn-effecten van lasrook gegeven. Deze effectenkunnen ontstaan als er blootstelling plaatsvindt bovende MAC-waarde.

8

tabel 3.1 Gezondheidsrisico's van lasrook en gassen

Stof Mogelijke acute effecten Mogelijke lange termijn-effecten

Lasrook (algemeen) Heesheid, keelpijn, oogirritaties, metaaldampkoorts Bronchitis, reprotoxisch

Chroom (in lasrook bij o.a. RVS-lassen) Kankerverwekkend

Nikkel (in lasrook bij o.a. RVS-lassen) Metaaldampkoorts Kankerverwekkend

Aluminium Irritatie ademhalingsorganen, metaaldampkoorts

Mangaan Longontsteking Aantasting centraal zenuwstelsel

Zink Metaaldampkoorts

Koper Metaaldampkoorts

Magnesium Irritatie ademhalingsorganen, metaaldampkoorts

Lood Bloed- en nierveranderingen Reprotoxisch

Gassen

Stikstofoxide Irritatie van luchtwegen en ogen, longoedeem Bronchitis

Koolmonoxide Ademnood, bewusteloosheid Reprotoxisch

Ozon Irritatie van luchtwegen en ogen, longontsteking

3.3 Grenswaarden; MAC-waarden

Om de gezondheidsrisico's zo veel mogelijk te beper-ken, moeten tijdens blootstelling aan lasrook en/ofgassen bij las- en snijwerkzaamheden maatregelenworden genomen. Hierbij gelden twee uitgangspunten:

toetsing van de lasrook- en of gasconcentratie aanhun zogenaamde bestuurlijke of wettelijke grens-waarden (MAC-waarden);toepassen van de Arbeidshygiënische strategie(AHS), zie hoofdstuk 4.

De definitie van het begrip luchtgrenswaarde luidt:De luchtgrenswaarde van een stof is de maximaleaanvaarde concentratie van een gas, damp, nevel, ofvan een stofvormig agens in de lucht op de werkplek.

Bij de vaststelling ervan wordt zoveel mogelijk als uit-gangspunt gehanteerd, dat die concentratie bij her-haalde expositie ook gedurende een langere tot zelfseen arbeidsleven omvattende periode - voor zover dehuidige kennis reikt - in het algemeen de gezondheidvan zowel de werknemers als van hun nageslacht nietbenadeelt.

Onderscheiden kunnen worden wettelijke en bestuur-lijke grenswaarden.Wettelijke grenswaarden zijn wettelijk vastgelegd. Zemogen niet worden overschreden. Dit is vastgelegd inhet Arbobesluit, art. 4.8b (gevaarlijke stoffen) en art.4.16 (kankerverwekkende stoffen).De wettelijke grenswaarden komen tot stand in eenzogenaamde drietrapsprocedure:1. De Commissie WGD van de Gezondheidsraad stelt

een evaluatierapport van een desbetreffende stofop en geeft daarbij een adviesgrenswaarde aan.

2. Binnen de SER Subcommissie MAC-waarden wordtdit advies getoetst op sociaal-economische aspec-ten en technische haalbaarheid. Op grond van haarbevindingen stelt de Subcommissie MAC-waardeneen advies op voor een te hanteren wettelijkegrenswaarde. Dit advies wordt aangeboden aan deStaatssecretaris van SZW.

3. Deze stelt op basis van beide adviezen een wette-lijke grenswaarde vast. De nieuwe grenswaardewordt vastgelegd in de Arboregeling.

Bestuurlijke grenswaarden hebben geen wettelijke sta-tus; ze zijn niet bindend. Ze zijn in één Arbobeleids-regel (4.2-1) vastgelegd op basis van de Arbowet-geving. De Arbeidsinspectie beschouwt ze als grens

waarboven niet mag worden uitgegaan. In feite vor-men ze de invulling van het wettelijk voorschrift werk-nemers doeltreffend te beschermen (Arbobesluit art.4.9). De in de Nationale MAC-lijst 2002 [1] voorko-mende bestuurlijke grenswaarden zijn voornamelijkovergenomen uit het buitenland (TLV, MAK, OEL, ILV).

3.4 Betekenis van en toetsing aangrenswaarden

De werkgever is verplicht om de aard, mate en duurvan de blootstelling aan stoffen op de werkplek tebepalen (Arbobesluit art. 4.2 lid 1).Ook is de werkgever verplicht het blootstellingsniveauvan een stof te toetsen óf aan de wettelijke grens-waarde van die stof (Arboregeling art. 4.19 en 4.20)óf deze te toetsen aan de bestuurlijke grenswaarde(Arbobeleidsregel 4.2-1). Indien geen wettelijke nochbestuurlijke grenswaarde van die stof bestaat, dientde werkgever het blootstellingsniveau te toetsen aaneen door hem zelf vastgestelde waarde die gezond-heidskundig onderbouwd is.

Voor grenswaarden van kankerverwekkende stoffengeldt het volgende: wettelijke grenswaarden mogenniet worden overschreden. Voor kankerverwekkendestoffen met genotoxische werking (hebben geen vei-lige drempelwaarde) geldt voorts de verplichting datde blootstelling zo laag mogelijk moet zijn. In 1997 isde bestuurlijke grenswaarde voor een aantal kanker-verwekkende stoffen geschrapt (o.a. Be, Ni); dezestoffen worden thans met voorrang in de drietraps-procedure behandeld.

Binnen de wettelijke en bestuurlijke grenswaardenkent men twee typen; de MAC-TGG = Tijd GewogenGemiddelde en de MAC-C = Ceiling ofwel plafond-waarde. Laatstgenoemde mag nooit worden over-schreden. Binnen de MAC-TGG bestaan TGG 8 uur enTGG 15 minuten; laatstgenoemde kan inhouden dateen concentratie is toegestaan in een periode van 15minuten die tweemaal de MAC-TGG 8 uur bedraagt.MAC-waarden worden uitgedrukt in mg/m3 of ppm.

9

Hoofdstuk 4Arbeidshygiënische strategie

Om de blootstelling aan lasrook van lassers en overigepersonen in de werkplaats zoveel mogelijk te beper-ken, moeten, conform het Arbobesluit, maatregelenworden genomen in de volgorde van de Arbeidshy-giënische strategie (AHS). Dit met inachtneming vande technische, economische en operationele haalbaar-heid van de aanpak/maatregelen. Deze maatregelenbestaan uit de volgende stappen:

1. Bronaanpak (voor lasrook bijv. andere verbindings-methoden of ‘schonere’ lasprocessen);

2. Bronafzuiging/ruimteventilatie;3. Scheiding van mens en bron;4. Persoonlijke beschermingsmiddelen.

Uitgangspunt van deze strategie is, dat het streven erop gericht dient te zijn door middel van bronmaatrege-len het risico zo goed mogelijk te beheersen. Als ditniet kan of niet volledig mogelijk is, wordt gezochtnaar mogelijkheden om de risicobron zo goed mogelijkaf te schermen. Als dit niet of niet volledig mogelijkis, moet met ventilatie - en het liefst middels bronaf-zuiging - het risico zo goed mogelijk worden beheerst.Als het risico blijft bestaan, moet de uitvoerder vande voor de gezondheid schadelijke bron worden ge-scheiden. Als bovenstaande maatregelen er niet toehebben geleid dat het risico voldoende beheerst is,moet worden gebruikgemaakt van persoonlijke be-schermingsmiddelen.Ook voor de beheersing van blootstelling aan lasrookmoet worden gebruikgemaakt van deze strategie. Indit hoofdstuk zal dit verder worden uitgewerkt.

4.1 BronaanpakLasrook ontstaat doordat metaal verdampt, vooral aanhet oppervlak van de afsmeltende druppels van hetlastoevoegmateriaal. Door reactie van de metaaldampmet de omringende lucht worden metaaloxiden/nitridengevormd. Na afkoeling gaan deze over in vaste vorm.De aldus gevormde fijne stofdeeltjes (doorsnede enkelehonderdsten tot 1000 µm) wordt lasrook genoemd.Hoge lasrookconcentraties komen vooral voor in depluim die vanaf de boog opstijgt. Figuur 4.1 laat zienhoe lasrook gepositioneerd is ten opzichte van anderestoffen, waaraan medewerkers kunnen worden bloot-gesteld tijdens hun werkzaamheden (en soms ook inhun vrije tijd, denk aan tabaksrook). Het gaat hier omde stof- en rookdeeltjes met bepaalde afmetingen diekunnen worden ingeademd.

figuur 4.1 Grootte van deeltjes (in micrometer) instof/rook [2] (respirabel=longtoegankelijk)

De schadelijkheid van las(snij)rook en gasemissie wordtbepaald door factoren als de duur van blootstelling, deemissiehoeveelheid en de samenstelling. Dit is afhan-kelijk van:

het te lassen of te snijden materiaal (eventueel metcoating);het las- of snijproces;het type lastoevoegmateriaal en beschermgas(indien van toepassing);procesoptimalisering.

Keuze las- of snijprocesAfhankelijk van het type proces ontstaat veel, weinigof geen lasrook. Ditzelfde kan gezegd worden van degassen. Als is vastgesteld dat er geen andere metho-de is om metalen te verbinden dan lassen, is de keuzevoor een zo schoon mogelijk lasproces - een zo laagmogelijke reductiefactor (voor uitleg van dit begrip, ziebijlage 9) - de belangrijkste bronmaatregel. Kies, voorzover technisch, economisch en operationeel mogelijk,een proces met een zo laag mogelijke reductiefactor.De tabellen in bijlage 5 geven van de verschillendeprocessen de reductiefactor (RF). Hoe lager de RF hoeminder schadelijk de vrijkomende lasrook is.

Keuze van het te lassen of te snijden materiaal(eventueel met coating)Vaak is er geen mogelijkheid om het materiaal te kie-zen en wordt dit vastgelegd door de opdrachtgever.In de Arbobeleidsregel wordt roestvast staal genoemd.Er is sprake van roestvast staal indien het percentageChroom (Cr) 12% of hoger is.Verwijder alvorens de werkzaamheden worden gestartdeklagen, verf, oliën, vetten e.d. Niet verwijderen houdtin, dat de te nemen maatregelen per betreffendeproces-materiaalcombinatie in het algemeen zwaarderdienen te zijn.

Keuze lastoevoegmaterialena. Booglassen met beklede elektroden (BmBE)

Bij de beklede elektrode geeft de cellulose elektro-de de meeste en de rutiel elektrode de minste las-rook; daartussen liggen de zure en de basischetypen (zie figuur 4.2).Basische elektroden emitteren meer lasrook danrutiel elektroden bij het lassen van ongelegeerd enlaaggelegeerd staal. Dat geldt eveneens bij hetbooglassen met beklede elektrode van roestvaststaal (figuur 4.3). Daarnaast is er ook onderscheidin lasrookemissie bij het gebruik van wissel- engelijkstroom (figuur 4.4).

figuur 4.2 Lasrookemissie van de verschillende soortenbeklede elektroden (cellulose, basisch en rutiel)

10

figuur 4.3 Lasrookemissie beklede elektroden Engevulde draad voor het lassen vanroestvast staal

figuur 4.4 Lasrookemissie van rutiel- en basische bekle-de elektroden met wissel- en gelijkstroom ge-last (AC=wisselstroom; DC=gelijkstroom)

RVS laselektroden met een geringer aandeel kaliumof natrium in de bekleding geven minder chroom VIin de lasrook; ditzelfde effect wordt bereikt dooreen grotere fluoride/carbonaatverhouding in de be-kleding (met als nadeel een hoger aandeel fluoridein de lasrook).

b. MIG/MAG-lassen met massieve en gevulde draadAlgemeen geldt dat massieve draden de minste las-rook geven en basisch en rutiel gevulde draden vande eerste generatie de meeste. Daartussen liggende metaalgevulde draden. De moderne gevuldedraden (de zogenaamde nieuwe generatie) gevenminder lasrook dan de conventionele gevulde dra-den (zie figuur 4.5)

figuur 4.5 Lasrookemissie van conventionele tenopzichte van moderne (nieuwere generatie)gevulde lasdraden

Gevulde draden met een laag koolstof- en/of man-gaangehalte in de draadmantel geven minder las-rook dan hoog koolstof- en/of mangaanhoudendedraadmantels. Niet-verkoperde draden geven min-der lasrook dan verkoperde draden. Ook de hoe-veelheid koper in de lasrook is een factor 3-5 lager(zie figuren 4.6 en 4.7).

figuur 4.6 Hoeveelheid lasrook (g/uur) bij het MAG-lassen(80Ar/20%CO2) met blanke en verkoperdedraad

figuur 4.7 Hoeveelheid koper in de lasrook (mg/uur) bijhet MAG-lassen (80Ar/20%CO2) met blankeen verkoperde draad

Opmerking 1:RVS-gevulde draden geven minder lasrook dan RVS-beklede elektroden (zie figuur 4.3).

Opmerking 2:Bij het MIG-lassen van aluminiumlegeringen geeft eenmagnesiumhoudend toevoegmateriaal (S-AlMg5) meerlasrook en minder ozonvorming dan een siliciumhou-dend toevoegmateriaal (S-AlSi5). Het gebruik van ditlaatste toevoegmateriaal geeft juist minder lasrook,maar veroorzaakt meer ozon (zie figuur 4.8).

Keuze van het type beschermgasMIG/MAG-lassen: menggas met een geringer CO2 geeftminder lasrook dan zuiver CO2-gas (zie figuur 4.9).

Toevoegen van helium aan het menggas geeft verla-ging van de lasrookemissie (zie figuur 4.10).

Bij het TIG-lassen van roestvast staal geven meng-gassen als Ar/He 50-50 of Ar/H2 97-3 in plaats vanzuiver Ar een lagere ozonemissie.

MAG-gevulde draad: Het lastoevoegmateriaal is inwen-dig voorzien van slak- en gasvormende bestanddelen,die veelal extra legeringsbestanddelen bevatten om demechanische eigenschappen te verbeteren. De las-rookemissie kan hoog zijn, met name indien (veel) CO2in het menggas aanwezig is. Ca. 5% CO2 in het meng-gas geeft de laagste lasrookemissie (zie figuur 4.9).

11

figuur 4.8 Lasrook-/ozonemissie bij het MIG-lassen metS-Almg5 en S-AlSi5

figuur 4.9 Invloed CO2 in argon op ontwikkeling vanlasrook

ProcesoptimaliseringAls de keuzes voor een bepaald lasproces als verbin-dingsmethode en de materialen zijn gemaakt, is hetoptimaliseren van de procesvoering ten aanzien vanhet vrijkomen van lasrook de volgende stap.

figuur 4.10 Verlaging van de lasrookemissie door mid-del van toevoegingen (He) aan het menggas

Om de lasrook/gasconcentratie zo laag mogelijk tehouden, moet de emissie van het proces zo min mo-gelijk zijn. Vanuit de procesvoering kan dit wordengeregeld door afwisselend met een lage en een hogestroomsterkte te lassen (= pulsen). Voor naderedetaillering, zie bijlage 3.

Overige procesparameterseen rustige boog;een juiste (niet te korte of te lange) boogafstand;een lastechnisch zo laag mogelijke stroomsterkte bijBmBE; bij MIG/MAG-lassen ligt dit genuanceerder:bij toenemende stroomsterkte neemt de lasrook-emissie aanvankelijk toe om vervolgens bij bepaaldestroomsterkte (250-300 A, zie figuur 4.11) te dalen;ook de beschermgassamenstelling speelt hierbij eenrol, evenals dit het geval is op het ontstaan vanschadelijke gassen (O3, CO);las TIG of MIG/MAG met zo weinig mogelijkbeschermgas;las met een inverter stroombron (bijvoorbeeld metSTT-stroombron (= Surface Tension Transfer) in hetMIG/MAG kortsluitbooggebied, zie ook figuur 4.12.Door de moderne elektronica is men tegenwoordigin staat om op ieder gewenst moment een druppelvan de elektrode af te smelten. De prijs van dezeapparatuur is hoger.

In de toekomst mag van de in ontwikkeling zijndestroombronnen een belangrijke bijdrage worden ver-wacht in de reductie van lasrook. Van het lastoevoeg-materiaal mag een maximale reductie worden ver-wacht van circa 10%. Tegenover dit voordeel staat hetnadeel dat de lasbaarheid van de elektrode afneemt.

4.2 Bronafzuiging/ruimteventilatie

Om blootstelling aan lasrook en verspreiding van las-rook zoveel mogelijk te voorkomen is het van belangde lasrook zo dicht mogelijk bij de bron af te zuigen.Deze manier van afzuiging wordt bronafzuiging ge-noemd. Hieronder vallen ook tafel-, spleet-, toorts- enpuntafzuiging. Daarnaast moet altijd ruimteventilatieworden toegepast, daar meestal niet alle lasrook doorbronafzuiging wordt afgevangen.

BronafzuigingHet toepassen van doeltreffende bronafzuiging in depraktijk vergt aandacht. Uit onderzoek blijkt dat deeffectiviteit in de praktijk bij niet optimaal gebruikslechts 10 à 20% bedraagt. Dit door een onjuisteplaatsing van de afzuigmond. Als doeltreffende bron-

12

figuur 4.11 Lasrook-/gasemissie bij het MAG-lassen alsfunctie van de lasstroom voor verschillendebeschermgassen

figuur 4.12 Verlaging van de lasrookemissie door middelvan gebruik van moderne stroombronnenzoals die bijvoorbeeld bij het STT-lasprocesworden toegepast

afzuiging (bijvoorbeeld effectiviteit > 80%) wordt toe-gepast, mag de voorgeschreven ruimteventilatie tot20% worden verminderd. Doeltreffende bronafzuigingbetekent voor laagvacuüm afzuiging een afzuigcapaci-teit van minimaal 1000 m3 per uur, waarbij de afzuig-mond een maximale afstand tot de las heeft, die gelijkis aan de diameter van de afzuigopening. Van doel-

treffende bronafzuiging is sprake in het gebied waar-binnen de luchtsnelheid minimaal 0,5 m/s is.

Bij proces-materiaalcombinaties waarbij geen bronaf-zuiging wordt voorgeschreven, mag de voorgeschrevenruimteventilatie worden verlaagd tot 20% als tochdoeltreffende bronafzuiging wordt toegepast.Met andere woorden: het beducht zijn op een te hogeafzuigsnelheid, waardoor het beschermgas wordt weg-geblazen, valt in de praktijk mee.Bronafzuiging met een groot debiet wordt vaak alscomfortabeler ervaren; de afzuigmond hoeft mindervaak verplaatst te worden en de positionering is min-der kritisch. Ondanks alle goede bedoelingen vangt depuntafzuiger niet altijd alles. Daarom is er altijd ruimte-ventilatie nodig om de achtergrondconcentratie toteen aanvaardbare waarde terug te brengen.

Invloed van de afzuigsnelheid bij bronafzuigingop de laskwaliteitBij plaatsing van bronafzuiging (te) dichtbij de las-toorts of de las, kan de kwaliteit van de las op nega-tieve wijze worden beïnvloed. Een te hoge afzuigsnel-heid zal bij bijvoorbeeld het TIG- of MIG/MAG-lassenhet beschermgas (gedeeltelijk) wegnemen, waardoormogelijk poreusheid of andere onvolkomenheden aanhet lasoppervlak kunnen ontstaan.In het algemeen hanteert men bij gasbooglasprocessenals afzuigsnelheid 0,5 - 1 m/s [3].

Onderzoek bij het MIG-lassen van aluminium (lasposi-tie PE = boven het hoofd) toont aan dat lassen vanacceptabele kwaliteit (poreusheid < 1%) kunnenworden verkregen met windsnelheden van maximaal3 m/s [4]. Van belang is dan wel met een korte (draad)uitsteeklengte te lassen (< 9 mm). Hoeveelheid gas-bescherming 20 l/min. Lassen met langere uitsteek-lengten is mogelijk; echter, alleen bij lagere windsnel-heden (zie ook het overzicht in tabel 4.1).

tabel 4.1 De uitsteeklengte bij diverse windsnelheden

Windsnelheid (m/s) Uitsteeklengte (mm)

0,5 20

1,0 18

1,5 16,5

2,0 14

2,5 9

3,0 9

MAG-lassen met basisch gevulde draad (laspositie PF= verticaal opgaand) waarbij de wind onder 45° opde las blaast, geeft lassen van acceptabele kwaliteitvoor een windsnelheid van 2 m/s voor grond-, vul- ensluitlaag, terwijl 3 m/s mogelijk is voor grond- en vul-laag. Hoeveelheid gasbescherming 15 l/min.Voor het gasloze draadlassen (laspositie PF) waarbijde wind onder 45° blaast, is een windsnelheid van 5m/s mogelijk voor grond-, vul- en sluitlaag, 7,5 m/svoor vul- en sluitlaag en 10 m/s voor de sluitlaag [5].Bij een windrichting loodrecht op de las liggen voorhet MAG-lassen met basisch gevulde draad (laspositiePF) de maximale snelheden op 3 m/s voor grond-, vul-en sluitlaag en 5 m/s voor vul- en sluitlaag [5].Het gasloze draadlassen (laspositie PF) met een wind-richting loodrecht op de las is met een windsnelheidvan 3 m/s mogelijk voor de grond-, vul- en sluitlaag,terwijl 5 m/s voor vul- en sluitlaag nog haalbaar is [5].

13

Voorbeelden bronafzuiging

Bronafzuiging 'laagvacuüm'

Dit is een veel toegepaste vorm van lasrookafzuiging(figuren 4.13 en 4.14); geschikt voor vaste enwisselende werkplekken.

figuur 4.13 Bronafzuiging ‘laagvacuüm’

figuur 4.14 Verrijdbare bronafzuiging

Meestal wordt dit toegepast met behulp van flexibeleen vrijdragende afzuigarmen; de armen kunnen wor-den bevestigd aan een wand, een staalconstructie,een rail, een verrijdbaar filter, enz.Debiet ca. 500–3000 m3/uur, meestal 800–1500m3/uur;Slangdiameters ca. 100–200 mm.Er is een grote variëteit aan armen, afzuigmonden,ventilatoren, filters en accessoires verkrijgbaar.

Varianten zijn:Afzuigkraan, waarbij de afzuigarm tevens ophang-punten heeft voor de lasdraadkoffer van de

MIG/MAG-lasmachine, voor de slangenbundels envoor hulpgereedschap, zoals een slijptol;Verrijdbare bronafzuigers met ingebouwd filter-systeem en een of twee opgebouwde afzuigarmen.

Als vuistregel geldt:De effectiviteit van een doeltreffende bronafzuigingbij laagvacuüm is optimaal (>80%) als de afzuigingminimaal 1.000 m3/uur is en de afstand van de af-zuigopening tot de las gelijk is aan de diameter van deafzuigopening.

Bronafzuiging 'hoogvacuüm'

Ook wel genaamd 'Miniflow'-systemen (zie figuur 4.15);Geschikt voor vaste en wisselende werkplekken.Beperkt werkzaam gebied.Debiet ca. 100–300 m3/uur;Slangdiameters ca. 50–80 mm.De benodigde luchtsnelheid dient ten minste 0,5 m/ste zijn; dit is een voorwaarde voor een doeltreffendebronafzuiging.Tal van ronde en langwerpige afzuigmonden zijn ver-krijgbaar.

figuur 4.15 Bronafzuiging hoogvacuüm

Varianten:MAG-laspistolen met integrale rookafzuiging (ziefiguur 4.16);Laskap met integrale afzuiging;Lasmal met afzuiging op de benodigde plaatsen.

Tafelafzuiging/Gerichte afzuiging

Over een groter oppervlak dan bij de voorgaande me-thoden wordt een gerichte luchtstroming bewerkstel-ligd, die zich van de lasser af beweegt.Groot werkzaam gebied.Varianten:

Werktafel met afzuigwand (zie figuur 4.17). Afme-tingen moeten worden aangepast aan de geometrievan de werkstukken. Afzuiging kan alleen achter-waarts en naar beneden plaatsvinden;Voorts bestaan er grote vrijstaande afzuigwandenten behoeve van één of meer lasplaatsen.

14

figuur 4.16 Integrale lasrookafzuiging

figuur 4.17 Werktafel met afzuigwand

Gestuurde luchttoevoer (plaatselijke verdringing)

Waar lucht wordt afgezogen, zal onderdruk ontstaan.Uit alle richtingen zal lucht naar de afgezogen plaatstoestromen. Slechts een klein deel van deze toege-

stroomde lucht zal meehelpen om relatief schone luchtnaar de lasser te voeren. Bij gestuurde luchttoevoerwordt bewerkstelligd dat een groter deel van de ver-vangingslucht langs de lasser zal bewegen, hetgeende blootstelling vermindert en de effectiviteit ver-hoogt. Ter voorkoming van tocht dient deze luchtstro-ming beheerst te zijn. Bij een juiste uitvoering wordthet afzuigeffect verbeterd.

Afzuigtafels voor thermische snijmachines

Snijrook gedraagt zich afwijkend van lasrook. Thermiekspeelt slechts een ondergeschikte rol. Tijdens het snij-proces worden rook en spatten met hoge snelheid naarbeneden geblazen. Daarom wordt snijrook onderlangsafgezogen (zie figuur 4.18). De effectiviteit daarvan isdan zeer goed. Diverse varianten zijn mogelijk, zoalssegmentafzuiging of met een meelopende afzuigbak,c.q. -wagen.De emissiewaarden kunnen hoog oplopen. Een filter-installatie is dan veelal onontbeerlijk om te kunnenvoldoen aan de in de milieuvergunning gesteldeemissie-eisen.

