1

KARL MARX

Socialist en Humanist

Luc SOMERHAUSEN

2

Oorspronkelijke titel:L’HUMANISME AGISSANT DE KARL MARX

Uitgeven bij RICHARD-MASSE, EDITEURS, PARIS 1946

Uit het Frans vertaald en bewerkt door Edmond Franssens

Nagelezen door Frans De Maegd (Marx in Brussel gids voor IMAST, www.marx.be)

Ter nagedachtenis van Jean LAGNEAU, communistisch weerstander

En Albert VANDAMME socialistisch weerstander, gestorven in Duitsland voor de

vrijheid, van hun vaderland en voor de eenheid tussen alle arbeiders.

3

HOOFDSTUK I.

DE PERSVRIJHEID EN HET MISBRUIK VAN EIGENDOM

“Trier, zeer oude, grote, dichtbevolkte en beroemde Duitse stad, hoofdstad

vaneen vroegere kiesomschrijving en van het aartsbisdom met dezelfde naam” zo leert

ons dus een modern geografisch woordenboek betreffende de geboorte van Karl Marx.

Vervolgens “Heden deel uitmakende van de Pruisische Staten, in het groothertogdom

Neder-Rijn, in een zeer mooie omgeving aan de Moezel, tussen twee bergen, in een

vruchtbaar gebied met veel wijn. Veel mooie overblijfselen uit de oudheid zijn hier nog

te vinden. Het was destijds de grootste, de rijkste ende machtigste stad gelegen

beneden de Alpen. Vele Romeinse keizers hebben er verbleven. Heden is ze in verval

en niet bevolkt volgens haar uitgestrektheid.

Er is geen stad in Duitsland met een groter aantal kerken (de merkwaardigste is

de kathedraal).”De Fransen bezetten Trier in 1681, 1703, 1705, 1734 en 17931.

Hier werd Karl Marx geboren2 kleinzoon van Marx Levy, rabbijn van de stad,

zoon van Hirschel Marx, advocaat en van Henriette Pressburg, afstammelinge van

Nederlandse rabbijnen.

De geschiedenis vertoont merkwaardige tegenstellingen. In deze nog feodale

streek werden de sansculotten enthousiast ontvangen door de boeren, de burgerij en

de Joden. Enige tijd later veranderde Napoleon dit enthousiasme in wanhoop. Ten

aanzien van de Joden gaf de machtige keizer blijk van een wreedaardig antisemitisme.

Hij ontnam hen alle revolutionaire vrijheden. In 1808 met als voorwendsel dat de

boeren in de Elzas de intresten op de door hen aangegane leningen bij de Joden niet

konden betalen, dreef Napoleon de kinderen van Israël in een getto.

Na de ineenstorting van 1815 werd het Pruisische regime door de bevolking

hartelijk ontvangen. De joden hoopten dat het koninklijk decreet van 1812 het welk het

gemeen recht gedeeltelijk op hen van toepassing maakte, automatisch van kracht zou

worden. Dat was het niet. Het volledige Franse recht bleef van toepassing. Dit

betekende dat het systeem voor de Joden beneden en boven de Rijn verschilde. Deze

anomalie werd op een voor de Joden nadelige wijze, snel weggewerkt. Ze mochten

geen openbare ambten bekleden.

Hirschel Marx werd in 1816 protestant. Hij wijzigde zijn voornaam in Heinrich.

Karl Marx werd samen met zijn broers en zussen gedoopt op 26 augustus 1824.

Verkeerde ideeën ontstaan indien men de persoonlijkheid van Karl Marx uitsluitend zou

1Letterlijk - Dictionnaire géographique par Vosgien, Paris, Menard et Desenne,1818.

2 Geboorteakte van Karl Marx “Ten jare 1818 de zevende dag van de mei te 16 uur is verschenen voor

mij, ambtenaar van de burgerlijke stand, de heer Henri Marx, 36 jaar, advocaat bij het hof van beroep, die mij een kind heeft getoond van het mannelijke geslacht en verklaard heeft dat het werd geboren te Trier op 5 mei om 2 uur…”

4

afleiden uit zijn raciale en nationale achtergrond. Alhoewel van Joodse afkomst werd

hij zeer liberaal en protestants opgevoed. Zijn vader was aanhanger van de ideeën van

Voltaire en Rousseau. Karl Marx was volgen Edgar van Westphalen een “protestant à

la Lessing”3 Hij was Duitser maar geen Pruis. Een op overdreven wijze gepassioneerde

tegenstrever bestempelde hem als pangermanist4. Oprechte kritiek houdt rekening met

het feit dat Karl Marx werd geboren te Trier tijdens de Franse tijd.

Trier was sedert 1798 hoofdstad van het departement Saar. De familie Marx

werd beïnvloed door de Franse wijsbegeerte en de Engelse en Italiaanse literatuur.

Advocaat Marx wenste dat zijn lievelingszoon onder invloed kwam van een Europese

cultuur. Net zoals Trier kon het gehele Rijnland de brutale autoriteit van Berlijn moeilijk

aanvaarden5.

De harde reactie tegen de Franse invloed in het kader van de Heilige Alliantie

was van grote invloed op Marx’ jeugdjaren. Tevens ontwikkelde het Rijnland zich sterk

op industrieel gebied en werd het volledig onderworpen aan Pruisen. Na een eerst

periode van goodwill verscherpten de conflicten tussen de liberale burgerij en de

conservatieve regering van Frederik-Willem III.

Na een gelukkige kindertijd in een beschermende omgeving slaagde Karl Marx

in het middelbaar onderwijs in Trier6. Hij studeerde gedurende een jaar aan de

universiteit te Bonn. Nadien trok hij naar Berlijn. Hij was reeds in het geheim verloofd

met Jenny van Westphalen, die later zijn vrouw werd.

Tijdens zijn studies in de rechtsgeleerdheid leerde hij het werk van Hegel

kennen. Zijn leermeesters waren vooral volgelingen van deze wijsgeer. De invloed van

Kant en Fichte (de idolen van de Duitse jeugd) werd afgewend.

Als jonge student voelt hij zich aangetrokken tot de wijsbegeerte. In de

beroemde brief van 10 november 1837 deelt hij zijn verlangen mee, de studies in de

rechtsgeleerdheid te beëindigen en voor een universitaire loopbaan te kiezen. Dit gaf

aanleiding tot een scherp meningsverschil met advocaat Marx. Deze laatste vroeg zich

af, “of de speciale demon die uw hart belaagt, de geest is van God of deze van Faust.”

De dood belet dat Karl Marx zich moet verdedigen. Op 10 mei 1838 sterft zijn

vader. Drie jaar later promoveert Marx als doctor in de wijsbegeerte te Jena met een

proefschrift over Democritos en Epicuros. Zijn moeder was de wanhoop nabij en ze

bleef hem verwijten de balie de rug te hebben toegekeerd. Deze periode in de Duitse

3 Nicolaevsky et Maenchen-Helfen, Karl Marx, Paris, Gallimard.

4 James Guillaume, Karl Marx pangermaniste, Paris, Armand Colin, 1915.

5 H.P.Adams, Karl Marx in his earlier writings, Georges Allen and Unnin Ltd, London, 1940.

6 Toen hij 17 jaar was, in de retorica schreef hij reeds een verhandeling over de keuze van een

loopbaan. “Wij kunnen niet steeds het beroep uitoefenen tot het welk wij denken ons geroepen te voelen. De weg van ons sociaal leven is reeds getekend voor wij in staat zijn hem te bepalen.” Een aantal auteurs beschouwen deze zin als de aankondiging van het historisch materialisme. Het is echter zoals geciteerd door M. Cornu, een echo van het Frans materialisme.

5

geschiedenis heeft als kenmerk de heropbloei van het liberalisme en de hevige reactie

van het centraal gezag. Op de tweede plaats waren er de twisten tussen de

conservatieve Hegelianen en de neo-Hegelianen. Deze laatsten vielen de orthodoxe

volgelingen van Hegel scherp aan. Reeds in deze periode gold Marx bij zijn vrienden

als een autoriteit. In 1841 schreef Moses Hess, die 6 jaar ouder was dan Auerbach:

U mag er zich aan verwachten kennis te maken met de grootste en wellicht enige

ware Duitse levende wijsgeer. Alle ogen van Duitsland zullen weldra op hem gericht

zijn… De naam van mijn idool is Dr. Marx. Hij is amper 24, dus heel jong. Hij zal de

genadeslag geven aan de godsdienst en de middeleeuwse politiek. Het is de verbinding

tussen filosofische diepgang en indringende geest. Stel U voor Rousseau, Voltaire,

Holbach, Lessing, Heine en Hegel. Ik zeg niet samen, maar door elkaar in één enkele

persoon en U hebt Dr. Marx.7

Tengevolge van de passie van de jonge filosofen werden de grenzen van de

wijsbegeerte overschreden om in de politieke strijd te treden. Het was een vorm van

opstand tegen de reactionaire regering van de nieuwe koning Frederik- Willem IV. De

eerste tussenkomst van Marx in het openbaar leven is een kritisch artikel over de

versterking van de censuur.

Hij verzond het naar de Duitse jaarboeken van Ruge. Het werd geweigerd door de

censuur8.

Zoals alle autocraten wil Frederik-Willem IV er niet voor uitkomen dat hij voor

censuur is en geen compromis kan vinden met de progressieve ideeën. Op 24

december 1841 geeft hij aan de strengheid van het decreet van 1819 uitgevaardigd

door zijn vader te verzachten. Dit decreet schafte de persvrijheid af . De koning geeft

toestemming aan de censoren uitsluitend “leugenachtige en onwettelijke kritieken” te

schrappen.

Er was grote vreugde in de vooruitstrevende intellectuele kringen in Keulen.

Daar verscheen sedert 1 januari 1842 de Rheinische Zeitung met als inspirator Moses

Hess de enthousiaste bewonderaar van Karl Marx. De hele liberale jeugd steunde de

nieuwe krant. De geldschieters waren Ludolf Camphausen, Georges Jung en Dagobert

Oppenheim.

De Rheinische Zeitungwas tevreden met het gebaar van de vorst. “De nieuwe

onderrichtingen in verband met de censuur vervullen ons met grote vreugde,

begeesteren ons met nieuwe moed en vertrouwen. Wij hebben nog geen persvrijheid,

maar wij hebben een mogelijkheid, die indien goed begrepen en aangewend een

belangrijke vooruitgang in ons politiek leven betekent.9”

7Karl Marx, Gesamtausgabe, Berlin 1929 deel I, boek 2 pp. 260-261.

8 Het werd een jaar later gepubliceerd in Anekdota zur neuesten deutschen Philosophie und Publizistik

in Zwitserland.

9 Rheinische Zeitung, 23 januari 1843.

6

Het antwoord van Marx betreffende deze optimistische verklaringen kam hard

aan. Hij onderstreepte dat censuur en persvrijheid niet kunnen samengaan. Er zijn

geen halve, begrensde of beperkte waarheden. Het is alles of niets. Door nieuwe

beperkingen in te voeren verergert de regering de censuur in de plaats van haar te

verminderen. Anderzijds beslissen de censoren nu soeverein, terwijl het vroeger

verboden was bepaalde onderwerpen te behandelen. Indien de censoren zulke

kwaliteiten bezitten; waarom maken we dezen dan niet journalisten van de macht10.

Sinds vele maanden was er contact tussen Marx en de groep uit Keulen. Hij

maakte er een sterke indruk. In mei 1842 werd hij medewerker bij de Rheinische

Zeitung. Hij werd directeur in oktober. Na de brutale afzetting van Bruno Bauer was het

duidelijk dat een progressist geen carrière kon maken aan een Pruisische universiteit.

Als weerwraak wijdde hij zijn eerste bijdragen aan het probleem van de

persvrijheid in behandeling door het parlement van het Rijnland gedurende de zittijd in

1841. Deze nog middeleeuws georiënteerde vergadering was samengesteld door 79

leden (4 vertegenwoordigers van de prinsen, 25 van de adel, 25 van de derde stand en

25 boeren). De beslissingen dienden genomen met tweederde meerderheid. Het was

duidelijk dat de prinsen en de adel dit “parlement” stevig in handen namen.

De door Marx geanalyseerde debatten leidden tot niets. De vergadering sprak

maximaal de wens uit dat de uiterste strengheid van de censuur zou worden verzacht.

Reeds op jonge leeftijd bezat Marx een grote zin voor polemiek. De natuurlijke

verwachting was, dat hij de tegenstrevers van de persvrijheid (prinsen, adel en

conservatieve burgerij) stevig zou aanpakken. In tegendeel zijn betoog was een zachte

en ironische kritiek op de leden van de liberale oppositie, die in werkelijkheid geen

contact hadden met hun “beschermeling”. Volgens Marx raakt het probleem hun

verstand maar niet hun hart. Dit soort liberalen zijn amateurs. Hij voegde er op

romantische wijze aan toe:

Goethe zegt ergens dat de schilder er slechts in slaagt deze vrouwelijke

schoonheid weer te geven, welke hij bevriend heeft in een levende persoon. De

persvrijheid is een schoonheid. Ze is niet vrouwelijk, maar men moet ze bemind hebben

om ze te kunnen verdedigen11.

Na deze onverwachte stellingname tegen de aanhangers van zijn thesis gaat hij

verder met de logische bewijsvoering. Wat zegde de vertegenwoordiger van de “kaste

der prinsen”?

Hij was vol lof over de censuur “die een kleiner kwaad is dan de overdrijvingen

van de pers” en verdedigde verder de onthutsende stelling dat het bestaan van

censuur bewijst dat de pers niet bestemd is vrij te zijn. Dit is volgens Marx het

10Gesamtausgabe. Nota’s betreffende de nieuwe onderrichtingen i.z. censuur, deel I, boek I, pp. 150 -

173.

11Marx Oeuvres Philosophiques, Paris, Costes 1937, tome V, p. 9

7

klassieke argument tegen elke hervorming. Werd Galilei afgewezen omdat men op

zekere dag beslist heeft dat de zon niet rond de aarde draait? De slavernij en het

folteren worden op dezelfde wijze gerechtvaardigd. Vormt de slavernij geen bewijs

tegen de “rationalistische fantasie” welke beweert dat het menselijk lichaam geen

voorwerp kan zijn van handel of bezit?

Weerlegt het folteren niet op schitterende wijze dat het niet volstaat met de rug

op het marteltuig gebonden te zijn om slechte gedachten te laten verdrijven en dat

spasmen geen bekentenissen zijn12?

De prinselijke spreker verdedigde de stelling dat de “echte edele” ontwikkeling

van de geest nooit belemmerd werd door censuur. “De charme van de waarheid” is

voor de pers “een geschenk van de censuur”. Het is niet omdat Mirabeau een deel van

zijn jeugd in de gevangenis doorbracht, “dat gevangenissen welsprekendheidscholen

zijn”. De waarheid is volgens Marx:

dat de intellectuele ontwikkeling in Duitsland niet tot stand kwam door maar

ondanks de censuur. Het feit dat gebroken door de censuur de pers verarmt en

bezwijkt, maakt geen argument uit tegen de vrije pers, wel tegen de geketende pers.

Het feit dat ondanks censuur de pers haar identiteit en karakter behoudt wordt gebruikt

als argument voor censuur. Het geldt echter als argument tegen de beperkingen13.

Wat is er van het vrije denken geworden gedurende de 20 jaar Pruisisch regime

na Napoleon? De geestelijke vasten tijdens de censuur zal voor het nageslacht

bewijzen dat op deze wijze weinig heiligen konden vasten gedurende 40 dagen.

Het wereldse Duitsland heeft gedurende een periode van 20 jaar kunnen leven

zonder geestelijk voedsel. De pers was weerzinwekkend. Het was moeilijk te zeggen of

het euvel te wijten was aan gebrek aan intelligentie of aan karakter. Lag het probleem

bij de vorm of bij de inhoud? Op het gebied van de wijsbegeerte was de geest vrij. Duits

werd er echter niet meer gesproken. Het Duits was niet meer de taal van het denken.

De geest kwam tot uitdrukking in mysterieuze en duistere woorden. Begrijpbare

uitdrukkingen waren niet redelijk.

Voor de pers in het Rijnland was het gevolg zeer erg,

tenzij een “werkelijk edele” pers deze betreft die haar keten met welwillendheid

draagt14.

12 Op. cit., p. 13

13 Op. cit., p. 14

14 Op. cit., p. 16

8

De woordvoerder van de prinsen sprak verder over de persvrijheid in de andere

staten: Engeland, de Nederlanden, Frankrijk en Zwitserland. In Holland is de

persvrijheid er niet in geslaagd een verpletterende staatsschuld te vermijden.

“Ze heeft wel bijgedragen tot het tot stand komen van een revolutie die aan het

koninkrijk de helft van het grondgebied heeft gekost15”.

Marx herneemt de argumenten die door de prinselijke vertegenwoordiger op

willekeurige wijze werden ontwikkeld. Hij stelt vast dat wanneer de pers lof verdient

zoals in Engeland, dit op rekening van de geschiedenis wordt bijgeschreven. Ten

andere in alle landen waar de pers vrij is, is ze slechts een spiegel van de

maatschappij en “intens verbonden met de geschiedenis en de speciale toestand van

elk”

Marx besteedt meer aandacht aan België. Het land neemt een lange passage in

zijn bijdrage in:

De spreker verwijt de Hollandse pers de oorzaak te zijn van de Belgische

omwenteling.

Iemand met enige kennis van de geschiedenis kan niet ontkennen dat de

scheiding tussen België en Nederland historisch juister was dan de vereniging. De

Hollandse pers zou de Belgische revolutie veroorzaakt hebben. Welke pers? De

hervormingsgezinde of de reactionaire. We zouden dezelfde vraag kunnen stellen voor

Frankrijk. De spreker is kwaad op de Belgische klerikale pers. Deze is echter

democratisch. Neemt hij ook de Franse klerikale pers op de korrel? Deze laatste sprak

zich uit voor de absolute monarchie. Beide hebben bijgedragen tot de val van hun

respectieve regeringen. De Franse revolutie werd niet verwezenlijkt door de

persvrijheid. Ze kwam tot stand als gevolg van de censuur.

Zonder veel nadruk kan men stellen dat de Belgische revolutie in de eerste

plaats een intellectuele revolutie was via de pers. Zo wordt het duidelijk dat de pers de

Belgische revolutie gemaakt heeft. Verdient ze daarvoor een blaam? Is het noodzakelijk

dat de revolutie onmiddellijk daden stelt? Moet ze geweld gebruiken of spreken? De

regering kan een intellectuele revolutie materieel mogelijk maken. Ze moet een

materiële revolutie geestdriftig begroeten.

De Belgische revolutie is een product van de Belgische geest. De pers is de

plaats waar de vrije geest met grote vrijheid uitdrukt. Ze heeft haar aandeel in de

Belgische revolutie. De spreker maakt kritische opmerkingen over België door zijn kritiek

op de Belgische pers. Haar volkse aard en haar historische eigenheid maken er een

speciale pers van. De typisch volkse geest vervult de prinselijke spreker met

onbehagen. Hij nodigt de pers van de verschillende naties uit de pers te zijn van zijn

mening. (van de “hoge vlucht die draait om enkele individuen en niet om de spirituele

hemellichamen die de naties vormen…).

Vele bladzijden door Marx aan de pers gewijd zijn nog actueel. Denken we

bijvoorbeeld aan volgende omschrijvingen:

15 Op. cit., p. 17.

9

“De gebreken van een volk en van zijn pers vormen een geheel. De pers

vertegenwoordigt de brutale stem. Het is de vranke vorm van de historische geest van

een volk. Ieder zinnig mens spreekt liever de fouten van de pers en de tijd goed dan

deze van de censuur tegen de natie en de tijd16.”

Wat is de opvatting van de bevoorrechte klassen over vrijheid? Voor hen is de

vrijheid geen natuurlijk fenomeen maar iets bovennatuurlijks. Het is als een geschenk

de individuele eigendom geworden van enkele individuen en van bepaalde kasten.

Voor de edele spreker “houdt vrijheid de mogelijkheid van het kwade in zich; vrijheid is

dus slecht”.

Marx maakt dan met inzet van al zijn mogelijkheden een analyse van de

persvrijheid. Hij bewijst dat in landen met censuur persvrijheid uitsluitend bestaat in het

voordeel van de regering.

De journalisten zijn in zekere zin de secretarissen van de censor. Als de

secretaris de mening van de patroon niet weergeeft, wordt de tekst geschrapt. Het blijkt

dat de censor redacteur is… De vrijheid is in zodanige mate de essentie van de mens,

dat haar tegenstrevers de werkelijkheid bestrijden… Een persoon bekampt nooit de

vrijheid als dusdanig. Hij bestrijdt uitsluitend de vrijheid van de anderen.

Van zodra wordt beweerd dat de pers slechts goed is wanneer ze geen product

is van de vrijheid, is de stelling dat alleen de dieren en goden kunnen beweren over

een pers te beschikken. Tenzij ronduit wordt gesteld dat de regering en haar

verdedigers geïnspireerd worden door God. In dit geval valt het probleem uitsluitend

binnen de bevoegdheid van de geneesheerpsychiater.”

Marx geeft een opsomming van alle argumenten die totalitaire regeringen

kunnen inroepen om censuur te rechtvaardigen. De slechte pers valt steeds aan. De

goede pers verdedigt uitsluitend. De vrije pers oefent een te grote invloed uit op de

massa. De “goede” pers heeft op deze geen invloed. Hij noteert in dit verband:

Wat wil de spreker zeggen? Dat het goede machteloos is en het machteloze

goed? Welke zijn de andere verwijten aan het adres van de vrije pers? Dat ze

hoogmoedig is omdat ze het gezag van de kerk noch dat van de staat erkent. Dat ze

afgunstig is, omdat ze voorstander is van de afschaffing van de aristocratie. Inderdaad

bij de voorstanders van de censuur “is de angst voor het kwade blijkbaar de vrees voor

het goede”.

Nochtans zegt Marx, zal de gecensureerde pers altijd slecht zijn, al blijft haar

oplage goed. Deze is uitsluitend goed in de mate dat ze de vrije pers vertegenwoordigt

binnen de gecensureerde. De vrije pers blijft goed zelfs wanneer haar oplage slecht is,

wegens het feit dat de oplage de aard van de vrije pers afzweert.

16 Op. cit., pp. 20 – 23

10

Een eunuch is steeds een onvolmaakte mens, zelfs indien hij een mooie stem

heeft. De natuur blijft de natuur, ook wanneer er monsters worden geboren17. De

essentie van de vrije pers is de sterke, rationele en morele essentie van de vrijheid. De

gecensureerde pers is een zwakke karikatuur van de vrijheid. Ze is een geciviliseerd

monster. Ze is als knoflook met rozenwater…

De vrije pers is altijd en op alle plaatsen het open oog van het volk. Ze is de

uitdrukking van diens zelfvertrouwen. Ze vormt de band tussen individu, staat en wereld.

Ze is de verpersoonlijking van de cultuur, de materiële strijd omzet in spirituele. Ze

idealiseert de brutale en concrete vorm van deze laatste. Ze vormt de vranke en

absolute biecht van een volk. Iedereen weet dat de bekentenis bevrijdend werkt. De

vrije pers is de morele spiegel waarin het volk zich bekijkt. Deze overweging vormt de

eerste voorwaarde tot wijsheid. De vrije pers is de publieke opinie die tot in de

nederigste hutten doordringt tegen een bijzonder laag tarief. Ze is de ideale wereld die

voortdurend aan de realiteit ontsnapt en er steeds rijker en levendiger naar terugvloeit18.

Censuur is volgens Marx de misdaad verheven tot de in de macht. De regering

hoort haar eigen stem. Ze verkeert in de illusie dat het deze is van het volk. Verder is

er als verzwarende omstandigheid dat het volk dezelfde illusie zou koesteren. De

gecensureerde pers is verplicht zonder onderbreking te liegen. Ze is zich niet meer

bewust van haar leugens en verliest elke waarheidszin. Na een mooi hymne aan de

rede besluit hij het hoofdstuk met een citaat van Goethe “Degene die een tong heeft

maar niet spreekt, degene die een sabel heeft en niet strijdt is een vulgaire

grappenmaker19.”

Het is begrijpelijk dat dergelijke radicale stellingen niet in de smaak vielen van de

Pruisische autoriteiten. Hij weerlegt op zeer welsprekende wijze de stellingen van de

woordvoerder van de adel, maar is nog beter op dreef in zijn laatste bijdrage. Hij

veroordeelt bepaalde liberale elementen uit de raad. Zijn ondersteunen de persvrijheid

zoals het koord de gehangene. De liberale spreker had de persvrijheid gelijkgesteld

aan de vrijheid van handel. Zijn stelling luidde dat de “industrie van de persvrijheid” niet

kan worden uitgesloten van de vrijheid van nijverheid!

Marx laat zijn gedachten de vrije loop. Volgens hem heeft deze stelling het

voordeel duidelijk te zijn, want

Duitsers zijn uiteraard gehoorzaam, onderworpen en overdreven eerbiedig. Hoe

groot hun eerbied voor ideeën ook weze; ze verwezenlijken er geen. Ze wijden er een

cultus van bewondering aan; maar cultiveren ze niet20.

17 Op cit. pp. 46 – 48.

18 Op cit. pp. 36 en 63.

19 Op cit. p. 73.

20 Op. cit. pp. 75 – 76.

11

Ten allen prijze dient vermeden de persvrijheid gelijk te stellen met om het even

welke vrijheid van handel. De pers die zich verlaagt tot de rang van nijverheid is

ontrouw aan haar aard. Ze miskent het nobele van haar natuur en zwakt haar vrijheid

af. Marx citeert Béranger, die zong:

“Ik leef uitsluitend om liedjes te maken.

Monseigneur indien U mij van mijn plaats verwijdert.

Maak ik liedjes om te leven…”

Een dichter houdt op als dichter, wanneer de poëzie bestaansmiddel wordt.

In de eerste plaats schrijft de journalist niet om geld te verdienen.

De eerste vrijheid van de pers is geen industrie te zijn. Hij die, als schrijver, de

pers verlaagt tot bestaansmiddel verdient gestraft te worden. Voor het gebrek aan

interne vrijheid legt men hem een verbod van externe vrijheid op in de vorm van

censuur. Het is noodzakelijk dat de schrijver geld verdient om te kunnen leven en

schrijven. Drukken en uitgeven behoren tot de industrie. De journalisten staan er

volkomen los van.

Er was een voorstel om de journalisten die hun artikelen niet ondertekenen of

een schuilnaam aannemen te onderwerpen aan censuur.

De naam speelt echter geen rol in de persmisdrijven. In de eerst plaats wordt de

uitgever vervolgd. In tweede orde valt de anonieme schrijver of hij die een schuilnaam

aanneemt binnen de bevoegdheid van de rechtbanken.

Dit essay betreffende de persvrijheid dient opnieuw gelezen. De auteur besluit

met een fabel. Een turnleraar had een perfect systeem gevonden om de leerlingen het

springen aan te leren. Hij overspande een put met draden ten einde de leerlingen te

tonen hoe ver zij zich konden wagen. Beneden de draden was er de diepte. De eerste

leerling die probeerde te springen viel in de put. Hij is er nog niet uit.

De leraar was een Duitser, de naam van de leerling was Vrijheid…21

In de periode, als directeur, werd Marx geconfronteerd met twee problemen. Het

eerste was het sociale. Het tweede betrof de verhouding tussen staat en

gemeenschap. Het sociale vraagstuk kwam op de voorgrond naar aanleiding van de

debatten in de Rijnlandse raad over jachtmisdrijven, houtdiefstal en inbreuken tegen

het weiderecht.

21 Op. cit p. 88.

12

Deze zaken waren belangrijk in verband met verarming van de boeren22.

De nieuwe wetgeving vormde de laatste fase in de strijd van het ontluikende

kapitalisme tegen de grondvesten van het gemeenschappelijk eigendomsrecht over de

gronden. De raad wijzigde na vraag van de eigenaars overtreding in wanbedrijf

(diefstal). Marx concludeert als volgt: “De geringste aantasting van het eigendomsrecht

wordt diefstal; maar eigendom tast noodzakelijkerwijze de rechten van derden aan en

wordt dus diefstal.” Voor Marx is hoofdzakelijk belangrijk dat de staat zijn rol niet

vervult op een rationeel en moreel verantwoorde wijze. Het sociaal vraagstuk is met

uitsluitend juridische middelen onoplosbaar.

De raad vernedert de wetgevende macht. Het administratief gezag, de persoon

van de beschuldigde, de staatsgedachte en de bestrijding van de misdaad worden

gedegradeerd tot lage instrumenten van privaat belang. Eigen belang overheerst het

recht.

Voor de raad is de verdediging van de private belangen een doel op zich. De

raad treedt het recht met de voeten door deze handelswijze. Dit is echter het gevolg van

zijn werking. Het belang is van nature blind, ongeregeld en exclusief. Het staat buiten de

wet. Kan een institutie buiten de wet wetten stemmen? Indien men het eigen belang op

de troon van de wetgever plaatst, is het onbekwaam om wetten te maken zoals een

stomme met een enorme megafoon niet kan spreken23.

Eenvoudige diefstal van een weinig hout door uitgehongerde boeren is volgens

Marx de ontwikkeling van een conflict tussen twee klassen. (Deze van de

landeigenaars en deze van de landarbeiders.)

Marx slaagde er in de oplage van de Rheinische Zeitung te verhogen. Hij voerde

een uitputtende strijd tegen de steeds strengere censoren die door de regering in

Berlijn naar Keulen werden gestuurd. Begin januari 1843 verscheen een artikel tegen

Rusland. Op hetzelfde ogenblik protesteerde Nicolaas I in Berlijn tegen de

“onaanvaardbare aanvallen” van de Duitse liberale pers. De regering besliste de

Zeitung te verbieden met mogelijkheid onder verscherpte controle te verschijnen tot 31

maart ten einde de administratieve problemen op te lossen. Berlijn dacht er zelfs even

over de krant opnieuw te laten verschijnen wegens protest in het Rijnland. Dit werd

verhinderd door een rapport van de Pruisische ambassadeur in Sint- Petersburg. Hij

schreef na een ontmoeting me graag Nesselrode:

de vicekanselier maakte van de gelegenheid gebruik me te vragen of ik het

onwaardig artikel in de Rheinische Zeitung had gelezen.” Het betrof een artikel tegen

het Russische kabinet. “Hij had mij een nota overgemaakt betreffende de tendensen in

de Duitse pers. Ik antwoordde de graaf het artikel niet letterlijk te hebben gelezen, maar

22 Cfr. Cornu: Karl Marx, pp. 183 - 184. Het aantal gerechtelijke vervolgingen in Pruisen in 1836 bedroeg

200 000. Er waren 150 000 zaken voor houtdiefstal, jachtmisdrijven en schending van het weiderecht.

