Arteveldehogeschool – OSO Geschiedenis Vakstudie 5 2011-2012Samenvatting AHS/PBAOSON/6948/1/2011-12 Sonny Coddens-Cornelis

Een inleiding tot de geschiedenis van de Vroegmoderne Tijd

Deel III: Conjuncturen en structuren

2 Hoofdstuk 2: De levensstandaard

2.3 Sterftecijfers

Levenskwaliteit bevolking Vroegmoderne Tijd naast koopkracht en consumptiepatroon ook gemeten a.d.h.v. biologische indicatoren zoals levensverwachting (was toen uitermate laag). Zwakke fysieke toestand laat zich aflezen uit groot aantal lichamelijke handicaps en kleinere lichaamsgestalte. Noordwest-Europa gemiddelde lichaamslengte volwassen man tijdens 18de eeuw tussen 165 en 170 cm, 10 cm minder dan huidige lengte.

Levensverwachting bij geboorte tijdens 16de-18de eeuw gemiddeld 25-35 jaar. 1/5de van de zuigelingen sterft voor 1ste verjaardag. Eliminatieproces blijft doorgaan, slechts helft generatie bereikt volwassen leeftijd. Gemiddelde levensduur toen minder dan helft van huidige. Hoge sterfte schuld van infectieziekten. Primitieve watervoorziening, gebrekkige afvoer van fecaliën en geringe lichaamshygiëne veroorzaakten besmettelijke ziekten. Chronische ondervoeding en bedorven/minderwaardig voedsel verergerden dit. Groot aantal mensen met misvormd of zwak beendergestel, rachitis1 of oogletsel kan toegeschreven worden aan vitaminetekorten. Sterftepatroon gedomineerd door ziekten verspreid via besmet water, besmette voeding of insecten zoals tyfus2 en dysenterie3. Tijdsgenoten niet van bewust, beschouwden ziekten als straf van god en

1 Rachitis of Engelse ziekte is een botaandoening die ontstaat door een tekort aan vitamine D en calcium. De ziekte komt speciaal voor bij kinderen in de prille jeugd. Zonnen kan rachitis helpen voorkomen door aanmaak van vitamine D in de huid.De ziekte leidt tot een onvoldoende botvorming, met name de voorlopige groeizone in het botweefsel, gepaard gaande met:

vergroting van kalkloos weefsel;

verkromming van ledematen door spierspanning;

vertraagde sluiting van de grote fontanel;

een groot rechthoekig hoofd;

rachitische rozenkrans ;

borst kielvorming;

O-benen ;

verkromming van de ruggengraat in zijwaartse richting (scoliose);

stoornissen in de gebitsontwikkeling;

aantasting van het algemene welbevinden.

Sinds vitamine D wordt toegevoegd aan melk (in de VS) of aan margarine (in Nederland), komt rachitis vrijwel niet meer voor. Vroeger werd soms een hoogtezon gebruikt als behandeling tegen deze ziekte.Rachitis kan ook bij dieren, waaronder slangen, voorkomen.Bron: Wikipedia

1

Arteveldehogeschool – OSO Geschiedenis Vakstudie 5 2011-2012Samenvatting AHS/PBAOSON/6948/1/2011-12 Sonny Coddens-Cornelis

genezing als mirakel, zieken werden in eerste instantie bijgestaan door de pastoor en pas als het te laat was werd er een dokter bijgehaald.

Gemiddeld inkomen per hoofd in de stad hoger dan op het platteland maar door het urban-graveyard effect lag de levensverwachting in de stad lager. Loonvoordeel vertaalde zich niet op vlak van gezondheid. Groot infectiegevaar als gevolg van hoge bevolkingsdichtheid en gebrekkige hygiënische toestanden in de steden enerzijds en beschikbaarheid van ruimte en voedsel op het platteland anderzijds zorgde ervoor dat plattelandsbewoners beter af waren. Op platteland langere lactatieperiode (kindersterfte 1/3de lager), verklaart waarom stedelijke burgerij zuigelingen uitbesteden bij voedsters op platteland. Regionale verschillen op platteland, poldergebieden waar vrouwen geen of weinig borstvoeding hogere zuigelingensterfte. Beëindigen van lactatie zorgde voor verminderde immuniteit en verhoogd gevaar voor infectie. Gepasteuriseerde melk4 was nog niet beschikbaar en flessen/spenen werden met verontreinigd water gewassen. Dit water was ook de basis van allerhande papjes => groot besmettingsrisico. Aantal darm- en maagstoornissen groot.

