Vier meter molen - landschap (4a) De kracht van vallend water Molen in Kruiningen ... · 2018. 5....

Nr. 4, april 2001

Maandblad over molens en hun opvolgers 4de jaargang, nr. 4

Vier meter molen-landschap (4a)

De kracht vanvallend water

Molen in Kruiningenverplaatst

Bij de omslag voorzijde: Op 1 maart 2001 is de korenmolen DeOude Molen in Kruiningen in zijn geheel verplaatst. Nu worden erwel meer molens verplaatst, maar het is toch wel een zeer bijzon-der, als dit de complete molen in zijn geheel betreft; zelfs de zei-len zijn op de roeden gebleven! (foto J.L.J. Tersteeg).

Bij de omslag achterzijde: De korenmolen van Zevenbergen is eenvan de vele molens die na tientallen jaren onttakeling weer eensieraad voor zijn omgeving is geworden en het dorps- en straat-beeld niet weinig verlevendigt (foto Marcel Stroo).

COLOFON

Redactie & administratie: Moerdijkstraat 39 2751 BE Moerkapelle,Tel./fax: +31 (0)79-5931303E-mail adres: [email protected]

Verschijning: elf maal per jaar, als regel op de eerste woensdag van demaand. Gedurende de maanden juli en augustus verschijntéén gecombineerd nummer

Uitgave:De 'Molenwereld' is een uitgave van de Stichting MolenwereldBenedenrijweg 521 2987 VA RidderkerkTel.: 0180-411018

Uitgever:dhr. Sj. J. VeermanNeptunushof 28 2931 XS Krimpen a/d LekTel.: 0180-524509E-mail adres: [email protected]

Eindredacteuren:dhr. J.S. BakkerMoerdijkstraat 37 2751 BE Moerkapelle,Tel/fax 079-5931303E-mail adres: [email protected]. W.A. RooseVest 65 2801 VE Gouda Tel.: 0182-522041E-mail adres: [email protected]

Advertenties:J. OttevangerMolenviergang 2 2761 BK ZevenhuizenTel.: 0180-638180 / Fax: 0180-638179 E-mail adres: [email protected]

Abonnementen:Tel.: +31 (079)-5931303 (na 18.00 uur) / Fax: +31 (079)-5931303Nederland ƒ 97,50 per jaar (incl. 6% BTW)

(Leden van de Vereniging 'De Hollandsche Molen', het Gilde van Vrijwillige Molenaars en het Ambachtelijk Korenmolenaarsgilde betalen ƒ 95,-)België: 1850 Bfr per jaar (incl. 6% BTW)Overige landen op aanvraag

De abonnementsprijs dient bij vooruitbetaling te worden voldaan.Abonnementen kunnen op ieder gewenst moment ingaanen worden automatisch verlengd tenzij een abonnement uiterlijk 1 december van het lopende abonnementsjaarschriftelijk wordt opgezegdDe in het lopende abonnementsjaar (van januari t/m december) reeds verschenen nummers worden na ontvangst van het abonnementsgeld direct toegezonden,indien nog voorradig

Prijs losse nummers: in Nederland ƒ 12,50; in België 250 Bfr (exclusief porto)

Donateurs van de Stichting Molenwereld ontvangen het blad gratis bij een minimum-donatie van ƒ 125,- Op schenkingen en legaten aan de Stichting Molenwereld isartikel 24 lid 4 van de Successiewet van toepassing

Bankrelatie:Voor Nederland: Postbank 4506935 / Rabobank 3750.30.867Voor België: Postcheque 000-1746998-28

Kopij:Zenden aan de redactie van de Molenwereld, Moerdijkstraat 39, 2751 BE Moerkapelle

Lay-out en Druk:Vis Offset, Alphen aan den Rijn

ISSN 1387-2974

© COPYRIGHT 2001 Stichting Molenwereld MoerkapelleNiets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ofopenbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook zondervoorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever

Inhoud pagina

Molens Actueel 91

Zoeker 97

De Oude Molen in Kruiningen 98J.S. Bakker

Vier meter molenlandschap (4a) 101J.S. Bakker

De kracht van vallend water: vermogensoptimalisatie vanwaterraderen 108Ir. G. Bosch

Column: Goede tijden,slechte tijden. Deel 2: goede tijden 110

Papiermolen 111

Ambacht: scherper getekend 111Pandsel

Jaarvergadering van De Hollandsche Molen 112J.S. Bakker

RedactioneelHet grootste deel van dit nummer is gevuld met ‘Vier meter molen-landschap’, behorend bij de vierde middenplaat in deze serie. Daar-naast valt de schijnwerper op een paar actuele molengebeurtenissen.De verplaatsing van de molen van Kruiningen zal wel tot de belang-rijkste molengebeurtenissen van 2001 gaan behoren. Verder is er eenverslag opgenomen van de jaarvergadering van De Hollandsche Mo-len. Dan wordt er nog in een vrij theoretische beschouwing aandachtgevraagd voor de optimale werking van een waterrad. Dat mag ookwel eens een keer.

JSB

Afsluitdatum van de kopij voor het meinummer van de Molenwereld: 6 april 2001; kort nieuws (Molensactueel) mag een weekje later.

914de jaargang 2001 nr. 4

MOLENSACTUEEL

Informatie bestemd voor deze rubriek: schriftelijk: Molenwereld, Moerdijkstraat 39, 2751 BE Moerkapelle, fax 079-5931303

telefonisch: W. Roose, tel. 0182-522041E-mail adres: [email protected]

Fundamenten van oliemolen De Steenbok in Groningenblootgelegd

Slopers die bezig waren met de afbraakvan een woningcomplex aan de Soendas-traat in de stad Groningen, stuitten tot hunverbazing op de fundamenten van vroe-gere bebouwing die zich op ‘slechts’ tiencentimeter onder het maaiveld bevonden. Ter plekke, aan de vroegere boorden vanhet Boterdiep, waarvan de huidige Soen -davijver nog een schamel restant vormt,stond eeuwenlang de omstreeks 1770 ge-bouwde en in 1917 afgebroken olie- enpelmolen De Steenbok. In de volksmondwerd de molen ook wel Halfwegsmolen

Oliemolen De Steenbok aan het Boterdiep in Groningen.

genoemd, omdat hij precies de markeringvormde halverwege de afstand Noorder-hoogebrug - Stad Groningen. Schepenbrachten er via het Boterdiep hun ladingenmet lijn- en koolzaad die in de molen wer-den geperst. De molen had dankzij een een overkaptezijtak van het Boterdiep een speciale voor-ziening waardoor schepen onderdak kon-den laden en lossen. (Wijlen onze molen-vriend de heer W.O Bakker uit Harkstedeschrijft in zijn boekje ‘Molens in Groningen inoude ansichten’, Afb. 25, dat de schepenvanaf het Boterdiep tot in de molen kon-den varen om te kunnen laden- en lossen). Ook de koren- en pelmolen Zeldenrust teWesterwijtwerd had een soortgelijke aftak-king aan het Westerwijtwerdermaar. De nu blootgelegde fundamenten latende tijden van vroeger weer even herleven.De heer Anco Wierenga, assistent vanstadsarcheoloog Gert Kortekaas, heeft ophet terrein verder geen aansprekende ont-dekkingen gedaan, zegt hij. Een plaatsje van gele baksteentjes, eenrondlopende fundering (de molen?) entwee gemetselde beerputjes (dat zullenwaarschijnlijk wel oliekelders zijn geweestj.s.b.).Hoe dan ook, de herinnering aan de molenwordt nieuw leven ingeblazen door de

nieuwbouw aan de Soendastraat. De projectontwikkelaar bedacht voor hetnieuw te bouwen complex de toepasse-lijke naam “Muldershof”. Onbekend is of defundamenten van de molen netjes onderde nieuwbouw zullen verdwijnen of dat zijzullen worden opgeruimd. H. Noot.

Groningse molenaar schrijftboekje over zijn woonplaats

In 1934 verhuist de zevenjarige Geert Spoel-man vanuit Den Andel naar Mensingeweer.Zijn vader is in Den Andel molenaarsknechtgeweest. Door faillissement van zijn baasraakt hij molenaar af. Dat verandert als hij in1934 de koren- en pelmolen Hollands Wel-vaart in Mensingeweer koopt. In 1966neemt Geert de molen van zijn vader over.Met malen is dan niet veel meer te verdie-nen en daarom wordt de (fourage-)handelbelangrijker. Al in 1969 verkoopt Spoelman

Molenaar Geert Spoelman voor zijn inrestauratie zijnde molen (foto H. Noot,17 februari 2001).

92 4de jaargang 2001 nr. 4

ACTUEELMOLENSde molen aan de gemeente Leens voor ƒ 1,-, al blijft hij de molen beheren.Aan het eind van de vorige eeuw besluitGeert Spoelman om zijn herinneringen aanhet dorp op papier te zetten, hetgeen leidttot een in december in eigen beheer uit-gegeven boekje Herinneringen van eenmolenaar uit Mensingeweer. De molen(s)speelt (spelen) hierin een ondergeschikterol; het is meer dorpsgeschiedenis. Het zouoverigens best de moeite waard zijn datSpoelman zijn herinneringen als mole-naar/handelaar op papier zet. Hij behoorttot de laatsten van zijn generatie die datdoen kan.

Politiek doet moeilijk over financiering restauratie molenNieuwe Pekela

De al in uitvoering zijnde restauratie van dekorenmolen De Zwaluw van Mulder Pot inNieuwe Pekela is in de gemeenteraad opbezwaren gestuit. De kosten van deze res-tauratie bedragen ruim vier ton, waarvan268.000 gulden rijksmonumentengeld. Defamilie Pot fourneert zelf 40.000 gulden, ter-wijl het Prins Bernhard Cultuurfonds met17.000 gulden over de brug komt. Dan blijfter nog een tekort van 83.000 gulden, waar-van de gemeente, volgens voorstel, dehelft voor haar rekening neemt en garantzal staan voor de rest. Met name over diegarantstelling is in de raad kritiek ontstaan.De VVD vindt dat de financiën van mole-naarsbedrijf eerst maar eens duchtig beke-ken moeten worden, terwijl het CDA steltdat de molen in het verleden ook al subsi-die heeft gekregen. Burgemeester Schol-

lema is van mening dat de reeds begon-nen restauratie moet afgerond worden,anders kost het nog meer.

Restauratie koren- en pelmolenCeres in Spijk financieel rond

In Groningen ging in 1999 het pelprojectvan start, waarbij men een link wild leggentussen toerisme en het Gronings eigene, indit geval gort- en gortproducten. Het pro-ject ging uit van drie doelstellingen:� cultuurhistorisch onderzoek rond gerst engort;� het uitgeven van het boek De GroningerPelmolen;� het pelvaardig maken van de zo pitto-resk gelegen koren- en pelmolen in Spijk.Op 17 december 1999 is het boek gepre-senteerd, nu is de beurt aan de molen. Derestauratiebegroting voor de molen ver-toonde nog een flink gat, 58.000 gulden.De gemeente Delfzijl wil zich garant stellenvoor het restauratietekort, zodat de Ceresdit voorjaar gerestaureerd kan worden. Te-vens krijgt de molen een brandmeld- en sp-rinklerinstallatie. De totale kosten bedragen230.000 gulden, waarvan alleen al 75.000gulden voor de genoemde installatie.

Cursisten van over de oceaan

De bouw van de molen The Immigrant inhet Amerikaanse Fulton heeft reeds meer-dere malen aandacht in de Molenwereldgekregen. Het is de bedoeling dat dezemolen ook daadwerkelijk draait en daarheb je molenaars voor nodig. Vorig jaar is

Molenstichting Nijefurd wil Ybema’s Molen in Workum overnemen

De watermolen aan de Yskeboervaartin Workum is sinds 1963 eigendom vande gemeente Workum en staat er mo-menteel, ondanks restauraties in 1969en 1981, zonder wieken troosteloos bij.De molenstichting Nijefurd wil zichgraag ontfermen over deze molen,vooral omdat bijna alle molens in degemeente al eigendom van de stich-ting zijn, die zo drie molens en tweeAmerikanen onder haar hoede heeft. Aan Ybema’s Molen moet veel gebeu-ren: een nieuwe as, nieuwe schroef-bak, herstel van het kleedhout op deromp. Het is de bedoeling dat de mo-len helemaal maaalvaardig wordt ge-maakt. Het gemeentelijk restauratie-programma voorziet pas in herstel inhet jaar 2004. De bereidheid van deMolenstichting Nijefurd om de molenover te nemen hangt af van de‘bruidsschat’ die de gemeente bij demolen wil geven.

Ybema’s Molen bij Workum in 1977.

vrijwillig molenaar Derk-Jan Tinga uit Win-sum al een keer naar Amerika gegaan omeen groep vrijwilligers de eerste beginselenvan het molenaarsvak bij te brengen. Inmaart kwamen de vrijwilligers in opleidingnaar Nederland om hun molenkennis tevergroten en kennis te maken met de mo-lenrijkdom in, ongetwijfeld voor sommigen,het ‘oude vaderland’. Tot het programmabehoorde ook een les op een Nederlandsemolen, welke op 20 maart is gegeven opde Windlust in het Friese Burum. Het is debedoeling, dat de contacten Fulton-Burumin stand blijven om zo over en weer ervarin-gen uit te wisselen. Dankzij de modernecommunicatietechnieken is dat heel wateenvoudiger dan toen de eerste immi-granten neerstreken in Fulton. Verder de-den de Amerikanen ervaring op in de mo-lens van Pieterburen en Eenrum.

Herbouw molen De Vlijt in Meppel begonnen

De onderbouw van de in 1933 onttakeldeen in 1965 tot op baliehoogte geslooptemolen De Vlijt in Meppel staat in de stei-gers. Molenmaker Groot Roessink uit Voorstis bezig met het aanbrengen van de balie.Daarna volgt het plaatsen van het acht-kant en wat dies meer zij. Als alles volgensplan verloopt dan is De Vlijt eind juli klaar.Het is niet de bedoeling dat de molen bin-nenwerk krijgt. In de onderbouw is het re-clamebureau Mill Art gevestigd. De molenis eigendom van de Stichting Wooncon-cept die ook het pand naast de molenheeft gekocht. Dat wordt ingericht als Cul-tuurhistorisch Centrum, waarin de StichtingOud Meppel onderdak krijgt, mogelijk ookde Archeologische Werkgroep Meppel.

Tynaarlo wil zijn molens beter tegen brand beschermen

In de gemeente Tynaarlo staan drie mo-lens, waarvan er twee eigendom zijn vande gemeente (de korenmolen van Oude-molen en de watermolen bij De Groeve)en een van een stichting (De Wachter inZuidlaren). Allereerst wil men het verze-kerde bedrag van de gemeentelijke mo-lens zo hoog maken, dat herbouw na eencalamiteit mogelijk is. Verder wil men ookbeveiligingsmaatregelen in en bij de mo-lens zelf (sprinklers). Daarnaar zal onder-zoek worden verricht.