23Marx, Molitor, tome V, pp. 138 - 182

13

wel de weerlegging van enkele gelijkaardige artikelen in de staatskrant. Volgens deze

krant steunden deze artikelen op verouderde stellingen en bevatten ze geen redelijke

motieven. Deze weerlegging had de vicekanselier niet gelezen. Hij begreep niet waarom

een censor van mijn vorst dergelijke bijdrage had doorgelaten. Ze overtrof volgens hem

alles wat tot dan in de Duitse bladen tegen de tsaar was gepubliceerd. Hij voegde er

aan toe mij een exemplaar van de Rheinische Zeitung met het bewuste artikel over te

maken. Dit gebeurde dezelfde avond. Ik ben bijzonder tevreden heden avond.

Na mijn terugkeer van het patriottisch bal vind ik het nummer van 31 januari van

de staatskrant. Het vermeldt de beslissing van drie ministers van uw regering. houdende

het verschijningsverbod van de Rheinische Zeitung op 1 april. Ik zal dan ook mijn best

doen opdat graaf Nesselrode deze energieke maatregel zal waarderen. Heden avond

ontmoet ik hem op zijn verzoek. Ik maak U opmerkzaam op het feit dat de vicekanselier

mij verzekerde dat de tsaar de bewuste bijdrage niet kende gezien deze nog niet aan

hem werd voorgelegd24.

De Pruisische regering weigerde de delegaties van de aandeelhouders te

ontvangen. Ze wenste geen kennis te nemen van de tot haar gerichte verzoekschriften.

Op 18 maart nam Karl Marx ontslag omdat hij het door censor Wilhelm Saint- Paul

opgelegde regime niet meer kon verdragen. Het laatste nummer van de Rheinische

Zeitungverscheen op 31 maart. Tot op heden wist niemand dat ze omkwam onder de

slagen van autocraat Nicolaas I.

24 Dit document werd voor de eerste maal gepubliceerd door Nicolaevsky en Maenchen-Helfen in hun

Karl Marx. pp. 55 – 56.

14

HOOFDSTUK II

DE WEG NAAR HET SOCIALISME

In de lokalen van de Rheinische Zeitung vond de eerste ontmoeting tussen Marx

en Engels plaats. Tussen beiden ontstond geen onmiddellijk contact. Het was duidelijk

dat een vroegrijp en behoedzaam man zoals Marx geen lang intellectueel gesprek

wenste te voeren. Engels was echter erg gecharmeerd. Alhoewel hij in 1842 een

nieuweling was, stond hij reeds in contact met de revolutionaire kringen (meer bepaald

met de federatie van Justin von Weitling en met de “bevrijdingsbeweging” van de

gebroeders Bauer) We kennen het opgewekt gemoed van de jonge Engels. We

vermoeden het instinctief wantrouwen van Marx in het toenmalige Duitse socialisme.

Dit is de verklaring voor het feit dat het contact tussen beiden moeilijk tot stand kwam.

Het is echter geen formeel bewijs. De briefwisseling tussen de twee theoretici start in

oktober 1844. Daaruit kan niet worden afgeleid dat zij niet reeds vroeger

sympathiseerden. Uit de lectuur van Over de Toestand van de Arbeidersklasse in

Engeland blijkt dat sedert 1843 de zienswijzen van Marx en Engels grosso modo met

elkaar overeenstemden.

Engels werd door zijn vader naar Manchester gezonden voor de studie van de

textielnijverheid. Gedurende 21 maanden trachtte hij de geheimen van de Engelse

organisatie te ontrafelen op economisch- en sociaal vlak. Daar ontstond voor zijn

verder leven de haat tegen het kapitalisme.

Hij schrijft in zijn bemerkende stijl een opdracht aan de Engelse arbeiders:

Het belang van de tegenstrevende klasse is diametraal tegengesteld aan het

uwe. Zij beweert steeds het tegendeel en tracht ze te doen geloven dat zij oprecht

meeleeft met uw lot. Haar daden ontkennen dit. Wat ze ook nog beweren, is haar enig

doel zich te verrijken door uw werk, zolang ze het product kan verkopen. Ze laat U

verhongeren van zodra ze geen winst meer kan maken door indirecte handel in

menselijk vlees25”. Wie heeft als eerste de essentiële elementen van het latere

marxisme opgemerkt? Was het Karl Marx of Friedrich Engels? De vraag is niet

overbodig; maar historisch zonder belang. We geloven dat Friedrich Engels een

revolutionaire eenheidsvisie had. De doeleinden die hij formuleerde werden beschreven

door Marx. Het was Engels die Marx leidde waar schematisering, synthese en

vulgarisatie. Engels schreef reeds in oktober 1844 aan Marx:

Onze vrienden zijn zeer actief; maar ze missen de noodzakelijke basis. Zolang er

geen historische en logische ontwikkeling is van onze stellingen steunende op de

huidige opvatting en op de geschiedenis. Zolang wij niet hebben aangetoond dat het

25Fr. Engels: La situation des classes laborieuses en Angleterre, pp. XLIV et XLV.

15

ene het gevolg is van het andere (er zijn enkele brochures nodig) zal elke agitatie

onbewust zijn en in de meeste gevallen in het duister tasten.26

Later in het woord vooraf tot de Kritiek van de politieke Economie spreekt Marx over de

vruchtbare periode in 1845. Hij woonde toen met Engels in Brussel: “Wij wensten onze

oude filosofische theorieën te vernietigen.” De meesten die Marx gelezen hebben (o.a.

E. Vandervelde) geloven dat Marx hier alleen zichzelf bedoelde. Hij herinnerde het feit

dat de Manuscripten van de Duitse Ideologie en van de Kritiek van de post-

Hegeliaanse Wijsbegeerteaan de kritiek van de “knagende muizen” werden

overgelaten. “Wij nemen gemakkelijker afstand van het handschrift in de mate dat wij

ons voornaamste doel bereikt hebben. Wij zien klaar in onszelf” Uit onze studie blijkt

echter dat Engels een grote invloed uitoefende op zijn vriend op gebied van

verduidelijking, precisering en verspreiding.

Waartoe zou het dienen in zo een belangrijk werk, de individuele inbreng van

beiden naar voor te brengen? Wanneer de gelegenheid zich voordoet, gaan we ertoe

over ten illustratieve titel. We weten dat Engels een stap opzij zette voor Marx. Hij liet

teksten publiceren met de naam van Marx. Vandaag is het duidelijk dat ze alleen door

Engels werden samengesteld.

De wetenschappelijke verdienste van de auteurs van het Communistisch

Manifest is zeer groot. Een aantal details dienen besproken gezien hun opvatting op

zodanige wijze de politieke en filosofische geschiedenis van alle tijden kenmerkt.

De vraag dient gesteld welke filosofische stelling Marx innam toen Engels zijn

sterke ordewoorden lanceerde in zijn artikels en in zijn studie over het Engels

proletariaat. Voor hem is de klassenstrijd onvervangbaar. In zijn woord vooraf stelt hij:

“Er is geen enkele Duitse socialistische of communistische theoreticus die niet tot het

communisme is gekomen via Feuerbach en het verdwijnen van de Hegeliaanse

speculatie. Het zijn wij, Duitsers, die de feiten in deze kwestie moeten kennen27.” Een

gelukkig toeval zorgde ervoor dat Marx zijn economisch en filosofisch Manuscript en

het eerste deel van de “Duitse Ideologie”28 opstelde, terwijl Engels ter plaatse de

miserie van de Engelse arbeiders bestudeerde. Zo kunnen we beiden volgen in de

uitdrukking van hun gedachten en hun evolutie kennen. We stellen tevens de

theoretische en praktische eenheid vast die zal leiden in 1847 tot het Communistisch

Manifest Hier volgt een zeer eigenaardige vaststelling. Marx, als jong filosoof, stamde

uit een comfortabele burgerlijke familie. Hij werd opgevoed in een traditionele

Pruisische kring binnen de wereld van het recht. Gedurende jaren was hij bezig met de

vergelijkende studie van Democritos en Epicuros. Hij kwam tot het socialisme uit een

zuiver filosofische reactie tegen Hegel steunende op de Hegeliaanse dialectiek.

26Marx: Gesamtausgabe, III, p. 2

27 Friedrich Engels, op. cit., p. XLIX. Het betreft de werkelijke toestand van de arbeidersklasse.

28Marx Gesamtausgabe, I 3 of in de onvolledige versie Marx: Oeuvres philosophiques, traduction Molitor,

tome VI, Paris, 1937.

16

Nog merkwaardiger is de agitatie van de elite van het Franse utopische

socialisme (Fourier, Cabet, Babeuf en Saint-Simon) tegen de toekomstige auteur van

Das Kapitaal” Deze leidde tot vurige verontwaardiging bij Engels en bij de post-

Hegeliaanse tendens rond Feuerbach. Engels zag duidelijk, logisch en met

buitengewone zekerheid in dat de sociale revolutie zal ontstaan uit de ontwikkeling van

het kapitalisme. Begin 1844 toonde hij in de Frans-Duitse jaarboeken aan dat het

kapitalisme zou ineenstorten door de ontwikkeling van zijn interne logica (de oneindige

stijging van de productie zonder oog voor de consumptie) Hier ontstaat de crisis met

als gevolg de armoede voor de arbeidersklasse. Malthus vergist zich door te stellen dat

deze het gevolg is van de stijging van de bevolking. De productie moet georganiseerd

worden door afschaffing van privaat eigendomsrecht en mededinging. Dit is de taak

van het socialisme.

Voor de eerste maal onderstreept de jonge Engels de wet van de kapitalistische

concentratie.

In normale omstandigheden behandelen het grootkapitaal en de grote eigenaars

het kleine kapitaal en de kleine landeigendom volgens de wet van de sterkste.

Centralisatie van eigendom is, zoals alle andere wetten, een wet eigen aan het privaat

eigendom. De middenklasse zal verdwijnen, tot de wereld verdeeld is in miljonairs en

armen en in grootgrondeigenaars en arme dagloners29.

In dezelfde bijdrage verschijnt een uiteenzetting “avant la lettre” van de

meerwaarde theorie. Door het feit dat handel gebaseerd is op winst leidt concurrentie

tot legale diefstal. De waarde stemt niet overeen met de prijs. In de plaats dat de

waarde de prijs regelt, wordt ze bepaald door de prijs. Deze is vastgelegd door de

mededinging en de productiekosten. Die bevatten niet alleen de vergoeding van de

arbeid maar ook van het kapitaal. Het kapitaal is niets anders dan geaccumuleerde

arbeid. Door intrest en winst ontstaat de tegenstelling tussen kapitaal en arbeid. Het

kapitaal ontneemt de arbeider de vrucht van zijn werk. De arbeider, die slechts een

loon ontvangt wordt als koopwaar onderworpen aan de wet van vraag en aanbod30.

Engels schreef rapporten over de demoraliserende gevolgen van de

industrialisatie in Engeland. Daardoor kwam Marx enerzijds tot beter inzicht. Anderzijds

werd hij erdoor gestimuleerd.

Het taalgebruik bij Engels is direct en brutaal. Hij nagelt het egoïsme van de

liberale burgerij aan de schandpaal. Voor deze is er niets in de wereld dat er niet

uitsluitend is met het oog op geld. Ze leeft uitsluitend om geld te verdienen. Voor haar

bestaat het geluk in vlug rijk worden. Ze kent geen andere prijs dan deze van het

29 Friedrich Engels, Oeuvres complètes, tome II, pp. 401-402.

30 Cfr. een excellente analyse van de jeugdwerken van Engels in A. Cornu: Karl Marx, Paris, Alcan,

1934.

17

verlies van geld. Door de hebzucht en de liefde voor het geld is zuiver menselijke

waardering onmogelijk.

Engels wees een Engelse industrieel op de verwerpelijke toestand van de

arbeiderswoningen. Het antwoord was: “Nochtans wordt hier veel geld verdiend en

verder nog een goede dag meneer”

Om de scherpe kracht van het marxisme van bij het ontstaan te begrijpen wordt

het werk van Engels gelezen. Ook de jeugdwerken van Marx dienen geraadpleegd om

te weten welke menselijke tederheid en diepe aspiratie van sociale vooruitgang in de

gecondenseerde en gepopulariseerde doctrine van het Communistisch Manifest

besloten ligt. De paradox doet niet ter zake. Het is niet de bedoeling Karl Marx aan de

lezer voor te stellen als filantroop, goed mens en beoefenaar van de liefdadigheid. Te

midden van alle onzin is het een marxist toegestaan terug te keren naar de bronnen. Er

is geen doctrine met meer morele aspiraties dan de marxistische wijsbegeerte vanaf

1844. Het marxistisch materialisme zou uitsluitend deterministisch en rationalistisch

zijn. In zijn zwaarwichtige en weinig scrupuleuze beschrijving, typisch bij al de

theoretici van nationaalsocialistische strekking, is dit de stelling van H. De Man31.

In de stijl van De Man verloopt het zo: “Het marxisme bestaat erin het principe

van de mechanische causaliteit, zoals het tot uitdrukking komt in de techniek, over te

brengen naar de interpretatie van psychische feiten. Vertrekkende van de

rationalistische methode “ziet het in de rationele gedachte, door de hedendaagse

psychologie beschouwd als een louter regelende en remmende functie van het

psychische leven, de essentie van al het menselijke willen en van de sociale

verandering32

Volgens De Man “blijft het marxisme in de socialistische arbeidersbeweging

uitsluitend leven in de vorm van emotionele waarde, affectief symbool en instinctieve

drijfveer. Het is er uit gewoonte in het sociaal verlangen als actiemiddel in de principes

en programma’s.33” Volgens welk psychologisch proces komt een cultureel hoogstaand

iemand, ondanks zijn grondige kennis van het marxisme, er toe dit laatste te

beschuldigen van fundamentele vergissingen? Is het zijn gebrek aan revolutionaire

zin? De Man wist zeer goed dat de fouten te vinden waren bij het niet-marxistisch

reformisme. Als reformist is hij, binnen de arbeidersbeweging een product van het

kleinburgerlijke amateurisme. Hij was gedreven door ambitie en ontgoocheld door het

leven. Gematigde revolutionairen zoals Guesde, Jaurès en Vandervelde bleven

gedurende hun ganse leven, gewijd aan de socialistische zaak zonder eigenbelang,

trouw aan de fundamentele marxistische waarheden.

31 Stellingname verwijzend naar P.H. Spaak en H. De Man; Socialisme national ou national-socialisme?

32Henri De Man: Au delà du marxisme, p. 278.

33 Henri De Man: Op. cit., p. 16.

18

Ze verlangden, net als Karl Marx, naar gerechtigheid en solidariteit. Ze

bestreden de afwijkende totalitaire en de travaillistische tendensen. Deze spelen heden

nog een rol in het lijden van het Westerse socialisme34. Zijn intellectuele vorming dreef

Marx naar een comfortabel idealisme en naar een utopische opvatting over de sociale

vooruitgang. Indien hij dit had gewenst was hij de grootste conformistische wijsgeer in

de 19e eeuw. Hegel beheerste het volledige Duitse universitair onderwijs. Volgens hem

zou de bevrijding van de mens, in laatste instantie, verwezenlijkt worden door een

zuiver spirituele en individuele opgang. In elk van haar fasen start de stijgende

menselijke vrijheid met de overgang in haar tegengestelde. Zo vindt ze zich terug met

een nieuwe volheid of volgens Reinach “een wezen wordt wat het niet was door zijn

tegengestelde dat er uit vertrok op te slorpen35. Alhoewel doordrongen van de

opvattingen van Hegel had Karl Marx de moed zich los te maken uit de omringende

sfeer. Binnen deze sfeer trachtte men de werkelijkheid vast te leggen door redenering.

Het was de grote verdienste voor een student te reageren op het tijdstip toen de glorie

van Hegel het hoogtepunt bereikte.

Marx leed in de eerste plaats door morele verstikking als gevolg van de professorale

misvorming door zijn meester. Volgens Taine leidt deze tot “men rolt doorheen het Zijn

en het Niets, de Verandering, de Grens en de Essentie de borst ingedrukt, niet

wetende of men ooit vaste grond en de aarde weervindt.”

Later worden Hegel en Fichte, door een vervalsing van hun denken, de

geestelijke steun van het Duitse monarchisme, het imperialisme en de oorlogszucht.

De Pruisische aanhangers maakten op tendentieuze wijze misbruik van de filosofische

opvatting van Hegel. De essentie was dat de algemene wil gebaseerd op het algemeen

nut, leidt tot de beknotting van het individu ten voordele van de maatschappij. De mens

geestelijk bevrijden zal leiden tot het volledig aanvaarden van het feit dat de zaken op

rationele wijze verbonden zijn. Marx valt de meester niet af. Op 19-jarige leeftijd

spreekt hij reeds over “de groteske en rotsachtige melodie” van Hegel36. Hij verlangt

ook naar de bevrijding van de mens. Marx stelt echter vast dat deze slechts mogelijk is

door materiële en sociale verandering. Hij wil alle werkende mensen verheffen tot de

rang van echte arbeiders in een maatschappij die een ware gemeenschap vormt37.

Marx staat ook onder invloed van Feuerbach. Deze laatste is de leider van de

linkse Hegelianen. Zijn beroemde thesis luidt: het is niet God die de mens heeft

geschapen, het is niet het idee dat het wezen bepaalt. God is slechts het product van

de mens. Het menselijk wezen dat God vereert, vervreemdt van zijn natuur. Wat het

34 Cfr. L’homme est révolutionnaire de G. Izard. Hij lacht met de “klerikalen van het marxisme”, maar

spreekt over Marx zonder hem te kennen.

35 Salomon Reinach: Histoire des Philosophies, tome III, p. 60.

36Marx: Oeuvres Philosophiques, Traduction Molitor, tome IV, p. 10.

37 Zie in L’Emancipation humaine d’après Karl Marx par l’abbé Grégoire, Prof. à l’Université de Louvain,

Ed. Elvé, 1939.

19

denkt de Heer te zijn, is de Mensheid. Door alles wat hij van zichzelf in het idee van

God heeft gelegd weg te nemen, zal de mens erin slagen te leven volgens zijn ware

aard. Marx komt langs zuiver filosofische en ethisch-antropologische wegen tot de

tegenstelling tussen kapitaal en arbeid.

Hij steunt daarbij op de dialectische opvatting over de geschiedenis van Hegel.

In de tweede plaats gaat hij uit van de enerzijds sentimentele en anderzijds

atheïstische filosofie van Feuerbach.

Marx bevestigt het wetenschappelijk socialisme door de klassieke filosofische

redenering zoals Pascal de moeilijkste algebraïsche problemen oplost door zuiver

rekenkundige redenering. Door de praktische leiding van Engels wordt Marx

gedwongen zijn oorspronkelijke doctrine te herdenken. Hij bewaart steeds het gevoel

dat de eenvoudige ontkenning van de kapitalistische maatschappij niet het socialisme

is. Marx weet dat de mens niet de homo economicus is, alhoewel velen hem ten

onrechte verdenken dat dit zijn droom was.

Wat weten we over de ontwikkeling van het denken bij Marx begin 1844?

Wij hebben Marx verlaten einde maart 1843. Hij was ontgoocheld en gekwetst

door het verbod van de Rheinische Zeitung. Hij verwerft nochtans professionele

meerwaarde en politieke verrijking. Zijn geest is in vervoering. Hij wijkt nochtans nooit

af van de weg van het juiste midden. Het merkwaardigst in zijn persoonlijkheid is de

mogelijkheid dichter bij het ware te komen. Ondanks zijn intellectuele vermetelheid

neemt hij zonder aarzeling afstand van alles wat vals is, zelfs wanneer het redelijk

schijnt.

Naarmate de objectieve onderzoeker dieper in het denken van Marx

binnendringt, begrijpt hij diens onweerstaanbare aantrekkingskracht. Zelfs mensen van

niveau, zoals Friedrich Engels achten zich gelukkig aan hem ondergeschikt te zijn.

Deze laatste maakte zijn ontdekkingen aan hem over en vond het rechtvaardig dat de

verdienste hem toekwam.

Na de episode van de Rheinische Zeitung ontstond er een diepe breuk tussen

Marx en zijn vrienden van de groep Bauer. Door hun passie voor overdreven dialectiek

vervielen de “Bevrijders” in negatieve kritiek zonder enig contact met de sociale

werkelijkheid. Deze werd door Marx als steriel bestempeld. Gedurende dezelfde

periode maakt Marx kennis met de geschriften van Weitling. Hij was de leider van de

“Federatie der Rechtvaardigen” en de ware stichter van het revolutionair communisme

in Duitsland. Door zijn buitengewone gaven stelde Marx onmiddellijk de

tekortkomingen in het systeem van Weitling vast. Deze vergist zich in het probleem

betreffende de oorzaken van de kapitalistische gebreken. Hij bezat geen

cultuurhistorische kennis en was onwetend op economisch vlak. In zake de

fundamentele mogelijkheden voor het ontstaan van een socialistische samenleving zat

hij op een dwaalspoor. Karl Marx ging koppig verder met zijn synthese van de sociale

kritiek ondanks vooroordelen, illusies en misverstanden. Dit betrof vooral de

“afwijkingen” van de neo-Hegelianen en van de utopisten in de “Federatie der

Rechtvaardigen”.

20

Als jong burgerlijk intellectueel (op 25-jarige leeftijd) bezat Marx op theoretisch

vlak een diepe wijsheid en een instinctieve kennis van de realiteit. Deze zal later tot de

glorie van Lenin en Stalin leiden38.

Sedert 19 juni 1843 was Marx verenigd met zijn verloofde. Hij bracht het grootste

deel van het jaar door met de opstelling van de “Kritiek van de Wijsbegeerte van het

Recht bij Hegel39”. Hier bleek zijn nieuwe intellectuele sympathie voor Feuerbach. Hij

sprak er over als volgt met Ruge: “Ik neem afstand van Feuerbach wegens zijn

overdreven belang voor de natuur en zijn te geringe aandacht voor de politiek. Het is

nochtans door zich te verbinden met de politiek dat de huidige wijsbegeerte zich kan

realiseren40.”

Marx nam als leidmotief voor de realisatie van de wijsbegeerte haar

afschaffing41. Hij verplaatste het probleem van het humanisme van het zuiver

wijsgerige naar het politieke- en sociale domein. De gevestigde orde, zoals door Hegel

vastgesteld, werd omvergeworpen. Hij maakt het volk tot hoofdzaak. De staat werd

bijzaak.

38 Cfr. Landshut en Mayer, tome IV, p. XV: “Degene die de intieme stroming waarbinnen het werk en het

denken in de jeugdwerken van Marx tot stand kwam en die doorheen gans zijn werk loopt, niet gevat heeft zal er niet in slagen het marxisme te begrijpen”.

39 Molitor, tome IV, met als titel “Kritiek van de Wijsbegeerte van de Staat bij Hegel”.

40Marx: Gesanmtausgabe, tome I, 2, p. 308.

41 Molitor, tome IV, p. XXXV.

21

HOOFDSTUK III

DE MENSELIJKE EMANCIPATIE

De Kritiek van de Wijsbegeerte van het Recht is het laatste idealistisch werk van Karl

Marx. Onmiddellijk nadien in het Joodse Vraagstuk in maart 1844 is het zuiver sociale

overheersend. Het verscheen in de Frans-Duitse jaarboeken Hij duidt aan dat

religieuze- en politieke emancipatie slechts gedeeltelijk is. Geen van beide leidt tot de

fundamentele hervorming van de maatschappij.

De Jaarboeken waren de verwezenlijking van een groot project van Ruge en

Froebel. Het was hun ambitie alle talentrijke democraten te verenigen (Marx, Engels,

Hess, Bakoenin, H.Heine, Herwegh, Lamennais, Louis Blanc, Lamartine, Proudhon,

Leroux, Cabet en Victor Considérant) De Fransen zochten uitvluchten. De

geestingesteldheid van deze periode kwam het best tot uiting door de door hen

ingeroepen redenen. Lamennais bedacht Ruge met een lange uiteenzetting over de

metafysica. Louis Blanc gaf een sermoen over het atheïsme en het klerikalisme.

Lamartine die aanvankelijk sprak over een “subliem en heilig idee” vond het wreed ooit

te hebben meegewerkt aan dergelijke revolutionaire onderneming. Proudhon was niet

in Parijs. Leroux werkte aan de uitvinding van een drukmachine. Cabet verweet Ruge

geen aanhanger te zijn van het Icarisch communisme. Considérant wenste zijn

toevlucht te zoeken tot geweld…

Gedurende enkele weken was het de bedoeling dat de jaarboeken in Brussel

zouden verschijnen. Arnold Ruge vertelde er uitgebreid over in een brief aan Marx op

11 augustus 1843.

Brussel is verder verwijderd van het Duitse leven dan Parijs. Hier (in Parijs)

hebben wij alle dagbladen en boeken. Er zijn 85.000 Duitsers. Met betrekking tot de

pers is er in Brussel meer vrijheid dan in Parijs. Alles wat ons treft in Parijs (de

septemberdecreten en de waarborgen) is niet van toepassing in Brussel. De Brusselse

pers is absoluut vrij. De ideeën zijn echter achterlijk. Het is zo erg dat er in Brussel geen

liberaal dagblad verschijnt (a fortiori geen democratisch) Er zouden daarvoor geen

lezers zijn42….

Uiteindelijk viel de keuze op Parijs. Marx vestigde zich er in oktober 184343. Hij

nam deel aan de onderhandelingen met een aantal medewerkers. Hij bemiddelde

onder meer bij Feuerbach. Deze weigerde mee te werken. Bakoenin werd in

Zwitserland van stad tot stad vervolgd door zijn samenwerking met Weitling. Hij dacht

meer aan zijn vrijheid dan aan publiceren.

42Marx: Gesamtausgabe, tome I, 2, p. 313.

43Hij woonde er in de Rue Vaneau, 38. In hetzelfde huis woonden Ruge en Dr Maurer. Door hen maakte

hij kennis met zijn goede vriend H.Heine.

22

Het bestaan van de Frans-Duitse jaarboeken was van korte duur. In de eerste

plaats beschikte men niet over financiële middelen. Er waren meningsverschillen

tussen de stichters van het communisme en de breuk tussen Marx en Ruge. Er

verscheen één dubbelnummer in maart 1844. Het is belangrijk voor de geschiedenis

van de socialistische idee, wegens de door Marx gepubliceerde essays.44

De medewerking van Engels aan het enige nummer was ook belangrijk. Hij had

reeds geschreven in de Rheinische Zeitungen publiceerde 4 brieven uit Engeland in de

Républicain Suisse van Froebel. Hij maakte aan Ruge 2 studies over. (Betreffende de

toestand van de arbeidersklasse en Over de kritiek van de politieke economie)45.

Wij verwezen reeds naar de schets waar Engels aanduidt, hoe het communisme

ontstaat uit de evolutie van het kapitalistisch systeem. Dit document met het Manifest

en de Duitse Ideologie is één van de belangrijkste in de marxistische literatuur vóór

1848. Het is de definitieve aansluiting van Engels bij het communisme via een zuiver

economische en sociale kritiek op de gevolgen van de kapitalistische evolutie. Marx

daartegenover is overtuigd door zijn filosofische en politieke analyse van de staat.

De Pruisische regering slaagde er niet in de Jaarboeken te verbieden door

Guizot, Frans minister van binnenlandse zaken tot 1848. De invoer in Pruisen werd

verboden. Bij het overschrijden van de grens dienden Ruge, Marx, Heine en Bernays

aangehouden: “De publicatie bevat verscheidene misdadige passages en misdaden

zoals hoogverraad en majesteitsschennis”46.

Dit verklaart waarom Marx in Parijs bleef. Hij nam de gelegenheid te baat om zijn

Economisch en Filosofisch Manuscript af te ronden. Dit wordt verder in detail

besproken. Het is de laatste uitdrukking van het marxistisch denken vóór de

bestendige samenwerking tussen Marx en Engels. Het wordt voor de eerste maal

vermeld in 1931. (Opgesteld in Parijs in februari tot augustus 1844.) Het verscheen

voor de eerste maal in het Frans in 1937.

Dit moeilijk leesbaar werk werd voor de eerste maal volledig samengesteld door

M.D.Rjazanov (directeur van het Marx-Engels-Lenin instituut te Moskou).

Marx vraagt zich in de eerste plaats af wat de mens is. Hij vergelijkt deze met het

dier, dat ageert in functie van onmiddellijk nut. Dit gebeurt op een mechanische en

gebiedende wijze als verlengstuk van de natuur. Het dier produceert op unilaterale

wijze. “De mens produceert zelfs wanneer hij bevrijd is van fysische noodzaak. Hij

produceert slechts wanneer hij bevrijd is van de behoefte. Het dier brengt enkel

zichzelf voort, de mens de volledige natuur. Het product van het dier behoort

rechtstreeks tot zijn fysisch lichaam. De mens daarentegen heeft een vrije verhouding

44De jaarboeken brachten Marx in contact met verschillende Franse socialisten. In maart 1844 nam hij

met Ruge en Bernays deel aan een banket in het kader van de ontwikkeling van de democratische propaganda.

45Friedrich Engels: Oeuvres complètes, tome III.

46A. Cornu, op.cit., p. 300.

23

tot zijn product… De mens maakt van zijn vitale activiteit een object van zijn wil en zijn

geweten… De bewust vrije activiteit is het specifiek kenmerk van de mens”.47

De mens beschikt over de mogelijkheid de zaken te leren kennen volgens hun

fundamentele kenmerken. Daardoor verwerft hij nieuwsgierigheid. Hij verwijdert zich

oneindig ver van de onmiddellijke behoefte. Hij beschikt in tegenstelling tot het dier

over zelfbewustzijn en over onderscheid met de natuur. Hij kan van zijn werk genieten.

M.F. Grégoire merkt zeer juist op dat de mogelijkheid tot het nastreven van een

doel, het kenmerk is volgens welk Marx later in Das Kapital de mens zal definiëren.

Voor de jonge filosoof is de “bewuste vrije activiteit het specifieke kenmerk van de

mens”.

De mensen zijn bestemd elkaar onderling te vermenselijken door tussenkomst

van de natuur. Deze wordt op haar beurt door de mens gehumaniseerd. De mens is

slechts mens als sociaal wezen. De geschiedenis ageert als schepper van het sociaal

verband. De arbeid verloopt in dezelfde richting als de natuur. Het menselijke karakter

van de natuur bestaat uitsluitend voor de sociale mens. Het is alleen binnen de

maatschappij dat de natuurhet fundament is van het menselijk bestaan. Het is

uitsluitend door dat het natuurlijk bestaan van de mens menselijk leven wordt en dat de

natuur voor hem mens is geworden. In de maatschappij wordt de mens één met de

natuur.48”

De mens is een intelligente, vrije en vooral sociale producent. Hij is tevens één

met de natuur en in harmonie met zichzelf.