Alternatief: Bij plasmasnijden wordt ook wel onderwater gesneden. Niet alleen de snijoverlast is nu goed-deels ondervangen, maar eveneens de lawaai- enstralingsoverlast.

figuur 4.18 Afzuigtafel voor snijmachine

Overige onderwerpen van belang:

Afschotting:een lastafel met boven-, zij- en onderafzuiging; af-schotting verhoogt de effectiviteit van bronafzuiging;een tafelblad biedt in neerwaartse richting een af-schotting. Afzuiging boven een tafel geeft dus eenbeter afzuigrendement dan wanneer het product vrijop bijvoorbeeld schragen ligt;een wand als een verticale vorm van afschotting,waardoor het afzuigrendement verbetert;voor eisen ten aanzien van filters toe te passen inmobiele bronafzuiging en voor de eisen te stellen aangerecirculeerde lucht, zie hierna bij ruimteventilatie.

RuimteventilatiePas tijdens de werkzaamheden bij iedere proces-mate-riaalcombinatie in de werkruimte altijd ventilatie toe.De per proces-materiaalcombinatie benodigde ruimte-respectievelijk lokale ventilatie capaciteit per lasser/las-werkplek, is afhankelijk van de inschakelduur, destroomsterkte of het brandernummer en kan wordenafgelezen in de tabel 'Ruimteventilatie' die is opgeno-men in de Praktijkrichtlijn (bijlage 5).

Bij proces-materiaalcombinaties waarbij geen bronaf-zuiging wordt voorgeschreven, mag de voorgeschre-

15

ven ruimteventilatie worden verlaagd tot 20% alstoch doeltreffende bronafzuiging wordt toegepast.

Ruimteventilatie mag worden toegepast door middelvan mechanische ventilatie of natuurlijke ventila-tie/aërodynamisch oppervlak. Onder natuurlijkeventilatie/aërodynamisch oppervlak worden specialevoorzieningen als ventilatieroosters verstaan. Bij ‘hogehallen’ (minimaal hoger dan 6 meter) kan er sprake zijnvan een effectief natuurlijk ventilatiesysteem, mitsvoldaan wordt aan de volgende voorwaarden:

Er wordt voldaan aan de benodigde hoeveelheidaërodynamisch oppervlak zoals in de Arbobeleids-regel omschreven. Het aërodynamisch oppervlak ishet netto benodigde oppervlak bij natuurlijke venti-latie, ofwel: het zuivere doorstroomoppervlak vaneen natuurlijke ventilatievoorziening in de kleinstedoorsnede na aftrek van belemmerende delen.De getroffen voorzieningen, zoals roosters en kleppenbedoeld zijn om te gebruiken voor ventilatiedoelein-den. Te openen deuren of ramen worden niet ge-acht doelmatig te zijn.Het systeem is voorzien van een wind/weersafhan-kelijke regeling, zodat het systeem ook in koudereperioden of bij regen kan worden gebruikt.Voorzieningen die als toevoer dienen, moeten op eenminimale hoogte van 2 meter boven de vloer wordenaangebracht in verband met het voorkomen vandirecte aanstroming en wegblazen van beschermgasbij MIG/MAG- of TIG-lassen.

VermengingsventilatieDoor middel van luchttoevoer en/of -afvoer wordt delucht in de werkplaats voortdurend verdund; de ach-tergrondconcentratie aan luchtvervuiling moet op dezewijze onder de gestelde norm blijven. Ruimteventilatiekan op allerlei manieren worden verwezenlijkt:

Natuurlijke ventilatie met behulp van vaste of regel-bare openingen in de wanden of in het dak (ziefiguur 4.19).Mechanische ventilatie en natuurlijke toevoer van deafgezogen hoeveelheid lucht (door kieren, spletene.d.).Mechanische ventilatie en mechanische toevoer vande afgezogen hoeveelheid vervuilde lucht (balans-ventilatie; zie figuur 4.20).Mechanische ventilatie en mechanische suppletievan de afgezogen hoeveelheid vervuilde lucht; dezegesuppleerde lucht kan desgewenst verwarmdworden ingebracht.

VerdringingsventilatieDirecte verwijdering van verontreinigingen (lasrook,gassen) door een sturende luchttoevoer komend vanachter de lasser en in de richting van (bij voorkeur)een afzuigbron wordt verdringingsventilatie genoemd.Verdringing wordt ook wel aangeduid als verdrijven.Het zwakke punt van afzuiging is, dat slechts in eenkleine zone voldoende hoge afzuigsnelheden wordengemaakt om verontreinigingen te verwijderen. Bij eenafzuigmond is op een afstand van eenmaal zijn dia-meter de snelheid al tot minder dan 10% afgenomen.Bij een uitblaasmond daarentegen is dit pas op eenafstand van 20 maal de diameter het geval.In de praktijk kan met stuurlucht (door blazen) gemak-kelijk de stroming in een zone van ca. 10 meter vanafde toevoer worden beheerst. Optimale inblaassnelhe-den liggen meestal tussen 8 en 15 m/s. Hogere snel-heden leiden tot het nemen van akoestische maatre-gelen vanwege een niet acceptabel geluidsniveau [6].De effectiviteit van verdringingsventilatie wordt ver-groot door dit met plaatselijke afzuiging (op de werk-plek) te combineren.

figuur 4.19 regelbare wandroosters

figuur 4.20 Mechanische ventilatie met suppletie

16

Aandachtspunten bij het aanbrengen van ventilatie-systemenBij het aanbrengen van een systeem voor ventilatie iser een aantal zaken waarmee rekening moet wordengehouden:

Bij het ontwerpen van een ruimtelijk luchtverversings-systeem is de ligging van een lashal van belang.Vanwege de in Nederland overheersende windrich-ting zal ook binnen het bedrijf de luchtbeweging tengevolge van natuurlijke ventilatie meestal van zuid-west naar oost zijn; met deze richting meewerkenligt dus voor de hand.Luchtverhitters met ventilatoren veroorzaken eenluchtstromingspatroon, dat van tal van factorenafhankelijk is. Een ruimtelijk ventilatiesysteem kanal dan niet van de bestaande patronen gebruik-maken. Bij stralingsverwarming of vloerverwarmingontstaan veel minder sterke luchtstromingen. Deleverancier van de ruimteventilatie heeft dan meervrijheid bij de keuze van het stromingspatroon.Bewuste drukverschillen, bijvoorbeeld in een thermi-sche spuitcabine of een lascabine, zullen een lucht-stroming veroorzaken.In een lage hal (met weinig accumulatie-effect) isveel sneller een hoge mate van luchtvervuiling be-reikt dan in een hoge hal. Indien belendende hallenin een onregelmatige vorm resulteren, dan kan hetlastig zijn om een stromingspatroon te vinden, datgeen dode hoeken oplevert.Een kraanbaan zal de mogelijkheden voor het ophan-gen of plaatsen van luchtbehandelingsapparatuursterk beperken. Ook kan het dienstleidingensysteemin de weg zitten.Een werkplek waar gemechaniseerd of geautomati-seerd wordt gelast, kan vaak gemakkelijk wordenvoorzien van een omkasting. Een gering debiet isdan voldoende om de rook volledig te vangen en afte voeren. Een deel van de werkplaats kan met be-hulp van lasgordijnen, zeilen, wandelementen e.d.luchttechnisch enigszins worden afgeschermd. Opdeze wijze kan in het afgeschermde deel sterkerworden geventileerd/afgezogen dan in de algemeneruimte. Het lekken naar de algemene ruimte wordthierdoor beperkt. Deze oplossing kan worden toege-past voor handlasplaatsen, maar vooral ook voorlasautomaten en -robots.Gemechaniseerde, geautomatiseerde of geroboti-seerde las- of snijprocessen moeten zoveel mogelijkworden afgeschermd en met behulp van bronafzui-ging worden uitgevoerd; ruimteventilatie blijftnoodzakelijk.Een lascabine biedt nog betere afscherming van dealgemene ruimte. De lascabine is luchttechnischgeheel afgescheiden. De onderdruk in de lascabinevoorkomt lekken naar de algemene ruimte.

Ruimtelijk reinigingssysteemDe aanwezige lucht kan ook gereinigd worden, waarbijer rekening mee moet worden gehouden, dat minimaaleen deel van de lucht verse buitenlucht moet zijn.Reiniging kan op de volgende manieren worden uitge-voerd:

Luchtzuiveringssystemen (mechanisch of elektro-statisch) voor het voortdurend reinigen van de ruim-te (zie figuur 4.21);Centrale systemen voor het ventileren en zuiverenvan de ruimte. Een dergelijk systeem moet minimaalzorgen voor 1/3 van het benodigde debiet aan (ver-warmde) buitenlucht, terwijl het overige gezuiverde,gerecirculeerde lucht mag zijn.

Regels voor recirculatie van lasrookDe huidige wetgeving (art. 4.18 ‘Arboregeling’) ver-biedt recirculatie van onder andere kankerverwekkendestoffen. Aangezien dit in de praktijk onmogelijke

figuur 4.21 Ruimtelijk reinigen

situaties op kan leveren, hebben de sociale partnerseen voorstel gemaakt om dit artikel aan te passen.Het ministerie van SZW heeft hier nog geen uitsluitselover gegeven, maar stelt wel dat een wijziging in delijn van het hieronder beschreven voorstel zal zijn (zieook de tekst van bijlage 4 ‘beleidsregel 4.9-2, onder-deel B, punt 1).

In bijlage 5 staan de luchthoeveelheden die moetenworden toegevoerd in de werkplaats, indien Arbo-beleidsregel 4.9-2 wordt gevolgd. In veel gevallenmag een deel hiervan worden gerecirculeerd. Het re-circuleren van lucht waarin zich kankerverwekkendestoffen bevinden is slechts onder strenge voorwaar-den toegestaan. Dit betreft onder meer het elektrodelassen van RVS en het hardsolderen met cadmium-houdende soldeermaterialen. Hierbij wordt ervan uit-gegaan dat er verbindingen vrij kunnen komen, die alsverdacht kankerverwekkend bekend staan. Voor dezeprocessen gelden op grond van art. 4.18 Arboregelingstrenge voorwaarden met betrekking tot recirculatie.

Eisen te stellen aan gerecirculeerde lucht voor dezeeerdergenoemde proces-materiaalcombinaties:1. Het recirculeren van lucht afkomstig van bronaf-

zuiging is niet in lijn met de algemene uitgangs-punten van de regelgeving ten aanzien van de be-heersing van blootstelling aan stoffen (AHS).Recirculatie van de genoemde stoffen dient om re-den hiervan zoveel mogelijk achterwege te blijven.

2. De stofconcentratie in gerecirculeerde lucht dientaantoonbaar lager te zijn dan 1/10 van de wette-lijke of bestuurlijke grenswaarde voor wat betreftde kankerverwekkende, mutagene stoffen of stof-fen die overgevoeligheid veroorzaken bij inademingen die in de lasrook aanwezig zijn. Bij een combi-natie van stoffen, dient de som van alle afzonder-lijke concentraties in de recirculatielucht, als frac-tie van de afzonderlijke grenswaarden, lager te zijndan 1/10.

3. Aan de afzuig- en filterapparatuur zullen eisen, diede stand van de techniek reflecteren, worden ge-steld, indien geen wettelijke of bestuurlijke grens-waarde is vastgesteld van stoffen die in de luchtvoorkomen en de lucht van de arbeidsplaats wordtgerecirculeerd, met als doel de betreffende stoffeneffectief uit de ventilatielucht te verwijderen eneen zo laag mogelijke concentratie te bereiken.

4. Indien wordt gerecirculeerd, dient de gerecircu-leerde lucht voor 1/3 uit buitenlucht te bestaan.

Opmerking 1:Voor lasrook afkomstig van de eerdergenoemdeproces-materiaalcombinaties geldt een filterefficiency(F9) volgens EN 779 als voldoende effectief, waarbij

17

ook moet worden aangetoond dat het totale systeemvoldoende functioneert.

Opmerking 2:Bevat de te recirculeren lucht geen kankerverwekken-de stoffen (dat wil zeggen als één van de andere dande eerdergenoemde proces-materiaalcombinaties wordttoegepast uit de in bijlage 5 vermelde tabellen 1 en 2),dan kan worden gebruikgemaakt van een luchtfilteruit de filterklasse F7, zoals in EN 779 genoemd.

4.3 Scheiding van mens en bron

Bij deze derde stap van de AHS wordt aandacht be-steed aan het scheiden van mens en bron naast deeerste twee stappen van de AHS.Bij de overweging om over te gaan tot de mechani-sering van het las- of snijproces is het nuttig om hetzogenaamde OMAR-principe te hanteren. De afkortingOMAR staat voor Optimaliseren, Mechaniseren, Auto-matiseren, Robotiseren.Dit principe wordt hierna nader uitgewerkt met alsoogmerk het verbeteren van de arbeidsomstandig-heden bij de uitvoering van las- of snijprocessen.Daarbij zal het accent liggen op de mogelijkheden totmechanisering van het las- of snijproces en de rand-voorwaarden die daarvoor gelden. In NIL-uitgave 'Een-voudige mechanisatie bij het booglassen' wordenpraktijkaanbevelingen gegeven. [7]

Optimaliseren van het las- en snijwerkDe arbeidsomstandigheden veranderen in gunstigezin indien het werk minder monotoon is, ergono-misch is aangepast, mogelijkheden tot meer eigeninitiatief aanwezig zijn en het vakmanschap wordtvergroot (toenemende inzetbaarheid bij taakroulatie).Goede afzuiging en verlichting op de werkplek naastpraktisch bruikbare persoonlijke beschermingsmidde-len dragen eveneens bij aan een goed arbeidsklimaat.

Op deze wijze kunnen de omstandigheden rond hetlas- en snijwerk worden geoptimaliseerd zonderdirect over te hoeven gaan op de (soms) duurdereoplossing van de mechanisering van het las- ensnijproces.Uiteraard zal ook het lassen en het te lassen werk-stuk (geometrie, bereikbaarheid, positie, aantal na-den, toleranties, afkeur/reparatie, e.d.) moeten wor-den onderzocht op de mogelijkheid tot optimalisering.

Mechaniseren van het las-/snijwerkEenvoudige mechanisering van het las- en snijproceskan worden ingevoerd door gebruik te maken vanhulpmiddelen, waardoor blootstelling aan lasrook engassen wordt voorkomen of beperkt en de werk-zaamheden ergonomisch gezien gunstiger kunnenworden uitgevoerd. Hulpmiddelen zijn ondermeermanipulatoren, draai-/kieptafels, steunwielen, rollen-banken, de lasboom, maar ook klembanken, lasmal-len, tractor-op-rails, enz. Belangrijk kan daarbij zijnof het product beweegt (bijvoorbeeld manipulator,zie figuur 4.22) of dat het proces beweegt (bijvoor-beeld tractor-op-rails, zie figuur 4.23).

Bij het overgaan naar mechanisering van hetlassen/snijden spelen naast de verbetering van dearbeidsomstandigheden uiteraard ook aspecten alskostprijs, kwaliteit, een flexibelere productiecapaci-teit en het aantrekkelijker worden voor de arbeids-markt een belangrijke rol.Las-, maar ook snijprocessen die zichzelf over eenlangere periode in stand houden, dus feitelijk half-automatisch of automatisch verlopen, verdienen bijde invoering van mechanisering de voorkeur.

figuur 4.22 Lassen met behulp van een manipulator

figuur 4.23 Onder poeder lassen met behulp van eentractor-op-rails

De meest bekende booglasprocessen die voor me-chanisatie in aanmerking komen zijn:- TIG-lassen;- plasmalassen;- onder poeder lassen (OP);- poederplasmalassen;- MIG/MAG-lassen;- plasma-MIG lassen;- hoog vermogen-lassen (bekend als Rapid arc-las-

sen, TIME-lassen, Rapid Melt en Twin en Tandemarc-lassen). De draadaanvoersnelheid (∅1,2 mmdraad) ligt boven de 15 m/min. Bij de laatste tweegenoemde procesvarianten is dit de som vanbeide draadaanvoersnelheden.

Ook het zwaartekrachtlassen (een vorm van BmBE)kan hiertoe worden gerekend (zie figuur 4.24). Dezemethode is echter nagenoeg verdrongen door hetMIG-/MAG-lassen.

18

figuur 4.24 Opstelling voor het zwaartekrachtlassen

Daarnaast zijn snijprocessen als plasmasnijden, auto-geen snijden (zie figuren 4.25 en 4.26) en lasersnij-den goed te mechaniseren.

figuur 4.25 Plasmasnijden onder water

figuur 4.26 Autogeen snijden

Automatiseren/robotiseren van het las-/snijwerkEen verdergaande mechanisatie mondt vaak uit inautomatisering of robotisering van het las- of snij-proces en soms zelfs van de gehele productieketen.Uiteraard spelen hier de eerdergenoemde argumen-ten voor de invoering van mechanisatie in versterktemate een rol. De lasser krijgt dan steeds meer defunctie en taak van operator of lasrobotbeheerderen neemt steeds minder actief deel aan het las-/snij-proces. En vanuit het oogpunt van de arbeidsom-standigheden staat hij letterlijk maar (hopelijk) nietfiguurlijk steeds verder van het las-/snijproces af(zie figuren 4.27 en 4.28).

figuur 4.27 Gerobotiseerd hoogvermogen MIG/MAG-lassen

figuur 4.28 Lasrobotopstelling met randafzuiging aan debovenzijde

Belangrijk is of het geautomatiseerde/gerobotiseerdelas- of snijproces verder nog van de omgeving wordtafgeschermd of niet. In het laatste geval is het nogaltijd mogelijk dat de lasser/operator en ander perso-neel aanwezig op de werkplek aan indirecte emissie(diffuse verspreiding van lasrook en gassen) wordenblootgesteld. Ventilatie en afzuiging blijven dan ooknoodzakelijk bij het robotlassen in een afgeslotencel (zie figuur 4.29).

Persoonlijke beschermingsmiddelen zijn bij een juistetoepassing niet noodzakelijk.

Een niet over het hoofd te zien aspect bij het auto-matiseren/robotiseren van het las-/snijproces is debeveiliging van dit systeem en de daartoe noodza-kelijke investeringen.

19

figuur 4.29 Robotlassen in afgesloten cel

4.4 Persoonlijke beschermingsmiddelen

Buiten onmisbare persoonlijke bescherming als veilig-heidsschoenen, kleding, gehoorbescherming, hand-schoenen en laskap of lashelm bestaan er ook per-soonlijke ademhalingsbeschermingsmiddelen (PABM),die specifiek worden gebruikt bij de bescherming vanlassers tegen de inademing van lasrook.Deze beschermingsmiddelen komen in de AHS op delaatste plaats; ze vormen een ’laatste redmiddel’,indien de andere maatregelen niet mogelijk of nieteffectief zijn. De reden voor de lage klassering van dePABM is dat deze hulpmiddelen als erg belastend(kunnen) worden ervaren. Daarbij valt te denken aanongemak, benauwdheid, hoog gewicht, geluid aan hethoofd, hoofdpijn en het gevoel afgezonderd te zijn.

Soorten PABM:Filtrerende halfmaskers ter bescherming tegen deel-tjes / wegwerpmaskers (speciale uitvoeringen voorlassen; zie figuur 4.30), type FFP2 met een APF=8;type FFP3 met APF=10 (APF = toegekende be-schermingsfactor), volgens NEN-EN 149.

figuur 4.30 Wegwerpmasker

Overdrukhelm met ventilator/filterunit (aangedrevenfilters); de unit wordt gedragen op de rug (figuur4.31). Lichtgewicht lashelm met automatisch ver-kleurend lasglas en ventilatievoorzieningen. TypeTH2 met stoffilter type P2 en een APF van 10; typeTH3 gecombineerd met stoffilter P3 en met eenAPF van 25. Een en ander volgens NEN-EN 12941.

Overdrukhelm met externe luchttoevoer (luchttoe-voer via compressor/persluchtleiding, zie figuur4.32); type LDH2 met APF van 20; type LDH3 metAPF van 40. Dit laatste PABM geeft de beste be-scherming. De toegevoerde lucht moet worden ge-filterd en gereinigd m.b.v. een oliescheider. Een tem-peratuurregeling van de toegevoerde lucht is aan tebevelen. Gangbare normen: NEN-EN 139, 270,271, 1835 en 12419.

figuur 4.31 Overdrukhelm met ventilator/filterunit

figuur 4.32 Overdrukhelm met persluchttoevoer

De overdrukhelmen hebben de laatste jaren een po-sitieve ontwikkeling doorgemaakt; het draagcomfort,evenals de werking, zijn aanzienlijk verbeterd en deacceptatie onder lassers is toegenomen. Steeds meerlassers gebruiken ze dagelijks gedurende vele uren.Moderne overdrukhelmen worden steeds minder ge-zien als ‘laatste redmiddel’ maar als een belangrijkemogelijkheid om de lasser te beschermen tegen eente hoge dosis lasrook. Overdrukhelmen worden veel-vuldig toegepast bij werkstukken waarbij bronafzui-ging niet goed mogelijk is; denk aan grote en openwerkstukken. Denk ook aan laswerkzaamhedenwaarbij zeer veel en/of schadelijke rook vrij komt,zoals bij het lassen aan werkstukken die vuil zijn, ofvoorzien zijn van een coating. Maar denk ook aan

20

aluminium- of koperlegeringen, roestvast staal enandere legeringen waarbij schadelijke rook of gassenmoeten worden verwacht. Samengevat kan wordengesteld: PABM verschaffen een hoge mate van be-scherming, maar zijn wel enigszins belastend voorde lasser.In de tabellen 1 en 2 van de Praktijkrichtlijn (zie bij-lage 5) staat vermeld welke PABM minimaal wordtgedragen bij welke proces-materiaalcombinaties.

21

Hoofdstuk 5

Arbobeleidsregel 4.9-2 en deuitwerking

De huidige wetgeving (art. 4.18 ‘Arboregeling’) ver-biedt recirculatie van onder andere kankerverwekkendestoffen. Aangezien dit in de praktijk onmogelijkesituaties op kan leveren, hebben de sociale partnerseen voorstel gemaakt om dit artikel aan te passen.Het ministerie van SZW heeft hier nog geen uitsluitselover gegeven, maar stelt wel dat een wijziging in delijn van het op pagina 16 onder ‘Regels voor circulatievan lasrook’ gestelde zal zijn (zie ook de tekst vanbijlage 4 ‘Beleidsregel 4.9-2, onderdeel B, punt 1).

Werkwijze (voor de tabellen in de Arbobeleids-regel 4.9-2, zie bijlage 5 ‘Praktijkrichtlijn’)

Stel vast welke proces-materiaalcombinaties doorde lasser worden toegepast.

Stel, eventueel met uw Arbodienst, voor ieder vandeze combinaties de inschakelduur vast en of dezelager, c.q. hoger of gelijk aan 15% is.De inschakelduur is de tijdsduur dat de elektrischeboog brandt, gedeeld door de tijdsduur van de werk-dag. Deze uitkomst wordt vermenigvuldigd met100%. Kortweg: boogtijd gedeeld door werktijd(8-urige werkdag) maal 100%. Ga hierbij uit van datgedeelte van het jaar dat het meest wordt gelasten/of die lasprocessen worden toegepast die demeeste lasrookemissie tot gevolg hebben.In de praktijk is het voor de Arbeidsinspectie moei-lijk vast te stellen wat de werkelijke inschakelduurvan een lasproces is. Toon met behulp van eendocument, opgesteld door een deskundige, aan ofde genomen maatregelen in overeenstemming zijnmet de inschakelduur (ID<15% of ID ≥15%).

Als indicatie voor de vaststelling van de hoogte vande werkelijke inschakelduur kan het volgende dienen:- de verbruikte (te verbruiken) hoeveelheid lastoe-

voegmateriaal per proces per lasser vaststellenen deze vergelijken met de maximale hoeveel-heid lastoevoegmateriaal dat met dat proces perlasser kan worden verlast. Gegevens over demaximale hoeveelheid neer te smelten lastoe-voegmateriaal per tijdseenheid kunnen wordenverstrekt door de leverancier van het lastoevoeg-materiaal;

- de tijdsduur dat de stroom is ingeschakeld perlasser per proces vaststellen ten opzichte van demaximale werktijd per werkdag.

In de praktijk zullen beide aangegeven methodenmoeilijk uitvoerbaar zijn en op problemen stuiten.Voor eenduidige, repeterende laswerkzaamhedenkan vooraf worden vastgesteld wat de gemiddeldeinschakelduur is. Deze kan voor een bepaalde perio-de (bijvoorbeeld voor een jaar) in de RIE wordenvastgelegd.

Als de inschakelduur per lasser niet kan wordenvastgesteld, moeten maatregelen zoals toepassenvan ventilatie/afzuiging en het dragen van PABMworden genomen alsof de inschakelduur ≥15% is.

Ga bij het aflezen van de tabellen 1, 2 en 3‘Ruimteventilatie’ verder uit van de vastgestelde ID.

Zoek in de tabellen 1 of 2 in de Beleidsregel de vantoepassing zijnde proces-materiaalcombinatie op.

N.B. Als de gebruikte proces-materiaalcombinatieniet voorkomt in de tabellen of de in de tabel ver-

melde beheersmaatregelen niet (kunnen) wordentoegepast, dan zal, door middel van berekening,beoordeling of metingen, moeten worden vastge-steld welke beheersmaatregelen wel moeten wordengetroffen. Bijlage 6 bevat een meetprotocol lasrookmet betrekking tot haalbaarheid MAC-waarden.

Zoek in tabel 1 of 2 (bijlage 5) welke afzuiging c.q.ventilatie moet worden toegepast.

Zoek in tabel 1 of 2 van bijlage 5 of er persoonlijkeademhalingsbeschermingsmiddelen (PABM) moetenworden toegepast.

Indien materiaal wordt (op)gelast met een hogergelegeerd toevoegmateriaal dan het basismateriaalzelf, moeten maatregelen worden genomen die be-horen bij de proces-materiaalcombinatie voor hethoger gelegeerde materiaal. Bijvoorbeeld (op)lassenvan ongelegeerd staal met een RVS beklede elektro-de vereist maatregelen zoals die moeten worden ge-nomen bij het met beklede elektrode lassen van RVS.