Maalmarathon oliemolen DePassiebloem

Ter gelegenheid van het 225 jarig bestaanvan de Passiebloem aan de Vondelkadeheeft de maalploeg een 48 uur durendemaalmarathon georganiseerd. Vanaf don-derdag 15 maart 19.00 uur tot zaterdag 17maart werd er olie geslagen. De beman-ning was versterkt met diverse oliemole-naars uit het land, o.a. Deurne en Rijssen. Zokon men terugvallen op een bemensingvan negentien vrijwillige molenaars en tien


vrijwilligers/gidsen. Vroeger was het in som-mige streken gebruikelijk dat oliemolensdag en nacht draaiden, maar het zal langgeleden zijn dat De Passiebloem zo langachtereen in bedrijf is geweest.De maalmarathon is een doorslaand suc-ces geweest. Helaas was er de eerstenacht aanvankelijk nachts nauwelijks wind,maar dat mocht de pet niet kreuken. ‘sMorgens nam de noordenwind wat toe endaarna heeft de molen nauwelijks ge-staan. Met de voorslag werd 145 liter oliegeslagen en met de naslag 15 liter. Voor deliefhebbers is nu ook een partij lijnkoeken tekoop, de echte...De happening kreeg veel aandacht: nietalleen kwamen er 275 bezoekers opdra-ven, maar ook lokale bladen, radio en te-levisie hebben aandacht aan het gebeu-ren geschonken.

Bouw Watermuseum in de Begij-nenmolen kost veertien miljoen

De Begijnenmolen in Park Sonsbeek te Arn-hem gaat huisvesting bieden aan het Wa-termuseum, een initiatief van het Water-schap Rijn en IJssel, Waterbedrijf Gelderlanden Nuon. De molen zelf biedt niet genoegruimte, vandaar dat er bij de molen eennieuw en groot ondergronds deel wordt bij-gebouwd, terwijl ook het omliggende stad-spark er in recreatieve zin bij wordt betrok-ken. Het museum gaat aandacht bestedenaan alle facetten van zoet water. Men miktop zo’n 125.000 bezoekers per jaar, deelsdoor samenwerking met andere attractiesin en bij Arnhem. De kosten worden ge-raamd op veertien miljoen gulden en als al-les volgens plan verloopt dan wordt in au-gustus met de bouw begonnen. Behalvede initiatiefnemers dragen Rijkswaterstaat,de provincie Gelderland en de EuropeseUnie de financiering.

Molenaar Herveld overleden

Op 10 maart overleed op 78-jarige leeftijdAris Methorst, molenaar van de standerd-molen De Vink in Herveld. Deze molen is ei-gendom van de familie Vink, maar nadatde afstammelingen van de laatste mole-naar Vink andere wegen insloegen werdhet bedrijf voortgezet door Methorst. De fa-milie Methorst stond zoals zoveel kleine mo-lenaars in de jaren zestig voor de keus hoeverder te gaan. Het getij van kleine vee-voederproducenten verliep of was al verlo-pen. Zoals zoveel van zijn collega’s be-perkte Methorst zich tot de handel die uit-mondde in een dierenspeciaalzaak, die inde maalderij en de schuren naast de molenwerd gevestigd. Ook al was de molen voorhet bedrijf van geen betekenis meer, Met-horst bleef deze een warm hart toedragen,ook nadat de feitelijk zorg terecht was ge-komen bij een vrijwillig molenaar. Met jetoverlijden van molenaar Methorst is weereen man van de oude garde heenge-gaan. De begrafenis heeft op 16 maart opde begraafplaats bij de Nederlandse Her-vormde kerk in Herveld plaatsgevonden.

Uitbreiding houtloods Groenlo

In Groenlo staat nog een van de weinigebedrijfsvaardige stoomzagerijen van Ne-derland, de zagerij voorheen van Nahuis.De zagerij is niet alleen een werkend be-drijfsmuseum, maar heeft ook een collectieaan werktuigen en materialen. Om die on-derdak te geven viel het besluit om degrote houtloods met tien meter te verlen-gen. Procedureel verliep dat niet vlot van-wege bezwaren die werden ingedienddoor bewoners van de wijk De Horst achterde molen. De loods is oorspronkelijk ookveel groter geweest, maar daar staan nuhuizen... Eind april moet de in eigen beheergebouwde loods klaar zijn, zodat tijdens deopendag op 5 mei het hele complex inwerking kan worden bewonderd.

Bouw flat bij Binnenmolen Rhenen

De Binnenmolen op de zuidpunt van deUtrechtse Heuvelrug in Rhenen torent hoogboven de bebouwing van het oude Rhe-nen uit met de Cunerakerk als enige con-current. Dat was ook de bedoeling, wantzo kon de molen goed de wind krijgen vanover de Betuwe. In het recente verleden isRhenen sterk gegroeid. Daar is de laatstetijd ook hoogbouw in de directe omgevingvan de molen bijgekomen, terwijl ooksteeds hogere bomen er voor zorgen dattol aan de wind betaald moet worden. Nudreigt er weer een nieuwe aanval: er moeteen flat van zes verdiepingen komen opzestig meter afstand aan de noordoostzijdevan de molen. Niet alleen belemmert datde wind vanuit die richting, maar het ver-stoort ook de wind vanuit tegenoverge-stelde richtingen. Er is dan ook bezwaar ge-uit tegen de bouw die tot twee meter on-der de kap van de molen komt.

De standerdmolen van Herveld.

Bouwplaat De Kraai Westbroek

De gewezen Amsterdamse korenmolen DeKraai staat sinds 1880 in het Utrechtse West-broek, waar hij herbouwd werd voor de fa-milie Schuurman, nog steeds eigenaar. Deafgelopen jaren is de molen ingrijpend ge-restaureerd, maar het wensenlijstje is nogniet afgewerkt. Om de aandacht op dezemooie molen te vestigen en om bijdragente verkrijgen in het lopende restauratiewerkmet als doel om van de molen weer eenecht malende molen te maken is er, zoalsuit de foto blijkt, een pracht van een na-tuurgetrouwe bouwplaat uitgebracht inschaal 1 : 87, onder modelspoorders be-kend als H0 (ideetje misschien op een mo-delbaan?). De bouwplaat heeft eengrondvlak van 18 bij 18,3 cm en eenhoogte van 39,5 cm. Handige knutselaarskunnen er misschien ook de Amsterdamsevariant van maken (met een hogere on-derbouw). De bouwplaat gaat vergezeldvan een korte geschiedbeschrijving van demolen.De bouwplaat is te bestellen door het over-maken van ƒ 30,- op Postbankrekening7999982 t.n.v. M.D. Ekelschot, Kastanjelaan37 Harmelen ov.v. bouwplaat Westbroek(s.v.p. niet vergeten naam en adres te ver-melden)

Bouwplaat van De Kraai in Westbroek.

Vijfhuizer Molen draait weer na27 jaar stilstand

Nadat vertrek van de bewoners is de Vijf-huizer Molen aan de Ringvaart van deHaarlemmermeer bij Vijfhuizen sinds het na-jaar van 2000 in het beheer van de Stich-ting Molens Zuid-Kennemerland gekomen.De molen heeft een grote opknapbeurtnodig. Dat kan niet allemaal tegelijk. Deeerste prioriteit is daarom gelegd bij het


MOLENSTENENMolensteenfabriek Van Vugt levert u naar keuze massieve maalstenen of stenen met een zachte uitslag. Ze worden vakkundig afgewerkt, prima gescherpt en goed onder de rij gebracht.

Wij kunnen u ook van dienst zijn met:

� nieuwe Duitse blauwe stenen;� kunst- en sierstenen;� het scherpen van molenstenen;�deskundige informatie.Bel voor inlichtingen vrijblijvend met:

H.J.A van VugtMolensteenfabriekZomereik 105682 HH Best (NL)Tel\Fax: (+31) (0) 499-395454 M

OLE

NST

ENEN

weer laten draaien van de molen.Dit bleek in eerste instantie niet mogelijkdaar de lange schoren op het riet rustten.Na een paar maanden van hard denkenen werken zit er nu een ‘kleine spruit’ op destaartbalk waar de lange schoren aan zijnbevestigd. Door deze oplossing is kruienmogelijk, waardoor er gedraaid kan gaanworden.Op zaterdag 24 februari jl. was het eindelijkzover. Om 12.15 lichtte molenaar Harry vanHoorn de vang en maakte de molen zijneerste rondjes na ongeveer 27 jaar te heb-ben stil gestaanHelaas is de molen voor publiek vooralsnogniet bereikbaar. In de toekomst zal dit ver-anderen door het maken van fietspadenlangs de Ringvaart. Mieke Beneker.

Schilderijen van Monet voor hetVan Gogh Museum

Het Van Goghmuseum heeft voor de lievesomma van 12 miljoen gulden twee schil-derijen van de Franse impressionist ClaudeMonet (1840-1926) gekocht, waaronderhet ‘Molens in het Westzijderveld bij Zaan-dam’ uit 1871. De Frans-Duitse oorlog van 1870 voert Mo-net als vluchteling naar Zaandam. Hij schil-dert tijdens zijn verblijf in de Zaanstreek veel.Dan kun je in die tijd in die streek niet om demolens heen. Monet blijkt er door geboeiden meerdere molengezichten zijn doorhem in zijn impressionistische stijl vastge-legd. Van sommige schilderijen is het zon-neklaar om welke molens het gaat, maarbij ‘Molens in het Westzijderveld ligt dattoch wel moeilijker.

Nieuwe consulent monumenten-zorg Zuid-Holland

De provincie Zuid-Holland is een consulentmonumentenzorg rijker, nu in de plaats van

Paul Groen Herman Sangers is benoemd(zie advertentie Molenwereld 2000-12). Deheer Sangers heeft een waterbouwkundig-technische achtergrond. Zijn vorige werkge-ver was het Hoogheemraadschap van deAlblasserwaard en de Vijfheerenlanden. Indie functie heeft hij zich reeds verdienstelijkgemaakt met het verbeteren van de mo-lenbiotoop in de regio en de molens binnenhet gebied vormen dan ook voor hem ver-trouwd terrein; niet te vergeten in hun wa-terstaatkundige samenhang.

Grootschalige bomenkap brengtmolens beter in beeld

Aanleg van (spoor)wegen heeft ook zo zijnvoordelen: langs de A4, vanaf het Ring-vaart-aquaduct tot enige kilometers meerrichting Rijpwetering, is de afgelopen we-ken een enorme menigte aan populierenen ander groen gekapt; voor de verbre-ding van de weg en aanleg van de TGV,meldde vorige week een lokaal blad in Lei-den. Niet dus vanwege het zicht op de mo-lens, dat nu wel veel beter is geworden. DeMop en de twee Lijkers vanaf de A4 zien,was onderhand een hele toer geworden.De komende jaren gaat dat dus weer luk-ken! Vanuit de trein, in de Haarlemmermeer vlakvoorbij de Kaag is eveneens goed te zien,dat er een paar groene gordijnen in hetlandschap als het ware zijn ‘opengescho-ven’. Misschien zitten wij in een periode,dat veel hout, dat in de jaren ‘70 was ge-plant, nu als lastig wordt ervaren en dus ge-kapt. Ook langs de A44 bij Wassenaar lig-gen veel populieren op hun kant. De Ste-

venshof is vanaf deze weg thans, hoe danook, beter zichtbaar. Leo Middelkoop.

Molenexposities in Zevenhuizen

Op zaterdag 24 maart 2001 heeft de heerA. Biemond, hoogheemraad, tevens waar-nemend dijkgraaf van het Hoogheem-raadschap van Schieland twee molenex-posities geopend in het Historisch CentrumOns Verleden, Tweemanspolder 15, Zeven-huizen. Het betreft exposities over de mo-lens binnen Schieland en de molens vanSchiedam, respectievelijk bijeengebrachtdoor de heer A. Dekker uit Zevenhuizen ende Stichting Molenverzameling Jan C. Lu-nenburg.De heer Dekker presenteert de ‘Molenge-schiedenis van Schieland’waarbij aandacht wordt besteed aan derijke molengeschiedenis en de droogma-kerijen in Schieland. Vele jaren archiefon-derzoek door de heer L.van den Bos zijnverwerkt in deze expositie.De Stichting Molenverzameling Jan C. Lu-nenburg presenteert haar eerste perio-dieke tentoonstelling: ‘Molenhistorie vanSchiedam’, gebaseerd op de collectie vanwijlen Jan Lunenburg. Deze bestaat uit eengrote verzameling molenliteratuur en mo-lenafbeeldingen en is ondergebracht in Ze-venhuizen. De speciaal daartoe in het le-ven geroepen stichting zal zich op 24maart nader presenteren.Openingstijden Molenexposities en OnsVerleden: op de laatste dinsdagen van deoneven maanden van 19.00 tot 21.30 uur(27 maart, 29 mei, 31 juli, 25 september, 27november) op de laatste zaterdagen van

De Vijfhuizer Molen aan de Ringvaartvan de Haarlemmermeer in 1941.


MOLENSACTUEEL

de even maanden van 13.30 tot 16.00 uur(28 april, 30juni, 25 augustus en 27 oktoberen, afwijkend, 15 december).

Restanten van De Nieuwe Molenin Berkel verdwenen

De sloop van de molens van de polder Ber-kel kort voor en na de oorlog is in feite hetlaatste grote molenverlies in Zuid-Hollanddoor sloop. De Schiedamse bouwmateria-lenhandelaar Sjoer heeft nog geprobeerdhet tij te keren door de vervallen molensaan te kopen van de polder. Hij kon helaashet tij niet keren. In 1939 werden De Hoek-molen en De Noordmolen gesloopt, impo-sante molens die een eerbiedwaardige ou-derdom afstraalden. In 1953 deelde DeNieuwe Molen dit lot, al waren de roedener in 1948 al uitgehaald. Het ‘nieuw’ van DeNieuwe Molen was maar betrekkelijk, wantzijn bouwjaar was 1616! De kap met de asvan De Nieuwe Molen werden gebruiktvoor het herstel van de onttakelde koren-molen van Vlaardingen en doet daar nogsteeds dienst. Op de fundering van DeNieuwe molen werd later een nieuw acht-kant pand gebouwd dat in zijn grondvormnog aan de molen herinnerde. Zelfs deachterwaterloop bleef intact. Recent is ditbouwwerk gesloopt en ter plaatse is eennieuw neergezet, waarbij nu niets meeraan de molen van weleer herinnert.

Restauratie van de korenmolenin ‘s-Gravenzande

In september vorig jaar heeft de gemeente‘s-Gravenzande het pakhuis met silos naastde molen afgebroken. Daarna heeft mo-lenmaker Verbij uit Hoogmade de stellingvernieuwd. Dat geldt ook voor de middel-balk. Op 1 februari ‘s morgens werd de bui-tenroe uit de askop getrokken en neerge-legd op de plaats waar eerder het pakhuishad gestaan. Daarna werd de kap met debinnenroe ook op die plaats neergezet. De

kap met roede(24.10 m lang) paste preciestussen de molen en andere huizen. Daarnawerd er een nooddak op de molen gehe-sen. Men verwacht dat de kap in mei weerop de romp gezet kan worden. Roderik E. Suurmond.