Sommigen vinden dat de uitdrukking van het menselijk ideaal door Marx te

intellectualistisch is. Dat deze tederheid en warmte mist. In het Manuscript staat

nochtans volgende romantisch-sentimentele passage: “Wanneer de communistische

arbeiders vergaderen is hun eerste doel de doctrine, de propaganda,… Terzelfder tijd

ontwaakt daardoor bij hen een nieuwe behoefte. Deze bestaat in de omgang met hun

gelijken.” Wat een middel leek is een doel geworden.49 De merkwaardige resultaten

van deze praktische overweging vindt men in de vergaderingen van de Franse

communistische arbeiders. De band die hen verenigt is niet deze van het eten, het

drinken en het roken. De vereniging binnen hun kring is voor hen voldoende. Het doel

van de vereniging is niet de conversatie. De menselijke broederlijkheid is voor hen

waarheid en geen holle slagzin. Alle schoonheid van de menselijke natuur wordt door

hun verharde aangezichten uitgestraald.50 Wij bespreken het hoofdstuk over de

vervreemding van de arbeid door het privaat eigendom.

47Marx: Gesamtausgabe, tome I, 3, pp. 87-88.

48 Marx - Molitor, tome VI, p. 26 of Marx: Gesamtausgabe, tome I, 3, p. 116.

49 Verwijzing naar H. De Man die een formule van Marx verdraait: “Het doel is alles, maar het doel is de

beweging.”

50Marx - Molitor, tome IV, p. 64.

24

De mens is door de natuur bestemd om vrij te produceren, maar hij wordt brutaal

vervreemd van het product van zijn arbeid. “Hoe grootser de vreemde wereld die de

arbeider creëert, hoe meer ontdaan hij wordt van zijn innerlijke wereld” Op deze wijze

is “de verwerkelijking van de arbeid zijn ontwerkelijking” Deze toestand is het

essentiële product van het kapitalisme dat de arbeider verarmt en hem vervreemdt van

zijn werk Karl Marx stelt vast dat “de devaluatie van de wereld van de mensen vordert

in rechtstreeks verband met de waardering van de zaken”51. Deze toestand is

onsamenhangend, hij verkracht de aard van de zaken en is biologisch abnormaal. Het

is een gevoelig drama en een sociaal conflict.

De mens is door de natuur bestemd om te genieten van het zicht en van het

gebruik van zijn werk.

Hij wordt echter brutaal verwijderd van zijn arbeid. De arbeider vindt niet langer

werk buiten de werkplaats. Hij voelt zich dan uitsluitend thuis buiten zijn werk. Zijn

zwoegen is niet langer spontaan en vrijwillig. Het wordt gedwongen. Arbeid is niet meer

de bevrediging van een behoefte. Ze wordt een middel om behoeften te bevredigen.

Door gedwongen arbeid voelt de mens zich niet meer vrij in zijn dierlijke functies. Hij

voelt zich een dier in de edelste menselijke functies. Zo werkt de arbeider aan zijn

eigen ondergang. De onderwerping van de arbeid aan het kapitaal leidt tot de

onderwerping van de arbeidersklasse aan de klasse van het kapitaal.

De technische vooruitgang herleidt de arbeider tot aanhangsel van de machine.

De kapitalist ontneemt de arbeider elke mogelijkheid tot opgang (Karl Marx later in Das

Kapital.)52 In het Manuscripten de Ideologie legt Marx vooraf de nadruk op het

onoverbrugbaar algemeen niveauverschil tussen de aard van de bezigheden van de

verschillende sociale klassen (intellectuele bezigheden voor de ene, zuiver materiële

voor de andere).

Arbeidsverdeling en privaateigendom zijn identieke uitdrukkingen: in het ene

geval in verhouding tot de activiteit, in het andere in verhouding tot het product van de

arbeid. Met de verdeling van de arbeid ontstaat bovendien en terzelfder tijd de

tegenstelling tussen het individu (of de familie) en het gemeenschappelijk belang van

allen die tot elkaar in verhouding staan. Het gemeenschappelijk belang bestaat niet

alleen in voorstelling maar ook in realiteit. Het is het feit dat de individuen tussen

dewelke de arbeid wordt verdeeld, onderling van elkaar afhankelijk zijn53.” Op materieel-

en spiritueel vlak is de scheiding tussen stad en platteland de hoogste vorm van

arbeidsverdeling. De tegenstelling stad versus platteland kan uitsluitend bestaan in het

51Marx: Gesamtausgabe, tome I, 3, p. 82.

52De jonge historische school ziet in arbeidsverdeling en specialisatie een nieuw verschijnsel. Dit zou

Marx niet gezien hebben of hij zou de diepgang ervan niet begrepen hebben. Het volstaat Das Kapital te lezen om overtuigd te zijn van het tegengestelde.

53Marx - Molitor, Deutsche Ideologie, tome VI, pp. 172-173.

25

kader van het privaateigendom. De afschaffing van deze tegenstelling is een van de

eerste voorwaarden voor het ontstaan van het communisme.54

De basis van de sociale klasse die steunt op het privaateigendom heeft de

neiging autonoom te worden ten opzichte van de individuen. “Dezen beschouwen hun

bestaansvoorwaarden als voorbestemd en hun plaats en persoonlijke ontwikkeling als

toegewezen door hun klasse. Het is hetzelfde fenomeen als dat van de onderschikking

van de individuen aan de arbeidsverdeling.”55

De levensvoorwaarden van de proletariër worden toeval. Hij heeft als individu

geen controle. “Geen enkele sociale organisatie kan hem controle geven56.”

In het kapitalistisch systeem is er geen eenheid boven noch binnen de klassen.

“Individuen vormen slechts een klasse in de mate dat ze een gemeenschappelijke strijd

steunen tegen een andere klasse. Voor het overige staan ze als vijanden tegenover

elkaar in de concurrentie.”57

Deze stellingen geven een antwoord op de kritiek van de tegenstanders. Ze

concluderen dat het marxisme morele diepgang mist in zijn analyse van de

maatschappij “door een overdreven reactie op de overdreven orthodoxie.58

De wereldeconomie domineert allen. (kapitalisten en arbeiders) Ze wordt niet

georganiseerd en gedomineerd door de mensen. Ze ontsnapt hen. Door wanordelijk

initiatief leidt het kapitalistisch systeem tot onderwerping van de mens aan de zaken.

Het komt in de plaats van de echte vrijheid. Deze is een geconcentreerd en vrijwillige

arbeidsverdeling in alle deelgebieden van de economie. Ze is eveneens een rationele

en spontane samenwerking die de heerschappij van de mens over de

productiemiddelen verzekert.59

Hoe uitgebreider de studie van het menselijk denken, hoe groter de vaststelling

dat in verschillende domeinen de mensen nog discussiëren over de toepassing van

oplossingen die een eeuw geleden reeds bestonden. Het probleem van de sanctie in

het internationaal publiekrecht en de noodzaak van een leger in dienst van het

volkenrecht kwamen reeds aan bod tijdens het Internationaal Congres voor de Vrede in

Brussel in 1848. Geen enkele staatsman die deelnam aan de Conferentie van San

Francisco wist het. Deze ideeën gingen zelfs verder terug in de geschiedenis (tot Saint-

Simon en priester Saint-Pierre). Hoeveel economisten aanwezig tijdens de Conferentie

54Op. cit. pp. 201-202.

55 Op. cit. pp. 224-225.

56Op. cit. p. 228.

57 Op. cit. p. 224.

58E. Vandervelde: Etudes marxistes, Eglantier, 1930, p. 9.

59F. Grégoire, op. cit. p. 23.

26

van Brettonwoods hadden de profetische beschouwingen van Marx over de

internationale handel gelezen.

Marx schrijft over het ontbreken van een internationale regelgeving van de

productie.

Handel is niets anders dan het ruilen van producten tussen verschillende

individuen en landen. Deze domineert de hele wereld door het verband tussen vraag en

aanbod. Volgens de woorden van een Engels economist zweeft deze toestand over de

aarde zoals het fatum in de oudheid. Door een onzichtbare hand verdeelt hij over de

mensen geluk en tegenspoed. Hij laat volkeren ontstaan en verdwijnen. Het einde van

het privaateigendom en de opkomst van de communistische reglementering van de

productie betekent het opheffen van de afstand tussen de mens en het product van zijn

werk en van de macht van de wet van vraag en aanbod. De mensen beheersen

opnieuw de ruil, de productie en de wijze waarop zij hun onderlinge verhoudingen

regelen.60

De omvorming van de nationale- en universele geschiedenis is geen louter

abstracte daad van zelfbewustzijn of van een metafysisch fantoom. Het is een

empirisch aantoonbaar feit. “De omvorming van individuele in universele activiteit

onderwerpt de mensen steeds meer aan een vreemde en massieve macht. Deze is in

laatste instantie de wereldmarkt”.61

“De ware geestelijke rijkdom van het individu is geheel bepaald door de grootte

van zijn echte kwaliteiten”. De onderwerping van de mens aan een vreemde macht is

strijdig met de menselijke waardigheid. Ze veroorzaakt een slechte verdeling van de

individuele taken. De verdeling binnen het kapitalisme is bepaald door het bestaan van

sociale klassen, door de anarchie van de concurrentie en door de ongecontroleerde

bewegingen van de wereldmarkt. Ieder mens dient echter binnen de maatschappij een

taak te vervullen die overeenstemt met zijn bekwaamheden. Hij moet gemakkelijk van

de ene naar de andere taak kunnen overschakelen. Daartoe is een systeem vereist dat

de wereldproductie controleert. Rationele ordening zorgt voor de ontplooiing van alle

arbeiders.

Zo lang de arbeidsverdeling geen gevolg is van de universele consensus en

zolang de activiteit niet op natuurlijke maar op dwingende wijze wordt bepaald, zal de

eigendaad van de mens niet door hem gedomineerd worden.

Het is een vreemde macht die hem veroordeelt. Bij het ontstaan van

arbeidsverdeling heeft iedereen zijn bepaalde, gedetermineerde en exclusieve

activiteitskring. Hij kan er niet aan ontkomen. De ene mens is jager, de andere is visser.

60Marx - Molitor, tome VI, p. 178.

61 Op. cit., pp. 180-181.

27

Er zijn ontwerpers en critici. Zij zitten allen aan hun taak vast, ten einde hun

bestaansmiddelen niet te verliezen.”62

De vrijheid binnen het kapitalistisch systeem stemt de facto overeen met de

heerschappij van de blinde willekeur. Deze wordt door de mens uitgeoefend midden de

zakelijke beperktheid. De vrijheid is verborgen door de feitelijke onderwerping. De

kapitalisten en de arbeiders zijn samen en solidair veroordeeld door een externe

fataliteit.

De concurrentie en de strijd van de individuen veroorzaken en ontwikkelen het

toeval. Zo ontstaat het onderscheid tussen het individu ten persoonlijke titel en het

individu als deel van een klasse. Het toeval van de levensomstandigheden voor ieder

mens verschijnt met de klasse. Deze klasse is een product van de bourgeoisie.63

Marx concludeert:

Het recht om binnen een bepaald kader in alle rust te kunnen genieten van het

toeval werd tot heden aangeduid als individuele vrijheid.64

Tijdens de burgerlijke overheersing zijn de individuen vrijer dan voorheen; “maar

in realiteit zijn ze minder vrij omdat ze ondergeschikt zijn aan een objectieve macht.65”

Vrijheid is inderdaad gedwongen onderwerping aan de zaken.

Het kapitalistisch systeem is onbekwaam om de verdeling van de taken te

beheersen. Het verstikt de menselijke behoefte aan vrijheid. Sparen en beleggen

leiden tot universele omkoopbaarheid. Met als titel “Behoefte, Product en

Arbeidsverdeling” is een volledig hoofdstuk van het Manuscripter aan besteed.

Het kapitalistisch systeem verdringt de behoefte volledig mens te zijn zowel voor

de kapitalisten als arbeiders. De bepalende factoren van deze verdringing zijn een

reeks met elkaar verbonden onderwerpingen.

Marx stelt in de eerste plaats dat de mensen tegenover hun behoeften zich

gedragen in functie van het fundamentele (het geld). De behoefte aan geld is de enige

die ontstaat uit de kapitalistische economie. Nochtans “de hoeveelheid geld is steeds

meer haar enige machtige eigenschap… De afwezigheid van maat en gematigdheid

62Op. cit., pp. 174-175. Marx gaat verder, na scherpe kritiek met een lyrische beschrijving van de vrije en

geregelde menselijke activiteit in een communistisch systeem. Het lijkt op Fourier in Traité d’Association.

63Op. cit., p. 227.

64Op. cit., p. 231.

65Marx - Molitor, tome VI, p. 227.

28

wordt haar ware maat”66. De wet van het systeem is de snelle en oneindige groei van

het geldkapitaal.

Dit leidt tot de fundamentele kritiek in de marxistische ethiek. Het is

vervreemdend en in strijd met de menselijke waardigheid de mens over te laten aan de

macht van het geld.

Naast dit gevolg van primordiaal belang zijn er andere gevolgen. Eenieder doet

zijn best om nieuwe behoeften te scheppen ten einde de anderen tot nieuwe

opofferingen te dwingen. Zo is de pacht op de verbruikers en de economische

afzetwegen georganiseerd. We stellen dit vast in de 19e en de 20e eeuw. Bij allen die

over middelen beschikken worden door de vermenigvuldiging van de kunstmatige

behoeften, de echte menselijke behoeften uitgedoofd.

Wat is de toestand bij de armen of de arbeiders? Het is in het belang van het

systeem hen geen middelen te verschaffen. De kapitalistische winst bestaat uit de

winst op de verbruiker en uit de samendrukking van de lonen.67

Het is een eerst schets van de meerwaardetheorie, later door Marx in Das

Kapital ontwikkelt. Het onderscheid tussen winst en meerwaarde is reeds in eerste

instantie merkbaar. Het is lyrisch krachtig en in een onvoorzienbare stijl opgesteld. We

kunnen niet alles citeren, maar het verschil met de zwaarwichtige stijl van de

economische bewijsvoering in Das Kapital is groot. Nu volgt een samenvatting.

De kapitalist doet de behoeften en de middelen om ze te bevredigen toenemen.

Hij creëert ook het gebrek aan middelen tot behoeftebevrediging. Hij slaagt er in de

arbeider te herleiden tot het meest elementaire en afgrijselijke fysische leven en

“neemt als algemene norm het zo arm mogelijk leven”.68

Onder de plak van het kapitalisme “past de machine zich aan, aan de zwakte

van de mens om van de zwakke mens een machine te maken. De economie als

wetenschap van de rijkdom slaagt er wonderwel in, terzelfder tijd de wetenschap van

onthouding, verzaken en sparen te zijn. Zij slaagt er in de mens de behoefte aan

zuivere lucht en beweging te besparen.”69

We luisteren naar de woede van degene die door de wereld wordt voorgesteld

als een maniak van materialisme en ongevoeligheid.

De uitbreiding van de productie en de behoeften is een intelligente slaaf. Deze

schept ingebeelde, onmenselijke en tegennatuurlijke behoeften. Anderzijds slaagt het

privaat eigendom er niet in de behoefte aan rust tot menselijke behoefte maken. Het

idealisme van deze slaaf is vooroordeel, willekeur en gril. Geen opstand die de despoot

meer vleit dan die van deze slaaf. Hij wil met de meest lasterlijke middelen natuurlijk

66Marx, Deutsche Ideologie, p. 50.

67Deze simplistische opvatting wordt later door Marx verbeterd.

68Marx, Deutsche Ideologie, p. 53. 69 Op. cit., p. 54.

69Op. cit., p. 54.

29

begeerten stimuleren om speelsgewijze enkele voordelen te bekomen. Zoals de

producent in de industrie om enkele zilver- of goudstukken te ontfutselen aan zijn

teerbeminde buur zich naar de meest schaamteloze ideeën van deze laatste schikt. Hij

treedt op als bemiddelaar tussen de andere persoon en diens behoefte. Hij wekt bij hem

de meest ziekelijke verlangens op en loert op zijn geringste zwakheid ten einde later het

loon voor zijn goede diensten te eisen.

De vervreemding ontstaat in de zin van verfijning van de behoeften en de

middelen, maar de behoefte vervalt tot een dierlijk en gemeen niveau of ontwikkelt zich

opnieuw in tegengestelde zin.

Zelfs de behoefte aan zuivere lucht voor de arbeider bestaat niet meer. De mens

woont weer in holen. Deze zijn vergiftigd door de verpestende geur van de beschaving.

Voor de arbeider zijn er alleen noodwoningen. Ze vormen een vreemde kracht die hem

elke dag kan ontnomen worden. Van dag op dag wordt hij uitgewezen. Nochtans moet

hij voor dit dodenhuis betalen. Voor de arbeider bestaat het lichtend verblijf in Eschyle,

door Prometheus aangeduid als het middel om wilden om te vormen tot mensen, niet

langer. De elementaire dierlijke reinheid is voor de mens geen behoefte meer. Het vuil,

de corruptie en de ontbinding van de mens die wegvloeit in de beken van de beschaving

worden de omgeving waarin de arbeider leeft.70

De arbeider moet juist voldoende hebben om te leven. Hij mag over de wil

beschikken te leven om dit minimum te verwerven. Dit is de vaststelling door Karl Marx.

Het kapitalisme oriënteert de arbeider naar de behoeften van lage kwaliteit. Deze zijn

immers een grotere bron van winst dan de exclusieve behoeften van de rijken. De

Engelse kroegen zijn de symbolische voorstelling van het privaat eigendom. Een

afwijking van de economie leidt tot de vaststelling dat er te veel mensen zijn. Volgens

Stuart Mill zal de morele arbeider spaarzaam zijn met het oog op de volgende

generatie. Wij zijn getuigen van de totale dishumanisering van alle klassen van de

maatschappij.71

J.B. Say en Ricardo zijn voorstanders van het sparen en de verwijdering van de

luxe. Ze drijven de arbeider in de richting van de belegging van zijn spaargeld op

kapitalistische wijze. Terzelfder tijd bevelen ze een daling van de lonen aan.72

Economische groei veronderstelt noodzakelijker wijze consumptie van

luxegoederen. Zo volgen de economen die voorstander zijn van het sparen ten slotte

de groep met Malthus en Lauderdale die luxe aanbevelen en het sparen vervloeken.

Twee tegengestelde scholen beoordelen terzelfder tijd de nadelen van luxe en

sparen. De school van het sparen leidt tot valse onthouding van het aardse genot. Ze

drijft de mens, begeesterd door het verlangen naar rendabele beleggingen, tot sparen

70Op. cit., pp. 51-52.

71Cfr. John Stuart Mill: Principles of Political Economy. Hij spreekt met misprijzen over de “functie

kinderen te maken”.

72Cfr. J.B. Say Economie Politique (over de private bestedingen) en David Ricardo Principles of Political

Economy and Taxation.

30

Facsimile van « Vorwärts » waarin wordt aangekondigd dat het door Guizot verboden dagblad, een maandblad wordt.

31

op alles (rust, gezondheid en persoonlijke ontwikkeling). De mens haalt uit alles

geld (zelfs uit zijn eer) Het ware ideaal van het kapitalisme is “de ascetische gierigaard

en woekeraar enerzijds en de ascetisch producerende slaaf anderzijds”.73.

In het kapitalistisch systeem verschijnt het geld als tegengesteld en vreemd aan

de menselijke natuur. Het is de belangrijkste en grootste vervreemding. Het

verwaarloost de mens in zijn hoogste aspiraties, zijn karakter en zijn vaardigheden. Het

kapitalisme en zijn wetenschap (de staathuishoudkunde) vormen de rechtstreekse

tegenstelling tot de moraal.

De moraal, als ontoegankelijke deugd voor de proletariër, wordt herleid tot het

prediken van niet vervulbare plichten. Alleen een ander systeem kan de wetten van de

economie en de moraal verzoenen. Alles wat heden in dit domein gebeurt is louter

schijnheiligheid. De kapitalist op het vlak van de economie en de politiek heeft de

neiging “alles te herleiden naar het individu zonder enige waarde en bepaald als

kapitalist of arbeider”74.

De mens doet zijn activa toenemen door het sparen met het oog op om het even

wat te kopen. Bij anderen ontstaat het verlangen om het even wat te verkopen. De wil

tot sparen en beleggen leidt tot universele verkoopbaarheid. De mens bevoordeelt het

misbruik van eigendom van geld. Alle zaken worden koopwaar.

Een van de meest karakteristieke en eigenaardige passages in het Manuscript

van 1844 is onbetwistbaar deze waar Marx het filosofisch proces maakt van het geld.

(onstuimig, met jeugdige kracht en morele passie).

Indien er een band moet zijn tussen de mens en de dingen en indien deze band

het geld is, dan is het noodzakelijk dat er een verband bestaat tussen ieder mens en

zijn aanvullende waarden. De kunstenaar komt er door in contact met de kunst, de

intellectueel met alles in verband met de geest. De echte band tussen de mensen dient

te bestaan in de ruil van geestelijke waarden in wederkerige overeenstemming (liefde

beantwoordt door liefde, vertrouwen door vertrouwen, invloed door overtuigingstalent)

Indien de zaken er zouden uitzien zoals het hart zouden slechts de mensen

behept met een echte innerlijke rijkdom dergelijke verhoudingen kunnen aanknopen.

Alle mensen die over deze eigenschap beschikken moeten van deze weldaden kunnen

genieten.

Het lyrisme van de jonge Marx krijgt vrije loop. De lezer denkt aan Shakespeare

in een passage over Timon van Athene75. Timon aan de grond en verlaten door zijn

vrienden, vindt een schat in het bos waar hij zich verborgen had. Timon vervloekt het

goud, door het welk hij zijn hoop en illusies verloren had.

73Karl Marx - Molitor, tome VI, p.54.

74Op. cit., p. 97.

75Vierde bedrijf, scène 3.

32

Goud, kostbaar goud, schitterend rood! Neen, mijn God, mijn verzoek was niet

ijdel. Er veel van hebben maakt zwart wit, lelijk mooi, slecht goed, oud jong, laf moedig,

alledaags edel. Het voert de priester mee…tot ver van het altaar, het neemt van half

herstelden het hoofdkussen waarop zij slapen. Deze rode slaaf maakt en vernietigt

heilige verhoudingen, hij zegent de vervloekte, hij maakt lepra beminnelijk, hij eert de

dief en laat hem zijn plaats innemen in de rij, kruipt nederig, beïnvloedt de raad der

wijzen, brengt verliefden bij de oude weduwe, hij geeft de jeugd van geurende meiroos

weer aan de met weerzin weggezonden weduwe. Het vervloekt metaal, alledaagse hoer

van de mensen, verblindt de volkeren!

En verder:

O gij koningsmoordenaar, edele agent van tweespalt tussen vader en zoon. Gij

die het meest zuivere huwelijksbed vervuilt!... Onzichtbare god die op bekrompen wijze

de onmogelijkheden verzoent en verplicht elkaar te kussen. Gij spreekt alle talen voor

alle doeleinden. Steen die de harten raakt, denk er aan dat uw slaaf, de mens, in

opstand komt. Vernietig uw kracht door allen in verwarring te brengen opdat de dieren

de meesters van de wereld worden!76

Marx leidt de twee kenmerken van het geld af:

1° Het is de onzichtbare god die de omvorming van alle natuurlijke menselijke

eigen schappen in hun tegengestelde veroorzaakt. Het is de verwarring

en de omverwerping der dingen. Het doet de onverzoenbaren verbroederen.

2° Het is de universele hoer, de universele koppelaar tussen mensen en volkeren!77

Het geld vindt zijn heilige kracht “ in de mogelijkheid dat de mens zichzelf kan

verkopen. De gehele mensheid vervalt in verkoopbaarheid. Het geld is de vervreemde

macht van de mensheid. In het geld is alles tegenstrijdig. De enen scheppen

overbodige behoeften, de anderen zijn onbekwaam hun menselijke behoeften te

bevredigen…

Alles in de arbeid dat leidt tot de ontplooiing en de vreugde van het menselijk

wezen zal door de vervreemding van het product van de arbeid en deze van de arbeid

zelf de mens onderdrukken en doen lijden. Dit is de natuurlijke moraal van het

kapitalisme.

De mens, voorbestemd om door de arbeid één te worden met de natuur, ziet

deze vreemd en vijandig worden. Ieder mens zou in een sociale organisatie die de

menselijke waardigheid eerbiedigt, genieten van het werk van de andere leden van de

natuurlijke gemeenschap. De kapitalistische economie vervreemdt de mens van de

76Op. cit., pp. 108-109.

77Op. cit., p. 111.

33

natuur. In de mate dat de natuur wordt vermenselijkt in het werk van de arbeider, wordt

deze onmenselijker voor hem.78

De mens die in harmonie moet komen met zichzelf, wordt gescheiden van zijn

eigen aard. Inderdaad indien het menselijk bestaan geordend zou zijn door intelligente

en vrije arbeid, zou de mens in overeenstemming leven met de eerste vereisten van

zijn eigen aard. Door de mens te verplichten zijn gehele arbeid in dienst te stellen van

het meest elementaire bestanddeel, plaatst het kapitalisme de mens in tegenstrijd met

zijn eigen aard. “Wat het leven zelf is, wordt middel om te leven”.79

De mens die als bestemming heeft te leven in gemeenschap met anderen, wordt

van hen verwijderd. De mens ontdaan van zijn mensheid en aan wie het product van

zijn arbeid wordt ontnomen en die zonder arbeidsvrijheid steeds meer wordt uitgebuit

en onderdrukt door iemand die niet produceert.

De ene mens beschouwt de andere als een louter economisch middel, ontneemt

hem zijn arbeidsvreugde en het genot van zijn product. Zo zijn de mensen opgedeeld

in twee categorieën. De ene verwijderd van de andere en beide van het ideaal van vrije

arbeid en spontane samenwerking. De enen weigeren samenwerking en verkiezen

anderen uit te buiten, de anderen verliezen de natuurlijke arbeidsvreugde en de

vreugde van de samenwerking. Zo vernietigt het kapitalistisch systeem de intelligente,

vrij overeengekomen en sociale productie.

Dit is wat Marx heet “de vormen van vervreemding van de arbeid.”

(…)

78 Cfr. F. Grégoire, op. cit. p. 34.

79Marx, Gesamtausgabe, tome I, 3, p. 89.

34

HOOFDSTUK IV

HET PROBLEEM VAN HET INDIVIDU

EN DE VEROVERING VAN DEGELIJKHEID

De briefwisseling, de toespraken en de publicaties van Marx en Engels bevatten

te veel toespelingen op de Franse socialistische school om te kunnen betwisten dat zij

er de invloed van ondergingen. Het volstaat de Théorie de Quatre Mouvements en het

Traité de l’Association domestique agricole van Charles Fourier te herlezen om bij de

prins van de socialistische utopisten dezelfde kritieken op de ongebreidelde

concurrentie, hetzelfde protest tegen de vervreemding van de arbeid en dezelfde

scherpe aanval tegen de aanslag op de menselijke waardigheid te vinden.

Marx spreekt over de morele anarchie voortgebracht door het kapitalisme.

Fourier wijdt in Traité d’Association een hoofdstuk aan de “sociale afschuw” die voor

gevolg heeft dat in het systeem van de prekapitalistische winst:

de geneesheer aan zijn patiënten goede koorts en zware verkoudheden

toewenst, de militair een goede oorlog die de helft van zijn vrienden doodt en voor hem

een snelle bevordering meebrengt en de hamsteraar een goede hongersnood die de

prijs van het brood verdubbelt of verdrievoudigt.

Beiden tonen dezelfde inspiratie, zorg voor gerechtigheid en morele

bezorgdheid.

Het essentiële onderscheid tussen het marxisme en alles wat voordien werd

geschreven is de moed de logische redenering tot het einde vol te houden, het feit de

echte oorzaken te zoeken in de plaats van zich te beperken tot de gevolgen en van de

sociale onrechtvaardigheid in het kapitalistisch systeem niet alleen een filosofische

maar ook een economische en zelfs mathematische kritiek te maken. Marx begrijpt het

belang van de rol die de onderdrukte klasse moet spelen in de noodzakelijke revolutie.

Hij schept een intellectuele discipline die nog steeds de basis vormt voor de hele

sociale beweging ter bevrijding van de mensheid.

Marx stelt zich op aan de zijde van Fourier, Mably, Cabet, Owen, Thompson en

Saint-Simon. Zoals hij vroeger deed met Feurerbach en Hegel. Hij gaat ze echter in

één ruk voorbij.

Hij blijft filosoof tot de studie van de ingewikkelde economie zijn denken en

doctrine verheldert. De jonge doctor van Jena zet zijn analyse verder. Deze zal hem

leiden tot aan de grens met de sociale ketterij. Kritiek op de overdrijvingen van de

eeuw, de demoraliserende gevolgen voor het salariaat en de staatshuishoudkunde was

aanvaardbaar. Deze op godsdienst, moraal en recht kon niet door de beugel.

Marx durft het aan. Hij bestudeert na de vervreemding van de arbeid de

ideologische vervreemding. Het is de studie van de veruiterlijkingen die voor de

proletariërs de vervreemding van de arbeid draaglijk maken en tegen geringe kost hen

een geestelijke compensatie bezorgt. Zo plaatst de maatschappij wijsbegeerte,

godsdienst, moraal, recht en wetenschap op een ereplaats. Ze dragen bij tot de

35

ideologische rechtvaardiging van het systeem waaruit het sociale kwaad ontstaat. Hun

bepalingen dienen om het status quo en de rechtsorde te bewaren. God, de goddelijke

wil, de klassemoraal, het respect voor andermans eigendom, de onderwerping aan het

gezag, het eigendomsrecht en de vrije mededinging zijn opvattingen die de leidende

klassen in ere stellen om het proletariaat in een toestand van slaafsheid te houden.80

De sociale uitdrukking van deze ideologie heet godsdienst en staat. Ze dragen

niet bij tot de werkelijke verrijking van het individu, niet op moreel noch materieel vlak.

Ze zijn vreemd aan en vijandig voor het individu. Er zich aan hechten betekent voor de

mens een nieuwe reeks vervreemdingen.

Wat dient behouden uit de analyse van Marx over politieke vervreemding? De

essentiële bijdrage is heden nog actueel.