In het algemeen geldt dat de maatregelen behorendbij een hogere klasse altijd mogen worden genomen.

In de ‘Beschrijving doeltreffende maatregelen bij bloot-stelling aan rook en/of gassen afkomstig van lassen’(§ 5.1 en 5.2) staat de informatie uit de tabellen 1 en 2,terwijl tabel 3 in § 5.3 ‘ruimteventilatie’ wordt toegelicht.

5.1 Beschrijving doeltreffende maatrege-len bij blootstelling aan rook en/ofgassen afkomstig van lassen (tabel 1 van bijlage 5)

Klasse I:Bij een proces-materiaalcombinatie, ingedeeld indeze klasse, moet de benodigde ruimteventilatievoor minimaal 1/3 uit buitenlucht bestaan; 2/3 deelmag worden gerecirculeerd.

Wordt optioneel bronafzuiging met afvoer naar buiten(dat wil zeggen geen recirculatie) toegepast, dan magde benodigde ruimteventilatiecapaciteit 1/5 van dein de tabel 3 (bijlage 5) voorgeschreven waarden zijn.

Ongeacht de inschakelduur (ID) is het gebruik vanPABM niet vereist.

Klasse II:Bij een proces-materiaalcombinatie, ingedeeld in de-ze klasse, moet de benodigde ruimteventilatie voorminimaal 1/3 uit buitenlucht bestaan; 2/3 deel magworden gerecirculeerd.

Wordt optioneel bronafzuiging met afvoer naar bui-ten (dat wil zeggen geen recirculatie) toegepast, danmag de benodigde ruimteventilatiecapaciteit 1/5 vande in de tabel 3 (bijlage 5) voorgeschreven waardenzijn.

Bij een inschakelduur (ID) van:* <15% is het gebruik van PABM niet vereist;* ≥15% draagt de lasser een filtrerend halfmas-

ker/wegwerpmasker type FFP2.

Klasse III:Bij een proces-materiaalcombinatie, ingedeeld in dezeklasse, moet de benodigde ruimteventilatie voorminimaal 1/3 uit buitenlucht bestaan; 2/3 deel magworden gerecirculeerd. Tevens wordt bronafzuigingtoegepast.

Bij een inschakelduur (ID) van:* <15% draagt de lasser een verbeterde lashelm

dat wil zeggen een lashelm die goed op de borstaansluit, bijvoorbeeld met een slabbe;

22

* ≥15% draagt de lasser een filtrerend halfmas-ker/wegwerpmasker type FFP2.

Klasse IV:Bij een proces-materiaalcombinatie, ingedeeld in dezeklasse, moet de benodigde ruimteventilatie voorminimaal 1/3 uit buitenlucht bestaan; 2/3 deel magworden gerecirculeerd.Bij een inschakelduur (ID) van:* <15% draagt de lasser een filtrerend halfmas-

ker / wegwerpmasker type FFP2.* ≥15% draagt de lasser:

- een filtrerend halfmasker / wegwerpmaskertype FFP3 of;

- een helm met aangedreven filters (P2) type TH2of;

- een helm met externe luchttoevoer type LDH2.

In deze klasse komen alleen proces-materiaalcombi-naties voor uit klasse I of III, zij het dat het mate-riaal geverfd is. Bij het lassen van geverfd materiaalmet een proces-materiaalcombinatie uit klasse V ofhoger dienen de maatregelen behorende bij die klassete worden genomen.

Klasse V:Een proces-materiaalcombinatie, ingedeeld in dezeklasse, moet worden uitgevoerd in een afgeschei-den, geventileerde ruimte. De benodigde lokale ven-tilatie moet volledig uit buitenlucht bestaan.Voorts dragen de lasser en zijn eventuele helpers,ongeacht de inschakelduur:- een helm met aangedreven filters (P3) type TH3 of;- een helm met externe luchttoevoer type LDH3.

Klasse VI:Een proces-materiaalcombinatie, ingedeeld in dezeklasse, wordt uitgevoerd in een afgescheiden, ge-ventileerde ruimte. De benodigde lokale ventilatiemoet volledig uit buitenlucht bestaan. Tevens wordtbronafzuiging toegepast.Voorts dragen de lasser en zijn eventuele helpersongeacht de inschakelduur:- een helm met aangedreven filters (P3) type TH3 of;- een helm met externe luchttoevoer type LDH3.

Klasse VII:Een proces-materiaalcombinatie, ingedeeld in dezeklasse, moet in een afgescheiden, geventileerderuimte worden uitgevoerd. De benodigde lokale ven-tilatie moet volledig uit buitenlucht bestaan. Tevensmoet bronafzuiging worden toegepast.Voorts dragen de lasser en zijn eventuele helpersongeacht de inschakelduur:- een helm met aangedreven filters (P3) type TH3 of;- een helm met externe luchttoevoer type LDH3.

Opmerkingen:De maatregelen in klasse VII voor de proces-materiaal-combinaties met een reductiefactor >100 zijn:

In de buitenlucht:De lasser en zijn eventuele helpers dragen ongeachtde inschakelduur:- een helm met aangedreven filters (P3) type TH3 of;- een half- of volgelaatmasker met P3 filters of;- een helm met externe luchttoevoer type LDH3.In een afgescheiden, geventileerde ruimte, bijvoor-beeld een lascabine of een cabine met onderdruk:De benodigde lokale ventilatie moet volledig uit bui-tenlucht bestaan. Tevens moet bronafzuiging wor-den toegepast.De lasser en zijn eventuele helpers dragen, onge-acht de inschakelduur:- een helm met aangedreven filters (P3) type TH3 of;- een half- of volgelaatsmasker met P3 filter of;- een helm met externe luchttoevoer type LDH3.

5.2 Beschrijving doeltreffende maatrege-len bij blootstelling aan rook en/ofgassen afkomstig van aan lassenverwante processen (tabel 2 van bijlage 5)

Klasse I:Bij een plasmasnijproces-materiaalcombinatie, inge-deeld in deze klasse, moet de benodigde ruimteven-tilatie voor minimaal 1/3 uit buitenlucht bestaan;2/3 deel mag worden gerecirculeerd.

Wordt optioneel bronafzuiging met afvoer naar bui-ten (dat wil zeggen geen recirculatie) toegepast, danmag de benodigde ruimteventilatiecapaciteit 1/5 vande in de tabel 3 ‘Ruimteventilatie’ (bijlage 5) voorge-schreven waarden zijn.

Ongeacht de inschakelduur (ID) is het gebruik vanPABM niet vereist.

Klasse II:Bij een hardsoldeerproces-materiaalcombinatie, inge-deeld in deze klasse, moet de benodigde ruimteven-tilatie voor minimaal 1/3 uit buitenlucht bestaan;2/3 deel mag worden gerecirculeerd.

Wordt optioneel bronafzuiging met afvoer naar bui-ten (dat wil zeggen geen recirculatie) toegepast, danmag de benodigde ruimteventilatiecapaciteit 1/5 vande in de tabel 3 ‘Ruimteventilatie’ (bijlage 5) voorge-schreven waarden zijn.

Bij het hardsolderen met een inschakelduur (ID) van:* <15% is het gebruik van PABM niet vereist;* ≥15% draagt de uitvoerder een filtrerend half-

masker/wegwerpmasker type FFP2.

Klasse III:Bij een thermisch snij- of hardsoldeerproces-mate-riaalcombinatie, ingedeeld in deze klasse, moet debenodigde ruimteventilatie voor minimaal 1/3 uitbuitenlucht bestaan; 2/3 deel mag worden gerecir-culeerd. Tevens moet bronafzuiging (bij voorkeuronderafzuiging) worden toegepast.

Bij het handmatig thermisch snijden met een inscha-kelduur (ID) van:* <15% draagt de uitvoerder een verbeterde las-

helm, dat wil zeggen een lashelm die goed op deborst aansluit, bijvoorbeeld met een slabbe;

* ≥15% draagt de uitvoerder:- een filtrerend halfmasker/wegwerpmasker

type FFP2 of;- een helm met aangedreven filters (P2) type

TH2 of;- een helm met externe luchttoevoer type LDH2.

Bij het machinaal thermisch snijden met een inscha-kelduur (ID) van:* <15% is het gebruik van PABM niet vereist;* ≥15% draagt de uitvoerder:

- een filtrerend halfmasker P2/wegwerpmaskertype FFP2 of;

- een helm met aangedreven filters (P2) typeTH2 of;

- een helm met externe luchttoevoer type LDH2.

Bij het handmatig hardsolderen draagt de soldeerderongeacht de inschakelduur:- een filtrerend halfmasker/wegwerpmasker type

FFP2.

Bij het machinaal hardsolderen met een inschakel-duur (ID) van:* <15% is het gebruik van PABM niet vereist;* ≥15% draagt de hardsoldeerder een filtrerend

halfmasker/wegwerpmasker type FFP2.

23

Klasse IV:Bij elektrisch guts- of draadvlamspuiten, ingedeeldin deze klasse, moet de benodigde ruimteventilatievoor minimaal 1/3 uit buitenlucht bestaan; 2/3 deelmag worden gerecirculeerd.

Bij een inschakelduur van:* <15% draagt de gutser / draadvlamspuiter een

filtrerend halfmasker/wegwerpmasker type FFP2;* ≥15% draagt de gutser / draadvlamspuiter:

- een helm met aangedreven filters (P3) typeTH3 of;

- een helm met externe luchttoevoer type LDH3.Aangezien bij deze werkzaamheden een hoog ge-luidsniveau voorkomt, verdient het de voorkeur zein een afgescheiden ruimte uit te voeren.

Klasse V en VI:In deze klassen vallen geen proces-materiaalcombi-naties.

Klasse VII:Draadvlamspuiten met koperlegeringen moet wor-den uitgevoerd in een afgescheiden, geventileerderuimte. De benodigde lokale ventilatie capaciteitbestaat volledig uit buitenlucht. Tevens moet bron-afzuiging worden toegepast.

Voorts dragen de draadvlamspuiter en zijn eventuelehelpers, ongeacht de inschakelduur:- een helm met aangedreven filters (P3) type TH3 of;- een helm met externe luchttoevoer type LDH3.

Voor gemechaniseerde, geautomatiseerde of gerobo-tiseerde las- of snijprocessen zijn geen maatregelenopgenomen in de tabellen in de Arbobeleidsregel 4.9-2.De volgende maatregelen dienen te worden genomenbij het werken in besloten ruimten: de lasser moet zijnuitgerust met een laskap / helm met externe luchttoe-voer, tenzij is aangetoond dat in de ruimte het zuur-stofpercentage zich tussen de 20 en 21 vol.% bevindt.In dat geval moeten de maatregelen volgens de tabel 1worden genomen, waarbij de voorkeur uitgaat naar eenhelm met externe luchttoevoer.

5.3 Ruimteventilatie (tabel 3 van bijlage 5)

Voor de benodigde ruimteventilatie dient tabel 3 in deArbobeleidsregel te worden geraadpleegd. Hierbij wordtonderscheid gemaakt tussen mechanische ventilatiebij een inschakelduur van lager of gelijk en hoger dan15% met inachtneming van de stroomsterkte- of bran-dernummer. Bij stroomsterkten <100 A, c.q. brander-nummers <5 moeten de maatregelen worden genomendie gelden voor stroomsterkte 100 A, c.q. brandernum-mer 5.Stroomsterkte >350 A vergen het nemen van zwaar-dere maatregelen. Deze worden in de Arbobeleids-regel 4.9-2 niet gegeven. Voor de tabellen zie bijlage 5.Hetzelfde geldt voor natuurlijke ventilatie/aërodyna-misch oppervlak. Hiermee worden speciale voorzienin-gen als ventilatieroosters bedoeld. In paragraaf 4.2(‘Bronafzuiging/ruimteventilatie’) zijn de voorwaardengenoemd die van toepassing zijn om van een effectiefnatuurlijk ventilatiesysteem te spreken.

24

Hoofdstuk 6

Invloed van diverse factoren op dearbeidsomstandigheden

Naast lasrook zijn er ook andere belastende omstan-digheden die in meer of mindere mate kunnen optre-den bij las- en snijwerk. In dit hoofdstuk zal op de vol-gende aspecten worden ingegaan:6.1 Elektromagnetische velden en straling;6.2 Geluid;6.3 Ergonomie;6.4 Brand- en explosiegevaar;6.5 Elektrocutie;6.6 Werken in besloten ruimten;

6.1 Elektromagnetische velden enstraling [8]

a. AlgemeenElektromagnetische straling is een golfverschijnsel.De daaruit voortvloeiende definitie van een elektro-magnetische golf is een gecombineerde, in ruimteen tijd periodieke verandering van een elektrischen een magnetisch veld. Elektromagnetische stra-ling is te onderscheiden in niet-ioniserende en ioni-serende straling, afhankelijk van de golflengte enfrequentie.Naar toenemende frequentie wordt onderscheidgemaakt tussen extreem laagfrequente (ELF) elek-tromagnetische velden, radiogolven, microgolfstra-ling, infraroodstraling, zichtbaar licht, UV-straling(ultraviolet) en ioniserende straling.Tabel 6.1 geeft de verschillende vormen van elek-tromagnetische velden en straling aan.

tabel 6.1 Verschillende vormen van elektromagnetischestraling

Soort straling Golflengte Frequentie

ELF-velden >3000 m <0,1 MHz

Radiogolven 1 - 3000 m 300 - 0,1 MHz

Microgolfstraling 1 - 1000 mm 300 - 0,3 GHz

Infrarood straling 0,78 - 1000 µm 385 - 0,3 THz

Zichtbaar licht 400 - 780 nm 750 - 385 THz

UV-straling 100 - 400 nm 3000 - 750 THz

Ioniserende straling <100 nm ≥ 3000 THz

Een laagfrequent elektromagnetisch veld is eencombinatie van een elektrisch en een magnetischveld. Echter, in een bepaalde situatie kan één vanbeide overheersen.

Een elektrisch veld wordt veroorzaakt door een elek-trische stroom. Zo'n veld treedt bijvoorbeeld optussen stroomvoerende kabels. Een geaarde kabel-afscherming kan dit elektrische veld voldoendeafschermen.

Magnetische velden ontstaan rond geleiders waar-door een stroom vloeit. De hoeveelheid magneti-sche flux wordt uitgedrukt in tesla (T). In lucht enandere niet magnetische stoffen is de fluxdichtheiddermate laag dat men de eenheid µT gebruikt.

De frequentie van het veld is belangrijk wanneer hetgaat om het overdragen van energie naar de omge-ving. Op deze manier wordt warmte en elektrischestroom opgewekt in omliggende objecten.

Overmatige blootstelling aan zichtbaar licht en infra-rood straling vindt plaats bij bijvoorbeeld het lassen.Door de hoge temperatuur van de vlamboog ont-staat infrarode (IR) straling. Deze straling kan deogen schaden door indrogen van het traanvocht bijovermatige blootstelling. Bij alle open boog laspro-cessen komt veel ultraviolette (UV) straling vrij.Deze straling heeft de grootste intensiteit bij hetMIG- en TIG-lassen. De straling kan door terug-kaatsing ook schijnbaar veilige plaatsen bereiken enveroorzaakt huidverbranding en 'lasogen'. Bijzon-dere bronnen van straling zijn lasers, die meestalzichtbaar licht, infrarood straling of UV-stralinguitzenden. Ioniserende straling wordt o.a. gebruiktvoor het onderzoek naar de kwaliteit van laswerk.

NB: LasersEen laser is een stralingsbron, die een zeer intensebundel elektromagnetische straling uitzendt. Delaser bezit de eigenschap een grote hoeveelheidenergie te kunnen toevoeren aan een klein opper-vlak. De risico's van een laser bestaan uit het ge-troffen worden van ogen of huid door de intensebundel of door een reflectie daarvan.

b. Gezondheidsrisico's in relatie tot las- en snij-processen

Elektromagnetische velden:Lassers behoren tot de groep mensen die wordenblootgesteld aan de hoge veldsterkten. Booglas-sen vraagt hoge stroomsterkten. De lasstroom-bron staat vaak vlak bij de lasser en de laskabelskomen vaak in contact met het lichaam.

Een groot deel van de lasprocessen wordt metgelijkstroom uitgevoerd, zoals MIG/MAG-lassen.Zuivere gelijkstroom heeft waarschijnlijk geengezondheidsrisico als het gaat om elektromag-netische velden. Echter een normale lasstroomheeft toch wat fluctuaties. Daarentegen wordtBmBE vaak met wisselstroom uitgevoerd; deontstane elektromagnetische velden wordenschadelijk voor de gezondheid geacht.Waarschijnlijk worden de krachtigste elektromag-netische velden opgewekt bij het weerstands-lassen (puntlassen). Mensen met een pacemakermoeten extra opletten niet in de buurt van ditproces te komen als er gelast wordt. Ook anderelasprocessen waarbij hoge stromen worden ge-bruikt, zoals bijvoorbeeld bij het onder poederlassen, kunnen in dit opzicht verdacht zijn. Raad-pleeg bij twijfel altijd een arts die op dit gebiedgespecialiseerd is.

Infrarood straling (IR):Deze straling kan onder andere schade toebren-gen aan de ogen door het indrogen van het traan-vocht.

Zichtbaar licht:Teveel zichtbaar licht kan schade veroorzakenmet name aan de ogen (beschadiging van hetnetvlies). Er kan staar ontstaan en er kunnenovergevoeligheidsreacties plaatsvinden door licht.

Ultraviolette straling (UV):Blootstelling aan UV-straling vindt vooral plaatsbij het uitvoeren van werkzaamheden in de bui-tenlucht in de zon en aan laswerkzaamheden.De acute effecten na blootstelling aan UV-stralingzijn erytheem van de huid ('zonnebrand') en

25

hoorn- en bindvliesontsteking van de ogen ('las-ogen'). Op langere termijn kunnen respectievelijkhuidkanker en staar (vertroebeling van de oog-lens) ontstaan.

c. MaatregelenMaatregelen als het gaat om elektromagnetischevelden:Als er al sprake is van risico's bij het lassen alsgevolg van elektromagnetische velden, dan zijndeze vele malen kleiner dan andere gevaren diekunnen optreden bij het lassen. Mechanisatie vanhet lasproces verbetert de werkomgeving van delasser voor een groot aantal zaken, ook die vande eventuele risico's van elektromagnetischevelden.

De volgende maatregelen worden aanbevolen:- Zorg er voor dat de laskabel en de werkstukka-

bel naast elkaar worden gelegd als dit mogelijkis. Hierdoor wordt het elektromagnetisch veldaanzienlijk verkleind.

- Vermijd contact van het lichaam met de las-kabel; sla deze niet over de schouder of rondhet lichaam.

- De beste manier om zich te beschermen tegenhet elektromagnetische veld van de stroom-bron is afstand te nemen. Het magnetisch veldneemt snel in dichtheid af naarmate de afstandgroter wordt.

- Lassen met gelijkstroom heeft de voorkeur bo-ven het lassen met wisselstroom. Bovendien isdit gunstig voor de lasrookemissie (laag).

- Laat opgerolde kabels tijdens het lassen nietom de duwbeugel van de stroombron zitten.Door de elektromagnetische velden kan dezebeugel gloeiend heet worden en kan men zichbranden. Rol de kabels dus helemaal uit.

Maatregelen als het gaat om IR- of UV-straling:- Pas technieken aan zodat het vrijkomen van

UV-straling aan de bron wordt bestreden(bijvoorbeeld onder water plasmasnijden).

- Voer werkzaamheden met UV-bronnen ge-scheiden van andere werkzaamheden uit.

- Vergroot de afstand tussen werknemer en UV-bron.

- Pas afschermingen, omkastingen of (verrijd-bare) lasgordijnen toe.

- Pas persoonlijke beschermingsmiddelen toe,zoals UV-brillen, gecombineerd met een las-helm en beschermende kleding. Beschermendekleding bestaat onder andere uit de lasoverall,lashandschoenen met lange schacht, lederenvoorschoot en veiligheidsschoenen. Oog- engelaatbescherming voor laswerkzaamheden is,afhankelijk van het toepassingsgebied, in devolgende uitvoeringen beschikbaar:- lasbril, bestaande uit één of twee glazen die

middels een montuur voor de ogen wordengepositioneerd, al dan niet voorzien van zij-kapjes (autogeen lassen);

- lasscherm of lasschild dat de ogen, het ge-laat en de keel beschermt en met de handvoor het gezicht wordt gehouden (niet aante bevelen vanwege blootstelling aan las-rook);

- lashelm met een voorziening waarin een vastlasglas is geplaatst en door een hoofdband,een helm, een beschermkap of anderszinsop de juiste plaats voor het gelaat wordtgepositioneerd;

- automatische lashelmen: helmen, die zijnvoorzien van een UV-filter dat automatisch

schakelt van een laag klassenummer naareen hogere waarde op het moment dat delasbron wordt ingeschakeld.

Beide soorten lashelmen kunnen uitgevoerdworden met een verse luchttoevoer.De keuze van oog- en gelaatsbescherming isafhankelijk van het soort laswerk.

Om de ogen te beschermen tegen het felle, zicht-bare licht van de boog zijn voor het elektrischbooglassen gekleurde glazen voor de lashelmbeschikbaar. Deze lasglaasjes zijn naar sterktegenummerd. De nummering loopt op van 6 toten met 16. Elk las- of snijproces vereist een ge-schikt gekleurd lasglaasje. Bij het booglassen meteen stroomsterkte tot 250 A dient de lashelm tezijn uitgerust met een venster van donker hardglas (bijvoorbeeld van borosilicaat in een klassetussen 10 en 13, volgens prNEN-EN 169). Uit-zonderingen hierop vormen het TIG-lassen vanroestvast staal met helium als beschermgas enhet MAG-lassen van roestvast staal met een argon-mengsel (minstens klasse 12). Boven 250 A iseen glasnummer 13 van toepassing, boven 350 Anummer 14, boven 450 A glasnummer 15, enz.tot aan glasnummer 16. Bij autogeen lassen ensnijden is het aan te bevelen om een bril met ge-schikte, donkere glazen te dragen. Een juist ge-kozen lasglaasje beschermt de ogen ook tegenultraviolette straling. Een halsdoek of slabbe voor-komt dat de huid van keel en hals bij het TIG- ofMIG/MAG-lassen verbrandt door ultraviolettestraling.

Maatregelen voor de beperking van risico's vanblootstelling aan laserlicht:De volgende maatregelen zijn onder alle omstan-digheden noodzakelijk:- De werkgever moet richtlijnen uitvaardigen voor

de organisatie rondom het toepassen van lasers.- Het traject van de laserbundel mag niet op

ooghoogte liggen.- Voor iedere toepassing moeten veiligheids-

maatregelen worden opgesteld.- De noodzakelijke informatie moet worden ver-

strekt. De volgende zaken behoren daarin zekeraan de orde te komen:- een eenvoudige verklaring van de werking

van de laser;- een beschrijving van de risico's van de toe-

gepaste laser;- een uitleg over het doel van de opgestelde

laser;- de getroffen veiligheidsmaatregelen;- aanwijzing waar nadere informatie te ver-

krijgen is.- Bij een laserinstallatie is het plaatsen van waar-

schuwingsborden (en soms ook het aanwezigzijn van optische en akoestische waarschu-wingssignalen) noodzakelijk.

- Het verlichtingsniveau op de werkplek zodaniginrichten dat de drager van de laserbril zijnwerkomgeving voldoende kan waarnemen.

- Vermijden van spiegelende wanden en anderevoorwerpen.

- Aanwezigheid van een noodstopvoorziening.

Opmerking:Na een ongeval met een laser, waarbij het ver-moeden van oogletsel bestaat, wordt aanbevolenbinnen 72 uur naar een oogarts te gaan met hetverzoek om oogheelkundig onderzoek en vast-legging van eventuele schade, zo mogelijk metbehulp van fotografie.

26

6.2 Geluid [8]

Geluid is een golfverschijnsel dat de lucht in de omge-ving in trilling brengt. De sterkte (druk) van het geluidwordt uitgedrukt in decibel (dB) met de toonhoogte inHertz (Hz).Veel mensen werken in een lawaaiige omgeving.Gehoorschade ontstaat geleidelijk als de sterkte vangeluid boven 80 dB(A) komt. De gezondheidskundigenorm voor schadelijk geluid ligt op een gemiddeld ge-luidsniveau van 80 dB(A) over de achturige werkdag.De werkgever dient passende gehoorbeschermings-middelen te verstrekken vanaf een niveau van 80 dB(A).Het dragen hiervan is wettelijk verplicht vanaf 85dB(A). Echter, het is wel ten zeerste aan te bevelendeze middelen tussen 80 en 85 dB(A) te dragen.Bij een gemiddelde blootstelling boven 80 dB(A) moe-ten werknemers in de gelegenheid worden gesteld tenminste eens in de vier jaar een audiometrisch onder-zoek (gehooronderzoek) te ondergaan. De plaatsenwaar sprake is van een geluidsniveau van 85 dB(A) ofmeer, moeten zijn afgebakend of gemarkeerd.Hierbinnen bevinden zich alleen de werknemers die uithoofde van hun functie de werkzaamheden verrichten.In het kader van de risico-inventarisatie en -evaluatiemoet het geluid op de arbeidsplaats worden beoor-deeld en zo nodig gemeten.