2 Buiktyfus of tyfeuze koorts (vroeger bekend als zenuwzinkingskoorts; niet te verwarren met vlektyfus) is een darminfectie met bacteriën van de soort Salmonella typhi, een pathogeen dat efficiënt de darmwand passeert en het mononucleair fagocytosesysteem kunnen infecteren. Na de darm infecteren de bacteriën vaak de rest van het lichaam via de bloedbaan.De infectie wordt overgedragen door het eten of drinken van voedsel of water dat met deze bacterie besmet is. Deze besmetting wordt veroorzaakt door fecaliën van (menselijke of dierlijke) dragers van de bacterie. Vanuit de darm kan de bacterie zich ook verder in het lichaam verspreiden. Onbehandeld is de mortaliteit 10 procent of hoger. De ziekte heeft een incubatietijd van 10-21 dagen en duurt enige weken.Er bestaan asymptomatische dragers, die bacterie in de galwegen of plaques van Peyer meedragen zonder daar zelf ziek van te worden, maar die wel in staat zijn anderen ermee te besmetten. Een berucht geval is dat van Typhoid Mary, een huishoudster in New York die rond 1900 in een aantal gezinnen waar zij maaltijden bereidde aanleiding was tot 47 besmettingen, waarvan 3 met dodelijke afloop.Paratyfus is een zeer verwante darminfectie ten gevolge van Salmonella paratyphi.Bron: Wikipedia

3 Dysenterie is een zware vorm van diarree die wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van bloed in de ontlasting.Er zijn talloze oorzaken van dit ziektebeeld. Twee bekende varianten van dysenterie zijn:

shigellose , die veroorzaakt wordt door shigella-bacteriën. Een patiënt met shigellose zal vaak herstellen zonder antibiotica. Wel is toedienen van extra vocht in een speciale samenstelling noodzakelijk, omdat de patiënt door de heftige diarree uitdrogingsverschijnselen kan krijgen. Een behandeling wordt echter vaak aangeraden omdat de ziekte relatief ernstig en zeer besmettelijk is. De ziekte kan overgedragen worden via handdrukken, deurklinken, toiletbrillen, enzovoort.

amoebendysenterie , die veroorzaakt wordt door amoeben. Amoebendysenterie wordt overgedragen door besmet water en staat bekend als reizigersdiarree, hoewel het soms ook wordt waargenomen in geïndustrialiseerde landen. Een infectie van de lever met vorming van amoebenabcessen kan voorkomen. De ziekte kan behandeld worden met antibiotica.

De ziekte kwam onder andere in de 18de eeuw veelvuldig voor op het Brabantse platteland en was beter bekend onder naam "rode loop". De ziekte was in deze tijden dikwijls fataal bij kinderen en oudere zwakke mensen.Bron:Wikipedia

4 Pasteuriseren is een proces in de voedselindustrie dat schadelijke bacteriën in aan bederf onderhevige voedselproducten vernietigt door het voedsel kort te verhitten, zonder het product te beschadigen. Het proces is vernoemd naar de uitvinder, Louis Pasteur. Pasteur en Claude Bernard voerden de eerste pasteurisatie uit op 20 april 1862.Bij pasteuriseren worden, in tegenstelling tot bij steriliseren, niet alle micro-organismen vernietigd. Pasteuriseren heeft tot doel het aantal micro-organismen te verminderen tot een 'veilig' niveau, dit is het niveau waarbij het niet waarschijnlijk is dat ze ziekten kunnen veroorzaken (bij gekoeld bewaren en verbruik voor de vervaldatum).Bron: Wikipedia

2

Arteveldehogeschool – OSO Geschiedenis Vakstudie 5 2011-2012Samenvatting AHS/PBAOSON/6948/1/2011-12 Sonny Coddens-Cornelis