Korenmolen De Hoop Hellevoet-sluis viert het 200-jarig bestaan

In 2001 bestaat Korenmolen “De Hoop” 200jaar. Tijdens het Museumweekend van 21en 22 april, zal de molen extra in de aan-dacht staan. Het thema van het Museum-weekend is dan ook:Hellevoetsluis, “tik van de molen”.In het kader hiervan hebben wij een op-roep gedaan aan verzamelaars om hunverzameling voor het Museumweekendvan 21 en 22 april beschikbaar te stellen. Al-les wat met molens te maken had was wel-kom. Een aantal verzamelaars hebben hierop gereageerd. Al deze verzamelingen zul-len te bezichtigen zijn tijdens het Museum-weekend op de navolgende locaties.� Korenmolen De Hoop� Droogdok Jan Blanken� Lichtschip 12 ‘Noordhinder’� Oudheidkamer Hellevoetsluis� Museum Gesigt v ‘t Dok� Nationaal Brandweer Museum� Kunstuitleen SBK Zuid-Hollandse Eilanden� Het GemeentehuisVoor meer informatie kunt u contact opne-men metMevrouw E.A. Middelkoop, tel.: 0181 - 313240. Museumplatform Hellevoetsluis,

Meer wind voor de RodenburgerMolen in Leiden

Positief biotoopnieuws uit Leiden: rond demolen van de voormalige Rodenburger enCronesteinsepolder aan de Kanaalweg isin de tweede week van maart van allesgesnoeid en gekapt. De twee enorme ie-

pen bij de molen blijven natuurlijk jammer,maar veel meer dan wat er nu gebeurd is,zit er niet in (dat nou uitgerekend bij die bo-men het dichtst bij de molen de iepziekteniet toesloeg..). De biotoop is al sinds depolder vanaf 1950 volgebouwd begon teraken, alleen maar achteruit gegaan. Dit iswel het beste nieuws over dit molentje,want draaien doet hij erg weinig. Hij staatal maanden dezelfde kant uit te kijken (ge-lukkig wel naar het zuidwesten) en de zei-len hangen slap erbij. Leo Middelkoop.

Jaarverslag 2000 snuifmolens De Ster en De Lelie Kralingen

De Kralingse snuifmolens De Ster en De Le-lie draaien en malen regelmatig, waarvooroud-beroepsmolenaar Gerard van Harre-wijen en twee vrijwillige molenaars, JaapBes en Jan Bakker, garant staan, daarin bij-gestaan door nog enkele liefhebbers vandeze bijzondere molens. Het gaat daarbijniet alleen om het draaien, maar ook deproducten die bij deze molens krijgen veelaandacht. Zo tracht men op basis vanvoorhanden kennis en experimenten desnuiffabricage weer op gang te brengen.Dankzij het Papendrechtse, maar van oor-sprong Kralingse bedrijf Silvo (Van Sillevoldt)en diens enthousiaste chef-molenaar Hansvan Boven worden er weer specerijen ge-malen. Silvo heeft met materiaal uit het ei-gen bedrijf(smuseum) een expositie op delege zolder in De Ster ingericht. Sinds 20 au-gustus 2000 kan men een eigen websiteover de molens raadplegen:http://home.mailad.nl/besja/doc2.htm. In vergelijking met het voorgaande jaar ishet aantal asomwentelingen van De Sterverdubbeld: van 72.790 naar 149.743 enook dat van De Lelie is fors gestegen: van39.704 naar 61.228.

Meerjarenonderhoudsplan voormolens Goirle

De twee molens van Goirle zijn sinds jareneigendom van de gemeente. Sinds enigejaren is het beheer toevertrouwd aan eenstichting, de Stichting Akkermolens Goirle.De Stichting wil graag financieel wetenwaar ze aan toe is en wat ze moet en kandoen; zeker op wat langere termijn. In eer-ste instanties heeft de Stichting becijferdwat beide molens per jaar kosten. Menkwam voor de twee (vergelijkbare) molensuit op een bedrag van gemiddeld 21.000gulden; 42.000 gulden in totaal. Na aftrekvan de rijksbijdrage (onderhoudsgeldenneemt de gemeente de rest voor rekening.Door de gevolgde werkwijze werd ook eenbehoeftenraming mogelijk op basis vaneen onderhoudsplan voor de eerstko-mende vier jaar. Zo moet de inrit en de krui-vloer van De Visscher aangepakt worden,terwijl over vier jaar in die molen eennieuwe roe moet worden gestoken. Bij deandere molen staan de windpeluw, zoldersen ramen op de rol. Monumentenzorg is in-middels akkoord gegaan met het onder-

De Nieuwe Molen bij Berkel in februari 1991 in zijn nieuwe gedaante, maar nog al-leszins herkenbaar als molenlocatie; inmiddels voltooid verleden tijd. Links de nogbestaande Bovenmolen., alias De Valk (foto Erwin Esselink).

ACTUEELMOLENS


houdsplan. Het was voor de eerste maaldat de RDMZ een dergelijk meerjarenplankreeg voorgelegd. Op deze manier wetenalle betrokken partijen waar zijn aan toezijn.

Vervolg treurspel KeersopperMolen in Riethoven

Enige jaren geleden begon Peter SeuntiÎnsuit Veldhoven te werken aan de recon-structie van de in 1981 ingestorte Keersop-per Molen, een houten waterkorenmolentussen Dommelen en Riethoven (zie Molen-wereld 1999-6-130,131). De gemeente Ber-geyk nam dit niet in dank af en dit leiddetot een heel gevecht tussen gemeente enadspirant-moleneigenaar. De zaak liep zohoog op, dat de gemeente in april 2000 defundering van de molen onder fel protestvan Seuntiëns liet slopen.Daarmee was het spel nog niet uit wanthet molenaarshuis bij wijlen de KeersopperMolen is sinds 1967 een rijksmonument.In 1999 begint Seuntiëns met een verbou-wing van het molenaarshuis. De gemeenteBergeyk laat die verbouwing stilleggen om-dat de vergunning hiertoe ontbreekt. Deverhoudingen tussen Seuntiëns en de ge-meente zijn zo grondig verstoord, dat Seun-tiÎns vraagt om het molenaarshuis van derijkslijst af te voeren. Het gemeentebestuurweigert dit, maar geeft Seuntiëns wel degelegenheid om binnen vier weken meteen restauratieplan te komen op grondwaarvan B&W van Bergeyk besluiten eenbouw- c.q. monumentenvergunning teverstrekken. Als die vergunning niet wordtverleend dan moet de illegale verbouwingongedaan worden gemaakt.

Horecavoorziening bij Spoor-donkse Molen

De Spoordonkse Molen inn de gemeenteOirschot trekt veel bezoekers. Om de pas-santen van dienst te kunnen zijn wil eige-naar Emile van Esch bij de molen een ont-vangstruimte met terras bouwen, half on-der de grond als een soort heuvel. Hij hoopthiermee zo’n 20.000 bezoekers per jaar tetrekken. De molen, die nu alleen in deweekenden geopend is kan dan de heleweek door bezocht worden. Verder wil VanEsch ook echt malen. Dat is professioneelnauwelijks te doen, maar in combinariemet de horecavoorziening wordt zo de be-staansgrond ook beter. De gemeente Oir-schot stemt in met de plannen van VanEsch en wil het bestemmingsplan wijzigin-gen om de voorziening planologisch mo-gelijk te maken.

Molen Terheijden draait weer(maar vraag niet hoe)

In het decembernummer van Molenwe-reld werd melding gemaakt van molen DeArend in Terheijden die vanwege losla-tende delen van de fokken was stilgezet.Sinds eind februari draait hij echter weer, al

is hier sprake van een wel zeer provisorischesituatie. Beroepsmolenaar Herman Schip-pers – die de stilstaande molen een doornin het oog is – heeft de fokken er eigen-handig afgesloopt! Vervolgens wordenweer vier zeilen voorgehangen en ziedaar:de molen draait weer.Of er met een dergelijk kruis ook echt temalen valt, moet nog worden bezien. Detrekkracht is zeer gering waardoor er ver-houdingsgewijs zeer veel zeil gevoerd zalmoeten worden. Of dat verantwoord is opeen hekwerk dat ook in een niet al te bestestaat verkeerd, is zeer de vraag. Bovendienspeelt er nog iets: de windpeluw schijnt alvoor meer dan 50% te zijn doorgerot…De zeer trage besluitvorming bij de Rijks-dienst van de Monumentenzorg is volgensHerman het belangrijkste probleem. De ge-meente Drimmelen (eigenaar van de mo-len) staat zeer welwillend tegenover de res-tauratie. Mocht er toestemming (en geld)voor de restauratie komen, dan speelt ernog een probleem. De molenmakers, degebroeders Straver uit Almkerk, hebbenmomenteel hun handen vol aan de res-tauraties van de molens in Wijk en Aalburgen Princenhage. Restauratie van De Arendzou zodoende nog wel eens twee jaar opzich kunnen laten wachten. Voor de molenaar – die niet alleen de stil-staande molen, maar ook het malen metde motor beu raakt – is de draaiendeArend in ieder geval een kleine heuglijkegebeurtenis. ‘Zolang als het duurt’, voegthij er voor alle duidelijkheid aan toe. WR.

Raadselachtige molen bij Tienray

Begin 2000 stuitte men bij het klooster naastde Groote Molenbeek in Tienray op de on-miskenbare restanten van een watermolendie daar dan ook gelegen moet hebben.Nu is het bestaan van een watermolen opde Groote Molenbeek in Tienray bekend.Deze wordt al in 1475 genoemd en is tussen1840 en 1850 afgebroken. Er is alleen ÈÈnprobleem: die is het niet, alle naspeuringenin archieven ten spijt. Archeologisch onder-zoek heeft uitgewezen dat de molen da-teert uit 1582-1583. Het blijft allemaal raadselachtig. Of heeftde tussen 1840 en 1850 verdwenen moleneen voorganger op een andere plek ge-kend?

Fotoserie verdwenen molens

De heer Tanger uit Westzaan brengt regel-matig een serie ge drukte kaar ten uit vanvooral verdwenen Zaanse molens. Recentis er weer een nieuwe serie van tien kaartenuitgekomen; het betreft:306. Zaandam-O, de Hemmes met zijn mo-

lens (zie Molenwereld 2000-4.307. Zaandam, Westzijderveld met de

zaagmolens De Vergulde Hoorn, DeRoode Jager, De Liefde en De Harp.

308. Zaandam-W, het Blauwepad met demolens De Windhond en De Huisman.

309. Wormerveer, de zwaar beschadigde

verfmolen De Noordster in 1912. 310. Westzaan, paltrok De Groote Sint Ja-

cob.311. Korenmolen Het Lam Mijdrecht. 312. Korenmolen De Lorredraaier Kamerik.313. Haarzuilens, korenmolen De Haarmo-

len.314. Lopikerkapel, korenmolen coˆperatie

Helpt Elkander.315. Utrecht, zaagmolens De Ster en De Bij

Geval.De kaarten zijn te bestellen door het over-maken van ƒ11,10 op postgirorek. no.6791277 of bankrek.no. 3701.08.825 (N.B.:adres vermelden!) van de heer K. Tanger,Broeksloot 19, 3474 HS Zegveld (tel. 0348-470465). De prijs is inclusief porto. Lossekaarten, ook van eerder verschenen series,kosten ƒ 0,95 per stuk, te vermeer derenmet de porto. Een lijst met nog voorradigekaar ten is verkrijgbaar bij de heer Tanger.

In ‘t kort:

• Het in 1913 gebouwde elektische gemaalvan de Veenpolder aan het Tjeukemeer bijEchten is op de rijksmonumentenlijst ge-plaatst. Het gemaal, eigendom van hetWetterskip Boarn en Klif, was tot 1994 in be-drijf, maar is nog geheel compleet.• Eind januari is de kop van de molen ‘tHaantje in Weesp afgehaald vanwege dezeer slechte staat waarin deze verkeerde.Dit is in feite ook het begin van de grote res-tauratie die deze molen te wachten staat.• De in 1970 onttakelde molen De Hoop inHeinkenszand (zie Molenwereld 2000-2-38),nu een kale romp, staat met het in 1988 ge-bouwde woonhuis te koop voor 595.000gulden.

Tentoonstellingen

9 september 2000 - 31 mei 2001: ‘125jaar Polder Prins Alexander’ in het gemaalJan Anne Beijerink te Capelle a/d IJssel.16 februari - 31 december 2001: ‘Wind/ -Kracht/ Metingen’ in museummolen DeNieuwe Palmboom, Noordvest 34, Schie-dammaart 2001: foto-expositie van Artiance inexpositieruimte korenmolen ‘t Roode HertAlkmaar.vanaf 24 maart: Exposities ‘Molengeschie-denis van Schieland’ en ‘Molenhistorie vanSchiedam’ in Historisch Centrum Ons Verle-den te Zevenhuizen.12 mei: Nationale Molendag4 juni: Duitse Molendag.9 en 10 juni 2001: Groninger Molenweek-end17 juni: Deense Molendag30 juni: Westlandse molendag (voor na-dere informatie e-mail: [email protected].


ZoekerDe ‘Zoeker’ uit het maartnummer had bijhet afronden van de kopij voor dit nummernog geen reactie opgeleverd. Wie helptalsnog?Wel reageert de heer Posthumus op hetthuisbrengen van de ‘Zoeker’ uit Molenwe-reld 2001-2 in nr. 3. Hij schrijft: ‘Ik heb vanbeide molens van de Ringpolder enige fo-to’s, tenminste naar beste weten. EÈn mo-len stond oostelijk van Dirkshorn en die is af-gebeeld in De molens van Noord-Holland.De tweede molen stond aan het west-einde van Dirkshorn, niet ver van de be-bouwing van het dorp. Op mijn foto is ookeen kerktoren te zien van het dorp Dirks-horn, naar schatting ongeveer op een kilo-meter afstand van de molen. De ‘Zoeker’in Molenwereld 2001-2 is volgens mij nietdezelfde molen als welke westelijk vanDirkshorn stond. Er zijn verschillen:- De molens van de Ringpolder haddeneen puntiger kapvorm;- De baard verschilt;- De molens van de Ringpolder hebbenmaar een steunder; de Zoeker’ heeft ertwee;- De ‘Zoeker’ bij Stroet lijkt mij ook zwaardergebouwd en oogt ouder. Als de ‘Zoeker’ een molen van de Ringpol-der zou zijn dan is het mogelijk dat:

- De Ringpolder meer dan twee molenshad- De door mij genoemde molen aan hetwesteinde van Dirkshorn behoorde niettot de Ringpolder, òf:- De ‘Zoeker’ bij Stroet bemaalde een an-dere polder.(De Ringpolder had twee molens, welkebeiden ten westen van Dirkshorn stonden,een 750 m ten westen van de kerk, de an-dere 500 m verder; in Stroet. JSB.)Op de originele foto staat de naam W.Koordes (molenaar???) en verder ‘Tz 11-1-1865’. (W. Koordes Tz, de zoon van T...? JSB)Er staat verder nog iets op, maar daar komik niet uit, wellicht een naam.Wellicht is er iemand onder de lezers dieduidelijkheid kan geven over de molensvan de Ringpolder.’Dan komt de heer Posthumus ook nog te-rug op een onbekende molen uit De Mole-

naar 1997-14-26. Hij schrijft: ‘Het gaat omeen onbekende molen, ook door mij inge-zonden. Laatst bij het doornemen van watfoto’s kwam ik deze weer tegen en het vielmij op dat ik destijds deze foto heb ge-kocht, tegelijkertijd met een andere foto,welke in de allereerste Molenwereld als‘Zoeker’ heeft gestaan. Dat bleek de oudestanderdmolen van Bennekom te zijn. Nu isde foto in De Molenaar gelijk van uitvoeringvan die met de standerdmolen en beidezijn een uitgave van F. Gillot in Amsterdam.De gedachte kwam toen bij mij op dat ditwel eens de achtkante korenmolen vanBennekom, Onze Rika genoemd, zou kun-nen zijn. Bij vergelijking met andere afbeel-dingen van deze molen vallen overeen-komsten op:- de ‘kniek’ in de staartbalk;- de dubbele deur;- de plaats van het kistraam;- de vorm van de molen;- de kleurstelling.Misschien kunnen anderen mijn veronder-stelling bevestigen dat de molen uit De Mo-lenaar de Bennekomse molen is. De fotozal ongeveer 110 jaar ou zijn.’