Ter indicatie volgen enige geluidsniveaus zoals dezezijn gemeten volgens de geldende procedure bij hetuitvoeren van verschillende processen, gemeten op dewerkplek:BmBE : 85 - 90 dB(A)MAG-lassen : 80 - 90 dB(A)TIG-lassen : 65 - 74 dB(A)Puls MIG-lassen : 90 - 95 dB(A)MIG/MAG-lassen : 90 - 102 dB(A)Autogeen lassen : 84 - 103 dB(A)Plasmasnijden in lucht : 100 - 110 dB(A)Autogeen snijden : 85 - 90 dB(A)Gutsen : 105 - 115 dB(A)Slijpen : 95 - 110 dB(A)

En als vergelijking:Normaal gesprek : 55 - 66 dB(A)Popconcert : 95 - 100 dB(A)Pijngrens : 125 dB(A)

Vormen van gehoorbeschermingsmiddelenGehoorbeschermingsmiddelen zijn er in de volgendevormen:

Inwendige gehoorbescherming- oorpluggen- dopjes demping 10-15 dB(A)- propjesIndividueel aangemeten inwendige gehoorbescher-ming- otoplastieken demping 10-35 dB(A)Uitwendige gehoorbescherming- oorkappen demping 10-38 dB(A)

De meeste beschermingsmiddelen zijn te combinerenmet de lashelm.

6.3 Ergonomie [9] en [12]

In de Arbowet wordt van de werkgever verlangd dewerkplekken, werkmethoden en hulpmiddelen op ergo-nomisch verantwoorde wijze aan te passen aan zijnwerknemers.

De volgende definitie van ergonomie wordt gebruikt:"Ergonomie streeft naar het zodanig ontwerpen vangebruiksvoorwerpen, technische systemen en taken,

dat deze nadelige effecten voorkomt op de veiligheid,gezondheid, het comfort en het doeltreffend functio-neren van mensen".

Uit deze definitie blijkt dat de ergonomie verschillendedoelen nastreeft en dat er dus sprake moet zijn vaneen bepaald evenwicht tussen het behalen van deverschillende doelen. Verder gaat de ergonomie ervanuit dat de te maken ontwerpen primair gebaseerdmoeten zijn op de eigenschappen van de mens (oplichamelijk en mentaal gebied). Voorbeelden van dezeeigenschappen zijn:

lichaamsafmetingen;spierkracht van de ledematen;gezichtsvelden;belastbaarheid;vermogen om informatie te verwerken.

Al met al is het ergonomisch ontwerpproces een com-plexe zaak. Vandaar dat een systematische aanpaknoodzakelijk is met een deskundige.Gezondheidsproblemen van het menselijk bewegings-apparaat vormen in Nederland een belangrijke oorzaakvan ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid.

De houdingsbelasting bij een lasser is op twee manie-ren te beïnvloeden:

door het werken op de laswerkplek zelf;door het ontwerp en het inrichten van de laswerkplek.

Het boek ‘Ergonomische handreiking voor de vastewerkplek’ [12] biedt voor beide manieren een stappen-plan om tot optimalisatie te komen. De werkhoudingis de stand van het lichaam van de werknemer op dewerkplek. Het kan voorkomen dat de lasser langdurigin één houding moet lassen. Daarnaast kunnen devolgende ongunstige houdingen voorkomen:

hoofd voorovergebogen en/of gedraaid;rug voorovergebogen en/of gedraaid;armen geheven;hurken of knielen.

Deze houdingen kunnen repeterend zijn of statisch.Bij statische belasting moet de oplossing worden ge-zocht in steun voor het lichaam, bijvoorbeeld door on-dersteuning van ellebogen, rug en zitvlak.Bij veel voorkomende ongunstige en repeterende hou-dingen is bij het lassen de oplossing minder eenduidigaan te geven, aangezien er veel meer invloedsfactorenaanwezig zijn, zoals:

de vorm van de lastoorts (bepalend voor de standvan de hand en de onderarm);het gewicht van het slangenpakket (1,5 à 2,5 kg).Dit maakt dat de lasser ter compensatie veel krachtmoet leveren en/of scheve houdingen aan moetnemen;de beschikbare ruimte. Die bepaalt of de lasser opde juiste plaats en in de juiste houding kan lassen;de afmetingen van het werkstuk;de plaats van de te maken las;de lichaamsbouw van de lasser;de kennis en vaardigheden van de lasser;de conditie van de lasser;de organisatie van het laswerk.

Figuren 6.1 en 6.2 laten een gunstige werkhoudingzien, terwijl de figuren 6.3 en 6.4 voorbeelden zijnvan ongunstige houdingen.

27

figuur 6.1 Gunstige werkhouding

figuur 6.2 Gunstige werkhouding

figuur 6.3 Ongunstige werkhouding

figuur 6.4 Ongunstige werkhouding

6.4 Brand- en explosiegevaar [8]

Verschillende gevaarlijke stoffen zijn brand- of explosie-gevaarlijk. Bij de opslag en het verwerken van dezestoffen moet rekening worden gehouden met dezerisico's.

a. BrandEen brand kan ontstaan als aan drie voorwaardenwordt voldaan:

de stof zelf moet brandbaar zijn (bijvoorbeeldacetyleen en zuurstof);er moet zuurstof aanwezig zijn (uit de lucht,vloeibaar of uit een andere stof afkomstig);er moet een voldoende hoge temperatuur heer-sen om de reactie tussen de brandbare stof enzuurstof op gang te brengen.

28

Bij het vaststellen van de oorzaak van industriëleschadegevallen waarbij brand voorkwam, is ge-constateerd dat dit in bijna 50% van de gevallente maken had met lassen, snijden of soortgelijkeprocessen. De brand ontstond door wegspringen-de vonken of gloeiende metaaldeeltjes.

Bij elektrisch lassen komt veel hitte vrij. In bepaal-de gevallen worden temperaturen bereikt van10.000 - 15.000°C (plasmasnijden). Door slak enwegspattende vonken, met name bij gutsen, kanook op afstand van de werkplek brand ontstaan(zie figuur 6.5). Een tweede bron van brandgevaarwordt gevormd door hete oppervlakken die incontact komen met brandbare stoffen.

figuur 6.5 Vonkenregen bij werkzaamheden met deautogeen brander

b. ExplosieHet vlampunt bij atmosferische druk bepaalt detemperatuur, waarbij de zogenaamde ondersteexplosiegrens (LEL = Lower Explosion Level) vaneen stof wordt bereikt. Dit is de minimale concen-tratie van een gas of damp in lucht, waarbij sprakeis van een explosief damp- of gas/luchtmengsel.Een brandbare stof heeft ook een bovenste explo-siegrens (UEL = Upper Explosion Level): de maxi-male concentratie van een gas of damp in lucht,waarbij nog net sprake is van een explosief damp-of gas/luchtmengsel.Stofontploffingen komen voor bij brandbare vasteproducten in zeer fijn verdeelde vorm (korrels<0,5 mm), die worden opgewerveld in lucht, ter-wijl er tegelijkertijd een voldoende krachtige ontste-kingsbron aanwezig is (bijvoorbeeld bij het slijpenof zagen van aluminium). Voorwaarde voor het ont-staan is wel dat het watergehalte van het poederlager is dan 10%.

Preventieve maatregelen zijn o.a.:het gecontroleerd (liefst buiten) opslaan van brand-bare gassen en zuurstof en op een gunstige lo-catie (niet langs de route van zwaar of moeilijktransport);zonodig uitvaardigen van een rook- of vuurver-bod;voldoende toezicht bij werkzaamheden;verzorgen van opleiding, instructie en voorlich-ting aan de medewerkers;toepassen van voldoende ventilatie;periodiek onderhoud aan de installaties;zonodig aarden van de installaties.

6.5 Elektrocutie [8]

De mens is buitengewoon gevoelig voor een elektrischestroom die door het lichaam vloeit. Een stroom van20 tot 30 mA kan al ernstig letsel veroorzaken. Ookkan een kleine stroom indirect lichamelijk letsel ver-oorzaken, zoals de val van een stelling als gevolg vanoncontroleerbare spierbewegingen bij een elektrischeschok.

De keuze van gelijkstroom of wisselstroom bij hetelektrisch lassen is belangrijk, daar de gevaren bij hetlassen met wisselstroom meer dan vier keer hoger zijndan bij het lassen met gelijkstroom.

Risico van een elektrische schokHet effect van een elektrische schok op het menselijklichaam hangt van de volgende factoren af:

de grootte van de stroom en de tijd dat deze doorhet lichaam vloeit;de weg die de stroom door het lichaam neemt;de frequentie van de stroom.

De grootte van de stroom en de tijd dat deze door hetlichaam vloeit

Als iemand in aanraking komt met onder spanningstaande componenten, dan hangt de grootte van destroom af van de elektrische weerstand in hetstroomcircuit. Deze weerstand is een optelsom vande weerstand in de huid, de rest van het lichaam ende beschermende kleding.- De huidweerstand hangt o.a. af van het contact-

oppervlak en het vochtgehalte van de huid;- De weerstand van een menselijk lichaam is, afge-

zien van de huid, betrekkelijk laag (circa 500 ohmin elke arm en elk been);

- Droge lederen handschoenen en werkschoenenmet een rubber zool hebben een hoge elektrischeweerstand

De weg die de stroom door het lichaam neemtHet gevaar van hartritmestoringen hangt, naast detijd die de stroom door het lichaam vloeit, bovendienaf van de weg die de stroom door het lichaam neemt.

De frequentie van de stroomZoals al eerder genoemd, zijn de risico's bij het las-sen met wisselstroom hoger dan bij het lassen met ge-lijkstroom. Het menselijk lichaam is het meest gevoe-lig voor frequenties in het bereik van 15 tot 100 Hz.

LasapparatuurOpen spanningDe hoogste open spanning die bij een stroombrontoelaatbaar is, hangt af van het type stroom: gelijk-stroom of wisselstroom. De internationale normNEN-EN 60974-1 voor lasstroombronnen geeft allegedetailleerde informatie over dit onderwerp.

In het geval van wisselstroom mag de open span-ning 80 V effectief niet overschrijden, maar er zijnenkele belangrijke uitzonderingen:- Als de wisselstroomapparatuur wordt gebruikt in

ruimten met een verhoogd elektrisch risico (zoalsvochtige, nauwe of warme ruimten of ruimtenmet geleidende delen), mag de open spanning48 V effectief niet overschrijden. Machines diebij normaal gebruik een hogere open spanninghebben, moeten in deze ruimten worden voor-zien van een spanningsverlagingsrelais dat deuitgangsspanning op 48 V effectief brengt zodraer niet gelast wordt.De Scheepvaartinspectie heeft besloten om wis-selstroomlasapparatuur na 2005 niet meer toete laten op schepen. Het betreft hier apparatuurdie als vaste inventaris op schepen aanwezig is.

- Kleine stroombronnen voor het lassen met bekle-de elektroden, zoals die veelal in de hobbysfeerworden gebruikt, mogen volgens de internatio-nale norm NEN-EN 50060 een open spanninghebben van 55 V effectief wisselspanning.

- In het geval we te maken hebben met wissel-stroomapparatuur waarbij de lasser de lastoortsniet aanraakt, zoals bij gemechaniseerde opstel-lingen, mag de open spanning 100 V effectiefbedragen.

29

Hebben we te maken met lasapparatuur die met ge-lijkstroom werkt, dan is een open spanning toege-staan met een piekwaarde van 113 V. Ook hier zijnenkele uitzonderingen: hebben we te maken metgemechaniseerde apparatuur, waarbij de lasser detoorts niet kan aanraken, dan mag de open spanning141 V bedragen.Bij plasmasnij-apparatuur mag de open spanning500 V bedragen, daar de onder spanning staandedelen (in het normale geval) niet bereikbaar zijn.

Beschermgraad van de behuizingStroombronnen moeten uitwendig worden beschermdtegen het binnendringen van externe elementen vandiverse afmetingen (zoals vingers, stof en vuil) enhet binnendringen van water. Hiervoor dient de be-huizing van de stroombron (norm NEN-EN-IEC 60529).De beschermingsgraad van de behuizing wordt aan-gegeven door de IP-code (International Protection).De maat van bescherming wordt uitgedrukt in eencode van 2 cijfers. Het eerste cijfer heeft betrekkingop de grootte van het externe element dat de behui-zing kan binnendringen, van voorwerpen ter grootteen dikte van een vinger tot dampdicht. Het tweedecijfer geeft de mate aan van bescherming tegen hetindringen van water. Hoe lager het cijfer hoe makke-lijker vreemde elementen of water de behuizing kanbinnendringen. Stroombronnen voor het gebruik inde buitenlucht moeten een minimum beschermings-graad hebben van IP23. Voor gebruik in een binnen-ruimte is de beschermingsgraad IP21. Deze stroom-bronnen kunnen dus niet buiten worden gebruikt.

Inspectie van lasapparatuurEen dagelijkse inspectie van de apparatuur en kabels,zowel primair als secundair, kan ernstige schadevoorkomen. Ook moet de apparatuur regelmatigworden onderhouden, dit in het kader van de normNEN 3140.

6.6 Werken in besloten ruimten [8, 10 en 11]

Besloten ruimten leveren als werkgebied vaak beperkin-gen en gevaren op. Besloten ruimten zijn ruimten, dieeen beperkte toegankelijkheid hebben en waarin gevaarbestaat voor verstikking, bedwelming of vergiftiging.Metalen wanden geven kans op elektrocutie. Er zijnvaak bewegende delen aanwezig en het contact metde omgeving ontbreekt meestal. Reddingswerk vanbuitenaf is vaak gecompliceerd.

Voorbeelden van besloten ruimten zijn:opslag- en scheepstanks;reactorvaten/stoomketels;leidingen en riolen;putten en sleuven;dubbele bodems schepen;ruimten in de (hoofd)liggers van kokerbruggen en-kranen.

De belangrijkste gevaren bij het werken in beslotenruimten zijn:a. brand- en explosiegevaar;b. gevaarlijke stoffen en zuurstoftekort (verstikking,

bijvoorbeeld door het heetstoken);c. gevaar van elektriciteit (elektrocutie);d. gevaar van vallen en uitglijden;e. gevaar dat bewegende delen plotseling van buiten-

af in werking worden gezet;f. bij het lassen en/of snijden het inademen van lasrook.

Alvorens dieper in te gaan op de aspecten genoemdonder a t/m f, moet eerst aandacht worden gevraagdvoor een aantal organisatorische maatregelen.

Afhankelijk van de risico's die er spelen:moet een persoon worden belast met het toezicht;hij is verantwoordelijk voor het treffen van alle nood-zakelijke maatregelen en kan, zo nodig onmiddellijk,hulp bieden;moet bij de toegang tot de besloten ruimte tenminste één persoon aanwezig zijn, die voortdurendcontact onderhoudt met de betreffende personen inde ruimte en de toezichthouder;moet het personeel geselecteerd worden op ge-wicht, kennis, grootte en fysieke geschiktheid;moeten de betrokken personen vooraf worden geïn-strueerd over de problemen die samenhangen methet betreden van de besloten ruimte.

Toelichting:Bij kleinschalige werkzaamheden kan de persoon, be-last met het algemene toezicht, ook de contactper-soon zijn bij de toegang tot de besloten ruimte.

Maatregelen voordat de ruimte wordt betreden:De toegangen tot de besloten ruimte dienen vrij tezijn en moeten zijn voorzien van een waarschuwings-bord 'Gevaar' met duidelijk tekst 'Niet betreden, be-sloten ruimte'. Toegangswegen moeten vrij wordengehouden.Controle op verstikkende gassen en/of brandbarestoffen en zuurstof (metingen).Zorg voor een goede ventilatie en een ‘werkvergun-ning’ (dit laatste is vastgelegd in de procedures vande opdrachtgever bij montage en/of in de procedu-res van de werkgever).Er moet een contactpersoon en een toezichthouderaanwezig zijn.

Toe te passen apparatuur:Al het materieel dient in goede staat te verkeren ende goede werking dient gecontroleerd te zijn (geenlekkende slangen).Als er geen ontploffingsgevaar is in de beslotenruimte, kunnen verlichtingsarmaturen en elektrischhandgereedschap worden gebruikt. Lastoestellenmoeten geaard zijn. Voor het elektrisch lassen gelijk-stroom toepassen met een maximale open spanningvan 113 Volt of wisselstroom met een maximaleopen spanning van 48 Volt.Gas- en zuurstofcilinders mogen nooit in een beslo-ten ruimte worden geplaatst.Gebruik dubbel geïsoleerd elektrisch gereedschap(maximaal 42 Volt).

Ad a - Brand- en explosiegevaarHet gevaar voor brand en explosie is in een beslotenruimte veel groter dan daarbuiten, omdat:

er weinig ventilatie is, dus een kleine hoeveelheidvan een brandbare stof is als snel gevaarlijk;de onderste explosiegrens (LEL) veel sneller bereiktwordt dan in de buitenlucht;op de bodem van een tank nog restjes van gevaar-lijke vloeistoffen kunnen liggen;werkzaamheden in een tank zelf voor brandbarestoffen kunnen zorgen;gebruikte poetslappen zorgen voor een verhoogdrisico;er in zeldzame gevallen zelfontbrandende stoffen inde ruimte zijn.

Maatregelen:Zorgen dat er geen brandbare stoffen in de ruimtekunnen komen;Geen apparatuur achterlaten in de ruimte als erniemand aanwezig is;Genoeg ventileren en op verschillende plaatsenmeten met de continu-explosiemeter;Een meting vooraf geeft aan dat de ruimte gasvrij is,waarna een werkvergunning kan worden uitgegeven.

30

Ad b - Gevaarlijke stoffen en zuurstoftekortDe manier waarop giftige stoffen in een besloten ruim-te terecht kunnen komen, is dezelfde als beschrevenonder a.Ook hier geldt dat bij kleine hoeveelheden van eengevaarlijke stof de concentratie ervan in een beslotenruimte al snel hoog wordt. Als die concentratie in debuurt van de MAC-waarde of hoger ligt, moeten ermaatregelen worden genomen. De ruimte moet wor-den geventileerd, de concentratie van de gevaarlijkestoffen moet worden gemeten (het liefst continu) enals dat niet voldoende is, zijn extra maatregelen nodig,zoals het gebruik van een zuurstofmeter.Bij giftige stoffen zal dat vooral het dragen van per-soonlijke beschermingsmiddelen zijn: een gasdichtpak, veiligheidslaarzen, de juiste handschoenen eneen persluchthelm.

Ad c - ElektrocutieDe gevaren van elektrocutie zijn in principe behandeldin paragraaf 6.5. In deze situatie is het van belang tewijzen op het veel voorkomende gevaar dat men inaanraking komt met de elektrische apparatuur. Dewanden, plafonds en vloeren van een besloten ruimtezijn veelal geleidend, de bewegingsvrijheid is gering,zodat men vrijwel altijd in contact komt met deze ge-leidende delen. Vooral het lassen in aluminium tanks,waarbij veelal nog wisselstroom gebruikt wordt, kangevaar opleveren.

Ad d - Gevaar voor vallen en uitglijdenBesloten ruimten zijn vaak klein, soms nat en onhand-zaam. Bovendien lopen er nogal eens leidingen en ka-bels op onverwachte plaatsen. De kans dat men strui-kelt of valt, is dus vrij groot. Een goede verlichting,(als het kan) een goede inrichting van de werkplek(bijvoorbeeld een werkvloer aanleggen), voorzichtig-heid en netheid kunnen de kans op vallen of uitglijdenverkleinen. Het is niet verantwoord om in een beslo-ten ruimte te gaan werken zonder ten minste een vei-ligheidshelm, persluchthelm en veiligheidsschoenen tedragen, afhankelijk van de situatie en de risico's die erspelen.

Ad e - Bewegende delenDeze bewegende delen zijn veelal roerwerken of trans-portschroeven; vaak worden hieraan werkzaamhedenuitgevoerd in de besloten ruimte. De gevaren bestaanvooral door het onverwacht van buitenaf in bedrijfstellen van deze apparatuur.

Ad f - Bij het lassen en/of snijden het inademen vanlasrookSoms is het onvermijdelijk om te lassen in beperkt toe-gankelijke ruimten. Door de hoge concentratie lasrookin de lucht verdient het de voorkeur om een overdruk-helm met externe luchttoevoer te dragen. Ook is ruim-teventilatie en bronafzuiging nodig. Volgens de Prak-tijkrichtlijn zijn ook andere PABM mogelijk. Een en an-der hangt af van de proces-materiaalcombinatie.

Ten slotte:Bijlage 8 bevat een overzicht van de relevante Arbo-Informatiebladen (AI-bladen). AI-5 behandelt het veiligwerken in besloten ruimten.

31

Hoofdstuk 7

Milieumaatregelen bij het lassen ensnijden - emissie-eisen op grond vande Wet milieubeheer

7.1 Inleiding

Ondernemen in de metaal-, elektrotechnische en me-taalbewerking industrie brengt in het algemeen een be-lasting voor het milieu met zich mee. Deze belastingvoor het milieu moet worden beheerst en waar moge-lijk worden teruggedrongen. Dat gebeurt door middelvan het opnemen van voorschriften in vergunningenop basis van de ‘Wet milieubeheer’ en specifiek vooremissies naar water op basis van de ‘Wet verontrei-niging oppervlaktewater’. Uitgangspunt bij het stellenvan voorschriften in vergunningen is het ALARA be-ginsel (As Low As Reasonable Achievable = zo laagals redelijkerwijs is te bereiken). Omdat uit de praktijkbleek dat vergunningen alleen niet voldoende warenom de milieubelasting voldoende te verminderen, is deuitvoering van het milieubeleid gewijzigd. Het Neder-landse milieubeleid is vastgelegd in het NationaalMilieubeleidsplan. Hierin wordt gesteld dat verminde-ring van milieubelasting alleen mogelijk is als betrok-ken sectoren uit de samenleving hiervoor hun eigenverantwoordelijkheid nemen. FME-CWM en Metaal-unie hebben in 1995 afspraken gemaakt met de over-heid om de milieubelasting te verminderen voor hunsectoren. Deze afspraken zijn vastgelegd in een inten-tieverklaring. Eén van de afspraken uit de intentiever-klaring is het samenstellen van een werkboek Milieu-maatregelen [13]. Het werkboek is een hulpmiddelvoor bedrijven om uitwerking te geven aan een bedrijfs-milieuplan.

Het werkboek Milieumaatregelen bestaat uit zevendelen:A. Introductie (werkwijze, opzetten bedrijfsmilieuplan,

vergunningen, milieuzorgsystemen).B. Modules milieucompartimenten (emissies naar

lucht, water, bodem en geluid en trillinghinder,afvalstoffen en afvalpreventie en energie).

C. Modules bewerkingsprocessen (gieten, metaalbe-werking, verbindingstechnieken, stralen, reinigenen ontvetten, beitsen en etsen, drogen, aanbrengendeklagen en harden).

D. Modules ondersteunende voorzieningen (voor lucht,bodem en water en voorzieningen voor opslag en(over)tappen).

E. Bedrijfsmilieuplannen.F. Officiële teksten.G. Diversen.

Het werkboek Milieumaatregelen is geen wet, maareen hulpmiddel om milieuproblemen op te lossen. Hetwerkboek is tegen betaling te verkrijgen bij VNG Uit-geverij, telefoon 070 - 3738888 of gratis te down-loaden van www.fo-industrie.nl.

In dit hoofdstuk worden enkele onderwerpen behandelddie betrekking hebben op verbinden en snijden en mi-lieubelasting en worden in [13] uitgebreider behandeld.

Energie § 7.2Lichthinder § 7.3Emissie naar water § 7.4Emissie naar lucht § 7.5Opslag van gassen § 7.6Afvalbehandeling § 7.7

7.2 Energie

Het besparen van energie is belangrijk met het oog opuitputting van eindige energiebronnen en voor reduc-tie van de emissie van verbrandingsgassen, zoals stik-stofoxide, kooldioxide en zwaveldioxide. In [13] wordtonder hoofdstuk B6 uitgebreid ingegaan op energie-beheer. De methodiek is opgebouwd uit vier fasen(start, inventarisatie, ontwikkeling en uitvoering).Tijdens de inventarisatie is het van belang inzicht teontwikkelen in het energieverbruik en diverse maat-regelen te nemen. In tabel 7.1 worden voorbeeldengegeven van procesgebonden maatregelen in relatietot de onderwerpen die in deze voorlichtingspublicatieworden behandeld.

tabel 7.1 Voorbeelden van procesgebonden maatregelen

Industriegebouwen

Onderdeel Maatregel

Ventilatie Warmteterugwinning

Infiltratie Tochtsluizen

Verlichting Werkplekverlichting

Procesgerelateerde maatregelen

Onderdeel Maatregel

Lassen Optimalisatie lasrookafzuiging1)

Aanschaf energiezuinigelasapparatuur/inverters

Gloeien Zo laag mogelijke temperatuur gebruiken

Solderen Isolatie soldeerbaden

1) Door mobiele en vaste afzuiginstallaties met geïntegreer-de stofverwijderingsinstallatie te gebruiken, waarbij degefilterde lucht in de ruimte wordt teruggevoerd, wordtook verlies van warmte uit de ventilatielucht tegenge-gaan. Ook is het mogelijk apparatuur aan te schaffenmet een automatische regeling van de afzuiging. Als erniet wordt gelast, wordt er ook niet afgezogen.Terugvoeren van gereinigde lucht is niet altijd toege-staan (afhankelijk van het lasproces en de te lassenmaterialen, zie § 4.2 - Ruimteventilatie).

7.3 Lichthinder

Bij het lassen ontstaat naast zichtbaar licht infrarooden ultraviolette straling. Licht en straling kunnen hin-der veroorzaken naar buiten toe (ramen, open deuren).De Wet milieubeheer bepaalt daarom dat in werk-plaatsen laswerkzaamheden zoveel als mogelijk wordenafgeschermd met bijvoorbeeld lasgordijnen. Deze be-paling wordt gesteld door de gemeentelijke afdelingMilieu in het kader van de vergunningverlening. Bijlaswerkzaamheden in de buitenlucht is het raadzaameen niet brandbare werktent over het te lassen objectte plaatsen, zodat de directe buitenomgeving weiniglichthinder ondervindt.