In het kader van de burgerlijke maatschappij, die het resultaat is van de Franse

revolutie, zijn de mensen gelijk en soeverein. Het is echter een minderheid, de

bourgeoisie, die de andere delen van de maatschappij verknecht voor eigen belang. Zij

is echter zelf onderworpen aan het noodlot, zo verdwijnen voor allen soevereiniteit,

gelijkheid in rechten en algemeen belang.

De rechten van de burger zijn de basis voor fictieve soevereiniteit en illusoire

sociale samenwerking. Volgens Karl Marx is de mens in het kader van de staat

ingebeeld lid van een fictieve soevereiniteit. Hij is vervuld door algemene irrealiteit.

In die Judenfrage81 en in die Deutsche Ideologie gaat Marx krachtig in tegen de

staat. Hij stelt zeer nadrukkelijk dat het politiek systeem, ontstaan uit de revolutie van

1789, onbekwaam is een doeltreffende invloed uit te oefenen op het economisch- en

sociaal systeem.

Naast alle basisongelijkheden, belangen, tegenstellingen en onderwerpingen

verbonden aan het kapitalisme zijn de politieke rechten en voordelen zonder belang,

op zichzelf leeg en schadelijk omdat ze de werkelijkheid verbergen. We bespreken het

probleem van de staat in de socialistische denkwijze niet opnieuw. Vandervelde in Het

Socialisme tegen de Staat geeft een meesterlijke uiteenzetting over de marxistische

doctrine die leidt tot de uiteindelijke opheffing van de staat. Wij beperken ons tot de

herhaling die Engels in 1884 in Over de Oorsprong van de Familie, de Eigendom en de

Staat de anti-etatistische opvattingen van het marxisme grondig uiteenzet.

Wat ons hier meer in het bijzonder bezighoudt is in tegenstelling tot de legende

aan te tonen dat “de socialistische doctrine om beurten de principes bevestigt en

ontkent die ze vooropstelt” vals is. Reeds in 1843 en vervolgens in 1845 bevestigt Marx

de formeel individualistische en vijandige opvatting tegenover de voorrang van de

staat. Dit is ten andere voor elke verlichte socialist een waarheid als een koe.

80Cfr. Grégoire, op. cit., p. 35 28

81Die Judenfrage in Gesamtausgabe tome I, 1, a, pp. 576 e.v.

36

De staat schaft enerzijds het sociaal onderscheid af en bevestigt het principe van

de volkssoevereiniteit en laat anderzijds het privaat eigendom, de cultuur en de

werkzaamheden aan zichzelf over.

In de staat schuiven individuen van een heersende klasse hun

gemeenschappelijke belangen naar voren. Het is de samenvatting van de gehele

burgerlijke maatschappij van een tijdperk. Alle gemeenschappelijke instellingen

functioneren met de staat als tussenpersoon. Deze instellingen krijgen een politieke

vorm. Zo ontstaat de illusie dat de wet berust op een wilsbeschikking of op de vrije wil.

Het recht verhoudt zich tot de wet op identieke wijze.

De proletariërs moeten hun levens- en arbeidsomstandigheden

veranderen.

Ze bevinden zich in directe tegenstrijd met de vorm in dewelke de individuen in

de maatschappij zich tot nu toe ten algemene titel uitdrukken. Ze moeten de staat

neerslaan om hun persoonlijkheid te laten zegevieren.82

De staat is in wezen niets anders dan de politiemacht, die in naam van de “orde”

het systeem handhaaft. Gezien het kapitalisme voordelig is voor één klasse, verschijnt

de staat als een klassestaat of als een instelling van uitbuiting en onderdrukking van

een klasse door een andere.

Economische vrijheid is volgens Marx mystificatie om het proletariaat te

onderwerpen. Hetzelfde geldt voor de politieke en burgerlijke vrijheden. Uiteindelijk

blijft slechts de dominantie van de enen en de dienstbaarheid van de anderen over.

Marx spreekt op 9 januari 1848 tot de Association Démocratique over de ruilhandel.

Laat u niet overdonderen door het abstracte woord vrijheid. Vrijheid voor wie?

Het is niet de vrijheid van een eenvoudig individu tegenover een ander. Het is de

vrijheid van het kapitaal om de arbeider te verpletteren.83

De zogenaamde rechten van de mens gaan niet verder dan de egoïstische mens

of de mens zoals hij is in de kapitalistische maatschappij (in andere woorden in zichzelf

gekeerd, in zijn eigen belang en zijn willekeurige beslissingen) Het is de mens

verwijderd van de mens en de gemeenschap.”84 De jonge Marx vraagt zich af hoe het

gaat met de burgerlijke rechten. Het zijn inhoudsloze en schadelijke rechten zoals de

politieke rechten met bezwarende omstandigheden. Onder het mom voordelen te

waarborgen aan het menselijk wezen wordt de basis gelegd voor economische

82Marx: Deutsche Ideologie, Molitor, VI, pp. 239 en 247.

83Marx: Discours sur le Libre-Echange, 1848, p. 13.

84Geciteerd door Grégoire, op. cit., p.38.

37

onderdrukking. Politiemaatregelen worden genomen om deze te handhaven. Van de

vier burgerlijke vrijheden (vrijheid, gelijkheid, veiligheid en eigendom) is de laatste de

voornaamste. De andere definiëren slechts het principe, de mogelijkheden en de

voorwaarden.

Marx herhaalt de definitie van vrijheid volgen de Franse grondwet van 1793

“Vrijheid is de macht die de mens toebehoort om alles te doen wat de rechten van

anderen niet schaadt.”85 De grenzen binnen dewelke eenieder zich kan bewegen

zonder anderen te benadelen zijn bepaald door de wet. Het recht van de mens baseert

zich niet op de vereniging van mensen maar op hun scheiding. Het recht op scheiding

is het recht van de mens beperkt tot zichzelf.

De voornaamste praktische toepassing van het recht op vrijheid is het privaat

eigendomsrecht. De grondwet van 1793 zegt dat het iedere burger toegelaten is “naar

wens te genieten van en te beschikken over zijn goederen, de vrucht van zijn arbeid en

zijn bezigheid.”86

Het eigendomsrecht laat toe dat men van zijn goederen geniet zonder enige

rekening te houden met anderen en onafhankelijk van de maatschappij. Het is het

recht op egoïsme en de grondslag van de burgerlijke maatschappij. Iedere mens ziet in

elke andere mens niet de verwezenlijking van, maar de grens aan zijn rechten.

De veiligheid is het hoogste goed van de burgerlijke maatschappij. Het is het

idee over de politie. Ze vormt de verzekering van het egoïsme met het oog op het

behoud van de persoon, van het recht en de eigendom.

Indien Marx, van op jonge leeftijd, zo sterk de nadruk legt op de notie klasse dan

is dat omdat de staat alleen dient tot het behoud en de goede werking van het huidige

economische systeem. De staat wordt in zijn hoogste sociale uitdrukking een

klassestaat, een instelling van uitbuiting van een klasse door een andere. Het begrip

staat is verbonden met het begrip eigendom. Zonder individuele toe-eigening is er

geen politiestaat. In een systeem van overgang naar het socialisme blijft er een staat

die coördineert. De staat zal in het communistisch systeem verdwijnen. In zijn plaats

komt de broederlijke en vrije gemeenschap.87

Reeds in zijn jeugd was Marx het eens met Feuerbach. Noch in de wijsbegeerte

noch in de economie kon men uitgaan van het principe dat de mens een atoom is

zonder verbindingen. De gemeenschap is een geheel van individuen verenigd door

sociale bindingen. Het individu bestaat niet echt buiten de gemeenschap waarin het

leeft.88

85De grondwet van 1946 zegt ongeveer hetzelfde.

86De Franse grondwetgevende vergadering van 1946 verklaart: “Het eigendomsrecht kan niet

uitgeoefend worden tegen het sociaal nut of op een wijze strijdig met de veiligheid, de vrijheid, het wezen of de eigendom van anderen.”

87De Heilige Familie, Gesamtausgabe, tome I, 3, p. 296 e.v.

88Karl Marx: Ludwig Feuerbach, thesis VI en VII.

38

Alleen het communisme kan remediëren aan de kwalen voortgebracht door het

systeem van arbeidsvervreemding, privaat eigendom en in het welk de mens

onderworpen is aan het product dat hij voortbrengt.

De maatschappij kan overgaan tot organisatie van de productie aangepast aan

het verbruik. Ze kan werk bezorgen aan elk van haar leden. Door organisatie van de

verdeling kan ze het werk belonen door het te laten delen in het product. Door allen

materiële en geestelijke geborgenheid te brengen verwezenlijkt het communisme de

gelijkheid.

Het groot probleem voor de mensheid is de afschaffing van de arbeid als

koopwaar. Deze is tegenstrijdig met de menselijke aard en schepper van materiële en

geestelijke armoede. De mens moet economisch en geestelijk worden opgewaardeerd

door hem het product van zijn arbeid te geven. “Zo wordt de afgrond opgevuld tussen

de kwaliteit van de producten van onze samenleving en deze van de mensen die ze

voortbrengen.”89

Is het communisme moeilijk te definiëren? Het is voldoende de antisocialistische

literatuur van toen te lezen om zich te vergewissen van de onontwarbare

geestenverwarring?

Tot welke school zal de dialectiek van Marx hen leiden? Zal hij Baboeuf

vervoegen in diens egalitaire opvatting?

Voorafgaandelijk aan het Communistisch Manifest is Marx er zich van bewust

dat hij tegen zijn moreel streven ingaat als hij door de verwerping van het privaat

eigendom collectieve toe-eigening voorstelt. Hij zou dan toelaten dat de opvatting van

Fourier zich verspreidt. Het was de gelijke verdeling van de goederen overgelaten aan

de vrije beschikking van elk en zonder achting voor de menselijke cultuur.

Communisme zou dan egoïsme en na-ijver belonen en de mensen drijven in een

oneindige zoektocht naar lagere waarden. Het is de nivellering van de maatschappij

naar beneden. Een dergelijk communisme zegt Marx,

ondergaat zodanig de materiële eigendom dat het alles wat niet het bezit kan zijn

van eenieder als privaat eigendom vernietigt. Onmiddellijk materieel bezit wordt het

enige doel van het leven en het bestaan. De hoedanigheid van arbeider wordt niet

afgeschaft, maar uitgebreid tot allen. Dit communisme wil het talent buiten beschouwing

laten en vervangen door geweld, enz”90

Men kan het eigendomsvraagstuk niet oplossen in “dierlijke zin” zoals het

huwelijksvraagstuk door de gemeenschap van de vrouwen. Dit idee is het bekende

89F. Grégoire, Op. Cit., p. 40.

90Marx - Molitor, VI, pp. 19 en 20.

39

Facsimile van de belofte van Karl Marx, op 22 maart 1845, om zich niet met politiek in

te laten gedurende zijn verblijf In België.

40

geheim van het communisme in een nog gemeen en machinaal stadium, hetwelk op

economisch vlak zou leiden tot “universele prostitutie”.91

Dit soort communisme, in de mate dat het altijd de menselijke persoonlijkheid

ontkent, is de logische uitdrukking van het privaat eigendom dat zijn eigen negatie is.

De na-ijver wordt een sociale kracht. Ze is niets anders dan de gemaskerde

vorm, die de hebzucht bevestigt en op een andere manier bevredigt. Het laag bij de

grondse communisme is het verbeteren van het verlangen en de dorst naar verlaging

door de eis van een gelijk minimum voor allen.

De hebzucht bevorderen in de vorm van persoonlijk genot van de materiële

dingen, heeft tot gevolg de vernietiging van alles wat de grootheid van de menselijke

aard, de cultuur en de sociale zin uitmaakt. In een volledig verwezenlijkte

communistische maatschappij worden de consumptiegoederen en de

productiemiddelen gecollectiviseerd. Consumptie geschiedt enkel in functie van de

verrijking van de menselijke natuur.

De afschaffing van het privaat eigendom mag niet uitsluitend begrepen worden in

de zin van onmiddellijk en exclusief genot, noch in de zin van bezit en hebben. De mens

eigent zich zijn universeel wezen toe op universele wijze in de hoedanigheid van

volledige mens.

Nochtans

heeft de private eigendom ons zodanig gek en begrensd gemaakt dat een

voorwerp slechts van ons is wanneer het voor ons bestaat in de vorm van kapitaal of

wanneer we het gegeten hebben, gedronken, op het lichaam gedragen of wanneer wij

er in geleefd hebben.

Kortom wanneer wij het gebruikt hebben. Alle fysische en intellectuele zingeving

bij de mens wordt vervangen door de eenvoudige vervreemding van al zijn zinnen (meer

bepaald de zin om te hebben). Het menselijk wezen moet in absolute armoede vervallen

om zijn interne totale rijkdom tot stand te laten komen. De afschaffing van het privaat

eigendom is de volledige emancipatie van alle menselijke kwaliteiten. Alle

eigenschappen worden menselijk zowel subjectief als objectief. Het oog wordt een

menselijk oog, geschapen door de mens voor de mens. De zintuigen worden praktisch

theoretici. Zij staan in verband met de zaak om de zaak.

De zaak staat op zich in objectief menselijke verhouding tot zichzelf, tot de mens en

vice-versa. Behoefte en genot verliezen het egoïstische kenmerk en de natuur verliest

haar nut omdat nuttigheid menselijk is geworden.92

91De dichter Georges Weerth lachte met degenen die Marx en zijn vrienden beschuldigden van het feit

dat zij de gemeenschap van de vrouwen wensten. Hij schreef een gedicht met als laatste vers: “Ja de hele wereld zal veranderen door deze moderne formule! Maar de mooiste vrouwen zijn voor de redactie van de Rheinische Zeitung.”

92Marx - Molitor, VI, pp. 29 - 31.

41

Deze analyse is moeilijk te volgen wegens haar diepgang. Het is niet alleen een

interessant aspect; ze verdient ook onze aandacht uit rechtvaardigheidsoverwegingen.

De humanistische passie van Marx bij het tot stand komen van zijn doctrine is

onbetwistbaar!

De conclusie uit de wijsgerige redenering luidt logisch als volgt:

De mens zal zich niet langer verliezen in zijn object wanneer dit voor hem

menselijk wordt…maar dit is alleen mogelijk als het voor hem een sociaal object wordt,

als hij zelf een sociaal wezen is en de maatschappij voor hem realiteit wordt in dit

object.”93

Elke inspanning van de communistische maatschappij gaat in de richting van

“rijkdom van de subjectieve menselijke materie door de objectieve ontwikkeling van de

rijkdom van het menselijk wezen.”94

Alleen zo wordt de mens verzoend met het product van zijn arbeid, zonder in

bezitname door een derde en zonder hebzuchtig persoonlijk genot. Dit communisme,

voor Marx het enig mogelijke, verzoent alles wat het privaat eigendom heeft

gescheiden: mens en arbeid, mens en natuur, de mens en zichzelf, de mens en de

anderen, objectivering en subjectivering, vrijheid en noodzaak en individu en soort.95

Het ware communisme is niet beperkt tot vervanging van privaat eigendom door

collectief eigendom. De geest van eigendom verdwijnt door het noodzakelijk

overstijgen van het begrip eigendom. In deze zin is het communisme niet negatief

maar positief. Het is positief en humanistisch in de hoogste zin van het woord.

Georges Sorel heeft de duidelijke tweeledigheid van het marxisme perfect

begrepen, zonder het jeugdwerk van Marx te kennen. Deze komt reeds tot uiting in het

Communistisch Manifest. “De beeldspraak van Marx en Engels werd nu eens

geïnterpreteerd zoals deze van de utopisten, die de burgerij veroordelen in naam van

de eeuwige gerechtigheid, dan weer als bevattende aanmoedigingen voor de opstand

der armen.”96

Het is eenvoudiger en logischer te stellen dat de arbeiders worden opgeroepen

tot opstand met het oog op het tot stand komen van een nieuwe maatschappij in naam

van de eeuwige gerechtigheid.

Het inroepen van de gerechtigheid is niet utopisch. Het utopisme doet het zonder

ze te willen of zonder de middelen aan te wenden om ze tot stand te brengen. Pascal

93Loc. cit.

94Op. cit. p. 32.

95Op. cit. p. 23.

96Georges Sorel: La décomposition du Marxisme, p. 32.

42

zegt: “Toutes les bonnes maximes sont dans le monde, on ne manque qu’à les

appliquer.”97

Marx heeft van in zijn jeugd de grote principes van een praktisch sociaal

humanisme vastgelegd. Dit maakt de verwezenlijking van het wezen in een reële en

gevoelige orde mogelijk. Hij slaagt er in positieve regels te formuleren door middel van

dewelke de arbeidersklasse als echte vertegenwoordiger van de maatschappij deze

principes kan verwezenlijken. Er is geen tegenstelling tussen dit ideaal en de

revolutionaire geest. Ze vullen elkaar aan en zijn innig met elkaar verbonden.

Het fundamenteel humanistisch aspect van het marxisme wordt echter dikwijls

door de militante kracht van de formules afgestompt. Zij die in Europa zich

beschouwen als de vertegenwoordigers van het denken van Marx en Engels lijden

soms aan overdreven verbale beginselvastheid. Deze wordt verklaard door de

noodzaak te reageren tegen de intellectuele gedienstigheid. Lenin spreekt over

mensen “die hun gedrag bepalen naar gelang de toestand, zich aanpassen aan de

gebeurtenissen van de dag en aan onbeduidende veranderingen in de politieke feiten.

Ze offeren de vitale belangen van het proletariaat op in naam van de reële of

veronderstelde voordelen van het ogenblik.”98

Wij gaan niet voorbij aan de gevolgen van de afwijkingen van de doctrine in de

socialistische beweging. Wij komen later terug op wat er later van het begrip gelijkheid

in de marxistische zin is geworden en beperken ons tot de stelling dat het marxistisch

streven naar gelijkheid niets te maken heeft met het egalitarisme. Marx en Engels

hebben dikwijls gepreciseerd dat zowel in het socialistische als in het communistische

stadium het systeem zal gebaseerd zijn op ongelijkheid in de productie en in de

verdeling. Iedereen die werkt volgens zijn bekwaamheden verkrijgt naargelang zijn

arbeid of zijn behoeften.

Dit begrip is de evidentie zelf, zoals priester Grégoire verklaart: “De schampere

vaststelling is dat in het marxisme dat doorgaat voor een egalitaire doctrine, het

werkelijke onderscheid tussen individuen gebaseerd is op hun kwalitatieve

verscheidenheid. Hetzelfde geldt voor de engelen bij de heilige Thomas. Het is de

thomistische wijsbegeerte die eerder doorgaat voor egalitarisme op gebied van het

onderscheid tussen de mensen.”99

97Pascal: Pensées, p. 229. Vert.: “Alle goede stelregels zijn in de wereld, men past ze niet toe.”

98Lénine: Marxisme en Revisionisme, 1908.

99F. Grégoire, op. cit., p. 43. Het is dwingend te begrijpen dat het marxisme de vijand is van het

egalitarisme (Stalin). Dit alles is reeds te vinden bij Marx in Brief over het Programma van Gotha.

43

HOOFDSTUK V

REVOLUTIONAIR PARIJS (1844)

De gedetailleerde analyse van het Manuscript uit 1844 verwijderde ons vrij ver

van de persoon Marx. Wij verlieten hem als jonggehuwde in Parijs midden

revolutionaire landgenoten. De huwelijksreis was gelijk aan emigratie.

Parijs was toen wereldcentrum op gebied van de ideeën. Sinds 1830

ontwikkelde de burgerij haar macht dankzij het cijnskiesrecht en onder de bescherming

van het nieuwe regime. De cijns was voldoende hoog zodat het feitelijk monopolie

inzake stemrecht berustte bij de betere kringen.

Industriëlen en bankiers lieten niet na het lof te zingen van een regime met

Guizot en Thiers als waardige behoudsgezinde vertegenwoordigers. Het in werking

stellen van manufacturen en fabrieken, net als het invoeren van de stoomkracht voor

de aandrijving lieten toe de productie elke dag op te drijven. De kapitalen,

aangetrokken door de overvloed, stroomden toe in de banken. Deze bevoorraadden de

nijverheid. De Franse staat bood de bourgeoisie de concessie voor de spoorwegen

aan. Het zal 100 jaar duren om deze terug te nemen.

Deze voorspoed liet de burgerij toe haar macht uit te oefenen op het beleid.

Daarnaast leefde het proletariaat in steeds slechtere omstandigheden. De Franse

arbeidersklasse was nochtans een van de intelligentste in de wereld. Haar politieke

cultuur, haar gevoeligheid, haar duidelijke waarneming van de klassenbelangen en de

ondervinding inzake massabewegingen die Europa op zijn grondvesten deden trillen

maakte haar tot een buitengewoon interessante massa.

De beweging der ideeën was aanzienlijk en behoorlijk. Over een periode van

100 jaar onthouden we de grote lijnen: het industrieel Saint-Simonisme, het coöperatief

fourierisme als promotor van de harmonie en het syndicalistisch en federalistisch

proudhonisme.

Dit alles baadde 100 jaar geleden in een andere sfeer.

Saint-Simon was dood. Hij proclameerde zijn geloof in de wetenschap, zijn liefde

voor de vrede en zijn nieuwe opvatting inzake de industrialisatie. In 1844 had men niet

meer te maken met de meester maar met de volgelingen (Enfantin en de leerlingen

van Bazar). Volgens Marx waren zij voor de ene helft apostel en voor de andere

schurk. Proudhon sprak over hen als over een verkleedpartij.

Ze wilden het encyclopedisch systeem uit de 18e eeuw verzoenen met het

theocratisch systeem van Bonald en Maistre. De volgelingen van Saint-Simon

combineerden de theorie van de cycli (heilig tijdperk, heroïsch tijdperk, menselijk

tijdperk) met de theorie van de vooruitgang. Zij voorzagen een afwisseling van kritische

en organische perioden. Tijdens de laatste was er harmonie tussen de instellingen, de

zeden en de geloven. Gedurende de kritische perioden is er discussie en protest, trekt

iedereen alles naar zich toe, leeft iedereen voor zichzelf. Het zijn perioden van sociale

afbraak. Voor de volgelingen van Saint- Simon is er samen met de cycli vooruitgang.

De industriële vooruitgang leidt het universum naar de universele vrede.

44

Zij stellen de associatie tegenover het antagonisme. Ze willen de geestelijke en

de tijdelijke macht verzoenen. Ze dromen van een nieuwe staat die een kerk zal zijn.

Ze geloven dat de staat zal geleid worden door de industriële vooruitgang. Voor hen is

de industrie uiteraard vreedzaam. Wanneer zij een verstandhouding tussen

industriëlen voorstellen, beseffen zij niet dat deze zal tot stand komen tegen het

pacifisme en op de rug van de arbeiders en de verbruikers. Zij zien niet in dat de

verbruikers zich moeten verdedigen door middel van coöperaties en de arbeiders door

middel van vakbonden. Zij achten het mogelijk dat de fabrieken werken voor het leger

en dit laatste in het belang van de fabrieksarbeiders.

Voor de volgelingen van Saint-Simon zijn er in de maatschappij drie

vraagstukken van overwegend belang. Op de eerste plaats komt het erfrecht dat zij

willen afschaffen. Het tweede is de mededinging. Ze stellen zich op als verdedigers

omdat ze de mensen leidt. Ze zien niet in dat de concurrentie de arbeider verplicht te

strijden tegen zijn broeders en dat ze door de verlaging van de lonen de arbeiders als

eerste slachtoffer maakt. Marx heeft dat onmiddellijk vastgesteld. Uiteindelijk is er het

eigendom. Ze beroepen zich op de afschaffing via omwegen.

De geschiedkundige evolutie zal het eigendom doen afbrokkelen samen met de

sociale misbruiken. Op het gebied van het socialisme vertonen ze gebreken. Zij achten

de arbeidersklasse onbekwaam beheerstaken te vervullen. Zij ondergaan het begrip

bekwaamheid. Uiteindelijk zijn zij aristocraten wegens het feit dat de bekwaamheid zich

bovenaan de sociale ladder bevindt. Het syndicalisme dient van boven opgelegd. Ze

zijn voorstanders van solidariteit. Deze wordt verwezenlijkt op het gebied van de

kleding (door zich te kleden in blauwe jassen die aan de rugzijde sluiten, zodat

eenieder beroep moet doen op zijn buurman…).

Charles Fourier de “prins van de utopische socialisten” kan ook doorgaan als

dichter. Zijn negatieve kritiek op het kapitalisme is merkwaardig. Dit is trouwens het

geval bij alle utopisten. De barbaarsheid, het gebrek aan samenhang en de sociale

onrechtvaardigheid gebaseerd op het individueel eigendomsrecht worden door Fourier

aangeklaagd. In positieve zin is het volledig anders. God heeft de mens geschapen.

Nochtans zijn er twee mogelijkheden. Ofwel is god een dommerik of een onbekwame.

Dit kan men zich onmogelijk voorstellen. De mens is volmaakt en zijn essentiële

passies zijn heilig. Alleen de maatschappij heeft schuld aan het verkeerd gebruik van

de passies. Aan dit gebrek wordt verholpen door de organisatie van de associatie van

de producenten middels sociale coöperatie (vijf twaalfden aan de arbeid, vier twaalfden

aan het kapitaal en drie twaalfden aan het talent of de leiding.) Het typische bij Fourier

(Dühring zegt dat in zijn theorie alleen de eerste lettergreep van zijn naam waar is) is

de uitgekiende zorg voor het detail en de exactheid van het vooruitzicht. Terwijl Marx

en Engels gedurende hun gehele leven zeer voorzichtig te werk gingen bij het

formuleren van profetieën, beschrijft Fourier hoe om 5 uur ’s morgens de “jachtgroep”

te werk gaat in het “phalanstère” en op welke wijze de dieren muzikaal worden

opgevoed.

De lieflijke utopist was overleden wanneer Marx in Parijs aankwam. In

tegenstelling tot Saint-Simon zijn bij Fourier de leerlingen ernstiger dan de meester.

45

Tussen hen drijft Victor Considérant boven. Hij slaagde er in het onbeschrijflijke

woordenkraam van Fourier te verzoenen met maatschappijkritiek. Hij publiceert in 1843

een Manifeste politique et sociale de la Démocratie pacifique. Het is een toonbeeld van

verheven denken. Sorel beweerde dat hij de inspirator was van het Communistisch

Manifest. Hij beweerde dat Marx en Engels utopische redeneringen gebruikten. (vb.:

het kapitalisme is onbekwaam het voortbestaan van zijn slaven te verzekeren). Zijn

voorwendsel is vals. Echter niet elke dag doet zich de gelegenheid voor Marx en

Engels van utopisme te beschuldigen… Bij Considérant vindt men echt de

aankondiging van de kapitalistische concentratie en van de verarming en de

proletarisering van de massa. Los van deze indicaties, verloren in een doolhof van

onontwarbare fantasieën, in het niets.

Proudhon was de minst socialistische van de utopisten en bewonderaar van de

meeneemformules. Beroemd zijn: eigendom is diefstal, de beste regering is anarchie

… en god is het kwaad!...

Het systeem van Proudhon is gebaseerd op enkele ideeën. Ze hebben als

specificiteit de eigenschap dat het eisen waren van de meest reactionaire partijen in de

20e eeuw. Wanneer Proudhon de Staat aanvalt, steunt hij een zuiver anarchistische

stelling zonder onderscheid te maken tussen einddoel en onmiddellijke actie. Voor hem

is het altijd alles of niets. Hij stelt voor te remediëren aan de excessen van het

kapitalisme via het materialisme. Niemand heeft ooit geweten hoe het praktisch kon

ingevoerd worden. Zijn laatste ideeën in verband met het federalisme op nationaal en

internationaal vlak zorgen ervoor dat de mensen hem blijven gedenken (uitsluitend op

dit vlak). Wij zullen later zien op welke wijze Marx Proudhon benadert en wat uit deze

benadering zal volgen.

Dit is de korte samenvatting van het denken in 1844. Wij hebben niet gesproken

over Cabet, Louis Blans, Pierre Leroux, de Baboeufisten, Barbès, Raspail, Tourril,

Builiez, Ledru-Rollin, Roux-Lavergne, priester Chatel, Jean Journet, Rose-Marius

Sadat, Ganeau, François Vidal, Pecqueur enz.

Al deze trawanten, apostelen, profeten en missionarissen moeten in de naïeve

ogen van Marx een vreemd schouwspel van het revolutionaire Parijs hebben geboden.

We kunnen ons Marx voorstellen bezield door zijn filosofische kennis, onbuigzaam

geworden door materiële tegenslagen en gepassioneerd door gerechtigheid en

preciesheid als hij midden in dit geestelijk toneel toekomt. Hier wordt dagenlang

gesproken en veel geschreven. Er worden banvloeken en waaiers van waarheden

gedebiteerd. Alles is er uiteindelijk vals, steriel, demoraliserend en zonder echte

grootheid…!

Het is gemakkelijk te begrijpen dat Marx toenadering zocht tot zijn landgenoten.

De meningsverschillen tussen hen waren van ernstige aard. Marx kende echter de

meesten onder hen sedert meerdere jaren als veteranen van de Federatie der Juisten

van Weitling.100 Hun leider was Dr Ewerbeck, Duits geneesheer en volgeling van het

100Cfr. Karl Marx Communistisch Manifest, Historische Inleiding M.D Rjazanof, Parijs, Coster 1934 en C.

Andler Le Manifeste Communiste, Introduction et commentaire, Rieder, Paris.

46

Icarisch socialisme van Cabet. Hij spreekt over Marx als kritisch genie met diepe

bewondering. Marx nam niet deel aan de politieke actie van de Duitse arbeiders in

Parijs. Hij ontmoette hen wel geregeld en hij zag meermaals de stichters van Vorwärts,

Heinrich Börnstein, Adalbert van Bornstedt, Weill, Bürgers, de filosoof C. Grün en

Bernays. Vorwärts verscheen tweemaal per week sedert 1844. Oorspronkelijk apolitiek

evolueerde het blad snel onder invloed van de Duitse emigranten.

Administratie en redactie waren gevestigd Rue des Moulins, 32. Men kon op een

abonnement intekenen in de boekhandel aan nr. 15, Quai Malaquais en 3, Rue du Pas

de Mule.

Bornstedt was een van die mensen, voortkomende uit de aristocratie of de bourgeoisie,

welke men soms ontmoet in revolutionaire partijen. Zij worden aangetrokken door de

vooruitstrevende ideeën, maar kunnen of willen niet breken met hun sociale

verankering. Ze willen goed staan met iedereen en eindigen als verraders van beide

kampen. Bornstedt was verwant met de grote Pruisische families. Hij was

demagogisch journalist en bevriend met Von Arnim, Pruisisch minister in Parijs. Hij

werd verjaagd uit het vreemdelingenlegioen in 1834 wegens wangedrag en

valsmunterij. Hij liep verloren tussen zijn schulden en ondeugden. Hij was het type van

de onevenwichtige provocateur. Bornstedt weigerde de radicalisering van Vorwärts

goed te keuren en vertrok naar Engeland. Hij werd vervangen door Bernays begin mei

1844.