De nieuwe ‘Zoeker’ lijkt een molen van deeilanden te zijn, maar welke?

Reacties a.u.b. te richten aan de redactievan de Molenwereld, Moerdijkstraat 39,2751 BE Moerkapelle, fax 079-5931303, e-mail [email protected]


Molensactueel

De Oude Molen

in Kruiningengereisd en gerezen

Veel molenaars lieten eenmolen graag net buiten debebouwde kom bouwen:gunstig voor de klanten engunstig op de wind. Als de

bebouwde kom uit zijn voe-gen barst dan heeft de mo-len een probleem, zeker, alshet een kleine molen be-treft. Om die reden is op 1maart De Oude Molen in

Kruiningen over een afstandvan zo’n 200 m verplaatst.Opmerkelijk is dat de an-dere Kruiningse molen, destanderdmolen De Hoed, in

1989 naar het naburigeWaarde is gerold, eigenlijk

om dezelfde reden.

J.S. Bakker

De 650-tons kraan heeft geen moeitemet een molen van 48 ton.

Start en finish.

De Oude Molen in Kruiningen is een ty-pisch Zeeuwse achtkante molen, ge-bouwd op stiepen en met 20,60 m

betrekkelijk klein van vlucht. Bij zijn bouw in1801 stond hij vrij aan de zuidoostkant vande bebouwde kom van Kruiningen. Na1900 verandert dat: aan de Slagveldstraatontwikkelt zich aan de noordzijde van demolen een lintbebouwing die meer enmeer de wind verstoort. Wel laat molenaarVerschuure in 1937 de molen stroomlijnenvia het systeem Van Riet (weer verwijderd

Naar de wagen.

in 1964), maar dat neemt de kwaal nietweg. In 1953 zet zijn zoon de molen stil. Hetbehoud is evenwel verzekerd doordat degemeente Kruiningen (nu Reimerswaal) demolen aankoopt. Later zorgen vrijwilligerservoor, dat de steeds meer ingebouwdemolen toch regelmatig draait. Nieuwbouwaan het eind van de vorige eeuw zorgt er-voor dat De Oude Molen met goed fat-soen niet meer is te handhaven op deplaats waar hij nu staat. Dan valt het besluitom de molen te verplaatsen naar een

plaats 200 m oostelijker, op de kop van deSlagveldstraat. Men stelt zich op het loffe-lijke standpunt dat de molen zijn Zeeuwsekarakter moet houden en dus een grond-zeiler op stiepen moet blijven.Om de vrije wind te verzekeren is het nietaanbevelenswaardig om de molen vlakop de grond te zetten. Daarom heeft DeOude Molen een plaats gekregen op eenmolenberg, een heel hoge zelfs: niet min-der dan vier meter. Als Zeeuwse grondzei-lers hoog stonden dan is/was dat meestal


De Oude Molen

in Kruiningengereisd en gerezen

Voor het eerst sinds 1801 weer zo te zien: de fundering van de molen. Lantarenpalen moeten buigen.

op een dijk of het restant van een dijk zoalsin Arnemuiden of Noordgouwe. De wensechter, om windbelemmering, ook in detoekomst, te voorkomen en het bewarenvan het authentieke type hebben geleidtot deze oplossing.

Verplaatsing

Op de nieuwe plaats van de molen maakthet aannemersbedrijf Dronkers uit Yerseke

een nieuwe fundering. Het eigenlijk trans-port is uitgevoerd door het kraanbedrijfJac. Goud uit Waarde, zij het dat het hijs-en transportmateriaal afkomstig is van VanSeumeren/Mammoet. Het molenmakers-werk is uitgevoerd door Poland uit Broek opLangedijk. Om de molen in zijn geheel tekunnen verplaatsen werden gaten in dekap gemaakt om de kabels aan de bint-balken van het achtkant vast te maken.Spankabels zorgden ervoor dat het ver-band in het achtkant behouden bleef.

Al op 19 februari werd begonnen met devoorbereidende werkzaamheden aan deweg die door de molen moest worden af-gelegd. De dag voor de verplaatsing werdde kraan opgesteld, een zware jongen vanVan Seumeren met een hijsvermogen vanniet minder dan 650 ton. Tevens werd eenhijstest uitgevoerd. De volgende dag werdom tien uur begonnen met het hijsen vande molen, waarna de molen onder grotebelangstelling op een plateauwagen destraat uitreed. Na het opnieuw opstellen


Op weg van start naar finish.

van de kraan kon de molen op zijn nieuweplek worden neergezet. De zeilen kondener, bij wijze van spreken, direct voor!De Oude Molen staat nu, na een eeuwtobben, niet alleen goed te wind, maar isnu ook weer van verre zichtbaar. Voorheenzag men vanaf de snelweg richting Goesnauwelijks meer dan de kap en de boven-ste wiek. De biotoopsores hebben de Kruiningse mo-lens wel reislustig gemaakt!

Op de plaats rust.

Alle foto’s: J.L.J. Tersteeg.Landende molen.


Vier meter molenlandschap(4a)

J.S. Bakker

De oliemolen De Dood aan de Braakdijk in vol bedrijf; op de achtergrond staat DeStrijd te malen. Het Leven ‘is er al uit’.

In Molenwereld 2001-1 waren onze blikken vanaf desilo van Duyvis in Koog a/dZaan oostwaarts gericht endat blijven ze nu nog even.Op de voorgrond uiteraardweer de Zaan met links het

schiereiland de Hemmes;daarachter de Poel. Wat wel

de moeite van het wetenwaard is, dat is dat deze ende volgende afleveringen

van ‘Vier meter molenland-schap min of meer gelijk op

lopen met het bekende molenpanorama van FransMars in het Molenmuseum

in Koog a/d Zaan.

Mooi beeld van De Strijd, maar hij verkeert al wel in zijn nadagen. Alleen de bin-nenroe heeft nog zeilen. Het rietdek is rafelachtig, maar als die noodlottige brandin 1949 er niet was geweest dan had hij het allemaal wel overleefd.

De schuur van de Sint Lukas was in devorige aflevering het laatste wat wegezien hebben aan de noordkant

van de Poel. Daar gaan we nu verder. Hetfabrieksgebouw links, met de schoorsteen,staat op de plaats van de oliemolen DeHalve Maan. Deze bestond al in 1652. In1884 werd hij verbouwd tot doppenmolen,waar afvallen werden gemalen, meestalals grondstof voor de veevoederfabricage.In de nacht van 20 op 21 februari 1897brandde de molen af en werd vervangendoor een stoommaalderij die ook af-brandde en wel in de nacht van 8 op 9april 1949. Daarna volgde weer herbouw.Vervolgens zien we meer naar rechts denog bestaande RK kerk aan het Kalf, waar-achter we nog een tweetal molens zien,De Dood, met daarachter De Strijd, beideoliemolens. Het zijn de twee laatst overge-bleven molens langs de Braakdijk, waareertijds een hele rij molens heeft gestaan,

van west naar oost: oliemolen Het OudeBonte Kalf, in 1905 gesloopt tot baliehoogteen vervolgens geheel in 1936; dan de pel-molen De Schutter of Wildschutter, ver-brand op 23 oktober 1883; dan de ge-noemde oliemolens De Dood en De Strijden vervolgens de op 2 september 1800 af-gebrande oliemolen Het Leven, bijge-naamd De Passer, een naam die hij moge-lijk te danken heeft aan een van de bou-wers in 1683 Pieter Jansz. Pas. Een rijmpjemet molennamen bleef nog lang de herin-nering aan deze drie molens levend hou-den:

Eerst komt Het Leven,Dan komt De Strijd,En met De DoodBen je alles kwijt

De hekkensluiter van de rij molens aan deBraakdijk was de in of omstreeks 1811 ges-loopte pelmolen De Zevenster.

De Dood

De voorste van de beide zichtbare molens,De Dood, bestond al in 1681 als eigendomvan Pieter Pietersz. Teun. In 1711 is hij eigen-dom van Jacob Dirksz. Tijmes. Vier jaar later,in 1715, zijn Arent Breet en Jan Stokvis eige-naar. De naam Breet blijft tot 1787 verbon-den aan de molen. Later behoorde hij totde molens van de familie Honig: tot 1813Claes Gerritsz. Honig en daarna diens zoonCornelis Claesz. Dan volgen drie generatiesKlaas Honig, waarvan de laatste Klaas demolen in 1891 verkoopt aan G. Battem.Dan is het met het olieslaan afgelopen engaat De Dood koffiedoppen malen, waar-voor twee koppel stenen in de molen ge-legd worden. Het oliewerk blijft intact endat komt, toen het met het doppenmalenafgelopen was, weer in bedrijf voor het ver-werken van cacaoafval onder J. BattemGz., waarvoor de molen nog versterkingkrijgt van een petroleummotor. Een brandin de nacht van 18 op 19 november 1915legt De Dood in de as. Later zijn op zijn erfhuizen gebouwd.


De Strijd

De lotgevallen van De Strijd lijken veel opdie van De Dood. De windbrief voor dezemolen is op 25 oktober 1686 uitgereikt aanClaes Pietersz. Kalff. Bij de oprichting vanhet Olieslagerscontract staat de molen opnaam van Jan Potse, vervolgens Wed. JanPotse & Zn, daarna tot 1782 op naam vanJacob Potse. Jacob Potse verhuurde demolen; van 1768 tot 1779 aan Gerrit Kaas-kooper Honigsz. & Zn en vervolgens aanClaas Honig die in 1782 van huurder eige-naar wordt. De eigenaren zijn vervolgensdezelfde als die van De Dood. In 1897 ver-koopt Klaas Honig Klz. Jr De Strijd aan ArisWittebrood die met de molen doppengaat malen, later verwerkt hij cacaoafval.Omstreeks 1933 wordt de molen in veilinggebracht en gemijnd door Jan Terwey Dzvoor 3.000 gulden. Deze heeft niet veel metDe Strijd gemalen: de molen staat jarenachtereen stil en raakt in verval. In het na-jaar van 1937 wordt J. Battem Gz., de oud-eigenaar van de in 1915 verbrande Doodhuurder van De Strijd en neemt hem weerin bedrijf. De molen verkeert dan in have-loze toestand. In 1939,1940 springen en-thousiaste Zaanse molenliefhebbers voorDe Strijd in de bres en beginnen de molenop te knappen. Zij trekken ook her en deraan de bel voor geld en dankzij hun in-spanningen krijgt De Strijd zo toch eengrote opknapbeurt. De eigenaar wil demolen behouden en maakt afspraken metDe Zaansche Molen, waarbij hij zijn molenin hypotheek geeft bij de vereniging metde bepaling dat De Zaansche Molen alseerste het recht van koop heeft. In 1947kan hij de molen verkopen, maar conformde afspraken van een paar jaar geledenbiedt hij de molen eerst aan de verenigingaan. Die maakt gebruik van dit recht en op

Bij de bevrijding in 1945 stond DeStrijd met een voor de gelegenheidaangepaste bruidstooi.

Oliemolen De Poelsnip met mooimakersgoed.

3 december 1947 wordt de voorlopigekoopacte getekend. Het bedrijf dat demolen heeft willen kopen wendt zich nu totDe Zaansche Molen om De strijd te huren.Zodoende komt de molen op 1 januari1948 weer dagelijks in bedrijf voor de firmaOosterwijk & Zn. Op haar verzoek wordener nog verbeteringen aan de molen uitge-voerd. Zo verhuizen de stenen van de legezolder aar een maalstoel achter het blok.Als alles klaar is en perfect werkt dan blijktde huurder geen werk meer te hebben enhij zegt daarom de huur op, waardoor DeStrijd eind 1948 alweer stil staat. Dat duurtniet lang, want in de nacht van 21 op 22 fe-bruari 1949 brandt de molen af, waarbij hetachteloos weggooien van een brandendesigarettenpeuk als mogelijke oorzaak wordtgenoemd. Als de brandweer bij de molenkomt dan is die reeds ingestort en is er dusgeen redden meer aan. Het is voor onder-commandant H.L.M. van Heynsbergen de29e molenbrand die hij meemaakt...

De Poelsnip

Voor de kerk zien we de bekende oliemo-len De Poelsnip, meestal kortweg De Snipgenoemd. Het was niet alleen een mooie,maar ook heel fraai gelegen molen. De

De mooi gezette oliemolen De Prol-pot, maar niet zo uitbundig als meteen complete bruidstooi. Op de achter-grond de schuur en onderbouw van depelmolen De Koopman.

windbrief was op 8 maart 1695 verstrektaan Claes Pietersz. Jut. Op de molenbaardstond evenwel het jaartal 1689 en dat istoch waarschijnlijk wel het bouwjaar vande molen geweest. De Snip is de eersteZaanse molens met een ijzeren roe ge-weest, welke op 20 augustus 1863 is gesto-ken. Die roe hield het maar vijf jaar uuit,want bij een blikseminslag op 28 oktober1868 werd hij vernield. De molen liep zwareschade op, maar er ontstond geen brand.Bij die onweersbui werden meer molens ge-raakt, zo ook de nabij gelegen oliemolenDe Oranjeboom, maar ook daar ontstondgeen brand. Zo kwamen deze twee molenser beter af dan De Jonge Prinses die metdeze bui tot op de grond toe afbrandde.Het Olieslagerscontract keerde een de ei-genaar van De Poelsnip C.G. von Reekeneen schadebedrag van 1650 gulden uit.