7.4 Emissie naar water

Enkele emissies naar water door het vrijkomen vanafvalwater zijn:

afvalwater afkomstig van het gebruik van koelwatervoor koeling van de las- of snijtoorts;afvalwater bij het plasmasnijden onder water. Bijhet plasmasnijden in de lucht ontstaan nitreuzegassen. Door onder water te snijden worden degassen opgelost in het water;beitsen en passiveren van roestvast staal.

32

Bedrijven hebben, afhankelijk van hun lozingssituatie(oppervlaktewater, riolering) en het type bedrijf één oftwee vergunningen nodig (Wet milieubeheer en somsook Wet verontreiniging oppervlaktewater).In module D [13] zijn voorzieningen beschreven om deemissies naar lucht, water, bodem, enz. te verminderen.Het toepassen van een gesloten koelwatersysteem oplas- en snijmachines leidt tot een aanzienlijke verminde-ring van het koelwaterverbruik. Ook kan optimalisatievan de koeling koelwater besparen.

7.5 Emissie naar lucht

De Nederlandse emissierichtlijn lucht (NeR Lucht) isbedoeld voor alle instanties die betrokken zijn bij hetverlenen van milieuvergunningen. Het doel van deNeR is:

Harmonisering van de vergunningen met betrekkingtot emissies naar de lucht,Beperking van de totale emissie naar de lucht,Vergemakkelijking van het proces van devergunningverlening.

De NeR is bedoeld om de vergunningverlening voorhet compartiment lucht te harmoniseren. De NeR is vast-gesteld door de gezamenlijke overheden, rijk, provincieen gemeenten. Hieraan voorafgaand heeft de industrieeen bijdrage geleverd aan de inhoud van de NeR. DeNeR heeft GEEN formele wettelijke status.Uit de jurisprudentie van de Raad van State blijkt datde rechter de NeR beschouwt als een belangrijke richt-lijn voor de vergunningverlener en dat afwijken van deNeR derhalve adequaat moet worden gemotiveerd.Welke stappen moeten worden ondernomen als wordtbesloten lasrook naar buiten af te voeren? Met anderewoorden: moet er gefilterd worden of niet?Aan de hand van acht stappen wordt gekeken of deNeR gehanteerd kan worden en of deze richtlijn uitein-delijk toegepast moet worden. De laatste twee stappenin de NeR behandelen de uiteindelijke vergunningaan-vraag en de onderbouwing die ten grondslag ligt aanhet al dan niet toepassen van de NeR.Volgens een afspraak tussen de overheid en de werk-gevers geldt voor bedrijven die minder dan 1000 kglastoevoegmateriaal per jaar verbruiken geen nabehan-deling nodig is van de emissie als gevolg van lassen.Dit geldt echter niet als het gaat om het lassen vanroestvast staal, want dan is de minimalisatieverplich-ting voor chroom VI en nikkel van toepassing.In § C3.1 [13] is in de daarbij behorende bijlage 1 hetstappenplan nabehandeling lasrookemissies weerge-geven (stap 1 t/m 4).In module D1 [13] (voorzieningen met betrekking totemissies naar lucht) worden de voorzieningen bespro-ken die kunnen worden ingezet voor de bestrijdingvan stofvormige en/of gasvormige emissies. Daarbijkomen ook de operationele kosten aan de orde.

7.6 Opslag van gassen

Vrijwel alle gassen, die in de lastechniek worden ge-bruikt, worden in stalen gascilinders aangeleverd. Ineen enkel geval, wanneer het gebruik groot is, wordtzuurstof of andere gassen in tanks aangeleverd enopgeslagen. Met gascilinders moet men zorgvuldigomgaan, vanwege:

de eigenschappen van het gas;de hoge vuldruk van de cilinder.

Algemene regels voor de opslag van gascilinders zijn:gebruik een goed geventileerde ruimte;de opslagruimte moet uit onbrandbaar materiaal zijnopgebouwd;de cilinders moeten tegen weersinvloeden zijnbeschermd (vooral zonnewarmte);de cilinders moeten zijn vastgezet;acetyleencilinders moeten altijd apart van de anderecilinders worden opgeslagen;tussen de acetyleen- en zuurstofcilinders moet tenminste een afstand van 1 m in acht worden geno-men, tenzij deze cilinders door een scherm van on-brandbaar materiaal van elkaar gescheiden zijn;in de inrichting mogen geen gascilinders aanwezigzijn, die niet tijdig zijn goedgekeurd door Lloyd's/-Stoomwezen of een door Lloyd's/Stoomwezen ge-accepteerde deskundige voor het betreffende gas.

Wanneer meerdere gassen in één opslagruimte wor-den bewaard, dan moet deze ruimte in drie delen wor-den gesplitst, namelijk:

één deel voor acetyleen;één deel voor brandbare gassen (propaan, zuurstof,waterstof);één deel voor onbrandbare gassen (argon, helium enmenggassen, respectievelijk Ar+He of Ar+CO2).

Bij de opslag van gascilinders wordt onderscheid ge-maakt tussen vier verschillende soorten opslagplaat-sen. Elke soort kent haar eigen (bouwkundige) eisen.Hoe zwaarder de eisen, hoe meer gascilinders in deopslagplaats mogen worden bewaard.Hieronder een opsomming van de soorten en de bijbe-horende maximale inhoud:I gascilinderkast: 250 liter;IIa kluis in een gebouw met verdiepingen: 500 liter;IIb kluis in een gebouw zonder verdiepingen: 2.500

liter;III opslaggebouw: onbeperkt;IV open opslag- of opstelplaats: onbeperkt.

Voor de belangrijkste eisen, die aan de opslagplaatsenworden gesteld, kan [13] worden geraadpleegd.

7.7 Afvalbehandeling

In afwachting van de uitkomst van het overleg tussenVelatec en het ministerie van VROM, wordt dezeparagraaf in de loop van dit jaar aangevuld.

33

* Voor inlichtingen over COSTCOMP: NIL, Voorschoten, Telefoon 071 - 5601070

Hoofdstuk 8

Kosten in verband met arbo- en milieu-investeringen

8.1 Inleiding

Voorwaarde voor een (las)bedrijf is continuïteit, het-geen alleen kan, indien het werk minimaal kostendek-kend wordt uitgevoerd. Inzicht hebben in de hoogteen de samenstelling van de productiekosten alsmedede invloedsfactoren daarop is een ‘must’ voor eenbedrijf.Het verbindingslassen is slechts één stap in de totaleproductieketen.Bij de meeste booglasprocessen ontstaat lasrook, waar-tegen maatregelen genomen moeten worden, die ineen te doorlopen stappenplan (de AHS) en deArbobeleidsregel 4.9-2 zijn opgenomen. Zie hiervoorde hoofdstukken 4 en 5.De te nemen maatregelen vereisen investeringen die lei-den tot verhoging van de laskosten, ofschoon arbeids-ongeschiktheid door het niet treffen van maatregelen,naast menselijk leed ook kostenverhogend werkt.Veel bedrijven zijn eerder bereid te investeren in dedirecte productiesfeer, dan in bijvoorbeeld bescher-mingsmiddelen en verbeteringen in de arbeidsomstan-digheden. Investeringen in deze middelen leiden inder-daad tot verhoging van de kosten.Echter, bestudering van de opbouw van en de invloeds-factoren op de totale laskosten zal verhelderend wer-ken. Vandaar dat in dit hoofdstuk beknopt wordt inge-gaan op de opbouw van de laskosten en op de invloeddie de noodzakelijke investeringen in lasrookbeheers-maatregelen daarop hebben.Bij investeren in systemen ter verbetering van arbeids-omstandigheden is het aan te bevelen om gelijktijdigte investeren in filtersystemen om milieuredenen.Afstemming kan geld besparen.

8.2 Samenstelling van de laskosten

Zo op het eerste gezicht lijken de kosten voor het ver-vaardigen van een lasconstructie te zijn samengestelduit veel factoren, zoals kosten van het lastoevoegma-teriaal, uurloon, kosten voor voorverwarming, keurings-kosten, energiekosten, kosten van voorbewerken vande lasnaad, het toegepaste lasproces, lasrookafzuig-apparatuur, enz.Een nadere beschouwing leert echter dat, wanneer erregelmatig wordt gelast, er slechts drie factoren zijndie de hoogte van de laskosten in belangrijke matebeïnvloeden.

Deze kosten zijn:a. kosten lastoevoegmateriaal, inclusief bescherm-

gassen;b. kosten apparatuur;c. loonkosten.

Voor meer informatie over de opbouw van de laskos-ten wordt onder andere verwezen naar [14]. De in-vloed op deze drie invloedsfactoren worden zeer be-knopt besproken.

Ad a - Kosten lastoevoegmateriaal/beschermgassenDe kosten van de totale hoeveelheid lastoevoegma-teriaal zijn afhankelijk van de naadinhoud en de prijsvan het lastoevoegmateriaal zelf. Grote naadinhoudenvergen veel lasmateriaal en werken dus kostenverho-

gend. Kosten van de beschermgassen gelden voor degasbooglasprocessen (bijvoorbeeld TIG-, MIG/MAG-,plasmalassen).

Ad b - Kosten apparatuurHet aandeel apparatuurkosten wordt bepaald doorde apparatuurkosten per uur en de totaal gewerktetijd. Grote naadinhouden vergen lange lastijden enwerken dus kostenverhogend. De hoogte van demachinekosten zijn onder meer afhankelijk van dehoogte van de investeringen, de afschrijftermijn, debezettingsgraad van de machines en dergelijke. Ookspelen de kosten van arbo- en milieubeheersings-apparatuur hierin mee.

Ad c - LoonkostenHet aandeel loonkosten in de totale laskosten wordtbepaald door de hoogte van het uurloon en de to-taal gewerkte tijd. Grote naadinhouden en lage neer-smeltsnelheden werken kostenverhogend.Daarnaast wordt de totaal gewerkte tijd beïnvloeddoor de inschakelduur en het foutpercentage. Onderde inschakelduur wordt verstaan de boogtijd ten op-zichte van de totaal gewerkte tijd van de lasser. Lageinschakelduren werken dus kostenverhogend. Daar-naast zal een hoog foutpercentage extra tijd vergenvoor reparaties en dan ook kostenverhogend werken.

Opmerking:Bij de bepaling van de laskosten is geen rekening ge-houden met de energiekosten.

Worden met het computermodel ter bepaling van delaskosten, COSTCOMP®*, de laskosten voor bijvoor-beeld het maken van een hoeklas in ongelegeerd staalmet het MAG-lasproces met een gevulde draad be-paald, dan leert een analyse van de laskosten dat:

de kosten voor het lastoevoegmateriaal enbeschermgassen ca. 10 % bedragende investeringskosten ca. 3 % bedragende loonkosten ca. 87 % bedragen.

Met andere woorden: de loonkosten bepalen voor hetgrootste deel de hoogte van de totale laskosten.

Wil men dus op de laskosten besparen, dan hebbenbesparingen op het aandeel loonkosten het meesteeffect. Verkorting van de werktijd kan worden be-werkstelligd door:

verhoging van de neersmeltsnelheid;vermindering van het lasvolume;verhoging van de inschakelduur;verlaging van het foutpercentage.

Een eenvoudig voorbeeld kan een en ander verduide-lijken:Met het eerder genoemde laskostenrekenprogrammaCOSTCOMP® is het mogelijk om de invloed van deinvesteringskosten van afzuigapparatuur voor de ver-schillende lasprocessen op de laskosten te bepalen.Hiertoe zijn gemiddelde en reële bedragen voor dezeapparatuur in het programma opgenomen. Los van de-ze bedragen kan desgewenst elk noodzakelijk bedragingevoerd worden om de berekening te maken.Uitgangspunt bij dit voorbeeld is het handmatig MAG-lassen met massieve lasdraad van een hoeklas in on-gelegeerd staal. Er wordt gelast aan een werkstuk datop een lastafel past.Wordt, bij gelijkblijvende inschakelduur van 28%,geïnvesteerd in lasrookafzuigapparatuur waarvoor detotale investering komt op ca. 110% van de lasstroom-bron zelf, dan leidt dit tot een verhoging van de totalelaskosten met ca. 3,5%.

34

Stel dat door het niet toepassen van bronafzuiging dearbeidsomstandigheden verminderen en daardoor deinschakelduur afneemt van 28 % naar 26 %, dan re-sulteert dit, bij gelijk blijven van de overige factoren,in een toename van de laskosten met 7%.

Echter, wordt met deze investering een verhoging vande inschakelduur gerealiseerd van 28% naar 30%,dan nemen de laskosten alweer met ongeveer 3 % aften opzichte van de uitgangssituatie.

Wordt door de aanschaf van de afzuigapparatuur hetfoutpercentage verlaagd van 5% naar 3%, bij gelijkblijven van de inschakelduur van 28%, dan nemen delaskosten af met ca. 1,5%.

Neemt in dit geval de inschakelduur tevens nog eensmet 2% toe van 28 naar 30%, dan worden de las-kosten ten opzichte van de uitgangssituatie verlaagdmet ca. 7,5%.

Dit voorbeeld met verschillende aannames leert datinvesteren in afzuigapparatuur de laskosten verhoogt.Echter indien secundaire factoren, zoals een toenamevan de inschakelduur, wordt gerealiseerd en/of eenreductie van het afkeurpercentage, dan hebben dezefactoren weer een gunstige invloed op de totale las-kosten.

Het is nagenoeg niet te bewijzen dat door investerenin bijvoorbeeld afzuigapparatuur de inschakelduuromhoog gaat en dat het foutpercentage zal afnemen.Wel is begrijpelijk dat door een verslechtering van hetwerkklimaat de productiviteit zal afnemen. Studies heb-ben aangetoond dat onder bepaalde omstandighedendoor verbetering van het werkklimaat een productivi-teitsverhoging werd gerealiseerd van ongeveer 10%.Bovendien kunnen goede arbeidsomstandigheden deinstroom van nieuw personeel bevorderen en de uit-stroom verminderen.

8.3 Tot slot

Investeringen in lasrookbeheersmiddelen zullen, omaan de MAC-waarden of emissie-eisen NeR te kunnenvoldoen, veelal noodzakelijk zijn. Hetzij in de vorm vanrelatief grote ventilatie/afzuigfilterapparatuur, dan welin de vorm van persoonlijke beschermingsmiddelen.Hierdoor kan het ziekteverzuim afnemen, waardoorook het imago van het bedrijf toeneemt. Let wel: deinschakelduur van een zieke lasser is 0%.Daartegenover staat dat investeringen in lasrookbe-heerssystemen leiden tot verhoging van de laskosten.Echter, investeren in een schoon werkklimaat, waarinde werknemer zijn werk met plezier kan verrichten, isvan groot belang. Hierdoor kan de inschakelduur toe-nemen en het foutpercentage afnemen, zodat het uit-eindelijke financiële effect positief uitvalt.

Voor subsidie- en fiscale regelingen, zie bijlage 7.

35

Instanties waar de brochure 'Lasrook, hou 't buiten je lijf' verkrijgbaar is Bijlage 1

CNV BedrijvenBondPostbus 3273990 GC Houten

030 - 6348348www.cnv.net

De UnieRandhoeve 2213995 GA Houten

030 - 6345000

FNV BondgenotenAfdeling arbeidsomstandigheden en milieuPostbus 92083506 GE Utrecht

030 - 2738967www.bondgenoten.fnv.nl

MetaaluniePostbus 26003430 GA Nieuwegein

030 - 6053344www.metaalunie.nlinfo@metaalunie.nl

Nederlands Instituut voor LastechniekKrimkade 202251 KA Voorschoten

071 - 5601070www.nil.nlinfo@nil.nl

VelatecVereniging voor LastechniekPostbus 81833503 RC Utrecht

030 - 6898901

Vereniging FME-CWMPostbus 1902700 AD Zoetermeer

079 - 3531100www.fme-cwm.nlcom@fme.nl

VHP MetalektroPostbus 1273990 DC Houten

030 - 6394842

Zie ook de websiteswww.lasrook-online.nlwww.arbo.nlwww.infomil.nlwww.senter.nlwww.fo-industrie.nl

36

11 Booglassen zondergasbescherming

1 Booglassen 2 Weerstandlassen 3 Autogeen lassen

18 Andere lasboog-processen

15 Plasmalassen

14 Gasbooglassen met niet-afsmeltende elektrode

13 Gasbooglassen metafsmeltende elektrodeonder bescherming vaneen inert of actief gas

12 Onder poederlassen

111 met beklede elektroden112 zwaartekrachtlassen114 met poedergevulde

draad (gasloze draad)

141 TIG lassen

131 MIG, massieve draad132 MAG, massieve draad133 MIG, gevulde draad134 MAG, gevulde draad

121 met massieve draad-elektrode

122 met bandelektrode123 met meervoudige

elektrode124 met toevoeging

metaalpoeder125 met gevulde draad-

elektrode

151 plasma MIG152 poederplasma

185 booglassen metroterende boog (MIAB)

21 Puntlassen

22 rolnaadlassen

211 indirect212 direct

221 van overlapnaden222225226 met onderlegstrip

23 Projectielassen

231 indirect232 direct

24 Afbrandstuiklassen

241 met voorwarmen242 zonder voorwarmen

26 Weerstandstuiklassen

29 Andere weerstandlas-processen

291 hoog frequentlassen

31 Met zuurstof-brandstofmengsel

311 met zuurstof-acetyleen312 met zuurstof-propaan313 met zuurstof-waterstof

32 Met brandstof-luchtmengsel

321 acetyleen-lucht322 propaan-lucht

Overzicht lasprocessen gebaseerd op ISO 4063 Bijlage 2

37

4 Druklassen 5 Bundellassen 7 Overige lasprocessen

41 Ultrasoon lassen

48 Kouddruklassen

47 Gasdruklassen

46 Diffusielassen

44 Lassen met hogemechanische energie

43 Smeedlassen

42 Wrijvingslassen

441 explosielassen

51 Elektronenbundellassen

511 in vacuüm512 in atmosfeer

52 Laserlassen

521 vaste stof laser522 gaslaser

71 Thermietlassen

73 Elektrogaslassen

72 Elektroslaklassen

74 Inductielassen

77 Percussielassen

75 Lassen met licht

78 Stiftlassen

783784785786787788

753 infraroodlassen

Overzicht lasprocessen gebaseerd op ISO 4063 Bijlage 2 (vervolg)

38

Kenmerken van de meest voorkomende lasprocessen Bijlage 3

Van het uit te voeren laswerk wordt 90% uitgevoerddoor middel van:1. booglassen met beklede elektrode (procesnummer

111 volgens ISO 4063) - BmBE;2. gasbooglassen met afsmeltende elektrode onder be-

scherming van een actief gas (procesnummer 135)of inert gas (procesnummer 131) - MIG/MAG-las-sen + pulserende uitvoering - massieve draad;

3. gasbooglassen met een gevulde draadelektrodeonder bescherming van een actief gas (proces-nummer 136/137) - MIG/MAG-gevulde draad;

4. gasbooglassen met niet-afsmeltende elektrode(procesnummer 141) - TIG-lassen;

5. onder poederlassen met draad- of bandelektrode(procesnummers 121, respectievelijk 122) - OP-lassen.

Ad 1 Procesnummer 111 (booglassen met bekledeelektrode)

Kenmerken: elektrische boog - smeltbadbeschermingdoor gassen en slak, afkomstig van de bekleding -gesmolten metaaldruppels gaan van laselektrodenaar het werkstuk.Naar de aard van de bekleding worden cellulose,zure, basische en rutielelektroden onderscheiden.Soms bevat de bekleding een extra hoeveelheidijzeroxide om de neersmelt te vergroten (hoog-rendementelektroden).Er ontstaat lasrook en weinig gassen.

Procesvarianten: zwaartekrachtlassen (procesnum-mer 112) en het booglassen met gevulde draad zon-der gasbescherming (procesnummer 114). Dit laatsteproces is een booglasproces met continu aangevoer-de afsmeltende gevulde draadelektrode. De smelt-badbescherming wordt verkregen door slak en zuur-stof/stikstofbinders uit de vulling (voornamelijk alu-minium en/of barium).Dit proces kenmerkt zich door een sterke rookont-wikkeling. Met name Barium heeft een schadelijkewerking op de gezondheid; het wordt toegevoegdom het lassen in positie mogelijk te maken met ditproces. Het proces wordt voornamelijk in de buiten-lucht toegepast. Directe afzuiging aan het laspistoolis gewenst.

Ad 2 Procesnummers 131 en 135 (MIG-MAG lassen)Kenmerken: elektrische boog - smeltbadbeschermingdoor inert, respectievelijk actief gas. De lasdraad iselektrode en toevoegmateriaal tegelijkertijd. Het gasis actief met een Ar/CO2-mengsel of Ar/O2 of anderevarianten en inert bij gebruik van argon en/of helium.Het proces kan half of volledig gemechaniseerd wor-den toegepast. Er ontstaan lasrook en gassen. Debeschermgassen helium en argon zijn op zich niettoxisch, maar kunnen in kleine ruimten de zuurstofuit de lucht verdringen. Ook bij CO2 als bescherm-gas is dit het geval.Afhankelijk van de ingestelde stroom, spanning enpolariteit zijn er verschillende druppelovergangenmogelijk. Wanneer er wordt gelast met een lage las-stroom, zullen er regelmatig kortsluitingen ontstaan(klein smeltbad en geringe warmte-inbreng). Bij eenhogere spanning zal de druppelovergang in grovedruppels plaatsvinden. Boven een bepaalde stroom-sterkte gaat de grove druppel over in een 'sproei-regen' van fijne druppeltjes. Door afwisselend meteen lage en een hoge stroomsterkte te lassen kande druppelovergang in het sproeibooggebied plaats-vinden bij een relatief lage gemiddelde stroom-

sterkte (pulserend lassen = Puls MIG of Puls MAGlassen). Het pulsen heeft een gunstige invloed opde emissie van lasrook.

Ad 3 Procesnummer 136/137 (als 131 en 135, maardan met een gevulde draad). (MIG/MAG-lassen)

Het lastoevoegmateriaal is inwendig voorzien vanslak- en gasvormende bestanddelen, die veelal extralegeringsbestanddelen bevatten om de mechanischeeigenschappen te verbeteren. Proceskenmerken qualassen: zie ad 2.

Ad 4 Procesnummer 141 (TIG-lassen)Kenmerken: elektrische boog tussen een niet-afsmel-tende wolfraamelektrode en het werkstuk; smelt-badbescherming met argon of helium of mengselshiervan. Het lastoevoegmateriaal kan met de handof gemechaniseerd worden toegevoegd. Er ontstaatgeen lasrook, wel gassen, dus de MAC-waarde voorlasrook wordt niet overschreden, terwijl dit voor degassen wel het geval kan zijn. De punt van de niet-afsmeltende wolfraamelektrode moet geregeld wor-den geslepen.Ondanks het feit dat de stof die bij het slijpen vande wolfraamelektrode voortkomt onder de betreffen-de MAC-waarde blijft, wordt tijdens het slijpenplaatselijke afzuiging aanbevolen, omdat slijpstofradioactieve bestanddelen kan bevatten.

Ad 5 Procesnummers 121 en 122 (onder poederlassen met draad en band)

Kenmerken: elektrische boog tussen een continueafsmeltende massieve of gevulde draad of band enhet werkstuk; smeltbadbescherming door een laaglaspoeder dat voor de boog uit in de lasnaad wordtgebracht. Het poeder in de directe nabijheid van deboog wordt tot smelten gebracht en vormt een slak.De samenstelling van het poeder komt overeen metdie van de mantel van een beklede elektrode. Er wor-den nauwelijks lasrook en weinig of geen gassengegenereerd. Wel kan stof ontstaan ten gevolgevan het poedertransport. Het onder poederlassen iseen geheel gemechaniseerd lasproces, waardoor debeheersing van eventuele emissies eenvoudig is.

39

1 Alleen het gedeelte dat betrekking heeft op Beleidsregel 4.9 -2.2 Stert. 2001, 239 (supplement), laatstelijk gewijzigd bij besluit van 22 augustus, Stert. 169.

SZW: Vaststelling beleidsregels arbeidsomstandighedenwetgeving 1) Bijlage 4

Besluit van de Staatssecretaris van Sociale Zaken enWerkgelegenheid, Rutte, van 3 december 32002,Directie Arbeidsveiligheid en -gezondheid,nr. A&G/W&B/02 92354, tot wijziging van de Beleids-regels arbeidsomstandighedenwetgeving in verbandmet de vaststelling van een beleidsregel inzake ver-pakking en vervoer van bepaalde bulkmaterialen, ver-ontreinigd met asbest- en of crocidoliethoudende ma-terialen, wijziging van de beleidsregels met betrekkingtot zittend en staand werk en zitgelegenheid, doel-treffende maatregelen bij blootstelling aan lasrook enenige andere wijzigingen.

De Staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgele-genheid, M. Rutte,

Besluit:

Artikel IDe Beleidsregels arbeidsomstandighedenwetgeving2)

worden als volgt gewijzigd:

BBeleidsregel 4.9 -2 Doeltreffende maatregelen bijblootstelling aan rook als gevolg van lassen, gutsen,plasmasnijden en solderen van metaal komt te luiden:

Beleidsregel 4.9 -2 Doeltreffende maatregelen bijblootstelling aan rook als gevolg van lassen, gutsen,plasmasnijden en solderen van metaalGrondslag: Arbobesluit artikel 4.8b, eerste, derde envierde lid, artikel 4.9, eerste tot en met derde lid enhet vijfde tot en met negende lid, artikelen 4.16,4.17, 4.18, juncto hoofdstuk 8, afdeling 1

Bij schadelijke of hinderlijke blootstelling aan rook alsgevolg van lassen, gutsen, plasmasnijden en solderenvan metaal, wordt voldaan aan artikel 4.8b, eerste,derde en vierde lid, artikel 4.9, eerste tot en met derdelid en het vijfde tot en met negende lid, artikelen 4.16,4.17, 4.18, juncto hoofdstuk 8, afdeling 1 van hetArbeidsomstandighedenbesluit, indien de 'Praktijk-richtlijn, beschrijving van doeltreffende maatregelenbij blootstelling aan rook en/of gassen afkomstig vanlassen en/of verwante processen' (13 maart 2002), inacht wordt genomen.