In een brief gedateerd 15 mei 1844 schrijft Arnold Ruge aan Feuerbach dat Marx

bezig is met een intens werk dat hem ziek maakt. Hij werkt drie tot vier nachten door

zonder slaap. Wij kennen reeds het resultaat van dit intensief intellectueel labeur. Het

is het Manuscript. Nadien startte hij een project in verband met de geschiedenis van de

Convention. Dit laatste werd vlug opgeborgen.

Buiten de Duitse arbeiders en de intimi zag Marx ongeveer niemand. Hij

adoreerde zijn jonge vrouw die in verwachting was.101 Hij kwam weinig op straat. In

deze maanden van het jaar 1844 onderging hij een buitengewoon diepe intellectuele

crisis. Het was het drama van de innerlijke revelatie. Tot dan toe was hij filosoof

aangetrokken door sociale- en politieke problemen. Zijn geschriften bewijzen dat hij

bijna altijd in de wolken van het abstracte leefde. Charles Rappoport stelt vast dat

sociologen en filosofen over het algemeen abstracte wetten formuleren van dewelke de

politiek niet weet wat ze er moet mee aanvangen. Hoe exacter hun algemene wetten

zijn, hoe sterieler en hoe moeilijker toepasbaar ze worden. “Le moment du triomphe de

la sociologie est celui de la déchéance”.102 Het is dat wat Marx grosso modo aanvoelt,

wanneer hij in de stilte van zijn werkkamer de abstracte waarheden die hij vaststelt

101Zijn dochter Jenny werd geboren op 1 mei 1844.

102Het ogenblik van de triomf van de sociologie is dat van het verval. C. Rappoport: La philosophie de

l’Histoire comme science de l’évolution, Paris, Jacques, 1903.

47

vergelijkt met de werkelijkheid waarop hij geen vat heeft, waarop hij geen actie kan

uitoefenen en waarover hij geen macht heeft. Het is slechts vanaf dat ogenblik dat het

diep idealisme dat hem bezielt zal ageren in een totaal andere dan de verwachte

richting. Hij werpt het woordenkraam overboord en plaatst intelligentie, logica en

gevatheid in dienst van zijn ideale opvatting en leidt uit de geformuleerde principes alle

logische gevolgen af. Dit is geen verbaal idealisme, maar idealistische actie of de enige

belangrijke.

De hele periode 1844 - 1847 kenmerkt het leven van Marx door de koppige wil

om ideaal, wetenschap en alledaagse werkelijkheid met elkaar in overeenstemming te

brengen. Het dient verboden aan een mens van goede wil eerst fantastische hoop te

wekken bij de arbeidersklasse en deze daarna te leiden naar haar verlies en wanhoop.

Dat is de stelling van Karl Marx. Zich wenden tot de arbeiders “zonder strikt

wetenschappelijke ideeën en een concrete doctrine te hebben” komt erop neer

propaganda te voeren met aan de ene zijde “een enthousiaste apostel” en aan de

andere “eenvoudige dommeriken die luisteren zonder commentaar.”103

Het zou onmogelijk geweest zijn in Parijs iets anders te doen omdat er niets

anders te lezen en te horen was dan over rokerige theorieën en toverachtige projecten

zoals grondwetsherziening, democratische ontdekkingsreizen, stichting van

phalanstères in Amerika, anarchistische beweringen en poëtische dromerijen. In de

omgeving van Marx trof men naast Herwegh en Ruge volgelingen van Feuerbach, die

men vandaag als personalisten zou bestempelen, Heinrich Heine aan. Deze

revolutionaire dichter beklaagde de arbeiders meer dan zich om hun lot te

bekommeren. Bakoenin was een beneden zijn stand gevallen anarchist vervuld met

verstand en charme, Proudhon een geboren anticommunist van wie we de algemene

stellingen kennen, Moses Hess, Weitling en Bauer vooruitstrevende liberalen die van

zichzelf dachten dat ze communisten, filantropen, vrienden van de arbeidersklasse en

revolutionairen waren. Vanaf 1844 zal Marx met elk van hen breken, in de eerste

plaats met Arnold Ruge die zich zal wreken en beweren dat Marx “een gemeen mens

en een vuile jood” was. Wat was de reden van deze twist? Tengevolge van een

opstand van de wevers in Silezië ging Frederik-Willem IV tot de stichting van

onderstandverenigingen voor de arbeiders over. La Réforme van Flocon kondigde ze

aan als de voorbode van grote sociale hervormingen. In een antwoord aan La Réforme

schreef Arnold Ruge in Vorwärts dat ze niet verder gingen dan een plaatselijke

gebeurtenis. De koning van Pruisen wilde immers niets anders dan te verhelpen aan

de miserie van de arbeiders via normale administratieve procedures. Het artikel van

Ruge moet heden nog gelezen worden. Het is nog steeds een voorbeeld van gematigd

proza. Er wordt gesproken over vrijheid en opvoeding van de arbeidersklasse. De

meest ernstige problemen van het socialisme worden behandeld met ongegeneerdheid

door journalisten die bezorgd zijn om hun “verantwoordelijkheid” en die revolutionair

geloof vervangen door elegante intellectuele draaibewegingen.

103Neue Zeit, Stuttgart, 1883.

48

Marx antwoordde op levendige wijze. Hij stelde dat het sociale vraagstuk niet

wordt opgelost door politieke actie zolang de bourgeoisie het klassenbewustzijn

benevelt en niet doet ontwaken. De eenzaamheid van het individu op sociaal vlak is

veel erger dan zijn politiek isolement. Om hieraan te verhelpen is een radicale

hervorming van de maatschappij nodig. Het heeft geen zin de leidende ploegen te

vervangen zolang de Staatsstructuur zelf niet is gewijzigd. Deze polemiek in het kader

van het blad betekende het einde van de omgang tussen Ruge en Marx.

De opstand van de wevers in Silezië vond diepe weerklank in Europa. H. Heine

schrijft als verheerlijking in een van zijn geweldigste gedichten:

Oud Duitsland, wij weven uw linnen en wegen aan onze stof menige vloek toe -

wij weven, wij weven.

Vervloekt zij God, God van de gelukkigen tot wie wij onze gebeden richtten

tijdens de koude en hongerige winternachten. Onze hoop en ons wachten waren ijdel.

Hij heeft ons verraden, bedrogen, in rouw gehuld - Wij weven, wij weven.

Vervloekt zij de koning, de koning van de rijken aan wie wij ijdel klaagden en om

medelijden vroegen. Hij heeft het laatste geldstuk uit onze zakken geperst, hij laat ons

heden als honden neerschieten - wij weven, weven.

Vervloekt zij het Duitse vaderland, dat land waar slechts schande en smaad

bloeien, waar elke bloem verwelkt voor ze open bloeit, waar alles stinkt naar leugen en

ontbinding - wij weven, wij weven.

De schietspoel vliegt, het getouw kraakt. Wij weven dag en nacht. Oud Duitsland,

wij weven uw linnen en voegen aan onze stof menige vloek toe - wij weven, wij weven.

Heinrich Heine was het karakter en het talent van Marx gunstig gezind. Hij legde

hem regelmatig zijn werk voor. Zijn medewerking aan Vorwärts zorgde voor ernstige

problemen met de Franse politie.

Stilaan begint de autoriteit van Marx in deze periode door te wegen. De grote

Weitling schreef hem een brief uit Londen met zijn aanbod van vriendschap en zijn

vraag naar regelmatige briefwisseling.104

104Karl Marx: Chronik seines Lebens, Moskou, 1934, p. 25.

49

HOOFDSTUK VI

DE HERVORMING VAN DE STAAT EN DE “HEILIGE FAMILIE”

Onderzoek en analyse van de samenstellende elementen vergen bijzondere

aandacht om de marxistische opvattingen vanaf 1848 juist in te schatten. We weten nu

in welke toestand het denken van Marx verkeerde onmiddellijk voorafgaand aan de

samenwerking met Friedrich Engels. Deze samenwerking zal zijn evolutie versnellen

en hem leiden naar radicale, maar praktische oplossingen.

Er bestaat een document waarvan het belang tot nog toe werd onderschat

inzake precisering van de wijsbegeerte van Marx. Op dit gebied zijn intieme brieven

vaak belangrijker en duidelijker dan veruiterlijkingen voor publicatie. Het gaat over een

brief van Marx aan Ruge in september 1843.105 Ongeveer iedereen is het eens over

het vertrekpunt zegt Marx. Over het einddoel is er grote verwarring! Er moet

toegegeven worden dat “tussen de hervormers een algemene anarchie tot uitbarsting

kwam” en dat niemand van hen enig idee had over wat er moet gebeuren. De “nieuwe

strekking” van Marx heeft het voordeel niet “dogmatisch vooruit te lopen”. Haar ambitie

is “de nieuwe wereld te vinden door kritiek op de oude.”

Tot nu toe hadden de filosofen de oplossingen voor alle raadsels uitgewerkt aan

hun lessenaar. De domme buitenwereld diende alleen de bek te openen opdat de

gebraden zwaluwen van de absolute wetenschap er in vielen… Indien de opbouw van

de toekomst en het einde van de tijden niet onze zaak is, is niets meer zeker dan dat

wat we nu moeten verwezenlijken. Het is de kritiek zonder overwegingen van alles wat

bestaat … in deze zin dat de kritiek niet bevreesd is voor haar resultaten en voor een

conflict met de bestaande machten.

Marx stelt vervolgens vast dat (in 1843) een hele reeks verschillende

communismen bestaan. Hij wijst erop dat afschaffing van privaateigendom en

communisme niet met elkaar mogen verward worden. Het zijn niet dezelfde dingen.

Hoewel er verschillende socialistische doctrines bestaan is het socialistisch beginsel

slechts een van de aspecten van het mensdom. Marx maakt reeds een onderscheid

tussen de “theorie van de kennis” en de “theorie van de werkelijkheid”. Hij zegt verder

dat wij ons moeten bezighouden met het theoretisch bestaan van de mens, de studie

van de godsdienst en de wetenschap.

De reden heeft altijd bestaan; maar niet altijd in rationele vorm. De kritiek kan dus

vanuit om het even welke vorm van de theoretische of praktische kennis vertrekken

alsook van de eigen vormen van de bestaande werkelijkheid de echte realiteit

ontwikkelen als doel en uiteindelijk objectief.

105Karl Marx: Oeuvres Philosophiques, vertaling Molitor, V, pp. 206 - 209.

50

De staat is nog niet bewust doordrongen van de socialistische eisen. In zijn

moderne vormen zitten wel de eisen van de rede besloten. Hij veronderstelt de

“verwezenlijkte rede”, maar valt op alle plaatsen “in de tegenstelling tussen zijn

theoretische definitie en zijn werkelijke hypotheses.”

Men moet zich meer met de hervorming van de Staat bezighouden want zoals

de godsdienst de samenvatting is van de theoretische strijd van de mensheid, is

de staat de samenvatting van de praktische strijd. De huidige of onwetende socialisten

verachten de politieke problemen. Het is nochtans van essentieel belang er zich mee

bezig te houden want door het vertegenwoordigende systeem te verheffen van zijn

politieke vorm tot de algemene en door de ware betekenis waarop het berust naar voor

te brengen verplicht de kritiek de progressistische partij zichzelf te overtreffen. De

overwinning van deze partij is tezelfdertijd haar ondergang.”106

Op het einde van zijn geloofsbelijdenis, die eveneens een praktisch programma

vormt, schrijft Marx “Wij zullen de mensheid aantonen waarom zij werkelijk strijdt en

door deze strijd zal ze verplicht zijn het bewustzijn te verwerven zelfs wanneer ze dit

niet wil.”107

Marx concludeert: “Ons devies dient te zijn hervorming van de wetenschap niet

door het dogma maar door analyse van het mystiek bewustzijn op een verstaanbare

wijze in het domein van de godsdienst of de politiek…” De revolutie zal de wereld

tonen dat ze geen opschortende lijn is tussen verleden en toekomst maar het

toepassen van de ideeën uit het verleden. Zo zal de mensheid begrijpen dat ze niet

aan een nieuwe taak begint, maar haar vroeger werk afmaakt in volle bewustzijn. Om

kwijtschelding van haar zonden te bekomen, moet de mensheid deze opbiechten zoals

ze zijn.”

Men dient zich rekenschap te geven van het feit dat Marx over dit gedurfd

programma toestemming moest bekomen van Ruge. De stellingnamen van deze

laatste waren tamelijk ver verwijderd van deze van Karl Marx. Dit alles schijnt rokerig.

Het innerlijke conflict waarin Marx zich bevindt (in 1844) komt hier echter tot uiting. Het

idee van de politieke actie krijgt vorm nadat Marx zijn filosofische stelling verduidelijkt.

Hij wordt echter erg gekweld door het gebrek aan samenhang van de hele

socialistische beweging in die tijd. Overal en altijd gaat Marx tot het einde van de

redenering over de menselijke bestemming, geholpen door zijn rijpe cultuur en zijn

buitengewone analytische geest. “Zijn geest dringt door als een boor in de complexe

en tegenstrijdige massa van ideeën en feiten en bouwt onbuigzaam de weg naar het

door de logica aangewezen doel.”108

106Verschillende malen (voor en na 1848) verdedigt Marx de tactiek die de tegenstrever verplicht zichzelf

te overtreffen.

107 Het probleem was in welke richting Ruge en Marx de Frans-Duitse Jaarboeken zouden leiden.

108A. Cornu, op. cit., p.359

51

De analytische kracht van Marx was zeer groot en aldus dienstig voor zijn zin tot

synthese zoals door vele commentatoren werd vastgesteld. In zijn excellent werk

noteert Auguste Cornu in de volgende gelukkige termen “Engels was evenwichtiger,

vertoonde meer evenwichtszin en beschikte over een betere aanpassing- en

assimilatiecapaciteit dan Marx. Hij kon vlugger het essentiële afleiden uit het complexe

netwerk van politieke, sociale en economische feiten. Het was bij hem echter vooral

intuïtie. Hij hechtte in tegenstelling tot Marx niet zoveel belang aan de systematische

ontwikkeling en verdieping van zijn gedachten. Hun verschillende benaderingswijzen

vonden weerslag in hun stijl. Deze van Engels was soepel en gemakkelijk om perfect

een duidelijk idee weer te geven. De zware en gestoffeerde volzinnen van Marx

getuigen integendeel van een rijkdom aan ideeën die moeilijk tot uitdrukking kwam. In

een scherpe, korte en zinrijke stijl doorspekt met antithesissen, slaagde hij er in een

idee langzaam maar zeker vast te leggen zoals het dikwijls moeilijk tot stand kwam.”

Hij stelt vast dat Marx tot het communisme kwam door de filosofie in de eerste

plaats en vervolgens door de politiek en Engels via de economische- en sociale

kritieken en leidt daaruit af dat “in zake staathuishoudkunde Engels de meester was en

Marx de leerling.”109

Deze beoordeling komt ons voor als te absoluut en onjuist. Het is rechtvaardig

vast te stellen dat gedurende een korte periode van hun samenleven Engels Marx

heeft ingewijd in de vraagstukken van de staathuishoudkunde. Zodra deze inwijding

voltrokken was, werd ze door Marx aangevuld op zijn manier. Hij stapelde een

merkwaardige hoeveelheid economische kennis op, zodanig dat er geen meester en

geen leerling overbleef. Er waren twee medewerkers, op passionele wijze verbonden

met hetzelfde werk en innig verbonden in de arbeid.

Molitor spreekt zeer terecht over “l’exquise délicatesse” waarmee Engels

gedurende zijn leven Karl Marx behandelt. Waarom vanuit de geschiedenis twee

personen willen scheiden die gedurende hun leven verenigd waren? Wie kan deze

kwestie beter beoordelen dan Engels zelf? Hij maakt alles duidelijk na de dood van

Marx wanneer hij schrijft:

Men heeft dikwijls toespelingen gemaakt op mijn aandeel in de ontwikkeling van

deze theorie (het historisch materialisme). Dit zal mij niet weerhouden in het kort

duidelijkheid te verschaffen op dit vlak. Ik kan niet ontkennen dat ik een onafhankelijk

aandeel had voor en tijdens de samenwerking met Marx die 40 jaar duurde. Dit was juist

én voor de opbouw én voor de ontwikkeling van de theorie. Het grote aandeel van de

fundamentele en leidinggevende ideeën, vooral op economisch en historisch vlak en de

uiteindelijke exacte formulering ervan komen van Marx. Mijn bijdrage, uitgezonderd ten

hoogste enkele heel speciale onderdelen, had Marx zonder mij kunnen leveren. Wat

Marx gedaan heeft, had ik nooit kunnen doen. Marx overtrof ons allen. Zijn blik was

109A. Cornu, op. cit., pp. 359 - 360.

52

ruimer en sneller. Hij was geniaal. Wij hadden ten hoogst talent. Zonder Marx zou de

theorie niet zijn wat ze is. Het is dus correct dat ze zijn naam heeft.”110

Wij herhalen voor de lezer deze belangrijke verklaring gezien de verdienste van

de verteller, om niet meer op het probleem van de bijdrage van de medestichters van

het marxisme hoeven terug te komen. Hij acht hen onlosmakelijk verbonden vanaf

1844 in het zoeken naar en het verspreiden van dezelfde waarheid.

Hun leven zal door elkaar lopen van in de maand augustus 1844 wanneer

Engels weerkeert na een lange reis door Engeland. Hij verblijft in Parijs en hervat met

Marx de in Keulen onderbroken besprekingen. Marx die oorspronkelijk dacht dat

Engels tot een Duitse revolutionaire beweging zonder veel samenhang behoorde is

aangenaam verrast en zelfs enthousiast bij het weerzien. Hij herinnert zich de

bijdragen van Engels in de Jaarboeken. Engels behandelt het probleem van de sociale

conjunctuur in Engeland met de grootste exactheid. Hij toont de verschrikkelijke

gevolgen van de toestand van de arbeidersklasse in het meest industrieel ontwikkelde

land op dat ogenblik. Karl Marx denkt aan het buitengewone werk op het gebied van de

staathuishoudkunde.111Engels bekommert zich niet om morele en juridische

overwegingen. Hij benadrukt dat het communisme het product is van het kapitalistisch

systeem. Hij toont aan dat stijgende productie tegenover beperkte consumptie leidt tot

crisis en armoede. Concurrentie, als product van het kapitalisme, vernietigt de

zwaksten. Uiteindelijk is de wereld een afgesloten domein met daarin enkele

kapitalisten en de grote massa van opstandige proletariërs. Dit is het einde van de

private eigendom en de geboorte van het bevrijdend communisme.

Buiten de wereld van de wijsbegeerte ontmoet Marx voor het eerst een man met

dezelfde achtergrond als de zijne. Het oordeel van Engels is enkel ingegeven door

rationele overwegingen. Hij veracht net als Marx artificiële systemen en profetieën. Hij

gaat recht op het doel af en zijn doel is hetzelfde als dat van Marx…

Engels schrijft: “In de zomer van 1844 stelde ik samen met Marx in Parijs vast

dat we het over alle theoretische kwesties eens waren en het is van deze periode dat

onze samenwerking dateert”.112 Zij brachten tien dagen samen door (Mevr. Marx was

met haar kind teruggekeerd naar Duitsland).113 Hun eerste werk was de samenstelling

van een antwoord op de stellingen van de gebroeders Bauer. Marx stelde het werk op

aan de hand van nota’s van Engels. Het werd De Heilige Familie van Charlottenburg of

de Kritiek van de kritische Kritiek.114 Engels gebruikte bij voorkeur de tweede titel ten

110Fr. Engels: Ludwig Feurerbach, p. 29 (nota)

111 Gesamtausgabe, deel II, Berlin, 1931, pp. 379 - 404.

112Het Communistisch Manifest, historische inleiding.

113Marx - Engels:Correspondance, Paris, Costes, 1931, p.7.

114Karl Marx: La Sainte-Famille, Paris, Costes, 2??, 1927.

53

einde strikt persoonlijk zijn weerstand tegen de uitgever te tonen: “De nieuwe titel De

Heilige Familie zal ons nieuwe beelden van vrome auteurs opleveren. Die heden reeds

voldoende opgewonden zijn maar U (als uitgever) kon dit niet weten…”.115 Engels met

zijn zin voor maat had geen groot gedacht over de ontwikkeling door Marx van wat

oorspronkelijk een werkje was tot een groot boekdeel. De Heilige Familie is van

beperkt belang. De waarde van het werk is historisch voor het socialisme . Het is een

fase in de marxistische evolutie met name de geboorte van het historisch materialisme.

Het materialisme streed in de 18e eeuw tegen het spiritualisme en de metafysica

van de 17e eeuw. Vandaag zetten het humanisme op filosofisch vlak en het socialisme

en het communisme op praktisch vlag de strijd verder.

In het Franse materialisme zijn er twee strekkingen. Het mechanisch

materialisme is verbonden met de fysica van Descartes. De voornaamste volgelingen

waren fysici en tegenstanders van de cartesiaanse metafysica (de geneesheren Leroy,

Cabanis en La Mettrie). De tweede strekking is de sociale filosofie van Boyle. Deze

werd verdiept door Locke en gepropageerd door Voltaire.

Het cartesiaans materialisme leidde tot de mechanische opvatting over natuur en

natuurwetenschappen. De opvatting van Locke leidt naar het communisme door de

standpunten over natuurlijke gelijkheid, over de waarde van de ervaring, over externe

invloeden en over het belang van de productie. Van zodra men aanneemt dat de mens

zich vormt naar de buitenwereld moet men deze zodanig organiseren dat al het

menselijke er in verweven tot ontwikkeling komt. Anderzijds gaat het algemeen belang

vooraf aan het particulier belang. Het is door te steunen op deze opvattingen dat

Baboeuf, Fourier, Cabet en Owen tot het socialisme kwamen (aldus Karl Marx).

Marx verbindt zijn materialistische opvatting met het Franse materialisme. Zoals

hij later in Brussel stelt, is het communisme verwant met Frankrijk en Engeland. Hij

beschouwt zich als erfgenaam van Descartes en van Locke…

Na deze uiteenzetting over zijn filosofische positie gaat Marx over tot de

vernietiging van de gebroeders Bauer en hun medewerker Szeliga. Bruno Bauer

bezorgde met zijn studies over het socialisme in het algemeen en het materialisme in

het bijzonder Marx een aanval van razernij. Hij herhaalt dikwijls in dezelfde orde, de

ideeën van het Manuscript. Hij bewijst dat zijn tegenstrever niets van het sociale

vraagstuk begrijpt omdat hij koppig volhoudt met filosofisch te speculeren op abstracte

wijze zonder enig verband met de realiteit. Het antwoord aan Szeliga verdient meer

aandacht vanwege het originele onderwerp. In de Allgemeine Literaturzeitung van juni

1844 had Szeliga een studie gewijd aan Eugène Sue en Les Mystères de Paris (1842-

43). Het succes van deze roman was zo groot dat het Journal des Débats deze

publiceerde in afleveringen. De hele Europese pers was enthousiast. Het toneelstuk er

uit afgeleid werd in triomf gespeeld aan de Porte Saint-Martin...

Les Mystères de Paris beschrijft het avontuurlijke leven van Fleur Marie als

jonge hoer in Parijs. Zij was de dochter van prins Rudolf van Gerolstein en zijn Schotse

115Gesamtausgabe, III, brief van 7 maart 1845, p. 16.

54

maîtresse Sarah Seyton. De moeder ontdeed zich van het kind om haar reputatie gaaf

te houden. Ondanks haar ontuchtig leven is Fleur Marie moreel zuiver gebleven. Door

toeval vindt Rudolf zijn dochter weer en ontvoert haar. Hij benoemt haar prinses Amélie

in zijn land. Fleur Marie wordt achtervolgd door de herinnering aan haar periode van

verval. Zij wordt kloosterlinge en sterft.

Onafhankelijk van de helden verschijnen een hele reeks schilderachtige

personen: le Chourineur bevrijd sentimenteel dwangarbeider; Jacques Fernand, notaris

zonder scrupules; le Maître d’Ecole et la Chouette, twee verschrikkelijke bandieten; de

Parijse straatjongen Tortillard en het zachtaardige naaistertje Rigolette!

Szeliga was zoals vele anderen bekoord door deze roman met “sociale”

tendensen. Deze gaf volgens hem een verklaring voor alle sociale problemen van de

moderne maatschappij: onwetendheid over de armoede bij de rijken, gebrek aan

idealisme bij de bediendeklassen, tegenstelling tussen de natuurlijke moraal en de

burgerlijke deugd. Vol goede wil stelt Eugène Sue voor op sociaal vlak een bank voor

de armen en modelhoeven te stichten.

Karl Marx die het samen met Engels vooropgestelde plan voor De Heilige

Familie ver te buiten gaat, wijdt een belangrijk deel aan de kritiek op Szeliga, die hij

wegens zijn naïviteit belachelijk maakt. Fleur Marie die diende te worden heropgevoed,

is in het werk van Sue een te veroordelen zondares. De godsdienst heeft om haar te

redden slechts het klooster als oplossing. Deze maakt haar verval definitief, want een

berouwvolle zondares is duizendmaal erger dan een onschuldige hoer. Enkele

bladzijden moeten gelezen worden. Deze waar Marx de draak steekt met Sue en

Szeliga die op eigenaardige wijze vergiffenis schenken: de schoolmeester wordt

onschadelijk gemaakt…door hem de ogen uit te steken. Er is nog heel wat actueel in

de kritiek van Marx op het mondaine onderstandwezen in de realiteit. Marx geselt in

het voorbijgaan de gevoelige personen die feesten organiseren onder voorwendsel de

armoede te bestrijden; maar waar zij zich amuseren. In 1946 wordt er gedanst ten

voordele van de weduwen van de politieke gevangenen en martelaren van Auschwitz.

Zonder er speciaal de nadruk op te leggen is Marx in De Heilige Familie bezig

met het historische materialisme door op gevoelige wijze de tegenstelling aan te geven

tussen de edelmoedige gedachten verspreid in de roman van Sue en de sociale en

economische realiteit van het tijdstip. Marx noteert dat de door Gerolstein voorgestelde

oplossingen niets veranderen aan de eetlust en de voorrechten van de bezittende

klasse.

Eens te meer komt Marx terug op de opvatting van de “verwezenlijking” van de

waardigheid van de mens die het doel moet zijn van iedere sociale actie. Volgens hem

weten de arbeiders dat “eigendom, kapitaal en geld geen product zijn van hun

verbeelding; maar het effectief en objectief resultaat van hun eigen vervreemding. Zij

weten dat deze dienen afgeschaft op praktische en concrete wijze zo dat de mens

55

meer wordt, niet alleen in zijn gedachten en zijn bewustzijn maar ook in het werkelijke

leven en het materiële bestaan.”116

Engels keert na een kort verblijf in Parijs terug naar zijn ouders. Vanuit Barmen

start de correspondentie met Karl Marx. Door de brieven bezitten wij de getuigenis van

de meest intieme gedachten van Marx en Engels. Friedrich Engels is echt een van de

sympathiekste mensen in de geschiedenis van de socialistische beweging. Hij is het

perfecte type van de overtuigde revolutionair. Dank zij het fortuin van zijn vader is hij in

staat een burgerlijke loopbaan uit te bouwen. Hij staat echter honderd procent achter

zijn ideeën. De gedachte komt zelfs niet bij hem op dat ooit arrivisten uit de rangen van

de intelligentie in de arbeidersklasse zouden binnendringen om door middel van

demagogie, dank zij de opofferingen van de arbeidersklasse maar tegen haar belang

een schitterende plaats in het openbare leven te bekleden zoals de historische

waarheid aantoont. De tijd was nog niet gekomen waar de geest van dading het

revolutionaire gevoel vervangt.

Het revolutionaire gevoel van Engels in 1844 was de getrouwe weergave van dat

van Marx. Alhoewel het blijk gaf van een heilig optimisme en een op heden niet voor

mogelijk te houden geloof in een nabije overwinning van het communisme. Marx en

Engels zullen er enkele jaren over doen om te aanvaarden dat de sociale revolutie zich

niet zal voltrekken ter gelegenheid van om het even welke ingreep. Reeds vroeg

verworven zij zekerheid in verband met “het gebrek aan rijpheid van het proletarische

streven van het ogenblik”.117 Dit houdt geenszins het verwerpen van de kritiek op het

kapitalisme, noch van de fundamentele wetten van het materialisme, noch van de

ethische waarden als basis van het wetenschappelijk socialisme in.

In 1844 ziet Engels met zijn bruisend temperament de zaken gans anders. In zijn

ogen gaat het communisme in Eberfeld erop vooruit wanneer zijn vrienden hun families

voor schut zetten, wanneer ze hun knechten of de arbeiders met minachting

behandelen. Hij is verheugd in zijn eerste brief aan Marx te melden dat in Barmen de

politiecommissaris communist is. “Indien wij rechtstreeks op het volk konden ageren,

zouden wij weldra de bovenhand halen”118maar dit is onmogelijk indien men niet wenst

te worden aangehouden…

Hij is ongerust over het lot van De Kritiek van de Kritiek en over het verzenden

van Bernays naar de correctionele rechtbank. In de Vorwärts had deze laatste met

sympathie bericht over de aanslag van Tschech tegen Frederik-Willem IV. Het kwam

tot scherp protest van de Pruisische gezant in Parijs. De regering Guizot werd

aangezet tot uitvaardiging van een verschijningsverbod voor het dagblad van de Duitse

emigranten. De regering van Louis-Philippe was verveeld met het incident en daagde

116Marx - Engels: Gesamtausgabe, III, p. 223-224.

117Karl Marx: Les luttes de classes en France. Introduction par Friedrich Engels, Ed. Sociales

Internationales, Paris, 1936, p. 17.

118Marx - Engels: Correspondance, tome I, Paris, Coster, 1931, p. 3.

56

Bernays voor het assisenhof van de Seine. De kamer van inbeschuldigingstelling

weerhield tegen hem enkel het gebrek aan borgstelling.