Molens op de Hemmes: op de voorgrond de oliemolen De Zeemeeuw en rechts de pelmo-len De Koopman met nog een stukje schuur van De Oude Zwan. Achter De Zeemeeuwmaalt De Zaadzaaier en op de achtergrond, aan de overkant van de Poel de oliemolens SintLukas (l.) en De Halvemaan (r.). (N.B.: alleen rechterdeel foto afdrukken)


Omstreeks 1900 is De Poelsnip het eigen-dom van T. Duyvis N.V.De grondlegger van dit olieslagersgeslachtwas Jan Spekham Duyvis die in 1806 begonmet olieslaan, later opgevolgd door zijnzoon Teeuwis, kleinzoon Ericus Gerhardus,dan weer een Teeuwis. Omstreeks 1875 werkte Duyvis met de olie-molens De Poelsnip, De Halve Maan, DeZaadzaaier, De Prolpot, De Katuil, De Zee-meeuw en de pelmolen De Koopman. OpDe Katuil na stonden al deze molens op ofbij de Hemmes. In 1880 stichtte Duyvis eenstoomoliefabriek waar niet langer werd ge-werkt met heien en stampers, maar - alseerste in de Zaanstreek - met hydraulischwerkende etagepersen. In dat jaar werdende molens van de hand gedaan op DePoelsnip na die dienst bleef doen als proef-molen.De bekende foto van De Poelsnip in bruid-stooi dateert uit de Duyvistijd en is gemaaktter gelegenheid van het huwelijk vanTeeuwis Duyvis E.Gz en Maria Jacoba Cor-nelia Boekenoogen op 8 mei 1913, de ou-ders van de latere voorzitter van De Zaan-sche Molen Job Duyvis. Omstreeks 1970 isDuyvis door AKZO overgenomen.De Poelsnip was met o.a. De Bonte Hen een‘proefmolen’, een molen waar men vaneen partij zaad de gehalte aan olie en koekonderzocht. In 1917 werd De Poelsnip we-gens gebrek aan grondstoffen definitief stil-gezet. Na de Eerste Wereldoorlog namenbedrijfslaboratoria dit soort onderzoek over. In 1921 werd De Snip door Duyvis verkochtaan Gebr. De Boer. Het vervolg laat zich ra-den: in februari 1922 werd De Poelsnip totop de onderbouw gesloopt, maar die is,met de schuren, inmiddels ook verdwenen.Toch was het in 1922 nog geen einde ver-haal. De Poelsnip verhuisde naar het Bra-bantse Budel-Schoot om daar zijn bestaanverder als korenmolen te slijten tot een fa-

Molens op de Hemmes: op de voorgrond de oliemolen De Zeemeeuw en rechts de pelmo-len De Koopman met nog een stukje schuur van De Oude Zwan. Achter De Zeemeeuwmaalt De Zaadzaaier en op de achtergrond, aan de overkant van de Poel de oliemolens SintLukas (l.) en De Halvemaan (r.). (N.B.: alleen rechterdeel foto afdrukken)

tale brand in februari 1937. Zelfs het olie-werk bleef nog dienst doen. Dit ging als uit-breiding naar de gemotoriseerde Os (zieMolenwereld 2001-1-19,20) en verhuist van-daar een halve eeuw later naar De BonteHen.

Prolpot

Na De Poelsnip komen we op de Hemmes,waar we als eerste molen aan de noord-kant De Prolpot ontmoeten. Dit was een vrijkleine molen, gebouwd als enkelwerksmo-len en naderhand voorzien van een dub-bel werk. De windbrief werd op 22 maart1657 verleend aan Walich Jacobsz. Halver-wege de negentiende eeuw is de molenhet eigendom van de familie Duyvis. Als diein 1880 de molens, op De Poelsnip na, af-stoot wordt De Prolpot gekocht door Hend-rik Brat. Deze firma blijft tot 1904 met dezemolen olieslaan. Dan wordt J. Huysman Wzeigenaar van De Prolpot die met deze mo-len cacaoafval gaat verwerken en zo metnog een paar afgedankte oliemolens debasis legt voor Cacao De Zaan. In 1916kocht Leendert Groot (1864-1928), eige-naar van de pelmolen De Zeilenmaker DeProlpot, waarna De Zeilenmaker verkochtwerd aan Pieter Couwenhoven (zie Molen-wereld 2001-1- 17). Groot had niet lang ple-zier van De Prolpot, want het jaar erop, op18 juni 1917 brandt De Prol, zoals hij meestalkortweg wordt genoemd, tot op de grondtoe af. De dan in volle gang zijnde Eerste Wereld-oorlog zorgt ervoor dat de schrootprijzenastronomisch hoog zijn. Zo betaalt sloperDe Boer voor het ijzer dat uit het vuur komt1953 gulden. Dat dit meer is dan de prijswaarvoor de molen enkele jaren eerder isverkocht is een fabeltje, want Groot zouvoor De Prolpot 5000 of 6000 gulden be-

De gewezen pelmolen De Koopman alskorenmolen De Twee Gebroeders voorde Gebr. Knottenbelt in Barneveld,waar hij de plats van een afgebrandestanderdmolen innam.

Oliemolen De Oude Zwan, malend bijeen noordenwind. Het is een zwaarge-bouwde molen die daardoor wat aande nog bestaande oliemolen De Zoekerdoet denken.

taald hebben. Dat het ijzerwerk meer op-brengt als de sloopprijs voor een completemolen enkele jaren eerder ligt wel in de lijnder redelijkheid.Twee halve roeden van de binnen- en bui-tenroe zijn nog bruikbaar en worden doorsmid Kroon aan elkaar gezet. De zo verkre-gen roe wordt gestoken in De Strijd en zaldaar nog dienst doen tot aan de brand in1949.Groot koopt nu ter vervanging van zijn af-gebrande Prol de oliemolen De Veerschuitin Wormer en laat die in mei 1918 onttake-len. Een elektromotor drijft het binnenwerkaan tot de finale brand van 25 september1933.Op de plaats van De Prolpot werd eenscheepswerf gevestigd.Voor meer bijzonderheden over deze mo-len zie ook: Molenwereld 2000-4-86.

De Koopman

De pelmolen De Koopman was de eerstemolen die de Hemmes vaarwel zei en van-daar, dat we het op onze foto alleen moe-ten doen met de molenschuur en de on-derbouw die er in 1950 nog steeds stonden,maar sindsdien verdwenen zijn.De windbrief voor De Koopman is op 10 juni1695 uitgereikt aan Jacob Pietersz. Braack,maar al eerder, in 1693, werd de molen op-genomen in een assurantiecontract op


naam van dezelfde. De windbrief was duseen beetje laat. De molen heeft in de loopvan zijn bestaan vele bazen gediend. Tot1880 is de molen eigendom van Duyvis ge-weest. Daarna heeft hij er nog een kleinevijftien jaar gestaan. In 1894 werd hij ges-loopt en is als korenmolen in Barneveld ge-bouwd voor de Gebr. Knottenbelt. De wegzal wel gelopen hebben via Gebr. De Boer- Wijnveen. Knottenbelt was voor die tijdeen groot bedrijf en had bij de molen ookeen eigen meelfabriek, Gelria. Men be-schikte zelfs over een eigen spooraanslui-ting. De gewezen Koopman brandde in denacht van 30 april op 1 mei 1941 af, maartoen stond de molen al jaren stil.

De Oude Zwan alias De OuweTurk

Voor de schuur van De Koopman staatoliemolen De Oude Zwan te malen. On-danks zijn plompe gestalte was hij vrij jong,althans op deze plaats. Hij is hier in 1722 ge-bouwd, maar stond voordien als oliemolenin Purmerend en was gelet op zijn postuurvermoedelijk eerder een elders overtolligewatermolen geweest. In 1727 wordt JanTijse Groot als eigenaar genoemd, daarnain 1747 Claes Alberse Loene. Tot 1786 blijftde molen op de naam van Loene staan.Daarna volgt Pieter Peijt & Comp. tot 1809.Van 1809 tot 1817 is Simon Couwenhoveneigenaar. Vervolgens behoort de molen totde ‘Honig-vloot’, waarna De Oude Zwanlangzamerhand het pettenbazentijdperkingaat. Na Wietse Velthuys Kz, een olie-kooopman uit Koog wordt in 1903 J. Huys-man Wz eigenaar, die behalve met DeOude Zwan ook cacaoafval verwerkt metDe Zaadzaaier, De Prolpot, De Oranje-boom, De Zeeman en Het Zwarte Kalf.Huysman behoorde met de eerder ge-noemde Couwenhoven tot de laatstegrote moleneigenaren in de Zaanstreek.Toen Huysman in juni 1907 25 jaar getrouwdwas stonden alle zes zijn molens in de bruid-

stooi! Na Huysman wordt Coenraad Honigeigenaar van De Oude Zwan, maar dieheeft nooit met de molen gewerkt. Hijwordt opgevolgd door Co Schuddeboomdie de molen in 1923 voor 4000 guldenkoopt en na vier jaar stilstand weer in bedrijfneemt. Tenslotte is Jn. Schoemaker eige-naar. De laatste eigenaren deden vrijwelniets meer aan onderhoud en het resultaatdaarvan laat zich raden. Op 13 september1936 slaat de bliksem in de molen. Er ont-staat weliswaar geen brand, maar deschade is wel de oorzaak voor de onttake-ling in oktober 1936. In oktober 1945 wordtook de romp gesloopt en zo blijven schuuren onderbouw nog tientallen jaren staan.

Onderbouw en schuur van De Oude Zwan in 1972. Het eind is in zicht.

De oliemolen De Roggebloem in zijn nadagen. De zeilen zijn afgehaald en het riet-dek van de kap is slecht: zijn dagen zijn geteld. De korte afstand tot De OudeZwan blijkt goed op deze foto. Links boven is nog net een puntje van de balie tezien.

In de zeventiger jaren wordt er gepraatover herbouw van De Ouwe Turk, maar hetblijft bij praten. In 1985 worden de schuuren de onderbouw uiteindelijk gesloopt.

De Roggebloem alias De Tas

Rechts van De Ouwe Zwan zien we hetdan nog nagelnieuwe pakhuis Insulindemet links daarvan een schuur, het laatsterestant van de oliemolen De Roggebloem.De molen had de bijnaam Tas omdat hijvolgens het verhaal bij de bouw contantbetaald zou zijn in klinkende munt (papier-geld bestond toen nog niet!!!) door demoeder (?) van de bouwer vanuit een ou-derwetse beugeltas. Een zelfde soort ver-haal loopt ook over de zaagmolen De Bes-jes Tas in Westzaan, die hier zelfs zijn echtenaam aan over hield. De windbrief voor De Roggebloem wordtop 19 september 1685 verleend aan ClaesJansz. Wit.In 1791 wordt de ‘Capitale Hechte dub-belde Oly Molen genaamd de Rogge-bloem of Tas’ in veiling gebracht. In de mo-lenschuur kan men 88 last zaad opslaan.(Een last was de grootste graanmaat (in-houdsmaat) die vroeger in een groot deelvan Nederland werd gebruikt en goed isvoor 3010 liter.) In twee oliekelders kan 255aam olie kwijt; een aam is ongeveer 150 li-ter. Verder is er opslagruimte voor 23.000koeken en 270 ton turf. Dat zijn uiteraardgeen tonnen van 1000 kilo, maar is een turf-maat van 227 liter. Koper wordt dan JanBoeke voor 6000 gulden. In 1879 koopt Ger-ard Hendrik Brat De Roggebloem. In 1894stopt hij ermee waarna zijn andere oliemo-len, De Melkpot, wordt gesloopt terwijl DeRoggebloem overgaat naar Hendrik Brat.


In 1898 werkte Hendrik Brat met vijf oliemo-lens: De Prolpot, De Zeemeeuw, De Kog-meeuw, De Roggebloem op de Hemmesen De Jonker, maar nog in hetzelfde jaar ofhet jaar erop wordt De Roggebloem alseerste molen van de hand gedaan.In de laatste jaren van zijn bestaan ver-werkt De Tas cacaoafval totdat de sloperhem in 1913 in handen krijgt; te vroeg dusvoor deze foto.De Roggebloem stond wel heel erg dichtop De Oude Zwan en hij had dan ook veellast van zijn zwaar gebouwde buurman.Het was voor de olieslagers op De Rogge-bloem goed zaak om De Turk in de gatente houden. Als daar bij een noordwesten-wind de vang erop ging, dan wilde de Taser wel tussenuit!

De Oranjeboom

De oliemolen De Oranjeboom behoort totde bekendste verdwenen Zaanse oliemo-lens. Het was dan ook een heel mooie mo-len. De windbrief zou verleend zijn aan Pie-ter Jacobsz. Lakekooper op 23 november1690, maar al eerder op 16 oktober 1683

wordt de molen opgenomen in een brand-contract ten name van Garbrant Pietersz.Aan het eind van de negentiende eeuw isDe Oranjeboom eigendom van HendrikHonig en Pieter Konig. Dan wordt Jan Huys-man Wz eigenaar die de molen tot maart1937 aanhoudt. Huysman laat zelfs in 1932nog een nieuwe buitenroe steken, zij heteen gebruikte, afkomstig uit de toen ontta-kelde Sint Willebrordus. Zo kwam De Oran-jeboom na enige jaren stilstand in januari1933 weer in bedrijf. In maart 1937 verkooptHuysman, inmiddels Cacao De Zaan NV,de molen aan NV. H.H. Obertop, waarnade inmiddels alweer stilstaande Oranje-boom weer in bedrijf kwam, maar niet voorlang. Nadat een elektromotor het binnen-werk aandreef kwam het kruis definitief totstilstand. In mei 1938 volgde de onttakeling,terwijl in december 1940 sloop tot balie-hoogte volgde. In de nacht van 14 op 15maart 1941 brandde de schuur met de on-derbouw af. De laatste molenaar op De Oranjeboomwas de legendarische Jacob Kit die hiernanaar De Zoeker vertrok.Achter het pakhuis Insulinde en voor DeOranjeboom zien we nog een dwarsstaande schuur. Op deze plaats stond depelmolen Het Vergulde Kalf, afgebrand op20 januari 1876.

De Sint Willebrordus

Als we vanaf De Oranjeboom de Zaanoe-ver volgen dan komen we vervolgens uit bijDe Sint Willebrordus. De windbrief voor

De pelmolen, ex oliemolen Sint Wille-brordus, alias De Verdwaalde Boer.