Artikel IIDit besluit treedt in werking met ingang van 1 januari2003.

Dit besluit zal met de toelichting in de Staatscourantworden geplaatst.

's-Gravenhage, 3 december 2002.De Staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgele-genheid, M. Rutte,namens deze,de directeur-generaal Arbeidsomstandigheden enSociale Verzekeringen, R.IJ.M. Kuipers.

Toelichting

Algemeen

Beleidsregel 4.9 -2 met betrekking tot lasrook is ge-wijzigd in verband met de verlaging van de grens-waarde voor lasrook per 1 januari 2003.

Artikelsgewijze toelichting

Onderdeel BBeleidsregel 4.9 -2 Arbobesluit

Aanleiding voor de wijziging van beleidsregel 4.9 -2 isde verlaging van de MAC-waarde voor lasrook van 5milligram per kubieke meter lucht, naar een wettelijkegrenswaarde van 3,5 milligram per kubieke meter lucht.De grenswaarde geldt als een gemiddelde waarde overeen werkdag van acht uur. De verlaagde grenswaardetreedt per 1 januari 2003 in werking. Vanwege techni-sche en financieel-economische onmogelijkheden, isdeze grenswaarde hoger dan de door de Gezondheids-raad voorgestelde waarde. De Raad adviseerde een ge-zondheidskundig verantwoorde waarde op het niveauvan 1 milligram lasrook per kubieke meter lucht overeen achturige werkdag. Bij het nemen van beheersmaat-regelen dient gestreefd te worden naar deze waarde.

Bij het bewerken van metaal zoals lassen, gutsen, sol-deren, plasmasnijden en solderen kunnen aanzienlijkeconcentraties toxische stoffen vrijkomen in de vormvan rook ('lasrook') en damp. Dit kan tot gevolg heb-ben dat de betrokken werknemer(s) wordt(en) bloot-gesteld aan concentraties van deze stoffen die scha-delijk zijn voor de gezondheid, dan wel hinder veroor-zaken. Op grond van artikel 4.9, eerste lid, van hetArbobesluit dienen in zo'n geval doeltreffende bescher-mende maatregelen te worden getroffen. Het tweedelid van hetzelfde artikel verplicht de werkgever, metinachtneming van het redelijkerwijs beginsel, derge-lijke doeltreffende maatregelen zo dicht mogelijk bij debron te nemen. Ingeval van het bewerken van metaalwaarbij werknemers worden blootgesteld aan kanker-verwekkende stoffen als chroom(VI)- en arseenverbin-dingen zijn op grond van artikel 4.18 eveneens be-heersmaatregelen verplicht die zoveel mogelijk aan enbij de bron moeten worden genomen, als deze bloot-stelling kan leiden tot schade aan de gezondheid. Ditis bijvoorbeeld het geval bij bepaalde lasbewerkingenaan roestvast staal. Bij de afweging van de te nemenbeheersmaatregelen, geldt niet het redelijkerwijs be-ginsel, zoals bedoeld in artikel 4.9, maar is de tech-nische uitvoerbaarheid van maatregelen het criterium. De aard en de mate waarin stoffen bij bovengenoem-de metaalbewerkingen vrijkomen is afhankelijk vanhet soort proces en de aard van de materialen dieworden bewerkt. Gezien de grote variëteit daarin issprake van een grote verscheidenheid aan te treffenbeheersmaatregelen. De noodzakelijke reductie van deconcentratie aan luchtverontreiniging die ontstaat bijbedoelde werkzaamheden met metaal, kan uiteen-lopen van nul tot een factor boven de honderd. Uitonderzoek is bekend welke stoffen er bij een bepaaldproces met een gegeven materiaal maximaal vrij kun-nen komen en in welke mate. Deze kennis leidt toteen globale groepsgewijze indeling van processen enmaterialen met ongeveer gelijke mate van noodzake-lijke reductie van bij dat proces en materiaal vrijko-mende verontreiniging. Daarbij is rekening gehoudenmet het gegeven dat de wettelijke grenswaarde voorlasrook en voor een aantal bij dergelijke processenvrijkomende stoffen vastgestelde afzonderlijke wette-lijke grenswaarden dan wel bestuurlijke grenswaarden(MAC-waarden), niet mogen worden overschreden.Ook houden de aan deze groepsgewijze indeling ge-koppelde reductiefactoren rekening met eventueleeffecten van gecombineerde blootstelling. Een en an-

40

SZW: Vaststelling beleidsregels arbeidsomstandighedenwetgeving Bijlage 4 (vervolg)

der leidt tot een indeling van las-, guts-, soldeer- enthermische snijwerkzaamheden aan metaal in 7 'reduc-tiegroepen'. In de praktijkrichtlijn zijn deze groepenweergegeven (groep I tot en met VII naar oplopendemate van vrijkomen van schadelijke verontreiniging).Aan de hand van deze indeling hanteert de Arbeids-inspectie haar uitleg van de artikelen 4.8b, 4.9, 4.16,4.17 en 4.18 van het Arbobesluit in de vorm van aaneen bepaalde reductiefactor gekoppelde beheersmaat-regelen. Als de betreffende beheersmaatregelen volle-dig in acht worden genomen, alsmede de effectiviteitvan deze maatregelen, zal er geen sprake zijn vanoverschrijding van grenswaarden en wordt voldaanaan de arbeidshygiënische principes, zoals bedoeld inde arbeidsomstandighedenregelgeving.

Oorspronkelijk waren de voorgeschreven maatregelendie uit de reductieklasse-indeling voortvloeien, in debeleidsregel zelf opgenomen. Met de onderhavige wij-ziging zijn de maatregelen niet langer opgenomen inde beleidsregel, maar wordt hiervoor verwezen naarde zogenoemde praktijkrichtlijn. De klasse-indeling isopgenomen in tabel 1 van de praktijkrichtlijn. De aanlassen verwante processen, zoals snijden en solderen,zijn opgenomen in tabel 2.De praktijkrichtlijn is mede op initiatief van socialepartners in de metaal tot stand gekomen. Naar aanlei-ding van hun verzoek om de praktijkrichtlijn als be-leidsregel vast te stellen, zijn de overkoepelende werk-gevers- en werknemersorganisaties door het ministe-rie uitgenodigd om te reageren op de inhoud van debeoogde beleidsregel. De beleidsregel strekt zich im-mers uit over alle bedrijfssectoren waar incidenteel ofmeer structureel wordt gelast of aanverwante bedrijfs-processen plaatsvinden. De brede consultatierondeheeft niet geleid tot inhoudelijke opmerkingen. Depraktijkrichtlijn is in te zien en te downloaden viaInternetadres www.lasrook-online.nl.

De voorgeschreven maatregelen in de reductiegroepenzijn in beginsel gebaseerd op praktijkmetingen doorTNO en afgestemd op de aangepaste wettelijke grens-waarde voor lasrook, respectievelijk de vigerendewettelijke grenswaarden voor chroom VI- en arseen-verbindingen. In de praktijkrichtlijn is deze systema-tiek overgenomen en geactualiseerd door gegevensuit de nationale en internationale literatuur hierin meete nemen. Voortschrijdend inzicht heeft ertoe geleiddat ten opzichte van de vorige versie van beleidsregel,in de praktijkrichtlijn nieuwe elementen zijn opgeno-men. Hiermee wordt meer flexibiliteit en daarmee eenbetere toepasbaarheid beoogd van de maatregelen inde zeer uiteenlopende omstandigheden waarin wordtgelast of aanverwante processen worden uitgevoerd.Belangrijke bepalende factoren voor de inzet en deeffectiviteit van beheersmaatregelen en beheerstech-nieken, zijn de omvang van de te lassen objecten ende intensiteit waarmee wordt gelast. Zo is in descheepsbouw een flexibele benadering van te nemenbeheersmaatregelen essentieel vanwege de vaak groteomvang van de te lassen objecten.Standaardoplossingen schieten dan vaak tekort. Tenaanzien van de intensiteit kan worden opgemerkt dathet nemen van beheersmaatregelen bij laswerkzaam-heden die als hoofdactiviteit van een bedrijf wordenuitgevoerd, eenvoudiger kunnen worden gerealiseerddan in een situatie waarin sprake is van (zeer) inciden-teel laswerk.

Navolgend worden de wijzigingen, zoals doorgevoerdin de praktijkrichtlijn, nader aangeduid.

1. RecirculatieverbodHet is op grond van artikel 4.18 van de Arborege-ling niet toegestaan om lucht, verontreinigd metkankerverwekkende stoffen, mutagene stoffen enstoffen die bij inademing overgevoeligheid kunnenveroorzaken, opnieuw in circulatie te brengen. Ditrecirculatieverbod zal worden gewijzigd. Over decontouren van de wijziging bestaat vergaande over-eenstemming. Eerste conceptwijzigingsvoorstellenzijn besproken met beroepsverenigingen en socialepartners in de metaal. De inhoud van het laatsteconceptwijzigingsvoorstel, zoals aan externen isvoorgelegd en met hen is besproken, is integraal inde praktijkrichtlijn opgenomen met de kanttekeningdat het voorstel niet de definitieve tekst van hetwijzigingsvoorstel zal zijn. Kern van het voorstel isdat recirculatie van de genoemde stoffen welmogelijk wordt, mits aan strikte voorwaarden isvoldaan. Deze voorwaarden dienen te waarborgendat geen extra risico's voor werknemers ontstaan.

2. Indeling lasprocessen en aanverwante processenMIG/MAG-lassen met massieve draad van roest-vast staal is van categorie V naar categorie III ver-schoven. Dit houdt verband met het feit dat de in-deling van dit lasproces in categorie V van de be-leidsregel, gebaseerd was op het vrijkomen vanozon. Uit de literatuur is gebleken dat de ozonme-tingen zoals deze in het verleden werden uitge-voerd, valspositieve resultaten gaven. Na correctieblijkt categorie III de aangewezen categorie te zijn.

3. InschakelduurUit metingen is gebleken dat bedrijven die laswerk-zaamheden en aanverwante processen als hoofd-activiteit uitvoeren, de gemiddelde inschakelduur(ID) rond 15 tot 20% ligt. De inschakelduur (ID) isgedefinieerd als de totale boogtijd, gedeeld doorde totale werktijd maal 100 procent. Een ID van35%, waarvan werd uitgegaan in de vorige versievan de beleidsregel, wordt nagenoeg nooit over-schreden. Dientengevolge zijn de voorgestelde be-heersmaatregelen met betrekking tot de debietenvoor ruimteventilatie en de typen ademhalingsbe-schermingsmiddelen, ingedeeld in twee categorie-en, nl. een ID kleiner dan 15% en een ID groter ofgelijk aan 15 % (tot maximaal 35%). Omdat in devorige versie van de beleidsregel werd uitgegaanvan een 35% ID, was sprake van slechts éénbeheersmaatregelencategorie.

4. Bronafzuiging en natuurlijke ventilatievoorzieningenUit onderzoek is gebleken dat de effectiviteit vanbeschermingsmaatregelen, waaronder afzuigappa-ratuur bij de lasboog (bronafzuiging) zeer beperktis. Teneinde de lasrookproblematiek met gebruik-making van bronafzuiging en natuurlijke ventilatie-voorzieningen doeltreffend te beheersen, stelt depraktijkrichtlijn hiertoe criteria voor.

5. Typen ademhalingsbeschermingsmiddelenTen aanzien van de inzet van ademhalingsbescher-mingsmiddelen wordt mede invulling gegeven aande verplichting die is neergelegd in artikel 8.2 vanhet Arbobesluit. Dit artikel schrijft voor op welkewijze de werkgever op basis van de uitkomstenvan de risico-inventarisatie en -evaluatie een ver-antwoorde keuze van persoonlijke beschermings-middelen doet. De beschermingsmiddelen zoalsbedoeld in deze beleidsregel dienen te voldoen aande algemene vereisten zoals neergelegd in de arti-kelen 8.1 en 8.3 van het Arbobesluit. Daar waarhet gebruik van gelaats- en ademhalingsbescher-

41

SZW: Vaststelling beleidsregels arbeidsomstandighedenwetgeving Bijlage 4 (vervolg)

mingsmiddelen noodzakelijk is, is een type-aandui-ding voor ademhalingsbeschermingsmiddelen in depraktijkrichtlijn opgenomen. Bij de vaststelling vandeze typen ademhalingsbeschermingsmiddelen isaangesloten bij de systematiek zoals die is gehan-teerd bij andere meer recent tot stand gekomenbeleidsregels waarin ook sprake is van het gebruikvan ademhalingsbeschermingsmiddelen (kwarts).

Artikel IIOmdat de verlaging van de MAC-waarde voor lasrook,naar aanleiding waarvan beleidsregel 4.9 -2 wordtgewijzigd, per 1 januari 2003 ingaat, treedt dit besluitmet ingang van die datum in werking.

De Staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgele-genheid, M. Rutte,namens deze,de directeur-generaal Arbeidsomstandigheden enSociale Verzekeringen, R.IJ.M. Kuipers.

42

Praktijkrichtlijn (Versie 13 maart 2002) Bijlage 5

Beschrijving doeltreffende maatregelen bij blootstelling aan rook en/of gassen afkomstig van lassenen/of verwante processen

De praktijkrichtlijn is als volgt ingedeeld:

1. Inleiding2. Toelichting Praktijkrichtlijn3. Hoe ga ik te werk?4. Beschrijving doeltreffende maatregelen bij bloot-

stelling aan rook en/of gassen, afkomstig vanlassen (zie ook tabel 1)

5. Beschrijving doeltreffende maatregelen bij bloot-stelling aan rook en/of gassen, afkomstig van aanlassen verwante processen (zie ook tabel 2)

6. Overige opmerkingen

Tabellen:

1 Tabel ‘Lasprocessen’2 Tabel ‘Aan lassen verwante processen’3 Tabel ‘Ruimteventilatie’

1. Inleiding

Deze praktijkrichtlijn is geënt op beleidsregel 4.9-2(d.d. 1997) “Doeltreffende maatregelen bij blootstel-ling aan rook als gevolg van lassen, gutsen, plasma-snijden en solderen van metalen”. Deze praktijkricht-lijn zal als uitgangspunt dienen bij de aanpassing vande beleidsregel, medio 2002. U zult door uw brancheorganisatie nader wordengeïnformeerd over de datum van inwerkingtreding vandeze aangepaste beleidsregel.

Aanleiding voor deze praktijkrichtlijn m.b.t. de beheer-sing van de blootstelling aan lasrook is de invoeringper 1 januari 2003 van de nieuwe wettelijke grens-waarde voor lasrook die vrijkomt op de arbeidsplaatsbij het lassen van ongelegeerd staal. Deze grenswaar-de (MAC-waarde) zal de huidige bestuurlijke grens-waarde van 5 milligram per kubieke meter lucht ver-vangen en is vastgesteld op 3,5 milligram lasrook perkubieke meter lucht. De praktijkrichtlijn gaat uit vande grenswaarde voor lasrook van ongelegeerd staalen van enkele andere voor lasrook relevante grens-waarden (chroom, nikkel, ozon, enz). De grenswaardevan 3,5 milligram per kubieke meter geldt als een ge-middelde over een werkdag van acht uur. Vanwege technische, economische en operationeleonmogelijkheden is deze grenswaarde hoger vastge-steld dan de gezondheidskundig verantwoord geachtewaarde die door de Gezondheidsraad is geadviseerd.Deze ligt op het niveau van 1 milligram lasrook perkubieke meter lucht. Bij het minimaliseren van deblootstelling aan lasrook op de werkplek, dient dezewaarde van de Gezondheidsraad te worden nage-streefd. Sociale partners in de Sociaal-EconomischeRaad (SER) die de overheid adviseert, zullen daaromde wettelijke grenswaarde voor lasrook in 2005 op-nieuw aan de orde stellen.

Met betrekking tot het recirculeren (opnieuw in circu-latie brengen van gefilterde of gereinigde lucht afkom-stig van ruimteventilatie of bronafzuiging) dient hetvolgende te worden opgemerkt. Het recirculeren vanlucht waarin kankerverwekkende, mutagene stoffenof stoffen die overgevoeligheid veroorzaken bij inade-ming voorkomen, is sinds 1997 verboden. Dit is in deArboregeling bij het Arbobesluit vastgesteld. Het voor-nemen bestaat om dit recirculatieverbod in 2002 aante passen wanneer de besluitvorming hieromtrent

volledig is afgerond. U zult daar te zijner tijd naderover worden geïnformeerd op de websitewww.lasrook-online.nl.Het voorstel voor wijziging van deze regelgeving houdtvooralsnog in dat, indien aan strenge voorwaardenwordt voldaan, recirculatie wel mogelijk wordt. Dezevoorwaarden dienen te waarborgen dat geen extrarisico’s voor werknemers ontstaan. De voorwaardenbetreffen minimaal de volgende:1. Het recirculeren van lucht afkomstig van bronaf-

zuiging is niet in lijn met de algemene uitgangs-punten van de regelgeving t.a.v. de beheersingvan blootstelling aan stoffen (arbeidshygiënischestrategie). Recirculatie van de genoemde stoffendient om reden hiervan zoveel mogelijk achterwegete blijven.

2. De stofconcentratie in gerecirculeerde lucht dientaantoonbaar lager te zijn dan 1/10 van de wette-lijke of bestuurlijke grenswaarde voor wat betreftde kankerverwekkende, mutagene stoffen of stof-fen die overgevoeligheid veroorzaken bij inademingen die in de lasrook aanwezig zijn. Bij een combi-natie van stoffen, dient de som van alle afzonder-lijke concentraties in de recirculatielucht, als frac-tie van de afzonderlijke grenswaarden, lager te zijndan 1/10.

3. Aan de afzuig- en filterapparatuur zullen eisen, diede stand van de techniek reflecteren, worden ge-steld, indien geen wettelijke of bestuurlijke grens-waarde is vastgesteld van stoffen die in de luchtvoorkomen en de lucht van de arbeidsplaats wordtgerecirculeerd, met als doel de betreffende stoffeneffectief uit de ventilatielucht te verwijderen eneen zo laag mogelijke concentratie te bereiken.

4. Indien wordt gerecirculeerd, dient de gerecircu-leerde lucht voor 1/3 uit buitenlucht te bestaan.

In aansluiting op deze praktijkrichtlijn verschijnen ookde volgende publicaties: de voorlichtingsbrochurevoor lassers: 'Lasrook. Hou ’t buiten je lijf' en devoorlichtingspublicatie: 'Arbo- en Milieuzorg bij hetlassen en snijden' voor lasmanagement, arbocoördina-toren, enz. Meer over deze publicaties vindt u te zijnertijd op de website www.lasrook-online.nl.

2. Toelichting praktijkrichtlijn

Om de blootstelling aan lasrook van lassers en overigepersonen in de werkplaats zoveel mogelijk te beperken,moeten maatregelen genomen worden in de volgordevan de Arbeidshygiënische strategie te beginnen metstap 2.1 ‘Bronaanpak’. Dit met inachtneming van detechnisch, economische en operationele haalbaarheidvan de aanpak/maatregelen.Voor wat betreft het huidige recirculatieverbod, dit isalleen van toepassing bij het elektrode lassen vanRVS en Berylliumhoudende legeringen, het MIG lassenvan Berylliumhoudende legeringen en het hardsolde-ren met cadmiumhoudend soldeersel.

2.1. Bronaanpak

Kies, voor zover mogelijk, een proces en een lastoe-voegmateriaal, waarbij de procesuitvoerder het minstwordt belast. De tabellen 1 en 2 geven van de ver-schillende processen een relatieve maat van belastingaan in de vorm van de reductiefactor (RF). Hoe lagerde RF hoe minder schadelijk de vrijkomende lasrook is.

43

Praktijkrichtlijn (Versie 13 maart 2002) Bijlage 5 (vervolg)

Verwijder, alvorens de werkzaamheden gestartworden, deklagen, verf, oliën, vetten e.d. Nietverwijderen houdt in dat de te nemen maatregelen perbetreffende proces-materiaalcombinatie in hetalgemeen zwaarder zullen zijn.

2.2. Bronafzuiging

Kies een doeltreffende bronafzuiging.Het toepassen van doeltreffende bronafzuiging in depraktijk vergt aandacht. Uit onderzoek blijkt dat de ef-fectiviteit in de praktijk bij niet optimaal gebruik slechts10 a 20% bedraagt. Dit door een onjuiste plaatsingvan de afzuigmond. Als doeltreffende bronafzuiging(effectiviteit >80%) wordt toegepast mag de voorge-schreven ruimteventilatie tot 20% worden verminderd.Doeltreffende bronafzuiging is voor laagvacuüm eenafzuiging van minimaal 1000 m3 per uur op een maxi-male afstand tot de las die gelijk is aan de diameter vande afzuigopening. Van doeltreffende bronafzuiging issprake in het gebied waarbinnen de luchtsnelheid mini-maal 0,5 meter/seconde is.Informatie over andere doeltreffende bronafzuigingkunt u vinden in de Voorlichtingspublicatie.

Bij proces-materiaalcombinaties waarbij geen bronaf-zuiging wordt voorgeschreven mag de voorgeschrevenruimteventilatie worden verlaagd tot 20% als tochbronafzuiging wordt toegepast.

2.3. Ruimteventilatie

Pas tijdens de werkzaamheden bij iedere proces-materiaalcombinatie in de werkruimte altijd ventilatietoe. De per proces-materiaalcombinatie benodigderuimte- resp. lokale ventilatiecapaciteit per lasser/las-werkplek, is afhankelijk van de inschakelduur, destroomsterkte of het brandernummer en kan wordenafgelezen in de tabel 3.

2.4. Persoonlijke ademhalingsbeschermings-middelen (PABM)

Het aanvullende gebruik van PABM kan worden voor-geschreven zoals af te lezen is in de tabellen 1 en 2.De keuze van de PABM en de toegekende protectie-factoren (APF) zijn deels gebaseerd op de uitgave vande NVvA 'Selectie en gebruik van ademhalingsbescher-mingsmiddelen' en deels op de Beleidsregel 'Kwarts'.De indeling van de persoonlijke ademhalingsbescher-ming met APF is als volgt:Filtrerende halfmaskers ter bescherming tegendeeltjes/wegwerpmaskers (NEN-EN 149):

FFP2 met APF = 8;FFP3 met APF = 10.

Aangedreven filters gecombineerd met helm (NEN-EN12941):

TH2 (P2) met APF = 10;TH3 (P3) met APF = 25.

Een helm met externe luchttoevoer (NEN-EN 139, 270,271, 1835, 12419):

LDH2 met APF = 20;LDH3 met APF = 40.

3. Hoe ga ik te werk?

1. Stel vast welke proces-materiaalcombinaties dooru worden toegepast.

2. Stel voor ieder van deze combinaties de inschakel-duur (ID = totale boogtijd gedeeld door de totale

werktijd x 100 %) vast of deze 15% of hoger oflager is dan 15%.

3. Indien het niet mogelijk is de juiste inschakelduurvast te stellen, ga dan uit van de hoogste inscha-kelduur (≥15%). Ga bij het aflezen van de tabellen1 en 2 en de tabel 3 verder uit van de vastgestel-de ID.

4. Zoek in de tabellen 1 of 2 de van toepassing zijn-de proces-materiaalcombinatie op.

Als de door u gebruikte proces-materiaalcombinatieniet voorkomt in de tabellen, of u kunt niet voldoenaan de genoemde maatregelen (bijvoorbeeld debieten),zult u d.m.v. berekening, beoordeling of metingen,zelf vast moeten stellen welke beheersmaatregelen umoet treffen.

5. Zoek de te nemen maatregelen op het gebied vanruimteventilatie (RV) of lokale ventilatie (LV) op inde tabel 3.

6. Zoek in tabel 1 of 2 op of bronafzuiging en/ofpersoonlijke ademhalingsbeschermingsmiddelen(PABM) moeten worden toegepast.

7. Indien materiaal wordt (op)gelast met een hogergelegeerd toevoegmateriaal dan het basismateriaalzelf, moeten maatregelen worden genomen die be-horen bij de proces-materiaalcombinatie voor hethoger gelegeerde materiaal. Bijv. (op)lassen vanongelegeerd staal met een RVS beklede elektrodevereist maatregelen zoals die moeten worden geno-men bij het met beklede elektrode lassen van RVS.

8. In het algemeen geldt dat de maatregelen behorendbij een hogere klasse altijd mogen worden genomen.

In § 4 “Beschrijving doeltreffende maatregelen bijblootstelling aan rook en/of gassen afkomstig vanlassen” en § 5 “Beschrijving doeltreffende maatrege-len bij blootstelling aan rook en / of gassen afkomstigvan verwante processen” staat de informatie uit detabellen 1, 2 en tabel 3 verwoord.

4. Beschrijving doeltreffende maatrege-len bij blootstelling aan rook en/ofgassen afkomstig van lassen (zie tabel 1)

Klasse IBij een proces-materiaalcombinatie, ingedeeld indeze klasse, moet de benodigde ruimteventilatievoor minimaal 1/3 uit buitenlucht bestaan; 2/3 deelmag worden gerecirculeerd.

Wordt optioneel bronafzuiging met afvoer naar bui-ten (d.w.z. geen recirculatie) toegepast, dan magde benodigde ruimteventilatiecapaciteit 1/5 van dein de tabel 3 voorgeschreven waarden zijn.

Ongeacht de inschakelduur (ID) is het gebruik vanPABM's niet vereist.