De wet voorzag dat dagbladen die zich niet met politiek bezighielden geen

wettelijke borg dienden te deponeren. Het was een uiterst belangrijk bedrag van 75

000 francs. Vorwärts had wegens begrijpelijke redenen geen borgstelling verricht, maar

hield zich wel met politiek bezig! Bernays verdedigde zonder enig nut de stelling van

een misverstand. Hij had zich gebaseerd op de definitie van politiek in het

woordenboek van de Académie Française: “Politique: Système particulier d’un

gouvernement pour arriver à ses fins quelles qu’elles soient.” Ik heb in mijn blad nooit

over de Franse politiek maar steeds over Duitse zaken gesproken stelde Bernays.

Daar ik nooit het “système particulier” behandelde, deed ik dus nooit aan politiek… Op

13 december 1844 veroordeelde de correctionele rechtbank Bernays tot twee

maanden gevangenisstraf en driehonderd francs boete. Hij werd naar de gevangenis

van Sainte-Pélagie overgebracht.

De briefwisseling tussen communisten was toen geen eenvoudige zaak. In zijn

eerste brief aan Marx zegt Engels:

Indien deze brief U bereikt zonder te zijn geopend, antwoord mij onder omslag

aan J.W. Stücker en C° in Eberfeld in zo goed als mogelijk commercieel handschrift.

Schrijf mij anders via een van de adressen die ik aan Ewerbeck heb gegeven. Ik ben

benieuwd of deze vervloekte postmannen zich laten misleiden door de vrouwelijke

schijn van deze brief.”119

Even later meldt Engels de ontvangst van een brief van Marx waarvan de inhoud

onbekend is en die werd afgegeven in Brussel. Om verder te kunnen met het

clandestiene werk besloten de twee vrienden hun brieven te nummeren ten einde te

weten op hoeveel er door de censuur beslag was gelegd. Engels ging volledig op in

verschillende zaken: de communistische propaganda, de zaken van zijn vader en zijn

liefdesavonturen. Over deze laatste spreekt hij in alle eenvoud met de deugdzame Karl

Marx. Wanneer zijn vrienden Engels vragen naar Parijs te komen verklaart hij dat hij ter

plaatse moet blijven wegens de propaganda. Hij verklaart zich nader: “Indien ik geen

moeilijkheden wens met mijn familie en bovendien moet ik een amoureuze verhouding

beëindigen…”120

Midden in deze opwinding vindt Engels nog de tijd om Over de Toestand van de

Arbeidersklasse in Engeland in het net te schrijven. Het werk verschijnt in 1845. Hij

kookt van verontwaardiging wanneer hij Marx op 19 november 1844 schrijft:

Ik zal voor de Engelsen een mooie catalogus met hun zonden samenstellen. In

de ogen van heel de wereld beschuldig ik de Engelse bourgeoisie van moord, van

119Marx - Engels: Correspondance, op. cit. pp. 6 en 7.

120Marx - Engels: Correspondance, op. cit., p. 8.

57

banditisme en van alle andere misdaden op massale wijze begaan. Ik schrijf een woord

vooraf in het Engels, van het welk afzonderlijke oplagen worden gemaakt. Deze worden

verzonden aan de leiders van de politieke partijen, aan de letterkundigen en aan de

Engelse parlementairen. De zonderlingen zullen zich mij herinneren.121

Naarmate de briefwisseling verder gaat wordt de uitzonderlijke stellingname van

Engels ten opzichte van Marx duidelijker. Het is deze van de praktische mens, van de

sociale historicus en van de socioloog in tegenstelling tot de filosofische speculatie.

Men kan echter niet uitsluiten dat Engels indien nodig filosofische speculatie gebruikt.

In verband met het werk van Stirner “De Enige en zijn Eigendom”122 schrijft Engels een

lange verhandeling over het egoïsme en zijn theoretische verbanden met het

communisme. Hij gaat zich te buiten en draait zich om:

Ten andere al dit theoretische gezeur verveelt mij elke dag meer . Elk woord aan

deze man besteedt, elke regel die moet geschreven worden tegen de theologie en de

abstractie of tegen het smerige materialisme doet mij het land krijgen. Het is gans

anders in de plaats van het dromen zich te kunnen bezighouden met de levende

werkelijkheid, de ontwikkeling en de historische resultaten (de niet verwezenlijkte mens

is een droom tot aan zijn verwezenlijking). Dit is in ieder geval het beste wat wij kunnen

doen zolang wij verplicht zijn onze pen te gebruiken en onze ideeën niet onmiddellijk

met onze handen of indien nodig met onze vuisten te kunnen verwezenlijken.123

Hij maakt zich opnieuw boos op de geest van abstractie die de Berlijnse filosofen

besmet. Het is het ogenblik waarop de “echte communisten” zoals Marx zegde,

dachten dat de revolutie werkelijkheid werd door het enige feit van het juridisch

opheffen van het privaat eigendom. Wanneer heel Duitsland het eigendom heeft

afgeschaft, zegt hij, zal Berlijn wachten op de nieuwe Messias die Fourier in

overeenstemming brengt met Hegel. Hij zal een “Phalanstère” bouwen met

eeuwigdurende categorieën en zal ons als eeuwigdurende wet schenken het idee dat

zelfbewust wordt zodanig dat kapitaal, talent en arbeid in gelijke mate delen in het

resultaat”.

Heel deze passage heeft als kenmerk de merkwaardige passie als perfecte

beschrijving van de persoonlijkheid van Engels:

121Marx - Engels: Correspondance, op. cit., p. 10.

122 Stirner, vriend van de gebroeders Bauer en volgeling van Feuerbach verkondigde een soort

intellectueel anarchisme gebaseerd op het individu als enige werkelijkheid en op de onwerkelijkheid van de maatschappij. Zij ideaal is de vorming van de “Unie der Egoïsten” die enkel leven met het oog op persoonlijke genoegdoening en die in dienste zou staan van het individu terwijl de huidige maatschappij het individu tot instrument maakt.

123Gesamtausgabe, III, 1, pp. 7 en 8.

58

Dit wordt het Nieuw Testament van het Hegelianisme, de oude Hegel wordt het

Oud Testament. Staat en Wet treden op als christelijke opvoeder. Het Phalanstère waar

de W.C.’s geplaatst worden volgens logische noodzaak, wordt de nieuwe hemel en de

nieuwe aarde. “Het nieuwe Jeruzalem daalt neer uit de hemel opgetuigd als een

verloofde, zoals men kan lezen doorheen het verloop van de nieuwe Apocalyps.

Wanneer alles beëindigd is, ontstaat de kritiek. Deze zal zeggen dat ze de samenvatting

is van alles. Dat ze in haar hoofd kapitaal, talent en arbeid opstapelt. Dat zij het is en

niet de machteloze massa die alles wat bestaat produceert en dat zij alles zal in bezit

nemen…”124

124Correspondance, Op. cit., pp. 14 en 15. 49

59

HOOFDSTUK VII

DE AANKOMST IN BRUSSEL EN DE STELLINGEN OVER FEUERBACH

In Parijs gaven in die tussentijd de opstellers van Vorwärts zich niet verloren. De

ordonnanties betreffende de pers stelden de maandbladen vrij van borgtocht. De

redactie besloot Vorwärts om te vormen tot maandblad. Deze beslissing kwam goed

over en betekende troost voor Bernays in de gevangenis. Het nieuws werd verspreid

door middel van een prospectus op grote oplage. De zaken werden op eenvoudige

wijze uitgelegd. Hoewel Guizot voor progressist doorging was hij geen vriend van de

revolutionaire communisten. Baron von Arnim vervolgde Guizot met aanmaningen in

naam van zijn meester. Op 25 januari 1845 besluit Minister van binnenlandse zaken

Duchâtel alle opstellers van het dagblad uit te wijzen. (H. Heine, Börnstein, Marx,

Bakoenin, von Bornstedt, Herwegh, Ruge, Bürgers en Bernays uit gevangenschap).

Er kwam vanuit verschillende zijden een storm van protest. De linkse pers viel de

regering aan “die niet beschaamd is als instrument van de terreur en de wrok van de

Pruisische regering” mensen uit te wijzen “die zich onderscheiden door de

verhevenheid van hun talent en aanbevolen zijn door hun liefde voor de Franse

ideeën.” Hun misdaad bestaat er in Frankrijk te hebben verdedigd.125

La Réforme stelt verder: degenen die dachten dat de schande betreffende de

schadeloosstelling van Pritchard onovertroffen was, hebben zich vergist… De heren

Bernays en Marx stelden geen enkele daad die Frankrijk of de regering schade

toebracht. Indien iemand over hen te klagen had was het de Pruisische regering. Het is

om het Hof in Berlijn te behagen dat tot hun uitzetting werd beslist… … Ah! Indien de

Heren Bernays, Marx, Ruge en Herwegh zich in Parijs hadden gedragen als dienaars

van de Pruisische politiek, indien zij gepocht hadden met de charme van de

absolutistische regeringen, Frankrijk en de revolutie beledigd, de ideeën van de

vooruitgang en de vrijheid vertrapt, dan zouden voor hen de deuren van de ministeriële

salons zijn geopend…

Wat Bernays betreft, van uit zijn cel in Sainte-Pélagie schrijft hij op 13 februari

1845 een open brief aan alle democratische kranten. La Réforme publiceert deze brief.

Hij was gekenmerkt door een nederige toon in tegenstelling tot de houding van de

andere medewerkers van de Vorwärts.126

… Ik bevind me nu in de gevangenis; ik onderga mijn straf zonder iets te zeggen;

ik geloof na deze stormvlaag in Parijs te kunnen blijven. Ik bemin Frankrijk en ik wil hier

wonen als het kan. Ik wens liever mijn gevangenisstraf te ondergaan dan nogmaals van

land te veranderen. Helaas had ik met de diplomatie geen rekening gehouden. Een van

125La Réforme, 14 februari, 1845.

126La Réforme, 14 februari, 1845.

60

de onzen, Karl Marx, is reeds vertrokken. Ten aanzien van twee anderen is de

maatregel geschorst. Voor mij is deze weerhouden. Op de griffie van de gevangenis is

het bevel reeds aangekomen om mij, na het beëindigen van mijn straf, over te dragen

aan de prefectuur waar mijn paspoort voor het buitenland gereed is.

Van haar kant valt La Fraternité de regering krachtig aan:

Zo is minister Guizot inschikkelijk tegenover de Engelsman. Hij breidt de

inschikkelijkheid uit tot gehoorzaamheid tegenover de Pruisische wensen. Inderdaad

heeft de prefect verscheidene Duitse Socialistische letterkundigen uitgewezen, die niets

anders gedaan hadden dan de Heilige Alliantie tussen de twee volkeren geprezen.

Tussen hen bevindt zich de Duitse filosoof en economist Charles Marx uit Trier.127

Plezierig is vast te stellen dat de heer Duchâtel in zijn overdreven ijver ook

Adalbert vor Bornstedt had uitgewezen. De heer von Armin was uiterst ontevreden en

protesteerde heftig. Von Bornstedt was het manusje van alles van de Pruisische

vertegenwoordiging in Parijs. Duchâtel gaf geen gevolg aan het Pruisische protest en

zo kwam Bornstedt in Brussel terecht. Hij had sedert zijn terugkeer uit Engeland

gereisd in Duitsland voor rekening van de hertog van Bordeaux en de Carlisten Prins

de Vigue, Belgisch gevolmachtigd minister in Parijs was gehaast dit mee te delen aan

de regering in Brussel en vermelde in het bijzonder dat het Belgisch visum geweigerd

diende te worden voor Bornstedt. (niet voor Karl Marx).128

De stappen aangewend door de vrienden van Vorwärts hadden gedeeltelijk

resultaat. H. Heine, Herwegh, Bernays, Ruge en Börnstein bekwamen uitstel. Marx,

Bakoenin, Bürgers en von Bornstedt moesten Frankrijk verlaten. Tegen Bakoenin en

Bürgers bestond geen aanhoudingsmandaat van de Pruisische regering. Bakoenin

vestigde zich in Dresden, Bürgers in Keulen.

Op 1 februari 1845 komt Karl Marx vergezeld door echtgenote en dochter aan te

Brussel. Hij reisde vanuit Parijs via Bergen129.Nauwelijks aangekomen te Brussel heeft

hij te kampen met de moeilijkste administratieve problemen. Zijn bekendheid in Parijs

had hem een Belgisch politiedossier bezorgd. De Belgische minister van justitie in de

127La Fraternité, mars 1845.

128Archief Belgische Staatsveiligheid, dossier Bornstedt, stuk 8.

129Zij kwamen toe in het hotel de la Gare in de Nieuwstraat bij het Noordstation. De dag daarna verhuisden zij

naar het hotel de Saxe, eveneens in de Nieuwstraat. Dit hotel werd afgebroken in 1901. Later was er op deze plaats “A l’Innovation”. Marx verbleef er slechts enkele dagen. Reeds op 9 februari vinden wij hem terug op de Kleine Zavel in het huis nr. 24. Op 13 maart is hij in hotel Bois-Sauvage, 19-21 Sint-Goedeleplaats, waar hij toevallig aangehouden werd op 3 maart 1848. De familie Marx vertrekt vervolgens naar de Pachecostraat 35 en naar de Verbindingsstraat 5-7 is Sint-Joost-ten-Node waar Engels hen snel zal vervoegen. Op 1 oktober 1846, nadat een tweede dochter was geboren verhuist Marx naar Elsene, Orleansstraat 42, waar hij gedurende 16 maanden zal wonen.

61

regering Nothomb, de heer d’Anethan gewaarschuwd door zijn collega van

buitenlandse zaken Goblet d’Alvilla gaf opdracht aan de staatsveiligheid de “gevaarlijke

democratische en communistische schrijver” te bespieden.130

Op 7 februari 1845 had Marx aan de Koning der Belgen een officieel rekwest

gericht.

Sire,

Hij die tekent, Charles Marx, doctor in de wijsbegeerte, op 26-jarige leeftijd uit

Trier in het Koninkrijk Pruisen, heeft de bedoeling zich samen met zijn echtgenote en

kind te vestigen in de Staat van Uwe Majesteit.

Hij neemt eerbiedig de vrijheid U te verzoeken hem de toelating te geven zijn

woonplaats in België te vestigen.

Hij heeft de eer met het diepste respect van Uwe Majesteit, de zeer nederige en

zeer gehoorzame dienaar te zijn,

get. Dr. Charles Marx

Boven alles was de Belgische regering met een probleem geconfronteerd. Zou

Marx Vorwärts, oorzaak van zijn uitdrijving uit Frankrijk, in Brussel laten verschijnen?

Indien dat het geval zou zijn, stond België bloot aan de grootste problemen met

Pruisen. Dit land protesteerde steeds scherp tegen de daden van de regering in

Brussel. Een rapport van 14 februari meldde aan d’Anethan dat Marx bij een van zijn

vrienden in Luik had gelogeerd.

Men vertelde dat hij van plan is weldra in België een dagblad uit te geven met de

bedoeling het clandestien in Pruisen te verspreiden.

De agent van de Ridder Hody, administrateur van de staatsveiligheid maakt op

19 februari aan de Burgemeester van Brussel, ridder Wijns de Raucourt het verzoek

van Marx aan de Koning over. Hij meldt hem dat het aangeduide “individu, uitgewezen

uit Frankrijk wegens zijn medewerking aan Vorwärts niemand anders is dan Karl Marx.

Gelieve hem desgevallend te vragen of hij van plan is in België de publicatie131 verder

te zetten en of hij andere bedoelingen heeft met zijn aanvraag tot voorlopig verblijf.”132

Intussen is de Duitse politie niet inactief. In het dossier berust een brief van de

directeur van de politie van Aken van 3 maart. Hij vraagt of het juist is dat Herwegh,

Ruge, Marx, Börnstein en konsoorten zich in België bevinden. Hij wist dat tegen Marx

op 1 februari een nieuw aanhoudingsmandaat was afgeleverd op bevel van de

Pruisische minister van binnenlandse zaken. Van dit laatste feit was ridder Hody niet

130Dossier Bornstedt

131Archief Belgische Staatsveiligheid, Dossier Karl Marx, stuk 2.

132Ibid, stuk 7.

62

op de hoogte. Het mandaat had uitwerking vanaf de grens. De Duitse politieman dringt

dan verder aan in min of meer correct Frans.

Ik heb er belang bij te vernemen of deze mededeling correct is, met andere

woorden welke individuen getroffen door de maatregel bevinden zich in België. Ik zou

mij tegenover U zeer verplicht voelen, indien U mij enkele inlichtingen in dit verband

overmaakt en mij mededeelt welke individuen de bedoeling zouden hebben zich naar

Pruisen te begeven en of één van hen zich echt naar ons land begeeft.”133

Ridder Hody houdt echter de eer aan zichzelf en laat zich niet leiden door zijn

collega uit Aken. De diensten van de staatsveiligheid hadden op 8 maart een brief

voorbereid die de aankomst van Marx en Bornstedt te Brussel vermeldde. Deze brief

werd niet verzonden. Hij heeft als vermelding in potlood “à mettre provisoirement de

côté, a dit M. l’Administrateur, 27 mars 1845.”134 In het dossier van Bornstedt bevindt

zich de kopie van de brief die de aankomst te Brussel meldt van de vroegere directeur

van Vorwärts.”135

De politie van Brussel deed meer dan één maand over het door ridder Hody

voorgeschreven onderzoek. Op 15 maart 1845 schrijft de burgemeester van Brussel

dat er geen reden tot ongerustheid is. Marx wenst zich uitsluitend met wijsbegeerte en

staathuishoudkunde bezig te houden. Hij bereidt een werk voor met als titel DePolitieke

Economie. Hij heeft een contract ten bedrage van 3000 frank met uitgever Leske uit

Darmstadt. In afwachting van zijn ereloon, leeft hij van het inkomen van zijn

echtgenote. Hij belooft zich niet meer in te laten met Vorwärts.

Hody had echter zijn geduld verloren en Marx opgeroepen om op 19 maart te

verschijnen bij de staatsveiligheid ten huize van de heer minister van justitie. Vrienden

van Marx, meer bepaald de Brusselse advocaat Maynz, geëmigreerde uit Frankfurt,

professor Romeins recht aan de ULB, waren tussengekomen, in zijn voordeel. Er werd

met Hody onderhandeld over een modus vivendi. Op 22 maart tekent de “gevaarlijke

communist” volgende verbintenis: “Ten einde toelating te bekomen in België te

verblijven, beloof ik op mijn eer de verplichting aan te gaan in België geen enkel artikel

over de dagelijkse politiek te publiceren.” Hij tekent als “Dr. Karl Marx”.136

Dezelfde dag geeft de administrateur van de staatsveiligheid een strenge blaam

aan de burgemeester van Brussel die getreuzeld had om te antwoorden op de vraag

om inlichtingen van 19 februari.

133Ibid, stuk 8.

134Ibid, stuk 9

135Ibid, Dossier Bornstedt, stuk 5.

136Archieven van de Staatsveiligheid, Dossier Marx, stuk 10.

63

Het is schadelijk dat dergelijke vertragingen oplossingen bemoeilijken van

problemen die de regering op ernstige wijze bezighouden. Het betreft een schrijver die

door zijn geschriften Frankrijk heeft verplicht hem te verwijderen van zijn grondgebied.

Zijn verblijf hier dient aan voorwaarden te worden onderworpen. De heer Marx werd

uitgenodigd op mijn kantoor te verschijnen ten einde verdere vertragingen te vermijden.

Hij ging de verbintenis aan gedurende zijn verblijf in België geen politieke geschriften te

publiceren. Dit is een voorwaarde door mij opgelegd betreffende de toelating in het land

te verblijven. Indien U kennis zou hebben van het feit dat hij zijn woord breekt of andere

vijandige daden stelt tegen de regering van Pruisen, onze buur en geallieerde, dient U

mij dit onmiddellijk mede te delen.”137

Marx onderwierp zich zo goed en kwaad als het kan aan wat men vroeg. Hij kon

rustig ademen en zich opnieuw bezighouden met de “staathuishoudkunde”. Hij maakte

van de gelegenheid gebruik om in april voor korte tijd in Hamburg te verblijven.138

Marx mocht er niet aan denken Pruisen binnen te wandelen. Een strenge

procedure was op gang gebracht tegen de democratische schrijvers wegens

majesteitsschennis. Het betrof publicaties verschenen met toestemming van de

censuur of die nooit gedrukt waren. Buiten Karl Marx vervolgde de justitie in Berlijn de

gebroeders Bauer, Buhl, Meyen, Arntz, Heinzen, Puttman, Heldt, Herwegh en Heine.

Buhl, Meyen, Puttman en Heldt bevonden zich in handen van de politie.

We lopen even achteruit naar Engels in Barnem. Hij werd onrustig over het

gebrek aan nieuws over Vorwärts en Kritiek van de Kritiek. Karl Marx had nochtans zijn

brief van november beantwoord. Volgens Engels had Marx hem moeten terechtwijzen

wegens de opvliegendheid bij de afbraak van het werk van Stirner. Engels geeft zeer

eenvoudig Marx gelijk. “Wanneer ik U schreef was ik nog onder de onmiddellijke indruk

van het boek. Nadien heb ik er langer over nagedacht en vind ik er van wat gij er van

vindt.”iTen andere Moses Hess komt tot dezelfde conclusie als gij. Hij zal over Stirner

een brochure publiceren ten einde zijn akkoord met uw zienswijze te bevestigen.139

Engels vervloekt de Duitse politie die vervelend doet tegen de communisten. In

drie regels deelt hij het einde mee van zijn liefdesavontuur. Hij kondigt aan dat zijn

boek over Engeland, weldra zal verschijnen en geeft lange beschouwingen over de

noodzaak aan goede gestoffeerde communistische propaganda. Hij deelt enkele

slagen uit aan Bauer en Ruge en gaat verder over zijn afkeer voor de zakenwereld. Na

aandringen van de familie hield hij zich bezig met de winkel en de fabriek van “zijn

oude”. Hij heeft er een afkeer van (van de winkel, van zijn geboortestad) en vindt alles

tijdverlies. Bovendien kan hij het niet volhouden een bourgeois te zijn die als fabrikant

actief handelt tegen het proletariaat…

137Ibid, stuk 13.

138Karl Marx: Chronik seines Lebens, Moscou, 1934, p. 29.

139Hess: Les derniers philosophes.

64

Men kan in de hoedanigheid van communist ten gevolge van zijn externe

toestand bourgeois en trafiant zijn op voorwaarde dat men niet schrijft. Maar in het groot

communistische propaganda maken en terzelfder tijd zich bezighouden met handel en

nijverheid is onmogelijk. Ik heb er genoeg van. Met Pasen vertrek ik…140

Het nieuws van de uitdrijving van Marx slaat in als een bom. In een brief,

geschreven tussen 22 februari en 7 maart, drukt Engels zijn verontwaardiging en

solidariteit uit. Van zodra hij het weet organiseert hij een inzameling ten einde over

allen “op communistische wijze” de buitengewone kosten te verdelen die zijn vriend

diende te dragen. Bovendien stelt hij hem de rechten op het werk dat hij zal publiceren

ter beschikking. Engels had toen dat bedrag niet nodig.

Het kan niet zijn dat de honden blij zijn om uw financiële problemen door hun

eerloosheid. Dat U verplicht bent huur te betalen voor de komende termijn is het toppunt

van openlijke schande. Ik vrees dat U ook in België gemolesteerd wordt zodat alleen

Engeland overblijft.”141

Dit wordt vooruitziendheid genoemd.

Voor het overige is het nieuws uitstekend. Feuerbach heeft verklaard dat hij

communist is. Hij discuteert weinig over de principes en de praktische toepassing. In

Eberfeld en Barmen is iedereen communist aan het worden. Tijdens de derde

bijeenkomst was “heel Eberfeld en heel Barmen”, van financiers tot kruideniers, het

proletariaat uitgezonderd vertegenwoordigt. Hess gaf een voordracht. Gedichten van

Müllen, Putmann en Shelley werden voorgedragen. Er werd lezing gegeven van het

artikel uit het burgerlijk wetboek betreffende de bestaande communistische kolonies.

Daarna was er discussie tot één uur ’s morgens. In het kort “spreekt men alleen over

het communisme en ons aantal aanhangers stijgt elke dag; het communisme in het

Wupperdal is een waarheid en bijna een macht”.142

Vanaf 25 februari is er slecht nieuws. De rijkswachters kregen het bevel tussen

beide te komen en de communistische sprekers aan te houden. De burgemeester heeft

de bijeenkomsten verboden. Er ging er toch één door. De procureurs en de rechters

waren aanwezig, “de procureur-generaal nam zelfs deel aan de discussie”!

Ik zou graag naar Brussel gaan, zegt Engels maar ten gevolge van de

communistische bijeenkomsten zijn er familiale problemen. Mijn vader wil nog betalen

voor mijn studie maar niet voor de communistische propaganda… Zodra het financieel

probleem is opgelost, gaat hij naar Parijs of zeker naar Brussel. Bovendien brengen

140Correspondance, I, p. 23.

141Correspondance, op. cit., p. 25.

142Op. cit., p. 26.

65

zijn moeder en zusters de vakantie door in Oostende143. Zo speelde de koningin der

badsteden meer dan 100 jaar geleden een rol in de geschiedenis van het internationale

socialisme. De communisten uit het Rijnland zijn bezig met een groot project

betreffende een uitgeverij.

Het is een voorstel, volgens Engels om een grote “bibliotheek te stichten met de

beste buitenlandse socialistische auteurs.” Men zou starten met Fourier, dan zou Owen

aan de beurt komen vervolgens de Saint-Simoniens, Morelly enz. Er diende afwisseling

te zijn tussen Fransen en Engelsen. Er ontbreekt slechts geld om te slagen.

Op 17 maart bevestigt Engels uiteindelijk de ontvangst van De Kritiek van de

Kritiek met als titel La Sainte Famille verschenen bij de Literarische Anstalt in Frankfurt

einde februari. Ondanks de enthousiaste lofbetuigingen van Engels aan het adres van

de voornaamste opsteller was hij niet zeer tevreden. Hij begreep niet waarom Marx

een samengevatte brochure had uitgebreid tot een belangrijk volume. Bovendien

verscheen de Algemeine Literaturzeitung, die de motivering vormde voor de reactie

tegen Bauer, niet meer. Anderzijds is het werk te abstract en ontoegankelijk voor het

groot publiek. Niet iedereen zal er belangstelling voor hebben. Daarnaast, zegt Engels

zonder aarzeling “is het boek op uitstekende wijze geschreven om zich dood te

lachen…”144

Het is niet mogelijk de correspondentie tussen Marx en Engels te lezen zonder

de gelijkenis te zien tussen de familiale en sociale omstandigheden in 1845 en in 1945.

Volgende passage zou door een jonge bourgeois vandaag geschreven kunnen zijn die

tot wanhoop van zijn familie lid werd van de IIIe Internationale. Friedrich Engels vertelt:

Ik leef vandaag als een hond. Alle gebeurtenissen tijdens onze bijeenkomsten en

het libertijnse bestaan van de communisten die ik ken hebben bij mijn vader een

heropleving van religieus fanatisme veroorzaakt. Mijn definitief verzaken aan de handel

maakt de toestand erger. Mijn openlijke aansluiting bij het communisme veroorzaakt bij

hem burgerlijk fanatisme. Stel je even mijn toestand voor! Daar ik over 15 dagen

vertrek, wens ik geen twist. Ik laat alles over mij heengaan zonder te antwoorden. Daar

mijn ouders dit niet gewoon zijn, scheppen ze nieuwe moed.

Wanneer ik een brief ontvang, wordt deze van alle zijden bekeken alvorens hij

aan mij wordt overhandigd. Daar men weet dat het communistische kwesties betreft,

heerst er telkens een begrafenisstemming om gek te worden. Wanneer ik uitga is het

dezelfde toestand. Als ik werk in mijn kamer, gaat het natuurlijk over communisme. Ik

kan niet eten, niet drinken en niet slapen zonder afkeurende blikken. Ik kan uitgaan of

thuis blijven, spreken of zwijgen, lezen of schrijven, lachen of niet lachten, ik mag doen

wat ik wil, onmiddellijk heeft mijn vader een rampenaangezicht. Hij is zodanig beperkt in

visie dat hij communisme met liberalisme verwart. Hij veroordeelt beide stromingen als

zijnde revolutionair. Ondanks mijn bezwaar, stelt hij mij verantwoordelijk voor de

wandaden van de Engelse bourgeoisie in het lager huis.

143Sedert jaren kwam de familie Engels naar Oostende. In 1843 leerde Friedrich Engels er Herwegh kennen.

144Correspondance, I, p. 34

66

Nog erger is het dat wij thuis volop in het piëteitsseizoen zijn. Acht dagen

geleden hebben twee zusters van mij hun geloften afgelegd. Alle piëteit kwam tot

uitdrukking tijden het avondmaal. Het lichaam van de heer had zijn uitwerking en de

wanhopige aangezichten van deze morgen overtroffen al wat men zich kan voorstellen.

Pour comble de malheur145 was ik gisterenavond in Elbenfeldbij Hess. Wij

discussieerden over het communisme tot twee uur. Vandaag zijn er uiteraard lange

overwegingen over mijn laat thuiskomen. Er worden toespelingen gemaakt op de

gevangenis. Eindelijk raapt men alle moed samen om te vragen waar ik was. Bij Hess -

bij Hess! Grote god! - Daarna stilte en verheven christelijke wanhoop in de

gelaatsuitdrukking van vader. Met welke mensen verkeert u toch! Gehuil enz. Dit is om

gek te worden. Ge hebt geen idee over de christelijke kwaadwilligheid om mijn ziel te

redden.

Er was nog slechts een ding te kort. Het was de ontdekking door mijn vader van

het bestaan van De Kritiek van de Kritiek. Hij zou bekwaam zijn om mij buiten te zetten.

Bovenop dit alles is er de opwinding omdat men geen vat heeft op deze mensen. Zij

hebben behoefte om zich pijn te doen met hun helse fantasieën. Het is onmogelijk hen

de elementaire principes van rechtvaardigheid bij te brengen.146

Indien het niet voor mijn moeder was zou ik geen enkele toegeving doen aan

mijn vader. Mijn moeder heeft een mooie menselijke aard en ik zie haar graag. Zij is

echter totaal afhankelijk van mijn vader. Mijn moeder wordt ziek telkens wanneer ze

kwaad is op mij. Ze heeft dan gedurende 8 dagen hoofdpijn… Ten andere is er hier

niets nieuws. De burgerij doet aan politiek en gaat naar de kerk. Wat het proletariaat

betreft weten wij niet wat het doet en wij kunnen het moeilijk weten.