Op de plaats rust: De Oranjeboom(rechts) en De Zaadzaaier (links) staanin het kruis. Rechts van De Zaadzaaierde pelmolen De Grauwe Gans enrechts daarvan het pakhuisje De Haan,nu molen De Huisman.

deze oliemolen wordt op 2 oktober 1669uitgereikt aan Willem en Pieter Albertsz. In1678 is Willem Jansz. Kaer eigenaar. De naam SintWillebrordus is, zelfs in officiële stukken, opallerhande manieren verbasterd: Sint Wil-burt, Sint Willebort, Sint Willem, Wullebert enWullebort. Daarnaast is de molen al in 1710officieel ook bekend onder zijn bijnaam: DeVerdwaalde Boer. Die naam zou hij te dan-ken hebben aan het feit dat zijn bouwer ofeen van de eerste eigenaren een rijke boerwas die als oliefabrikant ‘ridder te voetwerd’ en waaraan de herinnering in demolennaam bleef voortleven. Bij de oprichting van het olieslagerscon-tract staat de ‘lading’ van de molen, dekoopmansgoederen als zaad, koeken enolie op naam van Dirck Kluys en AbrahamGijsbertsz. Van Elslant; in 1733 geldt dat ookvoor de molen zelf. Vanaf 1756 komen wein de bezittingen van de familie (Kaas-kooper) Honig tegen met als laatste PieterHonig die De Sint Willebrordus in 1875 ver-koopt aan Klaas en Hendrik Brat. In 1884verkopen zij de molen aan Cornelis Bon dieer tot 1892 mee werkt. Bon doet de molen in 1892 over aan Hend-rik Havik Jz., die door het verbranden vanzijn pelmolen De Sint Jacob in Koog op 3april 1892 molenloos was geworden (zieMolenwereld 2000-6- 134). Havik laat DeSint Willebrordus nu tot pelmolen verbou-wen, waarmee nog zo’n 25 jaar is gepeld.Daarna ging hij allerlei grondstoffen malen,

o.a. zaagsel. Na Havik werd Groot & Co ei-genaar en vervolgens de Zaanlandse Ca-caofabriek v/h T. Oly & Co. Dit bedrijf instal-leerde een elektromotor, waarna men vanhet gebruik van de wind afzag. In 1932 gin-gen de roeden uit de molen, waarvan ereen naar De Oranjeboom ging, zoals we alzagen. In november 1938 volgde verderesloop, maar onderbouw en schuur blevennog staan.De Sint Willebrordus geniet een treurige be-kendheid vanwege een van de meest tra-gische ongevallen uit de Zaanse molenge-schiedenis. Op 8 april 1890, dinsdag na Pa-sen, kreeg De Verdwaalde Boer eennieuwe roe. Het werk werd uitgevoerd doormolenmakersbaas Jan Honigh Kz, wienswerf aan het Hellingpad in Koog a/d Zaanwas gelegen. Toen Honigh en zijn zevenman personeel ‘s avonds naar huis gingenstaken zij met hun achten in een bootje deZaan over. Het was donker en mistig. Hal-verwege de Zaan maakte het roeischuitjewater, waarna paniek ontstond. Hetschuitje zonk of sloeg om zodat allen te wa-ter kwamen. Slechts een molenmaker, S.Kuijper, kon zich redden door zich vast teklemmen aan een roeiriem. Honigh zelf ver-dronk. Hij was weduwnaar en liet vier kin-deren achter. Verder verdronken zijn oud-ste knecht, L. Nieuwenhuis, en S. Karten.Karten liet tien kinderen achter, terwijl zijnvrouw in verwachting was van de elfde.Molenmaker H. Koene liet een hulpbehoe-vende vrouw en vijf kinderen na. Verderkwamen om het leven J. Smit Pz., P. de Witen S. Ris.De gebeurtenis maakte een enorm indruken, bij gebrek aan goede sociale zorg,werd een commissie in het leven geroepenom de drie weduwen en de twintig kinde-ren de helpende hand te bieden.

Molens in de reclame vormen een be-kend motief. Zo kwam de oliemolen DeSint Willebrordus terecht op de papierenzakken van de Rotterdamse molenaarSlump van De Zandweg. Slump was af-komstig van de pelmolen De Leeuw inhet Groningse Oldehove. Later keerde hijnaar die provincie terug, waar zijn be-drijf uitgroeide tot een grote mengvoe-derfabriek in Stroobos, die een paar jaargeleden op een geruchtmakende manierin het nieuws kwam door een vergifti-gingsaffaire die voor Slump tot een fail-lissement leidde.

Fragment van het molenpanorama in het Molenmuseum te Koog a/d Zaan, te we-ten het deel dat als middenplaat in dit nummer is opgenomen. Vrijwel alle molensbestonden in 1915 nog; compleet of van een enkeling een molenschuur, al dan nietmet onderbouw. Compleet verdwenen zijn alleen Het Vergulde Kalf en de pelmolenDe Gebroeders (tussen De Oranjeboom en de Sint Willebrordus). Aan de anderekant is het de enige die van dit deel nog bestaat, want hij staat nu nog als koren-molen in Alphen a/d Rijn.


Bedrijf en techniek

De kracht van vallend water:

vermogensoptimalisatievan water raderen

Ir. G. Bosch

In de Middeleeuwen werden watermolens vooral gebruiktvoor het malen van graan. Bij de beperkte graanproductiewas het vermo gen van de watermolens daarvoor al gauw

ruim voldoende. De mo lenaar werd dan ook niet geprikkeldom een maximaal vermogen uit z’n molen te halen. Maar nuelektriciteitsopwekking met be hulp van waterkracht aantrek-kelijk wordt (“groe ne stroom”) is het zaak om tot een maxi-male energieproductie te komen. In onderstaande analysewordt nagegaan wat de mogelijkheden zijn en hoe je die

moet uitbuiten.

Het vermogen dat een opgestuwde ri-vier kan leveren aan een wa termolenwordt bepaald door het wateraan-

bod en de realiseerba re stuwhoogte. Deformule er voor luidt

P = g.h.Q.Hierin is g de versnelling van de zwaarte-kracht (9.81 m/sec2) en h de stuwhoogte inmeters, gerekend vanaf de vloer van demolensluis – de onderkant van het molen-rad. Q is de watermassa die de rivier per se-conde afvoert. Maar omdat het soortelijkgewicht van water 1 is kan Q ook opgevatworden als het water debiet in m3/sec, degangbare maat voor een rivierafvoer.(Hoe wel de dimensies in de formule dannatuurlijk niet meer klop pen). Met dezematen komt P dan in kW.

De kracht van de val

De stuwhoogte kan ook uitgedrukt wordenin de vrije valsnelheid v0. Als het water vrij

De Volmolen op de Dommel bij Waalre(foto J.L.J. Tersteeg).

vanaf een stuwhoogte h naar benedenvalt dan is de valsnelheid v0 gegeven doorde vergelijking 1/2(v0)2 = g.h of v02= (2gh). Bijeen verval van 1 m wordt v0 = 4.43 m/sec.De omtreksnelheid van een molenrad isgelijk aan de uittreesnelheid van het water.Bij een raddiameter van 5 m bedraagt devrijloopfrequentie, het toerental van een vrijmet deze stroom meedraaiend molenradto =17 toeren/min. Bij dit toerental is het op-genomen vermogen uiteraard nul; depotentië le energie van de stuwhoogtewordt nu geheel in de kinetische energievan het uitstromende water omgezet, alsofer geen mo lenrad was. Bij een schoepop-pervlak S is het karakteristieke debiet, hetdebiet dat het rad bij de stuwhoogte hmaximaal kan verwerken, gegeven door Qk

= S.vo. Als de rivierafvoer groter is danstroomt de rest weg door de molenomloopof het stroomt gewoon over en langs deschoepen. Bij een kleinere rivierafvoer wor-den de schoepen niet geheel gevuld. Maarhet vrijlooptoerental blijft steeds gelijk.

De kracht op het rad

Volgens de formule zou bij een stuwhoogtevan 1 m en een debiet Q van 3m3/sec hetvermogen P op 29.4 kW uit komen. (Boven staande gegevens zijn min of meer karak-teristiek voor de Waal rese Volmolen op deDommel). In principe kan dit potentiële ver-mogen wel opgewekt worden. Als hetschoepoppervlak van het molenrad evengroot was als de totale stroomdoorsnede S0van de rivier (bij een breedte van 5 m eneen diepte van 0.8 m wordt S0 = 4 m2) danwordt de omtreksnelheid van het rad gelijkaan de normale stroomsnelheid vs in de ri-vier. Bij een debiet Q van 3 m3/sec en S0 = 4m2 wordt vs = Q/So = 0.75 m/sec en hettoeren tal 3.6/min. De uittreesnelheid vanhet water is dan dus ge lijk aan de intree-snelheid en het potentiële vermogenwordt volledig benut. Maar behalve dedraconis che constructie zelf zou ook dekracht op het molenrad (en op het lager)gigan tisch worden. Deze is gegeven door K= P/vs = g.h.So, of wel het gewicht van eenvolume water van h.S0 m3, gelijk aan 4 ton!

Optimaal krachtverbruik

In een praktische uitvoering zal het vermo-gen ergens tussen de uitersten van de vrij-loopconditie en het potentiële vermogenin liggen. De molenconstructie, in bijzonder


het schoepoppervlak, zal dus bepalend zijnvoor het maximale vermogen dat je kuntopwekken. Het optimum wordt beheerstdoor twee factoren.1. Na het molenrad stroomt het water nogmet een aanzienlijke snelheid weg, veelgroter dan de stroomsnelheid van de ri -vier. De er mee corresponderende ener-gie is verloren. Hoe trager het rad draait,hoe lager de uittreesnelheid en hoe vol-lediger de potentiële energie wordt op-genomen.

2. Maar als de molen niet snel genoegdraait dan kan bij een gegeven schoep -oppervlak het volledige wateraanbodniet door het rad verwerkt worden.

Bovenstaande factoren zijn dus strijdig; bijeen gegeven schoep grootte S is er eenoptimaal toe rental waarbij het afge le-verde vermogen maximaal is. En hoe gro-ter S des te groter dit maxi male vermogen.De energieproduktie van de watermolenkan als volgt berekend worden.

Energieproductie

Als v de omtreksnelheid van het rad – endus van het uitstromende water – is en v0de vrije valsnelheid die correspondeert methet volledige potentiële vermogen dan istengevolge van het snel uitstromende wa-ter het relatieve vermogensverlies t.o.v. ditpotentiële vermogen gelijk aan (v/v0)2. (Dekineti sche energie is evenredig met hetkwadraat van de snelheid). Om het reali-seerbare vermogen te krijgen moet je hetpotentië le vermogen met deze fractie ver-minderen. Het door de molen opgenomenvermogen en het molendebiet zijn te schrij-ven als

P = g.h.Q.[1-(v/v0)2] enQ = S.v.

Combineren van deze twee vergelijkingen(elimineren van Q) le vert

P = g.h.S.v[1-(v/v0)2].

Voor v/vo kan ook t/to geschreven worden,het feitelijke toe rental t gedeeld door devrijloopfrequentie to. Met x = t/to en de mo-lenkarakteristiek y = x(1-x2) kunnen nu defeitelijke molenvariabelen P, Q en K uitge-drukt worden in de karakteristieke molen-parameters. Bij een gegeven schoepop-pervlak S en stuw hoogte h (of vo) zijn dezegegeven door

Qk = S.vo, het maximale molende-biet in de vrijloopconditie,Pk = g.h.S.vo = g.h.Qk, het vermogendat hierbij in kineti sche energie wordt omgezet,Kk = g.h.S, het gewicht van een wa-

tervolume ter grootte vanh.S.Voor de Waalrese molen komen deze pa-rameters uit op resp. 3.54 m3/sec, 34.7 kWen 800 kg.

Optimaal toerental

In de grafiek is de molenkarakteristiek voor-gesteld waarin x en y dimensieloze schaal-parameters zijn. Hierin staat x voor de onaf-hankelijke variabele Q en y staat voor P. Bijeen vanaf nul toenemend debiet Q neemthet vermogen P eerst lineair toe, buigt danaf naar een maximum en gaat naar nul bijde vrijloopconditie. Het optimum vind jedoor y naar x te diffe rentiëren en nul te stel-len. De optimale toerentalverhouding xm isdan gegeven door

1-3(xm)2 = 0, of wel xm = (tm/t0) = 1/3 = 0.58.

Het optimale toerental is gelijk aan 58%van de vrijloopfre quentie. Het maximum ymkomt op 0.38. Bij het optimum bedraagt deverliesfactor (v/vo)2 dus 1/3. In de inzet vande figuur zijn P, Q en K aangegeven in ter-men van de karakteristieke mo lenpara -meters en de schaal parameters x en y.

Bij de Volmolen komt het optimale toeren-tal op 10/min. Het maxi male vermogenwordt Pm = 13.4 kW en het optimale debietQm is gelijk aan 2.0 m3/sec. De kracht ophet rad wordt hierbij K = 5.2 kNewton of 530kg. Om op het maximale vermogen uit tekomen kan het nodig zijn een deel van derivierafvoer om te lei den.

Molenkarakteristiek

Het regiem Q>Qm ligt rechts van de top.Het doet zich voor bij een relatief grote wa-terafvoer en klein verval, zoals in een tame-lijk vlak landschap.

Als Q < Qm dan krijg je een maximaal ver-mogen door de molen zo langzaam te la-ten lopen dat al het water nog juist ver-werkt kan worden; de uitstroomverliezenzijn dan minimaal. Je zit nu links van de top.Het regiem is van toepassing bij een hogestuw druk en relatief lage waterafvoer, zoalsbij waterkracht centrales in de bergen.Door de grote waarden van vo kun je daartoch voldoende water verwerken bij eenkleine verliesfac tor en een niet al te grotekracht op de schoepen. Maar een lagewaterafvoer kan ook wel eens bij de Vol-molen voorkomen. Bij Q = 1 m3/sec (x =0.28, y = 0.26) wordt het toerental t = 4.8 perminuut. Met h = 1 m wordt het vermogendan P = 9.0 kW. De verliesfactor bedraagtnu slechts 8%. Daardoor valt het be -schikbare vermogen nogal mee; met dehelft van het optimale de biet kun je nogbijna 70% van het maxi male vermogenopwek ken. Door het lagere toerentalneemt de kracht wel toe; deze wordt nu7.2 kNewton of 740 kg.

Snel, onbelast, lopende waterraderenvan de Singravense Watermolen bij De-nekamp (foto JSB 24 april 1998).


Het moderne molenleven

Als het water de nauwe molensluis nadertgaat het sneller stro men. Het daarvoor no-dige drukverschil wordt veroorzaakt dooreen extra verval over de laatste metersvoor de sluis. De kinetische energie van ditsnel instromende water kan dus ver -disconteerd worden met deze extra stuw-hoogte: het vernauwen van de doorlaat-opening heeft het effect van een (geringe)ex tra op stuwing. De energie van de “nor-male” stroming verder stroom opwaarts inde rivier is van de orde (vs/vo)2 en komt op3%.

Krachtgebruik en krachtverlies op deStinkmolens in Apeldoorn, helaas ge -sloopt in 1937/1939 (foto coll. JSB). TE KOOP:

- vijzel lengte 12.40 m (sneldraaiend),- cycloon 1.5 kw (nieuw),- elevator lengte voet/kop 4.50(nieuw) ijzer (nieuw),- centifugaalbuil HxBrxL 1.20x0.90x2.35; fijne bespanning metvoorraadbak, incl.vijzel en aandrij-ving,- houten vijzel lengte 4.00m (liggendof hangend),- pelmachine compleet met reservestenen; capaciteit ong.750 -1000kg,- diverse vertraging motoren.