Klasse IIBij een proces-materiaalcombinatie, ingedeeld indeze klasse, moet de benodigde ruimteventilatievoor minimaal 1/3 uit buitenlucht bestaan; 2/3 deelmag worden gerecirculeerd.

Wordt optioneel bronafzuiging met afvoer naar bui-ten (d.w.z. geen recirculatie) toegepast, dan magde benodigde ruimteventilatiecapaciteit 1/5 van dein de tabel 3 voorgeschreven waarden zijn.

Bij een inschakelduur (ID) van:* <15% is het gebruik van PABM niet vereist.

44

Praktijkrichtlijn (Versie 13 maart 2002) Bijlage 5 (vervolg)

* ≥15% draagt de lasser een filtrerend halfmas-ker/wegwerpmasker type FFP2.

Klasse IIIBij een proces-materiaalcombinatie, ingedeeld in de-ze klasse, moet de benodigde ruimteventilatie voorminimaal 1/3 uit buitenlucht bestaan; 2/3 deel magworden gerecirculeerd. Tevens wordt bronafzuigingtoegepast.

Bij een inschakelduur (ID) van:* <15% draagt de lasser een verbeterde lashelm,

d.w.z. een lashelm die goed op de borst aan-sluit, bijv. met een slabbe.

* ≥15% draagt de lasser een filtrerend halfmas-ker/wegwerpmasker type FFP2.

Klasse IVBij een proces-materiaalcombinatie, ingedeeld in de-ze klasse, moet de benodigde ruimteventilatie voorminimaal 1/3 uit buitenlucht bestaan; 2/3 deel magworden gerecirculeerd.

Bij een inschakelduur (ID) van:* <15% draagt de lasser een filtrerend halfmas-

ker/wegwerpmasker type FFP2.* ≥15% draagt de lasser:

- een filtrerend halfmasker/wegwerpmaskertype FFP3;

- een helm met aangedreven filters (P2) type TH2;- een half- of volgelaatmasker met P2 filter;- een helm met externe luchttoevoer type LDH2.

In deze klasse komen alleen proces-materiaalcombi-naties voor uit klasse I of III. Bij het lassen van ge-verfd materiaal met een proces-materiaalcombinatieuit klasse V of hoger dienen de maatregelen beho-rende bij die klasse te worden genomen.

Klasse VEen proces-materiaalcombinatie, ingedeeld in dezeklasse, moet worden uitgevoerd in een afgeschei-den, geventileerde ruimte. De benodigde lokale ven-tilatie moet volledig uit buitenlucht bestaan.Voorts dragen de lasser en zijn eventuele helpers,ongeacht de inschakelduur:- een helm met aangedreven filters (P3) type TH3;- een half- of volgelaatmasker met P3 filter;- een helm met externe luchttoevoer type LDH3.

Klasse VIEen proces-materiaalcombinatie, ingedeeld in dezeklasse, moet worden uitgevoerd in een afgeschei-den, geventileerde ruimte. De benodigde lokale ven-tilatie moet volledig uit buitenlucht bestaan. Tevenswordt bronafzuiging toegepast.Voorts dragen de lasser en zijn eventuele helpers,ongeacht de inschakelduur:- een helm met aangedreven filters (P3) type TH3;- een half- of volgelaatmasker met P3 filters;- een helm met externe luchttoevoer type LDH3.

Klasse VIIEen proces-materiaalcombinatie, ingedeeld in dezeklasse, moet in een afgescheiden, geventileerderuimte worden uitgevoerd. De benodigde lokale ven-tilatie moet volledig uit buitenlucht bestaan. Tevensmoet bronafzuiging worden toegepast.Voorts dragen de lasser en zijn eventuele helpersongeacht de inschakelduur:- een helm met aangedreven filters (P3) type TH3;- een half- of volgelaatmasker met P3 filter;- een helm met externe luchttoevoer type LDH3.

Opmerkingen:De maatregelen in klasse VII voor de proces-mate-riaalcombinaties met een reductiefactor >100 zijn:- In de buitenlucht:

De lasser en zijn eventuele helpers dragen onge-acht de inschakelduur:• een helm met aangedreven filters (P3) type TH3;• een half- of volgelaatmasker met P3 filters;• een helm met externe luchttoevoer type LDH3.

- In een afgescheiden, geventileerde ruimte, bij-voorbeeld een lascabine of een cabine met on-derdruk:De benodigde lokale ventilatie moet volledig uitbuitenlucht bestaan. Tevens moet bronafzuigingworden toegepast.De lasser en zijn eventuele helpers dragen, onge-acht de inschakelduur:• een helm met aangedreven filters (P3) type TH3;• een half- of volgelaatmasker met P3 filters;• een helm met externe luchttoevoer type LDH3.

5. Doeltreffende maatregelen bij bloot-stelling aan rook en/of gassen afkom-stig van aan lassen verwante proces-sen (zie tabel 2)

Klasse IBij een plasmasnijproces-materiaalcombinatie, inge-deeld in deze klasse, moet de benodigde ruimteven-tilatie voor minimaal 1/3 uit buitenlucht bestaan;2/3 deel mag worden gerecirculeerd.

Wordt optioneel bronafzuiging met afvoer naar bui-ten (d.w.z. geen recirculatie) toegepast, dan magde benodigde ruimteventilatiecapaciteit 1/5 van dein de tabel 3 voorgeschreven waarden zijn.

Ongeacht de inschakelduur (ID) is het gebruik vanPABM's niet vereist.

Klasse IIBij een hardsoldeerproces-materiaalcombinatie, inge-deeld in deze klasse, moet de benodigde ruimteven-tilatie voor minimaal 1/3 uit buitenlucht bestaan;2/3 deel mag worden gerecirculeerd. Wordt optio-neel bronafzuiging met afvoer naar buiten (d.w.z.geen recirculatie) toegepast, dan mag de benodigderuimteventilatiecapaciteit 1/5 van de in de tabel 3voorgeschreven waarden zijn.

Bij het hardsolderen met een inschakelduur (ID) van:* <15% draagt de uitvoerder geen PABM;* ≥15% draagt de uitvoerder een filtrerend half-

masker/wegwerpmasker type FFP2.

Klasse IIIBij een thermisch snij- of hardsoldeerproces-mate-riaalcombinatie, ingedeeld in deze klasse, moet debenodigde ruimteventilatie voor minimaal 1/3 uit bui-tenlucht bestaan; 2/3 deel mag worden gerecircu-leerd. Tevens moet bronafzuiging (bij voorkeur on-derafzuiging) worden toegepast.

Bij het handmatig thermisch snijden met een inscha-kelduur (ID) van:* <15% draagt de uitvoerder een verbeterde las-

helm d.w.z. een lashelm die goed op de borstaansluit, bijv. met een slabbe;

* ≥15% draagt de uitvoerder een filtrerend half-masker/wegwerpmasker type FFP2.

45

Praktijkrichtlijn (Versie 13 maart 2002) Bijlage 5 (vervolg)

Bij het machinaal thermisch snijden met een inscha-kelduur (ID) van:* <15% draagt de uitvoerder geen PABM; * ≥15% draagt de uitvoerder een filtrerend half-

masker/wegwerpmasker type FFP2.

Bij het handmatig hardsolderen draagt de soldeerderongeacht de inschakelduur:* een filtrerend halfmasker P2/wegwerpmasker

type FFP2.

Bij het machinaal hardsolderen met een inschakel-duur (ID) van:* <15% draagt de hardsoldeerder geen PABM; * ≥15% draagt de hardsoldeerder een filtrerend

halfmasker P2/wegwerpmasker type FFP2.

Klasse IVBij elektrisch guts- of draadvlamspuiten, ingedeeldin deze klasse, moet de benodigde ruimteventilatievoor minimaal 1/3 uit buitenlucht bestaan.

Bij een inschakelduur van:* <15% draagt de gutser/draadvlamspuiter een

filtrerend halfmasker P2/wegwerpmasker typeFFP2;

* ≥15% draagt de gutser/draadvlamspuiter:• helm met aangedreven filters (P2);• helm met externe luchttoevoer.

Aangezien bij deze werkzaamheden een hoog ge-luidsniveau voorkomt, verdient het de voorkeur dezein een afgescheiden ruimte uit te voeren.

Klasse VIIDraadvlamspuiten met koperlegeringen moet wordenuitgevoerd in een afgescheiden, geventileerde ruim-te. De benodigde lokale ventilatiecapaciteit bestaatvolledig uit buitenlucht. Tevens moet bronafzuigingworden toegepast.

Voorts dragen de draadvlamspuiter en zijn eventu-ele helpers, ongeacht de inschakelduur:• een helm met aangedreven filters (P3) type TH3;• een half- of volgelaatmasker (P3);• een helm met externe luchttoevoer type LDH3.

6. Overige opmerkingen

Bij de indeling van de tabellen 1 en 2 zijn de te nemenmaatregelen tot stand gekomen aan de hand van devastgestelde reductiefactor per proces-materiaal-combinatie;Per proces-materiaalcombinatie wordt de reductie-factor als volgt verkregen: de 90-percentielwaarde(in mg/m3 of ppm) van de lasrook- of gasconcentra-tie in de ademzone van de lasser tijdens lassen/snij-den in grote hallen zonder plaatselijke afzuiging wordtgedeeld door de MAC-waarde van lasrook van bijv.ongelegeerd staal of die van een gas bijv. NO2(Bron: TNO-rapport nr.94-BBI-R, oktober 1994). De90-percentielwaarde van lasrook of een gasconcen-tratie is die waarde die in 90% van de gevallen deMAC-waarde hiervan niet overschrijdt; ofwel, de kansdat de MAC-waarde wordt overschreden bedraagtmaximaal 10%.In het geval dat voor een bepaalde proces-materiaal-combinatie niet de lasrookconcentratie, maar die vaneen component uit de lasrook (bijv. Cr, Ni, Cu) debepalende factor is voor de te hanteren reductie-factor voor die combinatie, wordt de 90-percentiel-waarde van de concentratie van de betreffende com-ponent gedeeld door zijn MAC-waarde. In de tabel-

len 1 en 2 wordt onder het hoofd Reductiefactor hetgetal aangegeven, dat volgt uit bovengenoemde be-rekening, afgerond op de eerstvolgende gehele waar-de in de serie 1, 2, 5, 10, 30, 50, 100 en > 100.Onder het hoofd 'Ventilatie/afzuiging' wordt bij eenmaatregel als ruimteventilatie (RV) een toevoeginggegeven, bijv. (laag, middel, hoog). Dit houdt in datmen in tabel 3 Ruimteventilatie de benodigde capa-citeit van de ruimteventilatie bij een bepaald(e), voor-af gekozen stroomsterkte of brandernummer, in diekolom (RV-laag, RV-middel, RV-hoog) kan aflezen;dit als mechanische ventilatie of als het aërodyna-misch oppervlak bij natuurlijke ventilatie.In tabel 3 zijn de benodigde ventilatiecapaciteitengegeven voor inschakelduren ID<15% en15% ≤ ID < 35%. De ventilatiecapaciteiten die perstroomsterkte bij ID<15% zijn vermeld, zijn (afge-ronde) afgeleide waarden (15/35) van de ventilatie-capaciteiten weergegeven in tabel 3 van de Beleids-regel 4.9-2 voor ID=35%.Voor de onderwerpen besloten ruimten en gemecha-niseerde, geautomatiseerde of gerobotiseerde las-of snijprocessen zijn geen maatregelen opgenomenin de tabellen 1 en 2; de volgende maatregelendienen hierbij te worden genomen:• besloten ruimten: de lasser moet zijn uitgerust

met een lashelm met externe luchttoevoer, tenzijis aangetoond dat in de ruimte het zuurstofper-centage zich tussen de 20 en 21 vol. % bevindt.In dat geval moeten de maatregelen volgens detabel 1 of 2 worden genomen waarbij de voorkeuruitgaat naar een helm met externe luchttoevoer.

• gemechaniseerde, geautomatiseerde of gerobo-tiseerde las- of snijprocessen: deze moeten zoveelmogelijk afgeschermd en m.b.v. bronafzuigingworden uitgevoerd; ruimteventilatie moet altijdworden toegepast.

Proces-materiaalcombinaties waarvan geen 90-per-centielwaarden bekend waren ten tijde van het op-stellen van de Praktijkrichtlijn en ook niet voorko-men in de tabel Lasprocessen van de Beleidsregel4.9-2, zijn (voorlopig) niet opgenomen in de tabel-len 1 en 2. Voorbeelden zijn bijvoorbeeld het MAG-lassen met metaalgevulde draad, het MAG-lassenvan RVS met metaalgevulde draad, het laserlassenen -snijden, het snijden van geverfde materialen,enz. Indien mogelijk worden deze processen lateralsnog opgenomen.

46

Praktijkrichtlijn (Versie 13 maart 2002) Bijlage 5 (vervolg)

Tabel 1: Lasprocessen

maatregelen

klasse lasproces materialen bijzonderheden reductie-factor ventilatie/afzuiging 1) PABM (ID<15%) PABM (ID≥15%)

I

TIG

alle materialen m.u.v. aluminium 1 RV-laag 2) n.v.t. n.v.t.plasmadrukautogeenonder poeder

II TIG aluminium 2 RV-middel 2) n.v.t. Filtrerend halfmasker /wegwerpmasker (FFP2)

III

bekledeelektrode alle materialen m.u.v. RVS, Be en

V-legeringen 4)

5 RV-laag en bron-afzuiging 3) verbeterde lashelm Filtrerend halfmasker /

wegwerpmasker (FFP2)MAG gevuldedraad alle materialen m.u.v. RVS 4)

MIG/MAGmassieve draad alle materialen m.u.v. CU-, Be- en

V-legeringen

IV

alle processenuit de klasse I

geverfdematerialen geen loodmenie 10 RV-laag 2) Filtrerend halfmasker /

wegwerpmasker (FFP2)

Filtrerend halfmasker /wegwerpmasker (FFP3)of helm met aangedre-ven filters (TH2/P2) ofexterne luchttoevoer(LDH2)

alle processenuit de klasse III

geverfdematerialen geen loodmenie ≥10 RV-laag en bron-

afzuiging 3)Filtrerend halfmasker /wegwerpmasker (FFP2)

V

bekledeelektrode

RVS, Be- en V-legeringen

30afgescheiden geventi-leerde ruimte 6)

LV-hoog 2)

helm met aangedrevenfilters (TH3/P3) ofexterne luchttoevoer(LDH3)

helm met aangedrevenfilters (TH3/P3) ofexterne luchttoevoer(LDH3)

MIG massievedraad koperlegeringen

VI MIG massievedraad

Be- en V-legeringen 50

afgescheiden geventi-leerde ruimte 6)

LV-laag en bron-afzuiging 3)

helm met aangedrevenfilters (TH3/P3) ofexterne luchttoevoer(LDH3)

helm met aangedrevenfilters (TH3/P3) ofexterne luchttoevoer(LDH3)

VII

gasloosgevulde draad

ongelegeerd /gelegeerd staal

gevulde draadzonder barium 100

afgescheiden geventi-leerde ruimte 6)

LV-middel en bron-afzuiging 3)

helm met aangedrevenfilters (TH3/P3) ofexterne luchttoevoer(LDH3)

helm met aangedrevenfilters (TH3/P3) ofexterne luchttoevoer(LDH3)

gasloosgevulde draad

ongelegeerd /gelegeerd staal

gevulde draad metbarium 5)

>100

afgescheiden geventi-leerde ruimte 6)

LV-hoog en bron-afzuiging 3)

helm met aangedrevenfilters (TH3/P3) ofexterne luchttoevoer(LDH3)

helm met aangedrevenfilters (TH3/P3) ofexterne luchttoevoer(LDH3)VII alle processen geverfd staal loodmenie aanwezig

op het oppervlak 5)

1) zie ook tabel 3 ‘Ruimteventilatie’2) Bij extra bronafzuiging - met afvoer naar buiten - mag de capaciteit van RV of LV 1/5 van de oorspronkelijke zijn! Onder bronafzuiging valt

ook het begrip tafelafzuiging. Pas waar mogelijk verdringingsventilatie toe.3) Bij geen bronafzuiging dient de ruimte- of lokale ventilatie te worden vervijfvoudigd.4) Indien met gelegeerde elektrode of gelegeerde gevulde draad wordt gelast (bijvoorbeeld met RVS houdend toevoegmateriaal) dienen er

maatregelen van klasse V te worden genomen.5) Bij voorkeur lassen in de buitenlucht.6) Onder een afgescheiden, geventileerde ruimte wordt een ruimte verstaan, waarin onderdruk t.o.v. de omgeving wordt gehandhaafd; een met

lasschermen afgescheiden ruimte voldoet hier niet aan.

RV = ruimtelijke ventilatieLV = lokale ventilatielaag = laag debietmiddel = gemiddeld debiethoog = hoog debiet

47

Praktijkrichtlijn (Versie 13 maart 2002) Bijlage 5 (vervolg)

Tabel 2: Aan lassen verwante processen

maatregelen

klasse lasproces materialen bijzonderheden reductie-factor ventilatie/afzuiging 1) PABM (ID<15%) PABM (ID≥15%)

I plasmasnijdenonder water alle materialen 1 RV-laag 2) n.v.t. n.v.t.

II hardsolderen cadmiumvrijsoldeer 2 RV-middel 2) n.v.t. Filtrerend halfmasker /

wegwerpmasker (FFP2)

III

plasmasnijdenboven water(aan de lucht)

alle materialen handmatig snijden 5 RV-laag en bron-afzuiging 3) verbeterde lashelm

Filtrerend halfmasker /wegwerpmasker (FFP2)of helm met aangedre-ven filters (TH2/P2) ofexterne luchttoevoer(LDH2)

alle materialen machinaal snijden 5

afgescheiden geventi-leerde ruimte 6)

LV-laag en bron-afzuiging 3)

n.v.t.

Filtrerend halfmasker /wegwerpmasker (FFP2)of helm met aangedre-ven filters (TH2/P2) ofexterne luchttoevoer(LDH2)

autogeensnijden

alle materialen handmatig snijden 5 RV-laag en bron-afzuiging 3) verbeterde lashelm

Filtrerend halfmasker /wegwerpmasker (FFP2)of helm met aangedre-ven filters (TH2/P2) ofexterne luchttoevoer(LDH2)

alle materialen machinaal snijden 5

afgescheiden geventi-leerde ruimte 6)

LV-laag en bron-afzuiging 3)

n.v.t.

Filtrerend halfmasker /wegwerpmasker (FFP2)of helm met aangedre-ven filters (TH2/P2) ofexterne luchttoevoer(LDH2)

hardsolderen

cadmiumhoudend soldeer handmatig solderen

5 RV-laag en bron-afzuiging 3)

Filtrerend halfmasker / wegwerpmasker (FFP2)

machinaal solderen n.v.t. Filtrerend halfmasker /wegwerpmasker (FFP2)

IV

elektrischgutsen alle materialen

10 RV-laag 2) Filtrerend halfmasker /wegwerpmasker (FFP2)

helm met aangedrevenfilters (TH3/P3) ofexterne luchttoevoer(LDH3)

draad-vlamspuiten

geenkoperlegeringen

VII draad-vlamspuiten koperlegeringen 100

afgescheiden geventi-leerde ruimte 6)

LV-middel en bron-afzuiging 3)

helm met aangedreven filters (TH3/P3) ofexterne luchttoevoer (LDH3)

1) zie ook tabel 3 ‘Ruimteventilatie’2) Bij extra bronafzuiging - met afvoer naar buiten - mag de capaciteit van RV 1/5 van de oorspronkelijke zijn! Onder bronafzuiging valt ook het

begrip tafelafzuiging. Pas waar mogelijk verdringingsventilatie toe.3) Bij geen bronafzuiging dient de ruimte- of lokale ventilatie te worden vervijfvoudigd.4) In verband met het geluidsniveau verdient het de voorkeur deze werkzaamheden in een afgescheiden ruimte uit te voeren.5) Bij voorkeur lassen in de buitenlucht.6) Onder een afgescheiden, geventileerde ruimte wordt een ruimte verstaan, waarin onderdruk t.o.v. de omgeving wordt gehandhaafd; een met

lasschermen afgescheiden ruimte voldoet hier niet aan.

RV = ruimtelijke ventilatieLV = lokale ventilatielaag = laag debietmiddel = gemiddeld debiethoog = hoog debiet

48

Praktijkrichtlijn (Versie 13 maart 2002) Bijlage 5 (vervolg)

Tabel 3: Ruimteventilatie (benodigde capaciteit per lasser, uitgaande van lasstroom of brandernummer)

ID < 15%

Stroom-sterkte(A)

Brander-nummer

Mechanische ventilatie (m3/uur) Natuurlijke ventilatieaërodynamisch opp. (m2)

RV-laag RV-middel LV-laag LV-middel LV-hoog RV-laag RV-middel

100 5 550 1150 550 1150 1550 0,45 0,9

150 6 800 1650 800 1650 2350 0,7 1,3

200 7 t/m 9 1000 2200 1000 2200 3100 0,9 1,8

250 1250 2750 1250 2750 3900 1,1 2,2

300 1500 3350 1500 3350 4650 1,3 2,6

350 1750 3900 1750 3900 5400 1,5 3,0

RV = ruimteventilatieLV = lokale ventilatielaag = laag debietmiddel = gemiddeld debiethoog = hoog debiet

15% ≤ ID ≤ 35%

Stroom-sterkte(A)

Brander-nummer

Mechanische ventilatie (m3/uur) Natuurlijke ventilatieaërodynamisch opp. (m2)

RV-laag RV-middel LV-laag LV-middel LV-hoog RV-laag RV-middel

100 5 1200 2600 1200 2600 3600 1,0 2,0

150 6 1800 3800 1800 3800 5400 1,5 3,0

200 7 t/m 9 2300 5100 2300 5100 7200 2,0 4,0

250 2900 6400 2900 6400 9000 2,5 5,0

300 3450 7700 3450 7700 10800 3,0 6,0

350 4050 9000 4050 9000 12500 3,5 7,0

RV = ruimteventilatieLV = lokale ventilatielaag = laag debietmiddel = gemiddeld debiethoog = hoog debiet

Opmerkingen:Met natuurlijke ventilatie / aërodynamisch oppervlakworden speciale voorzieningen als ventilatieroostersbedoeld. Indien er sprake is van “hoge hallen”(minimaal 6 meter) kan er sprake zijn van eeneffectief natuurlijk ventilatiesysteem, mits voldaanwordt aan de navolgende voorwaarden:

Er voldaan wordt aan de benodigde hoeveelheidaërodynamische oppervlak, zoals in de beleidsregelis omschreven. Het aërodynamische oppervlak ishet netto benodigde oppervlak bij een natuurlijkeventilatie; ofwel, het zuivere doorstroomoppervlakvan een natuurlijke ventilatievoorziening in dekleinste doorsnede na aftrek van de belemmerendedelen.De voorzieningen, als roosters en kleppen, welkegetroffen worden, bedoeld zijn om te gebruiken voorventilatiedoeleinden. Te openen deuren of ramenworden niet geacht doelmatig te zijn.Het systeem is voorzien van een wind/weersafhan-kelijke regeling, zodat het systeem ook in koudereperioden of bij regen kan worden gebruikt.Voorzieningen welke als toevoer worden aange-bracht, dienen op een minimale hoogte van 2 meterboven de vloer te worden aangebracht, in verband

met het voorkomen van directe aanstroming enwegblazen van beschermgas bij MIG/MAG of TIGlassen.

In tabel 3 ‘Ruimteventilatie’ worden per inschakelduurde stroomsterkte- of brandernummer afhankelijkeventilatiecapaciteiten gegeven.Bij stroomsterkten <100 A, c.q. brandernummers <5moeten die maatregelen worden genomen, die geldenvoor stroomsterkte voor 100 A c.q. brandernummer 5.Stroomsterkten >350 A vergen het nemen van zwaar-dere maatregelen. Deze worden in de Praktijkrichtlijnniet gegeven.

49

boogtijdtotaal gewerkte tijd

x 100%

Meetprotocol lasrook met betrekking tot haalbaarheid MAC-waarden Bijlage 6

Normen

Bij de samenstelling van dit meetprotocol is gebruik-gemaakt van ISO 10882-1 en -2 en NEN-EN 689.Voor de titels van deze normen, zie bijlage 8.

Onderzoek volgens NEN-EN 689 bestaat uit tweefasen:

In de eerste fase wordt een beroepsgebonden bloot-stellingschatting gedaan, waarbij de blootstellingwordt vergeleken met de grenswaarden. Voor dezefase bestaan geen formele schema’s waaraan deevaluatie moet voldoen. De professionele gebruikeris vrij de richtlijnen te interpreteren en toe te passen.In de tweede fase worden periodieke metingen ge-daan om regelmatig te checken of blootstellingcon-dities zijn veranderd. Hierbij kan gebruik worden ge-maakt van schema's uit de norm.

Uitgangspunten

Uitgangspunt van de Arbobeleidsregel is dat, indienvoldaan wordt aan de beheersmaatregelen zoals diezijn aangegeven in deze regel, ervan uit mag wordengegaan dat de blootstelling van de lasser onder deMAC-waarden ligt. In die gevallen hoeft dus niet teworden gemeten. Als het in de praktijk niet mogelijkis aan de beheersmaatregelen te voldoen, zal, bijvoor-beeld door middel van metingen, aannemelijk moetenworden gemaakt dat de blootstelling van de lasseronder de gestelde MAC-waarden ligt.