De Kritiek van de Kritiek is nauwelijks verschenen wanneer Marx een nieuwe

stap zet in de voorstelling van zijn denken. Wat wij nu reeds weten over het onderzoek

naar zijn filosofische evolutie is dat wij via De Kritiek van de Kritiek en Het Filosofisch

en Economisch Manuscript zijn stelling kunnen samenvatten. Hij is tot de overtuiging

gekomen dat de mens, onderworpen door het kapitaal, zijn eigen aard vervreemd ziet

in het product van zijn arbeid. Alleen een revolutie kan het menselijk wezen bevrijden

van het juk van het geld. Deze revolutie zal veroorzaakt worden door de ontwikkeling

van het kapitalistisch systeem. Aan de ene zijde bevestigt hij zijn materialistische

opvatting van de geschiedenis dat het denken zich moet onderwerpen aan de sociale

werkelijkheid. Anderzijds verklaart hij overtuigd te zijn dat deze revolutie zowel

rationeel als rechtvaardig zal zijn en dat zij de bevrijding van de mens inhoudt.

In verband met de ideale opvatting is hij het eens met Feuerbach tegen Hegel.

Feuerbach stelt dat de realiteit voorrang heeft op de zuivere gedachte. Hij neemt

afstand van Feuerbach in de zin dat hij er moreel van overtuigd is dat de menselijke

145In het Frans in de tekst.

146Door weglating door Bernstein en Bebel bevindt het grootste deel van deze brief van Engels zich bij

Molitor.

67

emancipatie niet het resultaat kan zijn van geestelijke emancipatie maar van materiële

realisatie.

Zodra zij samenwerken zullen Marx en Engels hun standpunten verduidelijken in

de Kritiek van de Posthegeliaanse Wijsbegeerte. Reeds voor de aankomst van Engels

in Brussel was Marx bezig stelling te nemen tegen Feuerbach. Een hele reeks

filosofische elementen verwijderde Marx steeds meer van de stellingen van Feuerbach.

De voorstelling van deze stellingen vinden wij weer in XI Stellingen over Feuerbach,

zoals door Engels weergevonden in “een oud schrift van Marx”. Het vervolg werd

gepubliceerd in Ludwig Feuerbach en het Einde van de Duitse klassieke Wijsbegeerte

1888.147 Het is zeer juist te stellen dat deze teksten van “onschatbare waarde zijn als

het eerst document waarin het zaad van de geniale nieuwe opvatting van de wereld

zich bevindt”.148

De Stellingen bevatten drie delen. In het eerste deel (I tot III) stelt Marx het oude

materialisme en het zuivere idealisme tegenover de materialistische opvatting van de

geschiedenis. Het tweede deel (IV tot VI) is gewijd aan de analyse van de gevolgen

van de contemplatieve opvatting van Feuerbach. In het derde deel (VII tot XI) zet Marx

zijn eigen theorie uiteen.

De samenvatting van deze teksten is niet eenvoudig. Ze zijn de condensatie van

het denken van de auteur. Maximaal kan men ze weergeven in gewone stijl.

De grootste fout van het oude materialisme (Feuerbach inbegrepen) is de

opvatting over de realiteit (de voelbare wereld) in de vorm van object of intuïtie. Het

idealisme herleidt het uitwendige universum tot abstracte activiteit. Het heeft geen

opvatting over concrete activiteit. Feuerbach onderscheidt concreet object en object

van het denken, maar los van de menselijke activiteit. Alleen de theoretische activiteit

is voor hem menselijk (Stelling I).

“Het probleem te weten of het menselijke denken kan leiden tot een objectieve

waarheid is geen theoretische maar een praktische vraag. Het is in de praktijk dat de

mens de waarheid moet blijven bewijzen. Dit wil zeggen de realiteit en de kracht… van

zijn denken. De discussie over realiteit of irrealiteit van zijn denken los van de praktijk

is zuiver scholastiek” (Stelling II).

Het oude materialisme beschouwde de mens als een product van de

omstandigheden en de opvoeding. Het ging voorbij aan het feit dat het milieu zelf door

de mens wordt omgevormd. Het universum bestaat niet buiten de mens en de mens is

net zoals Owen dacht passief onderworpen aan het milieu. De reacties tussen

individuen zijn wederkerig. (Stelling III).

Feuerbach stelde vast dat religieuze vervreemding leidde tot ontdubbeling: de

wereld van voorstelling en de reële wereld. Hij ziet niet dat de tijdelijke wereld slechts

de uitdrukking is van een interne tegenstelling die dient opgeheven ten einde de mens

147Karl Marx: Œuvres philosophiques, VI, Costes, Paris, 1937.

148Engels, op. cit., p. 4

68

terug te brengen tot zijn goddelijke essentie. Zo zal hij God en het privaat eigendom

overstijgen. (Stelling IV).

Feuerbach is op religieus plan niet tevreden met een abstract idee. Hij doet

beroep op de tastbare werkelijkheid. Hij ziet deze realiteit echter niet als een

menselijke praktijk. (Stelling V).

Feuerbach ziet de mens als een geïsoleerd wezen los van de sociale realiteit. Hij

houdt geen rekening met de geschiedenis. Hij beschouwt de mens als een “dove

algemeenheid” buiten het sociale leven. (Stelling VI).

Feuerbach ziet niet dat het religieus gevoelen een product is van de sociale

werkelijkheid en dat de mens geen abstract wezen is. Alles wat de mens betreft is

functie van het sociale leven waarin hij beweegt. (Stelling VII).

Dit sociale leven heeft een essentieel praktisch karakter. De menselijke activiteit

en bijgevolg de economische activiteit is de enige verklaring voor de mysteries die de

mens naar het mystieke drijven. (Stelling VIII).

Het materialisme gebaseerd op intuïtie houdt geen rekening met de sociale

activiteit en heeft als hoogste motief het geïsoleerde individu. (Stelling IX).

Het nieuwe materialisme geeft toegang tot de opvatting van de menselijkheid

want het beschouwt de mens in functie van zijn sociale activiteit en niet zoals hij

bestaat in de burgerlijke maatschappij. (Stelling X).

Vertrouwd als hij is met het historisch materialisme zoals met het proza van

Jourdain149 heeft de mens in de 20e eeuw geen idee van de intellectuele moed die

nodig was in 1845 voor Marx om zijn thesis te ontwikkelen. Hij slaagde er in de twee

essentiële problemen, waarmee de jonge filosofen sedert Hegel te kampen hadden, op

te lossen: de mogelijkheid om van de wijsbegeerte over te gaan tot de actie en de

opvatting betreffende een sociale doctrine in overeenstemming met de nieuwe

aspiraties.

Gelijktijdig met de ontwikkeling van de propaganda gebaseerd op de

opvattingvan Marx begint de ondergang van de actie van het utopisch socialisme.

Deze bereikt een belachelijk en bloedig hoogtepunt in 1848.

Het is Stelling XI die als het voornaamste voorstel van Marx dient beschouwd.

Ze bevat de kiemen van het revolutionaire socialisme van morgen en veroorzaakt de

grootste revolutie in de geesten.

Marx zegt: “De filosofen hebben de wereld op verschillende wijzen

geïnterpreteerd het gaat er om hem te wijzigen.” Alle denkers die tot dan toe de moeite

deden hem te volgen en de nieuwe opvattingen te assimileren laten het in gespreide

orde afweten (Bauer, Ruge, Stirner en Feuerbach) Hess Marx’ vriend en voorganger

weigert hem eveneens te volgen op de weg naar de actie.

Er is een verleidelijke geestenoefening die er in bestaat het verre verleden van

beroemde doctrines te onderzoeken. Wat Marx betreft is deze inspanning overbodig.

Hij stelt onomwonden, onder meer in De Heilige Familie, dat zijn materialistische

149Frans schrijver en wijsgeer (1817 - 1886)

69

opvatting het rechtstreeks product is van het Franse en Engelse materialisme. Bruno

Bauer dacht dat het materialisme ontstond uit de theorie van Spinoza. Anderen gingen

verder terug in de geschiedenis van de wijsbegeerte en zochten bij Plato, bij Socrates

en Justinianus de bronnen van het historischen dialectische materialisme. Charles

Rappoport, zonder tegenspraak de meest levendige commentator van het marxisme,

vindt de echte voorloper van het historisch materialisme niet in de persoon van Locke,

noch Descartes, noch Diderot, noch Voltaire; maar wel in de persoon van de Arabische

filosoof Iln Khaldun (1332 - 1406). Hij voegt er onmiddellijk aan toe “dat pedanten die

de waarde van Marx willen verminderen steeds een massa voorgangers zullen vinden.

Zij doen niets anders dan waardering geven aan alle rijkdom uit het verleden die het

marxisme inhoudt. Dank zij hen wordt de socialistische doctrine sterker en

interessanter.”150

Deze bewering kan zonder enig voorbehoud onderschreven worden. Men kan

zeggen dat de eigen rijkdom van het socialisme bestaat in het feit dat het geen

abstracte geestenconstructie is. Het is in tegendeel het logische en quasi spontane

einde van een evolutie. Een evolutie die gebaseerd is op de cartesiaanse principes van

twijfel en orde. Deze feiten worden in herinnering gebracht door twee jonge

marxistische filosofen.151

Niets is meer onrechtvaardig dan de marxisten te beschouwen als zijnde

gehecht aan een credo152dat hen tot de meest sectaire dogmatici van de 20e eeuw

maakt.

Het dialectisch materialisme beschouwt per definitie de wereld niet als een

complex van volmaakte dingen maar als een complex van processen. De zaken zijn

schijnbaar stabiel maar zoals intellectuele weerkaatsing in onze hersenen ondergaan de

ideeën een ononderbroken wording- en verdwijningproces, waardoor uiteindelijk een

progressieve ontwikkeling ontstaat (ondanks schijnbaar toeval en tijdelijke

achteruitgang).153

Jean Jaurès was een zuiver en probaat marxist. Hij was tevens een groot

dichter. Zijn definitie van de dialectische opvatting van Marx luidde als volgt:

de maatschappij is een opeenvolging, een eeuwige evolutie van sociale vormen,

de ene vorm brengt de andere voort tengevolge van voortdurende noodzakelijkheid van

150Charles Rappopor, op. cit., pp. XI en 78 - 88.

151Cfr. Cécile Angrand et Roger Garaudy: Les origines françaises du Matérialisme, Paris, Editions sociales,

1946.

152Engels in een brief aan Sorge. “Het is geen catechismus en geen van buiten te leren dogma”.

153Friedrich Engels: Ludwig Feuerbach, p. 31

70

de menselijke maatschappij om in haar schoot tegengestelde systemen te

verzoenen.”154

Dialectisch denken is een denkproces zonder onderbreking tussen overgang en

wording. Het dialectisch materialisme is geen dogma. Het is geen definitieve filosofie.

Het is en kan niets anders zijn dan een methode. Het geniale bij Marx en Engels

bevindt zich essentieel in het feit dat zij na opstelling van de methode, deze wisten of

durfden te gebruiken en er praktische besluiten uittrokken.

Nochtans, beweren Bernstein en de Man, is er tegenstelling tussen de methode

die beweert dat de sociale evolutie een trage evolutie van de economie is en deze van

Blanqui die gebruik van geweld toestaat…

Jaurès komt tussenbeide en antwoordt:

Het is zeker dat elke grote revolutie ontstaat uit enerzijds een langzame

voorbereiding of economische evolutie en anderzijds uit een beslissende interventie van

de onderdrukte klasse, wanneer deze economische evolutie voldoende gevorderd is om

een doeltreffende revolutionaire interventie mogelijk te maken. De arbeidersklasse kan

zich eventueel vergissen wat betreft het moment waarop zij tussenkomt met geweld of

over de mate van evolutieve en economische voorbereiding.

Zij kan zich ook vergissen over het uur waarop een eenvoudige hervorming rijp

en mogelijk is en ijdele agitatie er rond voeren.” Wat het leven en de diepte van de

marxistische theorie uitmaakt is dat de ontwikkeling ervan steeds erop berekend is met

raad en daad ten dienste van het proletariaat te staan en het iedere dag te verplichten

alle actiemogelijkheden uit te breiden en de immanente kracht van de noodzaak te

realiseren.155

154Jean Jaurès, Etudes Socialistes, tome II, Prides, Paris, 1933, p. 128.

155Jean Jaurès, op. cit., pp. 130 - 141.

71

HOOFDSTUK VIII

MANCHESTER

1844 Het eerste werk dat door de samenwerking van Marx en Engels tot stand

kwam was De Kritiek van de Kritiek. Het aandeel van Engels had weinig belang. Hij

had enkele nota’s op een stuk papier gekrabbeld. Marx maakte er een belangrijk boek

van.

Zodra hij aangekomen was de Brussel in april 1845 hernam Engels het

gezamenlijk werk naar het welk hij met alle kracht verlangde.

Hij kwam toe bij zijn meester en idool omringd door het lof hem gebracht

tengevolge van het verschijnen van over De Toestand van de Arbeidersklasse in

Engeland. Marx kende de geest en de strekking van het werk. Belangrijke stukken eruit

waren verschenen in de Rheinische Zeitung, in de Vorwärts, in de Frans - Duitse

Jaarboeken en in de Républicain Suisse. Wij weten nochtans dat tussen einde 1844 en

begin 1845 Engels zijn boek herwerkte. Hij wijzigde gedeelten. Hij verduidelijkte bij elke

gelegenheid zijn gedachten; die rijper werden door gesprekken, lectuur en meditaties

onder invloed van Marx. In dit opzicht spreekt het woord vooraf opgesteld op 15 maart

1845 te Barmen boekdelen.

Om een sterke basis te geven enerzijds aan de idealistische theorieën en

anderzijds aan een rechtmatig oordeel erover; om een einde te maken aan alle

overdrijvingen en dromen is de kennis van de levensomstandigheden van het

proletariaat een onmisbare noodzaak.

Dit is vooral het geval in Engeland als type voorbeeld van de kapitalistische

uitbuiting. Kennis over de Britse situatie is van het grootste belang voor de Duitse

communisten. Wanneer de toestand op industrieel plan in Duitsland minder ontwikkeld

is, gaat het in de twee landen over dezelfde “sociale orde”.

In de opdracht betreffende De Toestand van de Arbeidsklassein Engeland,

opgesteld tezelfdertijd als het woord vooraf en waaruit reeds een gedeelte werd

aangehaald, bevestigt hij de fundamentele belangentegenstelling tussen de

arbeidersklasse en de kapitalisten. Men hoort reeds de wraakzuchtige woorden van het

Communistisch Manifest wanneer Engels schrijft:

Het belang van de bezittende klasse staat diametraal tegenover het uwe,

alhoewel zij met alle middelen het tegendeel beweert… Zij spreekt van haar vriendelijk

medeleven, hetwelk door haar daden wordt tegengesproken…”

De bezittende klassen willen zich verrijken door uw arbeid door het product

ervan te verkopen

en u over te laten aan de honger zodra ze geen winst meer kunnen maken…

72

En tenslotte de revolutionaire oproep die nog steeds de arbeiders in de volgende

eeuw beroert:

Wees standvastig, wees onversaagd, uw succes is zeker, geen enkele stap in uw

mars is verloren voor onze gemeenschappelijke zaak, de zaak van de mensheid!

Wanneer Engels in 1892 een nieuw woord vooraf schrijft voor de tweede Duitse

uitgave van zijn boek, verklaart hij dat in 1844 het internationaal socialisme nog niet

bestond. Sedertdien is het dankzij Marx een wetenschap geworden. De Toestand van

de Arbeidersklasse is slechts een embryonale fase. Het werk

vertoont overal kenmerken door de welke het moderne socialisme afwijkt van

één van zijn voorgangers, met name van de Duitse klassieke wijsbegeerte. Zodanig dat

veel belang wordt gehecht aan de bevestiging van het feit dat het communisme niet

uitsluitend de doctrine is van de partij van de arbeidersklasse. Het is een theorie die tot

doel heeft de hele maatschappij te bevrijden, de kapitalisten inbegrepen, van het

keurslijf van de huidige omstandigheden. In abstracte zin is deze zaak volkomen

gerechtvaardigd. In de praktijk is ze meer schadelijk dan nuttig. Zolang de bezittende

klassen de noodzaak niet naar voor brengen naar bevrijding, maar zich met alle kracht

blijven verzetten tegen de arbeidersklasse die zichzelf zal bevrijden; zo lang zal de

arbeidersklasse kost wat kost verplicht zijn de sociale revolutie verder te zetten.

Waarom heeft het premarxisme in 1847-1848 een spectaculaire omzwaai

moeten maken? Engels verklaart het in 1892 in een bondige zin: “de sentimentele

formule is volledig verdampt in het revolutionaire vuur.” Hij voegt er volgende

beschouwing aan toe die voor vele moderne socialisten haar betekenis heeft

behouden: “Wij hebben heden voldoende mensen, die vanuit een onpartijdig en

verheven standpunt aan de arbeiders een socialisme voorstellen dat boven alle

tegenstellingen en de klassenstrijd staat. Maar het zijn nieuwkomers die nog veel te

leren hebben of de ergste vijanden van de arbeidersklasse.”156

De bladzijden die Engels wijdt in zijn eerste werk aan de beschrijving in detail

van het industrieel centrum in Manchester zijn klassiek. Ze geven een juist idee van het

leven van de arbeiders in Groot-Brittannië in 1843:

“Manchester is het type van de klassieke industriële stad.” Bolton, Preston,

Wigan, Bury, Rockdale, Middleton, Herrwood, Oldham, Asthor, Stabybridge, enz.

vormen de voorsteden van de handelsmetropool.

De lelijkste voorstad is Bolton. Ze bestaat uit één enkele, tamelijk vuile

hoofdstraat Deansgate. “Deze dient tevens als markt en is zelfs bij zeer mooi weer een

duister en lelijk gat. Hoewel er buiten de fabrieken alleen lage huizen zijn, bestaand uit

een of twee verdiepingen.”

156Fr. Engels, op. cit., pp. XXII en XXIII.

73

Engels beschrijft, de ene na de andere, alle industriële steden van Lancashire.

Hij vergeet de schitterende huizen in Elizabethaanse stijl van de industriëlen in Asthon

niet te vermelden; “die tegenover de gotiek staan zoals de protestantse godsdienst

tegenover de apostolische rooms-katholieke”; noch de arbeiderswoningen van

Stabybridge waar praktisch overal het gelijkvloers uitgegraven is uit de aarde omdat de

stad op een berg gebouwd is.

Wat Manchester betreft zit het centrum er redelijk mooi uit. Het is een

handelswijk die bestaat uit winkels en kantoren. Ze wordt omringd door

arbeiderswijken. Buiten de stad bevinden zich de schitterende landhuizen van

industriëlen en handelaars. Zo kan de “geldaristocratie de kortste weg nemen naar de

kantoren in de stad doorheen de arbeiderswijken zonder te merken dat ze zich links en

r echts dicht bij de verschrikkelijke armoede bevindt”. De straten die van het centrum

naar buiten de stad lopen zijn winkelstraten die er redelijk proper uitzien. Deze winkels

volstaan altijd om het vuil en de armoede die het complement van hun rijkdom en luxe

zijn voor de dames en heren met een sterke maag en zwakke zenuwen te verbergen.

Wanneer men Manchester kent, kan men zich door deductie vertrekkende van

de hoofdstraten een idee vormen van de aanpalende wijken. Van in deze wijken ziet

men zelden de echte arbeiderswijken. Ik weet zeer goed dat deze hypocriete schikking

min of meer gemeen is aan alle grote steden. Ik weet eveneens dat de detailhandel

uiteraard beslag legt op de grote verkeersaders die de stad doorkruisen en dat zich in

deze straten goede en slechte gebouwen bevinden en dat in deze buurt de prijs van de

grond hoger is dan in de afgelegen wijken. Een zo methodische zorg om de

arbeidersklasse verwijderd te houden van de voornaamste straten en een zo grote

kiesheid om alles te verbergen wat hinderlijk zou kunnen zijn voor de ogen en de

zenuwen van de bourgeoisie heb ik alleen in Manchester gevonden.

In een typische wijk bevindt zich Long Millgate.

Links en rechts zijn er een massa overdekte doorgangen die vertrekken vanuit de

hoofdstraat naar talrijke koeren. Wanneer men daar binnengaat, is men midden het

afval en de walgelijke smerigheid die nergens anders te vinden is. Meer bepaald op de

koeren op de helling van Irk vindt men de verschrikkelijkste woningen die ik ooit gezien

heb. Op een van deze koeren aan het einde van de overdekte doorgang bevindt zich

een toilet, zonder deur, dat zo smerig is dat de bewoners niet binnen of buiten kunnen

zonder door een plas van urine en stinkende uitwerpselen te stappen. Voor wie zich zou

kunnen inbeelden te gaan kijken, het is de eerste koer op de Irk stroomopwaarts Ducie

Bridge.

Onderaan, langs de rivier treft men talrijke leerlooierijen aan die de omgeving

besmetten met een geur van dieren in ontbinding. Meestal betreedt men de koeren

stroomafwaarts Ducie Bridge via smalle en vuile trappen. Men bereikt de huizen door

over hopen afval en vuil te treden.”

Vanaf de brug ziet men

74

dat: “de Irk stroomt of beter gezegd stagneert. De nauwe zwarte waterloop stinkt

als de pest, is gevuld met afval dat aanspoelt op de vlakke rechteroever. Bij droog weer

is het een lange reeks modderpoelen. Onaanvaardbaar, schadelijke en stinkende

gasbellen merkt men op tot boven op de brug, die zich veertig tot vijftig voet boven de

waterspiegel bevindt. Bovendien wordt de waterloop overal belemmerd door hoge

dammen achter dewelke de afvalpoel massaal bezinkt en rot…

Engels beschrijft tenslotte een onlangs door hem ontdekte koer. Hij dacht de

hele wijk reeds te kennen; maar vond deze plaats tengevolge de aanleg van de

spoorweg over de Irk.

Men treedt binnen via een doorsneden oever tussen palen en droogkoorden in

een chaos van hutten bestaande uit één verdieping en één enkel vertrek. De meeste

hebben voor vloerbekleding de volle grond zowel in keuken, leefkamer als slaapkamer

samengevoegd. In een van deze holen, nauwelijks zes voet lang en vijf voet breed zag

ik twee bedden (en wat voor bedden en wat voor beddengoed!) Voeg daarbij een trap

en een haard en het vertrek was vol. In vele andere krotten zag ik niets alhoewel de

deur open was en de mensen zich tegen de deur bevonden. Voor de deuren was er

overal vuil en afval… …

Hoe was het mogelijk dat de mensen rein waren? Er bestaan geen maatregelen

om de natuurlijkste en alledaagse behoeften te bevredigen. De toiletten zijn zeldzaam,

overvol en buiten bereik van de meeste bewoners. Hoe zouden dezen mensen zich

wassen wanneer alleen het vuile water van de Irk binnen bereik is? Leidingwater en

waterpompen zijn alleen te vinden in de fatsoenlijke wijken. Men kan deze slaven van

de moderne maatschappij niet het verwijt maken dat hun woningen niet zuiverder zijn

dan de varkenskoten die zich er midden in bevinden.

Zijn de eigenaars niet beschaamd woningen te verhuren zoals de zes of zeven

kelders langs de kaai onmiddellijk stroomafwaarts Scotland Bridge? De bodem is

minstens twee voet lager dan het niveau van de Irk bij lage tij en de rivier is maar zes

voet verwijderd.

Een minder verwaarloosde wijk bevindt zich tussen de St.-Michielskerk, Withy

Grove en Shudehill. Maar

vuil, hopen afval, as en plassen midden de straten zijn overal aanwezig. In de

laatste, meest moderne wijk is er een ander nadelig probleem voor de zuiverheid van de

inwoners, namelijk het aantal varkens in de straatjes met hun snuit in de afvalberg of

opgesloten in kleine stallingen achteraan de koeren. De vetmesters huren er koeren om

varkensstallen op te richten. In praktisch elke koer zijn er een of meerdere afgescheiden

gedeelten waarin de bewoners huishoudelijk afval werpen. De varkens worden vet. De

gesloten lucht binnen de koeren die aan vier zijden dichtgebouwd zijn is volledig

bedorven door de ontbinding van plantaardige en dierlijke stoffen. Midden door de wijk

werd een brede en tamelijk decente staat getrokken: Millers Street. Wat zich er achter

bevindt werd tamelijk succesvol verborgen. Wie zich door zijn nieuwsgierigheid laat

leiden in een van de vele doorgangen ziet om de twintig stappen de herhaling van deze

letterlijke zwijnenboel.

75

Na gedetailleerde analyse van de armoede in de Engelse steden onder elk

oogpunt, vat Engels de toestand van het Britse proletariaat in 1843 samen.

De arbeiders hebben geen eigendom en leven van hun salaris. Dit laatste gaat

van de hand in de mond. De maatschappij is ontbonden in atomen en bekommert zich

niet om hen. Zij laat aan hen de zorg over om in hun behoeften en deze van hun familie

te voorzien, zonder hen nochtans de middelen daartoe te verschaffen om dit werkelijk

en bestendig te doen. Ieder arbeider, zelfs de beste, is ten allen tijde blootgesteld aan

het gebrek aan brood of in andere woorden aan de hongersdood. Vele arbeiders

bezwijken. De arbeiderswoningen zijn over het algemeen slecht gegroepeerd, slecht

gebouwd, slecht onderhouden, slecht verlucht, vochtig en ongezond. De bewoners

moeten tevreden zijn met een minimale ruimte. In de meeste gevallen slaapt een familie

in één kamer. De binneninrichting van de huizen is in menig opzicht arm, zelfs het

onontbeerlijke meubilair ontbreekt. De kledij van de arbeiders is over het algemeen

armtierig. Een groot aantal arbeiders is gekleed in lompen. Het voedsel is over het

algemeen slecht en dikwijls niet geschikt voor menselijke consumptie. In vele gevallen is

er onvoldoende op bepaalde tijdstippen. Zodanig dat in extreme gevallen door

ondervoeding sterfgevallen voorkomen.

De eerste oorzaak van de ellendige toestand in de welke de Engelse arbeider

zich bevindt is te verklaren door de onderlinge concurrentie tussen de arbeiders. Deze

concurrentie legt de minimumlonen vast. De concurrentie tussen de werkgevers

bepaalt het maximum loon. Al deze noties, welke door Engels werden geformuleerd,

worden later door Marx hernomen wanneer hij zijn wijsgerig onderzoek uitbreidt op

sociaal gebied. Wanneer hij met zijn scherpe kritiek op de theorieën van Malthus start,

citeert hij volgende, sedertdien beroemde passus uit Adam Smith:

De vraag naar arbeiders, juist zoals de vraag naar om het even wat, regelt de

productie van arbeiders (het aantal geproduceerde mensen). Zij versnelt deze productie

wanneer deze vertraagt; zij zet ze stop, wanneer ze te vlug gaat.”

Engels gaat verder:

Juist zoals voor om het even welk artikel in de handel, indien er te weinig van is

stijgt de prijs. Wanneer het loon stijgt, hebben de arbeiders een beter leven. Het aantal

huwelijken neemt toe. Er worden meer mensen geboren. Meer kinderen groeien op tot

het tijdstip dat voldoende arbeiders voortgebracht zijn. Wanneer er te veel zijn, dalen

de prijzen. Er ontstaat werkloosheid, ontbering en hongersnood. Epidemieën nemen

het overschot aan bevolking weg. Malthus die het beginsel van Smith verder zet, heeft

op zijn wijze gelijk als hij beweert dat er altijd een overschot aan bevolking is, dat er

steeds te veel individuen op aarde zijn. Hij heeft ongelijk wanneer hij beweert dat er

meer mensen zijn dan het aantal dat met de geproduceerde levensmiddelen kan

gevoed worden.

76

De jonge socioloog die vaststelt dat de bevolking en de productie in Engeland

voortdurend stijgen, vraagt zich af waarom de concurrentie tussen arbeiders voortduurt

terwijl er concurrentie voor arbeiders zou moeten bestaan. Het antwoord is klaar en

duidelijk. Het is vandaag nog pertinent:

Gezien er heden geen regelgeving is inzake productie en verdeling van de

bestaansmiddelen, produceren de ondernemingen niet om behoeften te bevredigen

maar om winst te maken. In het systeem, met als motto ieder voor zichzelf en op eigen

risico, is het onafwendbaar dat op ieder ogenblik een overvoering van de markt zich kan

voordoen.

Het is onmogelijk zonder emotie de beschrijving door Engels van de cyclische

crisis van het kapitalisme te herlezen.

Perioden van intensieve productie, gedurende dewelke niet-solide speculanten

werken met fictief kapitaal. Zij leven van het krediet en gaan ten onder als ze niet vlug

kunnen verkopen. Ze nemen deel aan de wedren om de winst op algemene en

ongeordende wijze. Ze vermeerderen de wanorde en de overhaasting door hun gekke

ijver die leidt tot prijsstijging en productieverhoging tot in het waanzinnige. Het is een

gekke wedren die zelfs wijze mensen en mensen met ondervinding niet onberoerd laat.

Er wordt gehamerd, er wordt draad getrokken en geweven alsof het een volledig nieuwe

uitrusting voor de gehele mensheid betreft of alsof men enkele miljarden nieuwe

consumenten gevonden had op de maan. Plotseling beginnen overzeese, onbevoegde

speculanten te verkopen onder de marktprijs. Gezien alles vlug moet gaan volgt de ene

verkoop op de andere. De prijzen schommelen. Opgeschrikte speculanten werpen hun

koopwaar op de markt. De markt verkeert in staat van wanorde. Het krediet is wankel.

Het ene handelshuis na het andere staakt zijn betalingen. Het ene faillissement volgt op

het andere. Op de markt zijn er drie maal meer goederen aanwezig dan voor het

verbruik vereist. Het nieuws bereikt Engeland, waar inmiddels met alle middelen verder

geproduceerd werd. Panische angst slaat er om de harten. Overzeese faillissementen

hebben nieuwe faillissementen tot gevolg in Engeland. Het stopzetten van de zaken

doet vele handelshuizen instorten. Tengevolge van de onrust brengt men hier ook snel

de voorraden naar de markt en de paniek wordt groter.

Friedrich Engels behandelt het moreel probleem na een analyse tot in het detail

van de aanslagen door hun levensomstandigheden op de materiële toestand van de

arbeiders. Het is normaal dat de arbeiders geen cultuur hebben. Er is ongeveer geen

onderwijs. Wanneer er onderwijs is, staat het onder leiding van sekten die het in een

zuiver godsdienstige richting oriënteren. De morele opvoeding is uiteraard niets waard.