P. Reitsema, molen AEOLUS Oldehove (GR) fax 0594-591431, tel. 06-20935139 E-mail adres:[email protected]

Goede tijden, slechte tijdenDeel 2: Goede tijden

Ditmaal, zoals beloofd, een kort essay over hoe hettoch nog allemaal goed gaat komen met de ambach-telijke korenmolens. Mensen die mijn mening niet de-len, worden verzocht te reageren.Les 1: ‘Als je maar lang genoeg ouderwets blijft, danword je vanzelf weer modern’. Geef daarom nooitgeld uit aan duurbetaalde bedrijfsadviseurs, want jeschiet er niets mee op en een beetje ambachtelijk mo-lenaar heeft er het geld simpelweg niet voor.Les 2: Realiseer dat we in de jaren ’80 buitengewoonzijn verwend. ‘Ordinair’ volkorenmeel verkopen en erdan ook nog een kwartje per kilo extra voor vangen‘omdat het van de molen komt’; bizar eigenlijk. Aanieder sprookje komt een eind. Het is dan ook niet ver-wonderlijk dat de door stichtingen geëxploiteerde‘echte bakkersmolens’ (gesponsorde bureaucratieën?)als eerste het loodje legden.Les 3: Een molenaar is – we zijn het bijna vergeten– een ondernemer. Onlangs hoorde ik van een mole-naar die boekweit voor een grote meelfabriek maalde;Zo kan het dus ook! De meeste molenaars zijn ech-ter – net als ik - slechte ondernemers en staan – netals ik – het liefste aan de maalbak. De hoeveelheid boekweit die de meelfabriek moet ma-len is voor henzelf te klein, maar de betreffende mo-lenaar heeft er een flinke klus aan. Voor de maalin-dustrie zijn bepaalde minimumcharges nu eenmaalnoodzakelijk. Ik moest daar onlangs nog aan denkentoen ik hier iemand van Soezie Baking (psss: on-danks dat iemand op de redactie hier dit een ‘bij deduvel te biecht gaan’ noemt, toch gewoon mee gaansamenwerken hoor!) op bezoek had. Of het toch welrendabel was dat ik ‘slechts’ 100 kg spelt tegelijkmaal? Ik heb maar verzwegen dat ik soms maar 5 kgvan een bepaald product maal.Les 4: Nu niet lopen zeuren van ‘ja maar dat heeftallemaal niet specifiek met een molen te maken…’.Dit klopt op zich wel, maar malen op de wind is eenblijft een keuze. Vind je het leuk dan doe je het au-tomatisch, vind je het niet leuk, dan doe je het gewoonniet. Simpel; wees er bovendien van bewust dat er ge-durende bijna de hele vorige eeuw molenaars op dewind hebben gemalen, meer omdat ze het leuk von-den, dan dat het economisch nu persé zo rendabelwas.Les 5: (maar vergeet deze weer snel!): Als u geheeldreigt te mislukken, kunt u zich altijd nog volledig ophet toerisme storten, maar dat vind ìk dan weer eenpact met de duivel.

“Als je maar lang genoeg ouderwets blijft, dan wordtje vanzelf weer modern”. Sommige dingen verande-ren niet zo snel. Ondanks Internet is de verkoop vanboeken en CD’s niet of nauwelijks gedaald. Het lijktde omgekeerde wereld, maar sinds kort geeft mijn In-ternetprovider zelfs een heus tijdschrift uit. Misschienmoet ik daar ook maar een column in gaan schrijven;Ik ben toch een slechte ondernemer en bovendien moetik voldoende tijd overhouden om te filosoferen overons fraaie vak; waarmee ik u overigens allen heel veelsucces toewens.

WvdL


PAPIERMOLENter op gezel werd doorgegeven, wordtvastgelegd.Een uniek werk in vele opzichten. Kenmer-kend voor de werken van Bauters zijn hungrondigheid, hun volledigheid. Zowat alleVlaamse molentypes en alle molentoepas-singen komen aan bod. Elk molenonder-deel, hoe klein ook, wordt beschreven hoehet werkt, wat zijn functie is, hoe het ge-maakt is en waarom het zo gemaakt is...Geen saaie beschrijvingen, maar leven-dige voorstellingen, aangevuld met karak-tervolle tekeningen van Gerrit J. Pouw enmet fotos genomen door de auteur zelf tij-dens zijn decennialange molenzoektoch-ten.Het is een lijvig boek geworden. DrukkerijEmka in Kruishoutem maakte er een ere-zaak van om er een stijlvolle en typogra-fisch hoogstaande productie van te ma-ken en is daar beslist in geslaagd.

De auteur

De Oost-Vlaming Paul Bauters (0Huise,1935) is vrederechter in Brussel. In Vlaande-ren wordt hij beschouwd als de molendes-kundige bij uitstek. Hij was het die als voor-zitter van de v.z.w. Levende Molens de eer-ste molenaarscursussen organiseerde eeninitiatief dat vrijwilligers wil opleiden om watons nog rest aan molenpatrimonium draai-ende te houden en zo te behoeden voorverval. In deze strijd tot het behoud van hetVlaams molenerfgoed vond hij een bond-genoot in het provinciebestuur van Oost-Vlaanderen, dat onder andere dit boek uit-geeft. Paul Bauters weet zijn ambachtelijkevakkennis, voor een deel in zijn Huisekouter-molen te Huise opgedaan, en zijn weten-schappelijke bagage als molinoloog sa-men te smelten tot mijlpalen in de molenli-teratuur (Vlaamse molens (1978), Eeuwen

onder wind en wolken (1985), Kracht vanwind en water (1989). Met dit werk wordtluik twee van zijn trilogie Van zadelsteen totzetelkruier geopend.

Praktische info

Paul Bauters, Van zadelsteen tot zetelkruier,2000 jaar molens in Vlaanderen. Boek 2Bouw en werking van de molens met na-tuurlijke drijfkracht rond 1850 en in de natijd.

Een uitgave van het provinciebestuur vanOost-Vlaanderen, verzorgd door het provin-ciaal Molenmuseum in Wachtebeke.Gedrukt bij Drukkerij Emka, Kruishoutem.Het boek telt 384 paginas, ongeveer 365 il-lustraties, waarvan meer dan vijftig originelemolentekenïngen van Nederlands molen-tekenaar Gerrit J. Pouw. Het is gebonden ineen vollinnen band met wikkel en meet 24op 30 cm. Het boek kost 2000 BEF (50 EUR).

Bestellen of afhalen kan in de Oranjerie vanhet provinciaal Molenmuseum, provinciaaldomein Puyenbroeck, Puyenbrug 5, B-9185Wachtebeke, elke werkdag van 9 tot 16uur.tel. 09-342 42 40, fax 09-342 42 56, e-mail: molenmuseum@oost vlaanderen.beof in de Centrale Bibliotheek van het pro-vinciebestuur van Oost-Vlaanderen, PAC,W. Wilsonplein 2 (tweede verdieping), B-9000 Gent, van 9 tot 12 uur en van 13 tot 16uur.tel. 09-267 72 33, fax: 09-267 72 99, e-mailkunst.en.cultuur@oost vlaanderen.be

Ook Boek 1: “Geschiedenis van het malenmet natuurlijke drijfkracht is nog verkrijg-baar en kost 1800 BEF (45 EUR).Provincie Oost-Vlaanderen.

SCHERPER GETEKEND

Het provinciebestuur van Oost-Vlaan-deren geeft via het provinciaal Mo-lenmuseum het tweede boek in de

molentrilogie Van zadelsteen tot zetelkruier.2000 jaar molens In Vlaanderen van PaulBauters: Bouw en werking van de molensmet natuurlijke drijfkracht rond 1850 en inde natijd. uit. Het eerste boek van het driel-uik, een zeer diepgaand historisch-tech-nisch molenboek, werd door Vlaamse énNederlandse molinologen en molenlief-hebbers vol lof onthaald.Geen ander auteur verstaat beter de kunstom de technische, historische en maat-schappelijke aspecten van de molens zodeskundig en begeesterend_te _ verwoor-den als Paul Bauters, Vlaandemns molen-kenner van het eerste uur.Zijn tweede boek in de trilogie geeft eentechnische dwarsdoorsnede van de mo-lens op het hoogtepunt van hun evolutie,namelijk in het midden van de negen-tiende eeuw. Dit hoogtepunt luidde tegelijkde ondergang van de molens in. Ondankstechnische verbeteringen moesten de mo-lens toen de duimen leggen voor de grotemaalderijen van de Industriële Revolutie. Indit werk geen geschiedenis, maar techni-sche beschrijvingen van hoe de molen ge-bouwd werd, hoe hij werkte, welke diversi-teit aan molens er bestond, welke bewer-kingen met molens konden uitgevoerdworden.Dit boek kan gerust een onschatbaar stan-daardwerk genoemd worden een bijnaverloren gegane ambacht wordt van a totz gereconstrueerd eeuwenoude vakkennisdie op ervaring gestoeld was en van mees-

A M B A C H T

Tal van wilde verhalen doen de ronde overde achtergronden van de ‘pitjes in de kn-uisten van een korenmolenaar, Pandselheeft zo af en toe wat uit te leggen enwaarom ook niet eens op deze plaats?Verhaaltje 1: ‘de grijsblauwe pitjes zijn stuk-jes molensteen, erin gesprongen door hetgeweld van het scherpen.’ Stukjes wegge-slagen steen kunnen wel eens een schram-metje veroorzaken, maar dit zijn stukjesstaal, afkomstig van ouderwets uitge-smede en geharde scherphamers. Tijdenshet scherpen van franse- en kunststenenmet zulke hamers, springen er gloeiendestukjes staal in het rond en raken ook devingers die het meest nabij zijn. Bij eenrechtshandige scherper zijn (waren) datvaak vooral de vingers van de linkerhand.Verhaaltje 2: ‘die rondvliegende stukjesstaal zijn gevaarlijk, daarom moet menhandschoenen dragen.’ Wie het wel eens

heeft meegemaakt kan beamen dat hetvuurrode deeltjes zijn die in de rondte spat-ten, gloeiende stukjes staal, die daardoornagenoeg steriel rijn. Dat sommige van diestukjes toch kleine ontstekingen kunnenveroorzaken in de opperhuid heeft te ma-ken met de aanwezigheid van vuil op dohuid, wat mee naar binnen dringt. Overi-gens vermindert het ‘gevoel voor de ha-mer’ aanmerkelijk door het dragen vanhandschoenen.Verhaaltje 3: ‘het was eeuwenlang hétkenmerk van een echte stenenscherper.’ Inde landen om ons heen ging dat op, daarmaalde men in hoofdzaak de tarwe metFranse stenen en gebruikte men vaak lo-kaal gedolven stenen voor voergranen.Die laatste waren goedkoper én veel zach-ter. In ons land was het grosso modo, metuitzondering van Limburg, anders. De mul-ders maalden alles met verschillende soor-

ten blauwe stenen, en het scherpen vandat soort stenen laat geen sporen na in deknuisten van de scherper! Omstreeks 1900verscheen de kunststeen en al voor de Eer-ste Wereldoorlog werd erop grote schaalgebruik van gemaakt. Toen dook dus ookhet verschijnsel van ‘ijzer in de knuisten’ opin Nederland. Verhaaltje 4: ‘je ziet het nu bijna nooit meer,er wordt dus niet meer gescherpt’. Met eenruwe schatting denkt Pandsel dat er opeen willekeurige werkdag (nog) zon 40koppels molenstenen malen in Nederland;in een hele week wellicht iets van 250 ver-schillende koppels. Er moet dus wel degelijknog gescherpt worden, maar vooral doorhet gebruik van scherphamers met widias-tiften laat dat helemaal geen sporen meerna in de handen van de scherper. Het ver-schijnsel, dat in de medische wereld be-kend staat als ‘millstone tatoo’, is inder-daad aan het uitsterven, maar het malenen scherpen van molenstenen is, hoewel inzijn nadagen, nog een levend ambacht!

P A N D S E L


Jaarvergadering van De Hollandsche Molen

J.S. Bakker

De geslaagde vrijwilligers met hun diploma’s op het podium in de Grote Zaal van hetKoninklijk Instituut voor de Tropen (alle foto’s J.L.J. Tersteeg).

Als gebruikelijk kwamen ‘s morgens dehuishoudelijke zaken van de verenigingaan de orde. Vooraf werd stilgestaan bijhet overlijden van (oud-) leden van hetbestuur van de Vereniging. Onder hen wa-ren prominente figuren die een grote rolhebben gespeeld in een lange reeks vanjaren, zoals de heer W.O. Bakker uit Hark-stede. Begin maart 2001 overleed de heerJ. Mallisse, oud-molendeskundige van deprovincie Gelderland en iemand die aande wieg stond bij de opleiding voor vrijwil-lige molenaars. Jarenlang maakte hij deeluit van de examencommis sie. De navolgende aftredende algemeenbestuursleden werden herko zen: de da-mes Faber-de Heer en Hennink, alsmedede heren Ellinger, Van den Hoek Ostende,

Zaterdag 10 maart werd de jaarlijkse Algemene Vergaderingvan de Vereniging De Hollandsche Molen gehouden in het

Koninklijk Instituut voor de Tropen te Amsterdam.

IJzerman, Meessen, Peereboom, Scheeres,Schoonhoven, Spoel en Sturkenboom. Ver-volgens werd een samenvatting van hetjaarverslag van de secretaris ge geven. Hetbeschikbaar komen van meer geld heefttot meer restauratieen onderhoudsactivi-teiten geleid. Kritiek was er o.a. op de no-deloos ingewikkelde regelingen. Zo is ergepraat over de integratie van restauratieen onderhoud tot een in standhoudings -regiem. De vereniging besteedde veelaan dacht aan het meerjarenbeleidsplan,de verhuizing naar de nieuwe kantoor- enbibliotheekruimte aan de Zeeburgerdijk inAmster dam en de herstructurering van hetbestuur. Het Algemeen en het Dagelijks Be-stuur worden vervangen door één bestuurvan negen tot dertien leden, bijgestaan

Certificaten van verdienste voor(v.l.n.r.) T. van der Bok, K. Rodenburgen ir. A.J. Raven.

door een ‘molenraad’ op basis van de pro-vinciale molenorganisaties, alsmede werk -groe pen en commissies. De biotoopkwes-tie blijft onverminderd veel tijd en inzet vra-gen. Aan de Nationale Molendag namen579 windmolens deel (1999: 539), maar hetaantal deelnemende watermolens daaldemet 5 tot 25. Verder was de Vereniging ac-tief als adviseur bij uiteenlopende molenza-ken. De ontwikke ling van het ledental blijftzorgen baren. Het aantal leden daalde in2000 per saldo van 5855 tot 5633, een ver-lies van 222. De inkomsten baren ook zor-gen: de opbrengsten aan contri buties lie-pen met ruim 9.000 gulden terug tot ƒ 243.044,03. Ook de steun van de provin-cies nam af, alleen Gelderland geeft jaar-lijks nog subsidie.Het jaarverslag van de penningmeesterstond sterk in het teken van de aankoopvan het eigen pand aan de Zeeburger-dijk. Dit is ondergebracht in een aparte BV.De Koningspil, die het ver huurt aan deVereniging. Met de aankoop was in totaal1,6 miljoen gulden gemoeid, waarbij nogeens zes ton voor verbou wing en renova-tie kwam plus vier ton voor de inrichting; intotaal 2,7 miljoen gulden, gefinancierddoor de Stichting FAOM. Het gaat dezestichting door allerlei oorzaken voor dewind, zodat dit fonds kan beschikken overzo’n zeven miljoen gulden.Het jaarverslag was niet rooskleurig voorwat betreft de ‘eigen’ financiën van devereniging: contributies en subsidies daal-den, waardoor het exploitatietekort zo’ndrie ton bedroegGelukkig bleek de Stichting FAOM (FondsAankoop en Onderhoud Molens) ook nuweer bereid dit gat te dichten.In de rondvraag waren meerdere vragenover de opleiding van vrijwillige mole-naars. Op dit punt blijken toch wel her en


Molens restaureren en onderhouden vraagt om vakmanschap en jarenlange ervaring.Die vindt u bij de leden van de Nederlandse Vereniging van Molenmakers.De bedrijven die het logo van de NVVM voeren staan borg voor.....

kwaliteit en deskundigheid.