Sterftecijfer kon sterk verschillen van jaar tot jaar. Wanneer epidemieën, oorlogen, hongersnoden samenvielen waren de ergste mortaliteitscrisissen. Smeekgebed in vele kerken “A fame, peste et bello, libera nos, Domine!” tegen klassieke kwalen uit A.R. (honger, pest, oorlog). Korte tijd groot slachtofferaantal veroorzaken. Geval in Zuidelijke Nederlanden, herhaalde doortochten Franse troepen en pestepidemieën in 1667. Ook in 1694 grote sterfte in Europa, uitbreken van epidemieën, hongersnoden en combo met Negenjarige Oorlog (1688-1697). Hongerjaar veroorzaakt door: misoogst na natte zomer / koude winter, moeilijkheden bij graanimport. Militairen zorgden ook voor vernielingen/plunderingen van de oogst en verspreiden ziekten onder bevolking. Grootste sterftepieken epidemieën. Pest, tyfus, dysenterie belangrijkste doders 16de en 17de eeuw. Op uitbarsting van 1720 in Zuid-Frankrijk verdween pest vanaf 1670 uit Europa, in 18de eeuw werd belangrijkste doodsoorzaak de pokken. (verdwijnen pest: impact quarantainemaatregelen, grotere immuniteit van de mens, verdwijnen van de bruine rat)

Tweede helft 18de eeuw sterftepieken minder frequent. Schaarste en hongersnoden vanaf 1750 zeldzamer, einde aan moorddadige epidemieën. In 18de eeuw ook minder te leiden onder oorlogsgeweld. Doorheen 18de eeuw geleidelijk afname normale sterfte, in heel Europa maar geen consensus over oorzaak. Rol geneeskunde beperkt. Uitzondering van Edward Jenner die pokkenvaccin introduceerde, medische wetenschap weinig bijgedragen aan daling sterfte einde van Vroegmoderne Tijd.

Edward Jenner (1749-1823)Engelse arts, basis vaccinatieprincipe (inenting met verzwakte vorm van virus). Ontdekte toevallig dat inenting met koepokkenvaccin levenslang beschermde tegen menselijke virus van de pokziekte. Pokken waren in 18de eeuw verantwoordelijk voor 10 tot 15 % van alle sterfgevallen en 1/3de tot 1/2de van de kindersterfte. Grootschalig vaccinatieoffensief werd in verschillende Europese landen opgezet, zo werd pokkenziekte tijdens 19de eeuw sterk teruggedrongen. Campagnes samen met inentingsprogramma’s in ontwikkelingslanden in de 1960 en 1970 pokkenvirus helemaal uitgeroeid (bestaat enkel nog in labo’s). Beschermende maatregels dateren uit middeleeuwen, Zuidelijke Nederlanden inoculatie in 18de eeuw verspreid maar was vaccinatie onder Franse bewind dat leidde tot sterke daling pokkensterfte. Strijd tegen de pokken in West-Europa eerste voorbeeld hechte samenwerking tussen overheid en medische korps.

Oorzaak Europese sterftedaling na 1750, doorgaans verbeteringen landbouwsector. Verhoging welvaart, voedingstoestand belangrijke determinant sterftedaling 18de eeuw. Sterftecijfers onder invloed van een kwantitatief naar kwalitatief betere voeding af te brokkelen. Daling toe te schrijven aan agrarische vooruitgang, mogelijk gemaakt door betere landbouwtechnieken, nieuwe gewassen, grotere transportmogelijkheden. Ook betere hygiënische omstandigheden doen sterftecijfer teruglopen. Zou niet enkel voedsel zijn geweest, vooral hygiëne maar nog niet aan uit. Is wel zo dat vanaf 18de eeuw centrale overheid zich met gezondheidsaangelegenheden bemoeit. Daarvoor was openbare hygiëne zaak voor plaatselijke autoriteiten. Elke stad pakte gezondheidsproblemen op eigen manier aan. In Zuidelijke Nederlanden vormde strijd tegen dysenterie begin van staatsinterventie in gezondheidsaangelegenheden. Loop 19de eeuw structurele wijze en meer financiële middelen. Terugdringen van besmettelijke ziekten toen overheid drinkwaterleidingen, rioleringsnetten en sociale voorzieningen zoals badhuizen realiseerde.

3