Metingen

Persoonsgebonden metingen

Het meten van de blootstelling aan lasrook is niet een-voudig. Ondanks dat de lasser altijd een lashelm ge-bruikt, dient de meting bij voorkeur achter deze helmplaats te vinden. De meetkop dient binnen de lashelmbevestigd te worden op zodanige wijze dat vrije aan-zuiging van lucht in de ademzone plaatsvindt. De be-vestiging van de meetkoppen dient los van de lashelmte zijn, zodat geen verandering in de plaats van demeetkoppen ontstaat als de lashelm omhoog wordtgeklapt. De meetkop ook niet op de revers plaatsen.Lasrook bestaat uit respirabel stof. In veel gevallen zalde lasser tevens slijpwerkzaamheden uitvoeren. Door-dat slijpstof uit veel grotere en zwaardere deeltjes be-staat dan lasrook kan dit de meetresultaten sterk beïn-vloeden. Ook als door een collega in de directe omge-ving wordt geslepen en bij andere stofbronnen (ve-gen, voertuigbewegingen) dient men hier alert op tezijn om ongewenste beïnvloeding te vermijden. Tijdensde meting zal daarom veel aandacht moeten wordenbesteed aan het voorkomen van beïnvloeding door slijp-stof van de meetresultaten als zinvolle procesmetingenmoeten worden uitgevoerd. Dit gebeurt ondermeerdoor de meting achter de lashelm te laten plaatsvinden.Ook dient de meetkop naar beneden te zijn gericht,zodat het zwaardere stof minder wordt aangezogen.Bij een visuele, zo nodig microscopische, inspectievan het filter kan eenvoudig worden opgemerkt ofslijpstof een wezenlijk deel van het verzamelde stofuitmaakt. Indien dit het geval is, dient dit bij de meet-resultaten te worden vermeld. Aandacht tijdens demetingen verdienen de momenten dat er andere stof-bronnen zijn b.v. slijpen en gutsen. Als de lasser zelfslijpt/gutst moet hij de lashelm naar beneden dragenzodat het stof niet rechtstreeks bij de meetkop kankomen. Door het lasglas omhoog te klappen, kan hijzicht op het werkstuk houden.

Noot: de helm moet dan wel zo zijn uitgerust.

Meetmethode:

De metingen dienen te worden uitgevoerd met eenPAS 6 monsterkop waardoor ca. 2 liter lucht per mi-nuut wordt gezogen m.b.v. een monsterpompje. Devoorkeur voor PAS 6 komt doordat de meeste gege-vens uit de literatuur ook met deze filterkop zijn uitge-voerd.Het filter dat wordt gebruikt, in geval van uitsluitendeen lasrookmeting, is glasvezel, MCE of teflon. Ingeval nadere analyse van specifieke elementen ge-wenst is, dient de keuze van het filter daarop te wor-den afgestemd.Het filter dient voor en na de meting geconditioneerdte worden en gewogen op een microbalans. Het ver-schil in wegingen geeft het gewicht verzameld stof.Bij een volume van 400 liter is een onderste detectie-grens haalbaar van 0,01 mg/m3.

Het verdient de voorkeur om de metingen over de ge-hele dag op te splitsen in een ochtendmeting van 4 uuren een middagmeting van 4 uur. Hierdoor wordenmeer meetgegevens verzameld en grote afwijkingenveroorzaakt door slijpstof e.d. kunnen beter wordenherkend en, zonodig, geëlimineerd. Uiteraard dienenbeoordelingen van de blootstelling gerelateerd teworden aan een blootstellingperiode van 8 uur.

Meetomstandigheden

Bij het onderzoek dienen minimaal de volgende pun-ten te worden beschreven:

de ruimte (o.a. het volume) waar de werkzaamhedenplaatsvinden zodat later een indeling kan wordengemaakt naar type ruimte als besloten ruimte,lascabine en hallen (grote werkstukken);de wijze waarop ruimteventilatie (mechanisch /natuurlijk) plaatsvindt en een inschatting van hetventilatievoud; extra 'natuurlijke' ventilatie (openenvan deuren) vermelden;de luchtsnelheid en richting rondom de laswerkplek;de aanwezigheid en gebruik van afzuigvoorzienin-gen/bronafzuiging;een exacte beschrijving van het lasproces, materiaalen kenmerken (b.v. type en diameter draad, elektrode,stroomsterkte en soort beschermgas, hoeveelheidbeschermgas, draadaanvoersnelheid, uitsteeklengte);de werkelijke lastijd (inschakelduur)

=

de hoeveelheid lasmateriaal dat tijdens de metingenwordt verbruikt;het vastleggen van de omstandigheden met behulpvan foto's verdient de voorkeur;overige werkzaamheden van de lasser;overige stofbronnen in de omgeving.

Overig

In een aantal gevallen kan het wenselijk zijn om ande-re grenswaarden te meten dan lasrook van ongele-geerd staal. Voorbeelden zijn chroom VI of gassen alsstikstofdioxide en ozon.

Chroom VIVoor de uitgangspunten en metingen gelden dezelfdevoorwaarden. De metingen dienen achter de lashelm

50

Meetprotocol lasrook met betrekking tot haalbaarheid MAC-waarde Bijlage 6 (vervolg)

plaats te vinden met dezelfde apparatuur die voorlasrook wordt gebruikt. Bij het meten van chroom VIdient uiterste aandacht te worden gegeven aan hetfeit dat chroom VI snel terugvalt naar chroom III. Erdient dus zo snel mogelijk gefixeerd te worden. Voordeze metingen dient een PVC filter te worden gebruiktom dezelfde reden van terugvallen van chroom VI.De analyse van chroom VI wordt meestal uitgevoerdvolgens methode NIOSH 7600. Deze analysemethodeis echter gevoelig voor interferenties van o.a. ijzer. Bijhet aanmelden van de analyse dient nadrukkelijk teworden aangegeven of het monster mogelijk ijzerbevat. Het laboratorium zal dan een extra analysestapinvoeren om te voorkomen dat het ijzer een vals posi-tieve uitslag veroorzaakt. Bij de gelegeerde staalsoor-ten komt Chroom altijd naast Fe voor. Mogelijke uit-zonderingen zijn bepaalde nikkellegeringen.

GassenOm in uitzonderlijke gevallen de blootstelling aan gas-sen als NO2 te meten (in de meeste gevallen is de con-centratie lasrook van ongelegeerd staal de bepalendefactor) dient eveneens achter de lashelm te wordengemeten. Voor indicatieve metingen kan gebruik wor-den gemaakt van verkleurende diffusiebuisjes die ge-schikt zijn voor metingen over 8 uur. Omdat geen sto-ring ontstaat door slijpstof e.d. kunnen de metingen8 uur aaneengesloten plaatsvinden. Andere gassenkunnen indicatief met testbuisjes worden gemeten,zoals O3 en CO. Ook kan speciale gasanalyse-apparatuur worden gebruikt voor het uitvoeren vandefinitieve metingen.

51

Subsidie- en fiscale regelingen Bijlage 7

Milieu-InvesteringsAftrek (MIA)

De MIA is een fiscale regeling, onder verantwoordelijk-heid van de Minister van VROM en de Staatssecretarisvan Financiën. Het doel van de regeling is investeringenin milieuvriendelijke apparatuur door het Nederlandsebedrijfsleven te stimuleren. Vandaar dat investeren inmilieuvriendelijke bedrijfsmiddelen fiscaal extra aantrek-kelijk is gemaakt. De Belastingdienst voert de regelinguit. Senter ondersteunt namens VROM de regelingdoor middel van een Helpdesk en voert tevens detechnische controles uit.

Wie komen voor de milieu-investeringsaftrek in aan-merking?In principe kan elke Nederlandse ondernemer van deMIA gebruikmaken. En dat is nog heel eenvoudig ook.Het invullen en tijdig opsturen van een aanmeldings-formulier volstaat.

Hoe werkt de milieu-investeringsaftrek?Dankzij de MIA kan geprofiteerd worden van een extraaftrekmogelijkheid van de fiscale winst. Als een be-drijfsmiddel wordt aangeschaft dat voorkomt op deMIA-Milieulijst van dit jaar mag 15% of 30% van hetinvesteringsbedrag extra ten laste worden gebrachtvan de winst over het kalenderjaar waarin het bedrijfs-middel is aangeschaft. Voorwaarde is dat de investe-ring tijdig, dat wil zeggen binnen drie maanden na hetaangaan van de verplichting of het maken van voort-brengingskosten, wordt aangemeld bij het BureauInvesteringsregelingen en Willekeurige afschrijvingente Breda.

Welke investeringen komen bijvoorbeeld in aanmerkingvoor de milieu-investeringsaftrek?Op de Milieulijst worden vele bedrijfsmiddelen beschre-ven, die voor de extra fiscale aftrek in aanmerkingkomen. Het is niet denkbeeldig dat in de toekomstbedrijfsmiddelen worden aanschaft om te kunnen vol-doen aan de nieuwe MAC-waarde voor lasrook vanongelegeerd staal. Echter alleen de investeringen vande bedrijfsmiddelen die op de MIA-Milieulijst voor-komen, kunnen extra ten laste van de winst wordengebracht!

Nadere informatie1. Voor technische toelichting kan contact worden

opgenomen met de Helpdesk voor de MIA,telefoon 038 - 4553480.

2. De MIA-Milieulijst en het meldingsformulier kunnenworden verkregen via www.belastingdienst.nl.

Opmerking:In geval van omvangrijke bestaande installaties, waar-bij er sprake is van warmteterugwinning en waarbij dewarmte wordt ingezet voor gebouwverwarming, kanhet interessant zijn de mogelijkheden binnen de EIA-regeling te onderzoeken (EIA=Energie InvesteringsAf-trek).Hiervoor contact opnemen met de helpdesk EIA(038 - 4553430).

Willekeurige Afschrijving Milieu-investeringen (VAMIL)

Deze fiscale aftrekregeling biedt een liquiditeits- enrentevoordeel aan ondernemers die willen investerenin milieuvriendelijke bedrijfsmiddelen. De Milieulijst(dezelfde als MIA-milieulijst) bepaalt welke bedrijfs-middelen voor VAMIL in aanmerking komen. Onderne-mers kunnen dankzij de VAMIL-regeling zelf bepalenwanneer zij de investeringskosten van een bedrijfs-middel uit de Milieulijst afschrijven. Het is eventueel

mogelijk het gehele bedrijfsmiddel in één jaar af teschrijven. Het voordeel via de VAMIL bedraagt in hetalgemeen 3 tot 5% (netto rendement, afhankelijk vande rentestand, winstpositie van het bedrijf, marginaalbelastingtarief en de gekozen afschrijvingstermijn).

Voor meldingsformulieren en brochures (zowel MIAals VAMIL)

Belastingtelefoon voor ondernemers- 0800 - 0443 (kies vervolgens inkomstenbelasting

voor natuurlijke personen of vennootschapsbe-lasting voor rechtspersonen).

- www.belastingdienst.nlDistributiecentrum VROMPostbus 27273430 GC NieuwegeinTelefoon 0900 8052Fax 0900 2018052E-mail vrom@wdmgwegener.nl

Voor technische vragen over MIA en VAMILSenterDokter van Deenweg 108Postbus 100738000 GB ZwolleTelefoon 038 - 4553480Fax 038 - 4540225

Regeling willekeurige afschrijving arbo-investeringen(FARBO)

De overheid wil ondernemers stimuleren te investerenin arbovriendelijke bedrijfsmiddelen. Daarom heeft hetMinisterie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid de'Regeling willekeurige afschrijving arbo-investeringen',kortweg FARBO-regeling, in het leven geroepen. Vandeze regeling kan in beginsel elke Nederlandse onder-nemer gebruik maken. Er behoeft slechts een aanmel-dingsformulier te worden ingevuld en tijdig naar hetBureau FARBO te worden gestuurd.Er komen alleen investeringen in aanmerking die staanvermeld op de Arbolijst van dit jaar.

Voor vragen over FARBO (ook voor brochures)Ministerie van Sociale Zaken en WerkgelegenheidInformatietelefoonPostbus 908012509 LV Den HaagTelefoon 0800 - 9051Fax 070 - 3336655

52

Normen en richtlijnen met betrekking tot arbeidsomstandigheden Bijlage 8en milieu bij het lassen en snijden

Peildatum 01.05.2002

Europese regelgeving (CEN)

NEN-EN 138:1995Ademhalingsbeschermingsmiddelen - Zelfaanzui-gende ademhalingsbeschermingsmiddelen voor ge-bruik met volgelaatsmaskers, halfmaskers of eenmondstukgarnituur - Eisen, beproevingen, merken.

NEN-EN 139:1995Ademhalingsbeschermingsmiddelen; Slangentoe-stellen, geschikt voor ademlucht, voor gebruikmet een volgelaatmasker, halfmasker of eenmondstukgarnituur; Eisen, beproeving, merken

NEN-EN 149:2001Ademhalingsbeschermingsmiddelen - Filtrerendehalfmaskers ter bescherming tegen deeltjes - Eisen,beproevingen, merken.

NEN-EN 166:1995Oogbescherming. Eisen.

prNEN-EN 169:1999Oogbescherming. Filters voor lassen en aanver-wante technieken.

prNEN-EN 170:1999Oogbescherming. Ultraviolet filters.

prNEN-EN 171:1999Oogbescherming. Infrarood filters.

prNEN-EN 172:2000Oogbescherming. Zonlichtfilters voor industrieelgebruik.

NEN-EN 175:1997Persoonlijke bescherming. Middelen voor oog- engezichtsbescherming tijdens lassen enaanverwante processen.

prNEN-EN 207:2000Oogbescherming. Filters en oogbeschermers tegenlaserstraling

NEN-EN 269:1995Ademhalingsbeschermingsmiddelen - Aangedrevenademhalingstoestellen

NEN-EN 270:1995/AI 2000Ademhalingsbeschermingsmiddelen - Slangentoe-stellen, geschikt voor ademlucht met een kap - Ei-sen, beproevingsmethoden, merken.

NEN-EN 271:1995Ademhalingsbeschermingsmiddelen - Via slang ge-voerde of aangedreven ademhalingstoestellen meteen kap voor gebruik tijdens straalwerkzaamhe-den - Eisen, beproevingsmethoden, merken.

NEN-EN 379:1998Specificaties voor lasfilters met variabele lichttrans-missiefactor en voor lasfilters met twee lichttrans-missiefactoren.

prNEN-EN 405:1998Ademhalingsbeschermingsmiddelen - Filtrerendhalfmasker ter bescherming tegen gassen of gas-sen en stof - Eisen, beproeving, merken.

NEN-EN 689:1995Werkplekatmosfeer - Leidraad voor de beoordelingvan de blootstelling bij inademing van chemischestoffen voor de vergelijking met de grenswaardenen de meetstrategie.

prEN 779:1999Luchtfilters voor algemene ventilatie - Bepaling vande filterprestatie.

NEN-EN 1598:1997Health and safety in welding and allied processes.Transport welding curtains, strips and screens forarc welding processes.

NEN-EN 1835:1999Ademhalingsbeschermingsmiddelen - Slangentoe-stellen, geschikt voor ademlucht, voor lichte werk-zaamheden met een helm of een kap - Eisen, be-proevingsmethoden, merken.

EN ISO 10882-1:2001Health and safety in welding and allied processes.Sampling of airborne particles and gases in theoperator's breathing zone. Part 1: Sampling ofairborne particles.

EN ISO 10882-2:1999Health and safety in welding and allied processes.Sampling of airborne particles and gases in theoperator's breathing zone. Part 2: Sampling of gas.

NEN-EN 12419:1999Ademhalingsbeschermingsmiddelen - Slangentoe-stellen, geschikt voor ademlucht, voor lichte werk-zaamheden met een volgelaatsmasker, een half-masker of een mondstukgarnituur.

NEN-EN 12941:1998Ademhalingsbeschermingsmiddelen - Aangedrevenfilters, gecombineerd met een helm of een kap - Ei-sen, beproevingen, merken.

prEN ISO 15011-1:1997Health and safety in welding and allied processes.Laboratory method for sampling fume and gasesgenerated by arc welding. Part 1: Determinationof emission rate and sampling for analysis ofparticulate fume.

prEN ISO 15011-2:1999Health and safety in welding and allied processes.Laboratory method for sampling fume and gasesgenerated by arc welding. Part 2: Determinationof emission rate of gases, except ozone.

prEN ISO 15011-3:1999Health and safety in welding and allied processes.Laboratory method for sampling fume and gasesgenerated by arc welding. Part 3: Determinationof ozone concentrations using fixed pointmeasurements.

prEN ISO 15011-4:2000Health and safety in welding and allied processes.Laboratory method for sampling fume and gasesgenerated by arc welding. Part 4: Fume datasheet for risk assessment.

prEN ISO 15012-1:2000Health and safety in welding and allied processes.Requirements, testing and marking of equipmentfor air filtration. Part 1: Testing of the separationefficiency for welding fume.

prEN ISO 15012-2:2000Health and safety in welding and allied processes.Requirements, testing and marking of equipmentfor air filtration. Part 2: Testing of the capturezone of welding fume extraction.

NEN-EN 50060:1990Lastoestellen voor booglassen met de hand voorbeperkt bedrijf.

NEN-EN 50110-1:1998Bedrijfsvoering van elektrische installaties. Alge-mene bepalingen.

NEN-EN-IEC 60529:1992/A12000Beschermingsgraden van omhulsels van elektrischmaterieel.

NEN-EN-IEC 60974-1: 1999Uitrusting van het booglassen. Deel 1: Veiligheids-eisen van lastoestellen.

53

Normen en richtlijnen met betrekking tot arbeidsomstandigheden Bijlage 8 (vervolg)en milieu bij het lassen en snijden

Peildatum 01.05.2002

Nationale normen

NEN 1010:2000Veiligheidsbepalingen voor laagspanningsinstalla-ties (complete versie).

NEN 3140:1998Bedrijfsvoering van elektrische installaties. Aan-vullende Nederlandse bepalingen voor laagspan-ningsinstallaties.

Deze normen zijn tegen betaling te verkrijgen bij hetNEN (Nederlands Normalisatie Instituut) te Delft(telefoon 015 - 2690390).

Overzicht relevante Arbo-Informatiebladen (AI-bladen)

AI-1 Arbo- en verzuimbeleid.AI-4 Lawaai op de arbeidsplaatsAI-5 Veilig werken in besloten ruimtenAI-6 Werken met kankerverwekkende stoffen en

processenAI-8 Zittend en staand werkAI-10 BedrijfshulpverleningAI-11 Machineveiligheid: afschermingen en beveili-

gingenAI-14 Bedrijfsruimten - inrichting, transport en op-

slagAI-16 Beveiligen van wand- en vloeropeningenAI-17 Hijs- en hefgereedschap en veilig hijsenAI-21 RolsteigersAI-25 Preventie van zware ongevallen door gevaar-

lijke stoffenAI-26 Veiligheidsinformatiebladen en werkpleketiket-

teringAI-29 Fysieke belasting bij het werkAI-30 JeugdigenAI-31 Gezondheidsrisico’s van gevaarlijke stoffen

Deze AI-bladen zijn tegen betaling te verkrijgen bijSDU Uitgevers, telefoon 070 - 3789880, e-mailSdu@sdu.nl

54

Termen, definities en begrippen Bijlage 9

Afgescheiden, geventileerde ruimteRuimte die is afgescheiden en waar een onderdrukheerst ten opzichte van de omgeving.

AgensStof die een ziektetoestand kan veroorzaken, indienzij een chemische werking teweeg brengt.

AI-bladenArbo-Informatiebladen. Dit zijn voorlichtingsbladen voorgebruik en omgang met gevaarlijke stoffen en arbeids-situaties, uitgegeven door SDU (070 - 3789880,e-mail Sdu@sdu.nl).

APF-waarde (assigned protection factor)De toegekende protectiefactor, die wordt bepaald aande hand van onderzoek van een aantal algemene ver-gelijkbare praktijksituaties, rekening houdend met dekans op fouten door de gebruiker en mogelijke nega-tieve omgevingsfactoren (zie ook NPF).

Arbeids Hygiënische Strategie (AHS)Het is beter het ontstaan van schadelijke omstandig-heden te voorkomen, dan ze te (laten) bestrijden. Ofpopulair gezegd: 'Voorkomen is beter dan genezen'.Dit principe is vastgelegd in de Arbowet. Op grondhiervan moeten maatregelen in een bepaalde volgordeworden genomen. Er is sprake van vier stappen, dieachtereenvolgend moeten worden afgelopen, te weten:1. Maatregelen aan de bron:

- wegnemen van de bron;- verkleinen van de bron;- afschermen van de bron.

2. Ventilatie/afzuiging toepassen.3. Afscherming van mens en bron.4. Persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM) gebrui-

ken.

Bij alle maatregelen geldt steeds:Zorg ervoor dat de maatregelen op de juiste wijzeworden toegepast; dat geldt ook voor de persoonlijkebeschermingsmiddelen. Geef medewerkers een goedeinstructie en herhaal deze regelmatig (bijvoorbeelddoor instructies bij werkoverleg op veiligheidsgebied)

DebietDebiet is de volumestroom, capaciteit of luchthoeveel-heid, uitgedrukt in m3/uur of in m3/s.

Ideale ventilatieRuimteventilatie voor een afgescheiden ruimte

Inschakelduur (ID)De inschakelduur is de tijdsduur dat de elektrischeboog brandt, gedeeld door tijdsduur van de werkdag,maal 100%; of kortweg: boogtijd gedeeld door werk-tijd (8-urige werkdag) maal 100%.

MAC-CDe aanduiding 'C' (van ceiling of plafond) achter eenMAC-waarde geeft aan dat het geen tijdgewogen ge-middelde waarde betreft, maar een absolute boven-grens, die op geen enkel moment overschreden magworden. Deze aanduiding wordt toegepast bij stof-fen/gassen die snel een ernstige bedreiging voor degezondheid kunnen vormen.

MAC-TGG - 8 uurDe MAC-TGG is de maximale aanvaarde concentratieals gemiddelde over een 8-urige werkdag, bij een werk-week van maximaal 40 uur. Bij langere werkdagen ofwerkweken moet de MAC-TGG evenredig wordenverlaagd. De concentratie van een stof of gas mag deMAC-TGG tijdelijk overschrijden, zolang het gemiddel-de over de gehele werkdag maar onder de MAC-TGG

blijft. De afkorting 'TGG' staat voor 'Tijd GewogenGemiddelde'.

MAC-tgg 15 minutenDeze waarden gelden voor perioden van 15 minuten.In deze periode mag de MAC-tgg hoger zijn dan deMAC-tgg, 8 uur. Zulke perioden met een verhoogdeconcentratie mogen niet te vaak voorkomen, omdatanders de MAC-tgg-8 uur wordt overschreden.

MAC-waardeEen door de overheid vastgestelde maximale aanvaar-de concentratie van een damp, gas, nevel of stof opde werkplek, waarvan bij blootstelling de gezondheidvan de werknemers en hun nageslacht, voor zover dehuidige kennis reikt, niet wordt geschaad.De MAC-waarde in Nederland voor lasrook van onge-legeerd staal was 5 mg/m3. Per 1 januari 2003 is dezewaarde verlaagd naar 3,5 mg/m3. Deze waarde is ge-baseerd op de aanwezigheid van de elementen Fe enMn. Bepaalde elementen in de lasrook kunnen het maxi-maal toegestane blootstellingsniveau verlagen, daarze zelf een lagere MAC-waarde hebben, bijvoorbeeldbij het lassen van hooggelegeerd staal.

NPF-waarde (nominale protectie factor)De nominale beschermingsfactor die de verhoudingaangeeft tussen de concentratie van een schadelijkegas/damp/stof die aanwezig is buiten het masker, tenopzichte van de in het masker aanwezige concentratievan de verontreiniging, die door de gebruiker wordtingeademd.

P-percentielwaarde (in mg/m3)De P%-percentielwaarde is die waarde die in (100-P)%van de uitgevoerde metingen wordt overschreden.

PABMPersoonlijke AdemhalingsBeschermingsMiddelen

Reductiefactor (RF)Het quotiënt van de percentielwaarde van lasrook- ofgasconcentratie en de bestuurlijke of wettelijke grens-waarden (MAC), naar boven afgerond op 1, 2, 5, 10,30, 50, 100 of >100.

WPF-factor (werkplek protectie factor)De werkplekprotectiefactor, waarbij de mate van be-scherming wordt bepaald aan de hand van concretearbeidshygiënische metingen, uitgaande van een goedfunctionerend beschermingsmiddel en goed opgeleidegebruikers.

55

Referenties Bijlage 10

[1] Nationale MAC-lijst 2002; SDU Uitgevers DenHaag, ISBN 9012094666

[2] Lasrook- en ozonmeting aan een aantal nieuwebooglasprocessen; TNO-rapport PB00-41,oktober 2000

[3] Literature Review - Update on Nickel containingwelding fumes; 1988-1994; Welding InstituteCanadian Republic RC512

[4] TNO-rapport 92 M/014823/HIV/EWI

[5] TNO-rapport 88M/3832/BvJ/SCN

[6] Ventilatie en afzuiging van toxische stoffen enwarmte; B. Knoll; Praktijkgidsen Arbeidshygiëne,Uitgave: NIA, augustus 1996,ISBN 90-6365-120-1

[7] Praktijkaanbeveling TCV02; Eenvoudige mecha-nisatie bij het booglassen; Uitgave: NIL,november 1998

[8] Praktijkgids - Arbeidsveiligheid; Kluwer, Alphena/d Rijn, 2002, ISBN 90-1408-454-4

[9] Handboek Ergonomie '98/'99, P. VoskampSamsom Bedrijfsinformatie, Alphen a/d Rijn,1998, ISBN 90-14-05950-7

[10] Veilig werken in besloten ruimten,Arbo-Informatieblad AI-5; SDU Uitgeverij

[11] Besloten Ruimte, TC VIII, document VGM02-72,2002

[12] Ergonomische handreiking voor de vastewerkplek; Uitgave: ROM, augustus 1992 (nietmeer verkrijgbaar)

[13] Werkboek Milieumaatregelen, Metaal- enElektrotechnische Industrie, april 1998, ISBN 9032223674

[14] Praktijkaanbeveling TCV04; De economie bij hetlassen: laskosten; Uitgave: NIL, dd. juli 1999