Beijk B.V. Afferden 0485-531910

BosAlmkerk 0183-401218

Doornbosch B.V.Adorp 050-3061724

Bouw ‘75 B.V. Workum 0515-542133

CoppesBergharen 0487-531239

Fa. Dunning-Bremer B.V.Adorp 050-3061221

De Gelder Favier B.V.Tricht 0183-353508

Groot Roessink VOFVoorst 0575-501272

Groot Wesseldijk B.V.Laren 0573-401671

Herrewijnen VOF Spijke-nisse

0181-634558

Jellema CVBirdaard 0519-332357

Kistemaker & Korver VOFMiddenbeemster 0299-683743

J.K .Poland B.V. Broek op Langedijk 0226-333440

Saendijck B.V.Zaandijk 075-6285602

Gebr. Straver v/h M. StraverAlmkerk 0183-401415

VaagsAalten 0543-473359

Verbij Hoogmade B.V.Hoogmade 071-5018478

Wintels Denekamp 0541-351210

Nederlandse Vereniging Van Molenmakers


der onvrede en vragen te leven. Verdervond de Alkmaarse molenaar John vanHam dat de Vereniging meer publiciteitmoet hebben en zoeken. De secretarisvan de Stichting De Westfriese Molensuitte de wens om onderhoudsbijdragenvan meerdere molens te clusteren. Dit ver-groot de armslag voor molenstichtingenaanmerkelijk. Wensen in die richting geuitvonden volgens De Hollandsche Molen inZeist meerdere malen geen gehoor.Als gebruikelijk werden in deze vergade-ring de getuig schriften uitgereikt aan eengroot aantal geslaagde vrijwillige mole -naars. Aan de 20 examendagen namen72 kandidaat-vrijwillige molenaars deel,waarvan er 55 slaagden.

Jaarrede

Na de lunchpauze spraak de voorzittervan ‘De Hollandsche Molen’, de heer C.de Groot, de jaarrede uit. De heer DeGroot was duidelijk gelukkig met het groteaantal molenrestauraties dat in uitvoeringof op handen is. Wel uitte hij grote zorgenten aanzien van het reguliere onderhoud,zowel financieel als organisatorisch. DeGroot laakte de regelgeving en de prak-tijk als ingewikkeld, omslachtig en bureau-cratisch. Dit frustreert de mensen die bijhet molenbehoud zijn betrokken, veelalvrijwilligers die het in hun vrije tijd doen endoor genoemde oorzaken dreigen af tehaken. De molenbiotoop blijft een zorgen-kind. Desondanks zijn er ook moedge-vende voorbeelden, zoals in de Alblasser-waard en de Vijfheerenlanden (zie Molen wereld 2001-2). Het bericht dat de Natio-nale Sponsorloterij De Hollandsche Molenin 2001, en wellicht ook in de komende ja-ren, begunstigd met 500.000 gulden is metgrote blijdschap ontvangen. Het geld zalbesteed worden aan crepeergevallen,waarvoor op korte termijn geen uitzicht oprestauratie is. Dankzij alle steun, hetzij ingeld, hetzij in natura, hetzij in arbeid kanDe Hollandsche Molen dé spil op natio-naal niveau zijn voor het molenbehoud.

Die middag konden de aanwezigen ookkennis maken met de ver nieuwde websitevan de vereniging die overigens pas dezezomer operationeel zal zijn.In aansluiting op de jaarrede volgde nogeen bijzonder moment. De heer Van Es istussentijds teruggetreden als vice-voorzit -ter van de Vereniging. In dat opzicht heefthij veel betekend. Daarnaast is hij ookvoorzitter van de examencommissie voorvrijwillige molenaars. Nu kent De Holland-sche Molen een ere penning voor mensenuit ‘eigen gelederen’ die zich op bijzon -dere wijze verdienstelijk hebben gemaakt.Op grond daarvan reikte de heer DeGroot nu deze penning uit aan de heerVan Es.

Certificaten van verdienste

Tijdens de jaar vergadering werden drieCerti ficaten van Ver dienste uitge reikt aanpersonen die zich op bijzondere manieronderscheiden hebben bij de zorg voormo lens. Dit jaar gingen deze certificatennaar ir. A.J. Raven uit Grijpskerk, T. van derBok uit Kerkwerve en K. Rodenburg uit DeBlesse.De heer Raven leerde het molenmakers-vak kennen bij Chris Bremer (thans Dun-ning). De waterbouwkundig ingenieurwerd bij de oprichting van Stichting DeGroninger Molen (SDGM) in 1986 lid vande commissie Molenbehoud Algemeen.Hij hield zich onder meer bezig met brand-preventie en veilig heid op de molen. Ookverzorgde hij de meerjaren onder -houdsplanning om zo dure restauraties uitte stellen of te voorkomen. Toen in 1991deze commissie overging in de commissievoor Advies en Bijstand ging de heer Ra-ven mee en ook nu nog adviseert hij hetbestuur van de SDGM. De 77-jarige Grijps-kerker maakt verder deel uit van het Inter-provinciaal Molen Overleg, een landelijkeadvies groep aangaande molentechni-sche zaken en hij zit in het bestuur van deMolenstichting Westerkwartier.Een belangrijk technisch visitekaartje van

Raven zijn de gecoate aluminiumkleppendie minder onderhoud vergen dan dehouten.Teun van der Bok is sinds 1982 ambachte-lijk korenmolenaar op molen De Hoop inZierikzee. Toen hij er begon was hij nogmaar 24 jaar, maar hij had wel al veel er-varing Reeds als 16-jarige draaide hij metde molen van Goedereede. Een jaar laterstelde de gemeente Stellendam hem aanals molenaar op de Korenlust. Toen hij dekans kreeg op de De Hoop in Zierikzeeaan de slag te gaan, greep hij deze metbeide handen aan. Aanvankelijk maaldehij alleen als hobbyist op zaterdagmiddagvoor twee bakkers. Langzaam bouwde hijde werkzaamheden uit en sinds 1993 isVan der Bok fulltime molenaar en zelfstan-dig ondernemer. In molen De Hoop zijn inde loop der jaren steeds meer graan soor -ten gemalen, waarbij Van der Bok alsgoed ondernemer zoveel mogelijk richtteop de vraag van de bakkers.De heer Rodenburg vestigde zich begin1997 in De Blesse, pal naast de molen, al-thans de onderbouw ervan. In het voor-jaar begonnen de restauratieactiviteitenvan deze onttakelde en omstreeks 1958tot op de onderbouw af gebro ken molen.Zijn vraag aan Jan Mars, buurman en ei-genaar van de molen: ‘Heb je nog wat tedoen voor mij?’ leidde tot een verre-gaande en letterlijk zeer constructieve sa-menwerking. Rodenburg bleek iemand tezijn die alles wat hij ziet kan maken. Hij hadwel ervaring in het wer ken met hout en ij-zer - hij heeft wel eens kleine jachten ge-bouwd - maar de gepensioneerde dragli-nemachinist uit Krimpen aan de Lek hadtot hij in De Blesse ging wonen nog nooiteen molen van binnen gezien. Al snel ont-popte hij zich echter als een volwaardige‘molenmaker’. Van zijn voornemen in hetFriese land ‘van de rust te genie ten’ kwamniet veel terecht. Enthousiast toog hij bijnadagelijks aan het restauratiewerk. Het re-sultaat mocht er zijn: op 8 september 2000werd de fraai gerestaureerde molen DeMars feestelijk geopend.

Vernuft en volharding

De Stichting Molengiftenfonds voor Vernuften Volharding ontstond uit de wens om

Jaarprijzen van de Stichting Molengiftenfonds voor Ver nuft en Volharding voor(v.l.n.r.) Stichting Molen De Hoop Rha, A.H. Mulder, M.C. Verhage en dr.ir. R. vande Waal.

Voorzitter C. de Groot overhandigt de erepenning van De Hollandsche Molen aan de aftredende vice-voorzitter J. van Es.

BON

iedere maand per post thuis

kan op drie manieren:

1. Door het nemen van een abonnement.

Abonnementen kunnen op ieder gewenst moment ingaan en worden automatisch ver-lengd tenzij een abonnement uiterlijk 1 december van het lopende abonnementsjaarschriftelijk wordt opgezegd.De in het lopende abonnementsjaar (van januari t/m december) reeds verschenennummers worden na ontvangst van het abonnementsgeld direct toegezonden, indiennog voorradig.

Abonnementsprijs: Nederland ƒ 97,50 per jaar (incl. 6% BTW) .België: 1850 Bfr per jaar (incl. 6% BTW)

Duitsland: DM 120Overige landen op aanvraag.De abonnementsprijs dient bij vooruitbetaling te worden voldaan.

2. Door u aan te melden als donateur.

Donateurs van de Stichting Molenwereld ontvangen het blad gratis bijeen minimum-donatie van ƒ 125,-.

3. Door een cadeau-abonnement.

U kunt ook een abonnement cadeau doen. U geeft dan via onderstaande bon aan wieu de 'MOLENWERELD' wilt toesturen en met ingang van wanneer. Na ontvangst van hetabonnementsbedrag sturen wij u een cadeaubon voor de ontvanger.Een cadeau-abonnement kan voor een heel of voor een half jaar aangegaan worden.De prijs voor een heel jaar is ƒ 100,-, voor een half jaar ƒ 50,-. Na afloop van de periodewordt het cadeau-abonnement automatisch door ons beëindigd.

� JA1, ik meld mij aan als abonnee op de ‘Molenwereld’ met ingang van .........................

� JA1, ik meld mij aan als donateur van de Stichting Molenwereld tegen een donatie vanƒ ................... Ik maak mijn donatie over op Postbank rek. 4506935 of Rabobank rekeningnr. no. 3750.30.867 t.n.v. de Stichting Molenwereld.

Als molenliefhebber/beroepsmolenaar/molenmaker/vrijwillig molenaar2 ben ik speciaalgeïnteresseerd in:...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

� JA1, ik wil graag een cadeau-abonnement aanvragen voor:Naam:..............................................................................................................................................Adres:...............................................................................................................................................Postcode:.............................Plaats:................................................................................................Datum van ingang:........................................................................................................................

Handtekening:

Afzender (s.v.p. in drukletters)Naam:..............................................................................................................................................Adres:...............................................................................................................................................Postcode:.............................Plaats:................................................................................................Tel.:..............................................Fax:...........................................E-mail:........................................

Deze coupon kan, desgewenst, portvrij ingestuurd worden aan:

Stichting MOLENWERELD Antwoordnummer 12104 NL-2740 WD MOERKAPELLE

1S.v.p. aankruisen hetgeen door u gewenst wordt. / 2Doorhalen wat niet van toepassing is.

Indien u de bon niet uit de Molenwereld wil knippen, maak dan een kopie en stuur deze in een envelop aan ons op.

De

�

mensen of instellin gen te onderschei dendie op een bijzondere wijze vernuft en vol-harding getoond hebben ten behoevevan molens. Daarom worden eens per jaartijdens de jaarvergadering van “De Hol -landsche Molen” enige jaarprijzen doordeze stich ting uitge reikt. Inmiddels zijn er 96oorkonden verleend. Dit jaar werden erdrie prijzen uitge reikt en wel aan M.C. Ver-hage en A.H. Mulder, dr.ir. R. van de Waalen de Stichting Molen De Hoop in Rha.De heren Verhage en Mulder zijn respectie-velijk eigenaar en vrijwillig molenaar van demolen De Onderneming te Wissenkerke(Zld). De Onderneming kwam voor eenZeeuwse molen betrekkelijk vroeg tot stil-stand. Daarna raakte hij in verval, maarvooral dankzij de inspanningen van Ver-hage voor dit familiebezit (bijna 100 jaar) isde molen weer in prima staat en mededankzij Mulder behoort De Ondernemingtot de meest draaiende molens van Neder -land.De heer Van de Waal uit Heemstede (NH),(oud-voorzitter van De Hollandsche Mo-len), is als voorzitter van de Stich ting MolenDe Adriaan te Haarlem geslaagd in watniemand meer voor mogelijk hield, de her-bouw van de in april 1932 (!) afgebrandekorenmolen De Adriaan. Vanaf dat mo-ment zijn er meerdere initiatieven tot her-bouw geweest. Ze liepen, vaak op de val-reep, op niets uit. Mede dankzij de inzetvan de heer Van de Waal is het onmoge-lijke toch realiteit geworden. In een vol-gend ‘Por tret’ hopen wij uitvoerig stil testaan bij de geschiede nis van deze molenen de herbouw.Stichting Molen De Hoop te Rha (Gld). DeHoop in Rha was eigenlijk een opgegevenmolen, zwaar vervallen. Herstel pogingenliepen op niets uit totdat het Amsterdamseecht paar Hofman de molen kocht. Zijbrachten de molen onder in een stichtingen met enorme inzet en vindingrijkheid, zo-wel van de eigenaren als van de dorpsge-meenschap, slaag de men erin om DeHoop in korte tijd weer in oude luister te her-stellen.

Restauratiecauserie

De jaarvergadering werd op de traditio-nele manier afgeslo ten met de restauratie-causerie door de heer A.J. de Koning, deoud-directeur van de Vereniging. Veel dia’swaren van de hand van molenfotograafJ.L.J. Tersteeg en van H. Noot. Ze vormdeneen weerslag van de inspanningen ommolens te behou den, liefst, als werkendmonument van bedrijf en tech niek.

De heer De Groot spreekt de jaarredeuit.

Vier meter molen - landschap (4a) De kracht van vallend water Molen in Kruiningen ... · 2018. 5....

Documents

Transcript of Vier meter molen - landschap (4a) De kracht van vallend water Molen in Kruiningen ... · 2018. 5....