Welke zouden voor het proletariaat de motieven zijn om niet te stelen? Het is

mooi en klinkt aangenaam in de oren van de burgerij, wanneer men spreekt over het

heilig karakter van de eigendom. Voor iemand die er geen heeft stopt het heilig karakter

uit zichzelf. Het geld is de god van deze wereld. De bourgeois neemt het geld weg van

77

het proletariaat en maakt het praktisch goddeloos. Het is niet verwonderlijk dat het

proletariaat zijn atheïsme rechtvaardigt en heiligheid en macht van god op aarde niet

meer respecteert. Wanneer de armoede van het proletariaat zodanig toeneemt dat de

werkelijk levensnoodzakelijke dingen ontbreken tot gebrek en hongersnood neemt de

opwinding er van toe om elke sociale overweging te verliezen.

De bestaansonzekerheid en de noodzaak van dag tot dag te leven oefenen een

demoraliserende invloed uit op de arbeider.

Hij tracht in deze wervelwind overeind te blijven om zijn menselijkheid te

behouden. Dit is alleen mogelijk door in opstand te komen tegen de klasse van de

uitbuiters, welke onmeedogend is en hem over laat aan zijn lot. De bourgeoisie tracht

hem te dwingen om in deze mensonwaardige toestand te blijven.

Ofwel geeft hij de strijd, die hij als steriel bestempelt, tegen zijn toestand op. Hij

tracht voordeel te halen uit gunstige elementen. Sparen heeft voor hem geen zin. Hij

kan maximaal voldoende vergaren om zich enkele weken te voeden. Als er eenmaal

brood te kort is, is het niet voor slechts enkele weken. Toegang tot eigendom, zelfs op

lange termijn, heeft hij niet. Indien het hem toch zou lukken dan is hij niet langer

arbeider. Iemand anders neemt dan zijn plaats in. … De arbeiders zijn veroordeeld tot

werken.

Dit is een andere bron van demoralisering. Wanneer vrijwillige productieve

activiteit het hoogst ideaal is dat wij kennen; is dwangarbeid de hardste en lastigste

beproeving. Niets is verschrikkelijker dan alle dagen van ’s morgens tot ’s avonds

verplicht te worden iets te doen dat u verafschuwt. Hoe meer de arbeider zich mens

voelt, hoe lelijker hij zijn werk vindt. Hij voelt de dwang en het ontbreken van nut aan in

zijn taak voor zichzelf. Waarom werkt hij? Voor de scheppingsvreugde? Door natuurlijke

impuls? Niet van dit alles, hij werkt voor het geld, voor iets dat niets met de arbeid te

maken heeft. Hij werkt omdat hij tot arbeid verplicht wordt. Bovendien werkt hij zo lang,

op zo een eenvormige wijze en tamelijk ononderbroken. Daarom alleen reeds wordt zijn

arbeid vanaf de eerste weken een beproeving, zelfs wanneer hij nog menselijke

gevoelens overhoudt. Arbeidsverdeling verhoogt de afstompende gevolgen van de

dwangarbeid. In de meeste onderverdelingen van het werk wordt de activiteit van de

arbeider herleid tot een bekrompen zuiver mechanische handeling. Deze wordt elke

minuut herhaald en blijft dezelfde gans het jaar. …

De arbeider heeft als enig alternatief zijn lot te ondergaan, een goede arbeider te

worden en de belangen van de bourgeois ter harte te nemen. In dat geval wordt hij

zeker een dier. In het andere geval wordt hij ruw. Hij strijdt voor zijn menselijke

waardigheid in de mate van het mogelijke. Deze strijd is alleen mogelijk tegen de

bourgeoisie.

Zo komt Engels langs andere of zelfs tegengestelde wegen tot dezelfde

conclusie als Marx: het enige middel voor de arbeider om de volledige waardigheid te

bereiken of te verdedigen wat hem aan waardigheid rest binnen het kapitalistisch

systeem, is de strijd tegen het systeem. De arbeiders hebben natuurlijke

78

mogelijkheden om een hoger menselijk stadium te bereiken. Zij zijn hartelijker en

vertonen een grotere solidariteit. Kort gezegd zijn zij beter dan de bourgeoisie.

Voor hen is ieder mens, een mens. Voor de bourgeois is een arbeider minder

dan een mens. Daarom hebben ze meer gemeenschapszin en zijn ze hartelijker.

Hoewel ze meer geld nodig hebben dan de bezitters zijn ze minder begerig. Het geld

heeft voor hen slechts waarde ten opzicht van wat ze er mee kopen. Voor de bourgeois

heeft het geld een bijzonder intrinsieke waarde. Het heeft waarde als god. Het maakt

van de bourgeois een mens van geld, een gemeen en lelijk persoon.

De monografie van Engels kan heden nog met de belangstelling gelezen

worden. Het is een van de eerste sociale onderzoeken gewijd aan een land sedert de

industriële ontwikkeling. Vol passie en woede eindigt de Toestand met een reeks

voorspellingen. Engels verklaart desbetreffend tot zijn verbazing in 1892 dat de meeste

voorspellingen niet fout waren; maar dat een groot aantal bewaarheid werd ondanks de

omwenteling in 1848 en de invoering van de vrijhandel. Deze elementen veranderden

de basis waarop zijn werk berustte. De Toestand was bedoeld om de arbeiders op het

vaste land uit hun apathie te halen. Het is de eerste poging tot verduidelijking en

vulgarisatie van de klassenstrijd, van het principe van het immoreel karakter van de

kapitalistische winst en van de concentratie van de ondernemingen. Het blijft een

klassieker in de premarxistische literatuur.

79

HOOFDSTUK IX

DE DUITSE IDEOLOGIE

Karl Marx vertelde157op welke wijze tijdens de lente in 1845 Engels en hij

besloten een definitief standpunt in te nemen betreffende hun ideologische verhouding

tot de “Duitse wijsbegeerte” en tezelfdertijd hun oude filosofische theorieën te

verwerpen.

De zaken moesten fataal op deze wijze eindigen. “Wij zagen klaar in onszelf”

zegt Marx. De politieke en sociale horizon waren verbreed sedert 1843. Zijn praktische

ervaring in Frankrijk en deze van Engels, in hoofdzaak over de gevolgen van het

integraal functioneren, van het industrieel systeem in Engeland betekenden een breuk

met de oude volgelingen van Hegel, de recente vrienden van Feuerbach en de

opvattingen van de neo-Hegelianen.

Hegel was niet alleen conservatief. Hij was zelfs reactionair. Vertrekkende van

dezelfde premissen om tot dezelfde conclusies te komen; ontstaat een conflict tussen

Marx en Hegel, wanneer Hegel beweert dat de monarchie in Pruisen het einde is van

de historische evolutie. Marx weigert zijn kritische zin af te zweren en de ogen te

sluiten voor de sociale realiteit. Hij kende de Franse wijsbegeerte en tot in het detail de

oorsprong en de ontwikkeling van de Franse revolutie van 1789. “Hij vervangt de

abstracte ongrijpbare en kleurloze absolute realiteit, door een concrete en

aanraakbare, in andere woorden door een economische realiteit.”158

In deze materie was de rol van Engels van essentieel belang. Zijn bijdrage in de

samenwerking met Marx, wijsgeer en historicus, is de praktische sociale kennis over

Engeland. Werner Sombart zegt mooi met de woorden van Pierre Leroux over Marx

dat: “hij zeer diepzinnig was betreffende de slechte kant van de menselijke aard.”159

Dat is zeker niet de mening van de hedendaagse sociologen, noch deze van de

arbeiders. Het is zinloos enige uiting van decadentie of moreel verval te zoeken in de

beroemde bevestiging door Marx die ten gronde een samenvatting is van de Duitse

Ideologie: “Het is niet het menselijk bewustzijn dat de werkelijkheid bepaalt; het is in

tegendeel de sociale werkelijkheid die het menselijk bewustzijn bepaalt.”160

De twee delen van de Duitse Ideologie zijn van ongelijke waarde. Het waarde

oordeel is slechts gedeeltelijk daar grote delen van het Manuscript vernietigd zijn. De

essentiële elementen in de vorming van het marxistisch denken zijn te vinden in

ongeveer honderd bladzijden van het eerste deel. Het is de bedoeling van de auteurs:

157Karl Marx: Contribution à la critique de l’Economie politique, Paris, Griard et Brière, 1919, pp. 77-78.

158C. Rappoport, Op. Cit., p. 237.

159W. Sombart: Le Socialisme et le mouvement social au XIXe siècle, Paris, Giard et Brière, 1898, p. 87.

160Karl Marx, Op. Cit., p. 5.

80

Facsimile van het eerste exemplaar (1-3 januarie 1847) van de Deutsche Brüsseler

Zeitung geleid door Bornstedt.

81

“de schapen te ontmaskeren die zich voordoen als wolven” en “de filosofische strijd

tegen de boom van de waarheid te onteren.”161

De schepping van het leven, het weze door arbeid of door voortplanting

geschiedt in natuurlijk en sociaal verband. Een productiewijze of een graad van

industrialisering is altijd verbonden met een wijze van sociale samenwerking. Deze

samenwerking is de uitdrukking van de productiecapaciteit en de beschikbare

productiekrachten. Ze bepaalt de sociale toestand. De geschiedenis van de mensheid

“dient altijd bestudeerd en bewerkt in samenhang met de geschiedenis van de industrie

en de ruil”.162

Marx en Engels verduidelijken en geven de samenvatting van reeds in het

Manuscript verspreide notities. Zij tonen aan dat de drie samenstellende bestanddelen

van de geschiedenis: de productiekrachten, de sociale toestand en het bewustzijn die

op ideale wijze zouden moeten verbonden worden, tegenover elkaar staan ten

gevolgen van de arbeidsverdeling.163 Deze is de tegenstelling tussen geestelijke en

materiële activiteit, tussen genot en arbeid en tussen consumptie en productie die

uiteindelijk toebedeeld worden aan verschillende individuen. Vervolgens ontstaat een

verdeling die kwantitatief en kwalitatief ongelijk is. De producten van de arbeid worden

op deze wijze verdeeld en zo ontstaat private eigendom. Samen met eigendom

ontstaat de tegenstelling tussen eigen belang en algemeen belang. Algemeen belang

is ten gronde niets anders dan de uitdrukking van de tegenstelling tussen bijzondere-

en collectieve belangen. Alle strijd binnen de staat is een vorm van gemeenschap die

berust op zinsbedrog en achter dewelke de klassenstrijd verborgen is. Elke klasse die

naar macht streeft moet in de eerste plaats de politieke macht veroveren ten einde

haar belang als algemeen belang voor te stellen. Het eeuwigdurende conflict tussen

algemeen belang en zogezegd algemeen belang veroorzaakt de tussenkomst van de

staat in naam van het algemeen belang hetgeen gelijk is aan zinsbedrog.

Zolang er scheiding is tussen bijzonder en algemeen belang zal de arbeid voor

de mens “een vreemde kracht zijn, die hem onderwerpt in de plaats van dat hij haar

zou domineren”. Marx en Engels stellen dan duidelijk dat het communisme wat hen

betreft geen op te richten staat is en geen ideaal volgen het welk de realiteit zich dient

te gedragen. “Wij heten communisme de reële beweging die de huidige stand van

zaken afschaft.”

Voor de eerste maal komt dan de gedachte naar voor van de wereldrevolutie.

161Karl Marx: Oeuvres philosophiques, Molitor, VI, p. 146.

162Op. Cit., p. 167.

163Volgens Marx belet de arbeidsverdeling de mensen elk voor zich voort te brengen de noodzakelijke

voorwerpen die ze gebruiken. Daardoor zijn allen afhankelijk van de ruil en van een vreemde macht (de wereldmarkt).

82

Empirisch gezien is het communisme op slag en gelijktijdig slechts mogelijk als

het ontstaat door toedoen van de leidinggevende volkeren. Dit veronderstelt de

wereldwijde ontwikkeling van de productiekrachten en gelijktijdig van de internationale

betrekkingen… Het proletariaat kan slechts bestaan in functie van de

wereldgeschiedenis, zoals het communisme, zijn vorm van actie, alleen kan bestaan als

onderdaan van de wereldgeschiedenis.

Het communisme heeft een negatief aspect: de afschaffing van het privaat

eigendom. Het heeft als positief kenmerk het afschaffen van de verslaving die het

resultaat is van de verschillende vormen van de vervreemding van de arbeid en de

verzoening van de mens met zijn arbeid evenals het vinden van de echte vrijheid.

Deze uitzonderlijke grote revolutie kan slechts tot stand komen “wanneer de

mensen opnieuw meester worden over de ruil, de productie en de wijze waarop ze hun

onderlinge betrekkingen organiseren”.164 Dit is alleen mogelijk door collectieve toe-

eigening van de productiemiddelen. Inderdaad “alle vroegere revolutionaire toe-

eigeningen waren beperkt” tot particuliere productie-instrumenten of tot een bepaalde

handelsactiviteit en leidden tot een nieuwe beperking. De mensen veroverden

productiemiddelen aan de welke ze onderworpen bleven. In tegendeel in de

proletarische toe-eigening moet een massa productiemiddelen ondergeschikt worden

aan elk individu en het eigendom aan allen.” Nochtans kan deze toe-eigening slechts

tot stand komen “door een universele unie” en door een revolutie in dewelke enerzijds

de oude machten neergeslagen worden en anderzijds “de universele aard en de

noodzakelijke energie van het proletariaat voor de verwezenlijking van deze toe-

eigening tot ontwikkeling komt. Het proletariaat ontdoet zich tezelfdertijd van alles wat

van zijn oude sociale status is overgebleven.”

Het privaat eigendom houdt op te bestaan wanneer “de toe-eigening van alle

productiekrachten door de verenigde individuen”165 een feit is.

De kritiek van Marx en Engels op het industriële systeem is merkwaardig door de

kracht die ervan uitgaat. Op vele gebieden is ze eveneens actueel. Wanneer men weet

dat ze uit 1845 dateert is ze, zonder het te willen, zelfs profetisch.

Ondanks alle protectionistische maatregelen veralgemeent de grootindustrie de

concurrentie. Het grote kapitalisme is steeds voorstander van vrijhandel. Deze

internationale concurrentie heeft de onderwerping van de handel tot gevolg en de

omvorming van alle kapitaal in industrieel kapitaal, zodanig dat “snelle omloop en

concentratie van het kapitaal” tot stand komt. De grote industrie, vandaag spreken we

over trusts, verplichten de individuen zo veel mogelijk energie te ontplooien, “vernietigt

in de mate van het mogelijke ideologie, godsdienst en moraal. Waar dit niet mogelijk is

legt ze hen het zwijgen op door middel van evidente leugens”. Zo herleidt het

kapitalisme “de oude, natuurlijke exclusiviteit van de verschillende naties” tot niets. Het

164Duitse Ideologie, Molitor, pp. 173-178.

165Duitse Ideologie, Molitor, pp. 242-243.

83

slaagt er in de natuurlijke aard van de arbeid uit te roeien en “alle natuurlijke

verhoudingen uit te drukken in geld… Zijn handtekening is het automatisch systeem.”

Het kapitalisme brengt productiekrachten teweeg voor dewelke het

privaateigendom een belemmering wordt zoals dat het geval was met de corporaties

tegenover de ontstaande manufacturen. De productiekrachten worden vernietigende

kracht. Terwijl de bourgeoisie in ieder land hoeder is van de nationale tradities,

schept de grootindustrie een klasse die in alle landen dezelfde belangen heeft en

bij dewelke het begrip nationaliteit reeds vernietigd is. Deze klasse heeft de oude wereld

afgeworpen en verzet zich er tezelfdertijd tegen.166

Om de arbeider uit de verslaving die er in bestaat slechts te arbeiden om te

overleven te bevrijden en om hem toe te laten bevrijd te worden van onrust en gebrek

aan vastheid zal het communisme een algemene en rationele organisatie van de

economie verzekeren. Door de afschaffing van de vervreemdingen van de arbeid laat

het toe aan de arbeider zijn arbeid te zien als de edele uitdrukking van zijn natuurlijk

bestaan. Inderdaad

de onderschikking van individuen aan bepaalde klassen kan alleen dan

opgeheven worden als een klasse tot stand is gekomen die geen bijzonder

klassenbelang tegenover de dominerende klasse dient te stellen… Het is alleen binnen

de gemeenschap dat het individu de middelen verwerft om zijn mogelijkheden in alle

richtingen te ontwikkelen. Het is dus alleen binnen de gemeenschap dat persoonlijke

vrijheid mogelijk is.167

Marx stelt duidelijk dat in de communistische maatschappij iedereen zich kan

bekwamen in om het even welk beroep gezien het feit dat exclusieve activiteitskringen

ontbreken. Aan Marx werd verweten nooit de bestaansvoorwaarden binnen het

communistisch systeem te hebben verduidelijkt. Onder invloedvan de kritiek van de

fourieristen overdrijft hij in tegengestelde richting:

de maatschappij regelt de algemene productie, ze maakt het mij mogelijk

vandaag dit te doen en morgen iets anders, ’s morgens te jagen, ’s namiddags te vissen

en ’s avonds bezig te zijn met veekweek, zelfs kritiek uit te brengen op het voedsel

zonder ooit jager, visser, veehoeder of criticus te worden. Dit alles naar eigen

goeddunken.

Wij weten reeds wat Marx en Engels denken over de ontwikkeling van de

industrie op wereldvlak en de gevolgen ervan voor de arbeid en voor de menselijke

166Op. Cit., pp. 218-219.

167Op. Cit., pp. 225-226.

84

waardigheid van de arbeiders. Deze laatsten “worden gedomineerd door een vreemde

kracht, die zich buiten hen bevindt, waarvan zij noch de oorsprong noch het doel

kennen en die ze dus niet kunnen beheersen”… terwijl in het communistisch systeem

de uitbreiding van de productie het resultaat zal zijn van hun eigen verenigde

macht.”168

Reeds in het Manuscript bekritiseert Marx zeer scherp de verlaging van het

individu in het kapitalistisch systeem. Hij gaat verder met zijn analyse door te

onderstrepen dat de proletariër geen enkele controle heeft over zijn levens- en

arbeidsvoorwaarden en dat geen enkele sociale organisatie hem deze controle kan

verschaffen. Er is een fundamentele tegenstelling tussen “de persoonlijkheid van de

individuele proletariër en de levensvoorwaarden hem opgelegd, deze tegenstelling is

de arbeid aan de welke hij zich opoffert vanaf jonge leeftijd.” Deze waarheid wordt

belangrijker door het feit dat het hem elke mogelijkheid ontbreekt een hogere status te

bereiken binnen zijn klasse. Zoals de lijfeigene streed tegen zijn sociale omgeving ten

einde de vrije arbeid te bereiken, moet de proletariër om zijn persoonlijke waardigheid

te vingen de arbeid in zijn huidige vorm afschaffen. Zo moeten de arbeiders strijden

tegen de staat, als vertegenwoordiger van de huidige maatschappij, om hun

persoonlijkheid de overwinning te bezorgen.

Het doel van het communisme is de onderwerping van alle oude

productievormen aan de macht van de verenigde individuen. De basis van het systeem

is de onmogelijkheid het overwicht te verlenen aan zaken die onafhankelijk zijn van de

individuen. Het zal een einde stellen aan het onderscheid tussen wat eenieder zou

kunnen doen naar zijn mogelijkheden en wat het economisch toeval hem verplicht te

doen of aan het onderscheid tussen het “persoonlijk individu” en het “toevallig individu”

of het “klasse individu”.

Het begrip algemeen belang of waarachtig collectief belang kan opnieuw

ontstaan in de werkelijkheid wanneer het privaat eigendom is afgeschaft en het

communisme georganiseerd. De solidariteit tussen de mensen zal de klasse

overschrijden. Klasse, binnen dewelke, de mensen concurrenten waren.

De valse individuele vrijheid of “het recht van het toeval te genieten” wordt

vervangen door een toestand, eenmaal tussenpersonen en parasieten uitgeschakeld,

waarin de mens alleen tegenover de maatschappij staat. De typische creatie van het

communisme is “de werkelijke basis die alles onmogelijk maakt wat onafhankelijk van

de individuen bestaat”. In de communautaire maatschappij

nemen de individuen deel aan de gemeenschap als individu. Het is de unie van

de individuen die de controle aan de individuen over hun vrije ontwikkeling en

bewegingsvrijheid onderwerpt. Deze voorwaarde werd tot dan overgelaten aan het

toeval.”169

168Op. Cit., p.176.

169Op. Cit., pp. 230-231.

85

Ten einde de mens toe te laten een integraal menselijk wezen te worden en de

ontwikkeling van de “individuele mogelijkheden170 in overeenstemming met de

materiële productiemiddelen te brengen en daardoor de ontwikkeling van het totaal van

de mogelijkheden van de individuen mogelijk te maken dienen alle productiemiddelen

onteigend.”

Naarmate het proletariaat bijdraagt tot de menselijke emancipatie verliest het de

kenmerken van zijn oude lagere sociale status. Zo valt zijn emancipatie samen met

deze van de mensheid in het algemeen en deze van het individu in het bijzonder door

de invoering van de echte persoonlijke vrijheid. Men kan stellen dat het socialisme, in

de opvatting van Marx en Engels, in de eerste plaats een doctrine is waarvan de

finaliteit individualistisch en personalistisch is. Het heeft nooit om het even welke

onderwerping van het individu aan de maatschappij beoogt.

De zorg voor de volledige morele ontplooiing van het menselijk wezen te

verzekeren ligt aan de basis van de opvatting van zijn bekendste theoretici, zodanig

dat de mens uiteindelijk de sociale en natuurlijke instellingen kan beheersen die hem

tot dan onderdrukten.

In de opvatting van Marx bevinden mens en maatschappij zich uiteindelijk in een

positie van gelijkheid en van wederkerigheid. De volmaakte of de geëvolueerde mens

is een bewust en vrij arbeider geworden. Zijn activiteit heeft alleen zin omdat ze sociaal

is. Alle mogelijkheden van de mens zijn dienstig voor de bevrediging van de behoeften

van de andere mensen. De maatschappij van haar kant streeft er enkel naar het

individu te dienen, het te helpen bij het verwezenlijken van zijn hogere strevingen, zijn

ingewikkelde taken te coördineren en een ideale toestand te organiseren

Het is gewoon rechtvaardig te erkennen dat Marx en Engels nooit iets anders op

het oog hadden dan de grootheid en het edele karakter van de menselijke aard. Opdat

de grootheid en het edele karakter duidelijk worden voor de mens is het voldoende een

economisch systeem in te voeren dat aan de vervreemding van de menselijke

activiteiten verzaakt en het individu toelaat te triomferen door de uiting van zijn

productieve mogelijkheid en van zijn morele waarde. Zodanig dat “de zaken voor de

mensen terzelfder tijd zullen zijn als de mensen de enen voor de anderen”.171

Het zal de lezer doorheen deze studie opgevallen zijn dat Marx tegenover de

mens een vertrouwensvolle en edelmoedige positie inneemt. In tegenstelling tot de

klassieke filosofen bestudeert hij niet de abstracte mens. De mens interesseert hem

alleen in functie van de sociale werkelijkheid. Deze realiteit is zodanig dat ze hem leidt

tot de vaststelling dat de mens als vulgair productiemiddel ongeveer niets menselijks

heeft. Het is fout in de tederheid met dewelke Marx de mens omringt de invloed te zien

170Op. Cit., p. 242. Friedrich Engels was voorstander van de studie van de oude talen. In Anti -Dühring

schrijft hij “de kennis van de klassieke talen opent voor de mensen van alle landen een gemeenschappelijke en vernieuwde horizon”.

171F. Grégoire, Op. Cit., p. 50.

86

van J.J. Rousseau. Hij denkt niet dat de mens van nature goed is. Hij gelooft dat de

mens niet van nature slecht is (de nuancering is zeer belangrijk). Het is niet het leven

in de maatschappij dat hem slecht maakt. Integendeel, Marx gelooft fundamenteel, net

als Fourier en Saint-Simon, dat de omgang tussen de mensen kan leiden tot

ontzaglijke resultaten in zo verre dat ten gronde geen elementen van tweespalt en

degradatie aanwezig zijn. Deze elementen kenmerken het systeem van het privaat

eigendom, dat ze in zich draagt en het kapitalistisch systeem dat ze versterkt. Marx

geeft nergens zijn mening te kennen als zou het verdwijnen van het burgerlijk systeem,

gebaseerd op de winst, automatisch een regeneratie zou inhouden van de mens.

Indien hij zoals Feuerbach denkt dat God alleen het product van de mens is, kan men

niet afleiden dat hij het schepsel vergoddelijkt. Lenin heeft perfect de gedachte van

Marx begrepen wanneer hij schrijft:

Wij zijn geen utopisten. Wij dromen er niet van het onmiddellijk te kunnen stellen

zonder bestuur en zonder alle onderschikking. Het zijn anarchistische dromen

gebaseerd op het onbegrip over de rol van de dictatuur van het proletariaat. Ze zijn

fundamenteel vreemd aan het marxisme en leiden in realiteit tot het uitstellen van de

sociale revolutie tot op de dag dat de mensen volledig veranderd zijn. Wij wensen de

socialistische revolutie te verwezenlijken met de mensen zoals ze nu zijn, die kunnen

leven met onderschikking, controle, opzichters en boekhouders.”172

Het betreft nu vier woorden “dictatuur van het proletariaat” thans nog nauwelijks

vermeld gezien de sovjet grondwet van 1936 de dictatoriale fase van de revolutie als

beëindigd beschouwt. Het zal veel jaren in beslag nemen vooraleer men de uitdrukking

in het werk van Marx en Engels aantreft. Nochtans reeds in de Ideologie vindt men ze

weer zij het in afgezwakte vorm. In het hoofdstuk over de universele geschiedenis stelt

men bijvoorbeeld vast:

… de communistische revolutie is gericht tegen de productiewijze zoals ze tot

heden bestond en schaft de arbeid en de klassenoverheersing af door opheffing van de

klassen. Omdat ze doorgevoerd wordt door de klasse die niet meer bestaat in de

maatschappij die als klasse wordt beschouwd, die niet meer herkend wordt als klasse

en die reeds de uitdrukking is van de ontbinding van de klassen.173

In het hoofdstuk over arbeidsverdeling lezen we:

… voor iedere klasse die streeft naar de macht houdt haar heerschappij de

afschaffing van alle oude vormen van de maatschappij en van de heerschappij in het

algemeen in.174

172Lénine: L’État et la Révolution, Paris, Ed. Soc. 1945, p. 49.

173Oeuvres Philosophiques,Tome VI, p. 183.

174 Op. Cit., p. 174.

87

Men weet zeer goed dat Marx later zijn opinie weergaf betreffende de dictatuur

van het proletariaat. Deze wordt de facto opgelegd tussen het tijdstip van de

machtsovername door de arbeidersklasse en datgene waarop het communisme een

praktische verwezenlijking wordt175. Het marxistisch idee berust hier op dat een

dictatuur nodig is voor diegenen die de gerechtigheid willen verwezenlijken om het

gebouw opgericht door diegenen die leven van het onrecht omver te werpen. Er is een

dictatuur nodig om elke dictatuur voor altijd af te schaffen. De formulering door Lenin

stemt ten andere overeen met deze opvatting: “Hoe beter de dictatuur van het

proletariaat, hoe vlugger ze overbodig wordt.”176

Léon Blum verdedigt ook in bevestigende zin de marxistisch-leninistische

opvatting van een tijdelijke maar onontbeerlijke dictatuur.

Hij stelt als vraag op een congres van de Franse socialistische partij:

Wat bewijzen de gebeurtenissen in de Franse geschiedenis? Ze bewijzen dat

wanneer om het even welk nieuw politiek of sociaal systeem, het bestaande systeem

heeft omvergeworpen; deze beweging bij voorbaat tot mislukking veroordeeld is;

wanneer ze niet onmiddellijk de instellingen van het politiek, economisch of sociaal

systeem dat ze afschaft, overneemt ten einde zich te rechtvaardigen en te legitimeren…

Alle politieke revoluties in de 19e eeuw… zijn mislukt of geslaagd naargelang ze al dan

niet de voorzorg namen rekening te houden, tussen de vernietiging van het afgeschaft

systeem en de opbouw en het wettelijke instellen van het nieuwe systeem, met een

intermediaire dictatoriale periode die wanneer het de sociale revolutie betreft de

onpersoonlijke dictatuur van het proletariaat zal zijn; maar die in andere tijdperken was

of had kunnen zijn een tegenoverstaan van andere revoluties de dictatuur van de

koningsgezinde partij, van de bonapartisische partij of van de republikeinse partij.

… Ziehier ons antwoord op bepaalde burgerlijke hypocrisiën. Indien ze trachten

het idee van de dictatuur van het proletariaat te veroordelen of te vertrappen; betwisten

ze niet alleen het revolutionaire maar het hele republikeinse recht.177

Een theoreticus van het Angelsaksische socialisme, Ramsay Mac Donald die als

“liberaal socialist” kan bestempeld worden of aanhanger van het socialisme zonder

revolutionaire inhoud beschuldigt Marx ervan “zin voor continuïteit” te missen omdat hij

te veel belang hecht aan de gewelddadige omverwerping van de bestaande orde

zonder begrip voor de tussenliggende fases. Nochtans komt de toekomstige Britse

eerste minister er op terug gedreven door intellectuele scrupules die hem tot eer

strekken: “Tenzij zijn wijsbegeerte te baseren op het idealisme, maar daarvan wilde

175176 Karl Marx, Critique des Programmes de Gotha et d’Erfurt, Paris, 1933.

176Lenine, Oeuvres complètes, Paris, 1925, t. XXI, p. 525.

177Léon Blum: Commentaires sur le programme d’action du parti socialiste, Paris, 1919, pp. 10- 11.

88

Marx niet weten.”178 R. Mac Donald heeft gelijk wat het eerste deel van zijn zin betreft

en ongelijk voor het tweede. De marxistische filosofie werkt verhelderend vanaf het

moment dat men ze niet beperkt tot een van haar uitingen in de tijd. Het is even

gevaarlijk Marx uitsluitend te willen beoordelen op het Manuscript of op de Ideologie

als het abnormaal is hem te beoordelen op basis van het Communistisch Manifest of

Engels uitsluitend te beoordelen op zijn Inleiding tot de Klassenstrijd in Frankrijk179, in

dewelke hij wettelijke middelen verkiest boven opstand.

Van zodra hij een algemene visie heeft op het marxisme stelt de objectieve

criticus vast dat het socialisme een idealistisch en een materialistisch bestanddeel

bevat. Wie het ene ontkent, veroordeelt het andere. Wie onder het voorwendsel van

idealisme enkel aan smerig opportunisme doet, verraadt het denken van Marx. Wie

onder het voorwendsel van revolutionair realisme de menselijke waardigheid, de

intellectuele rechten en de vrijheid uit het oog verliest, miskent de fundamentele basis

van het marxisme.

In het stadium waar we ons thans bevinden is het toekomstig doel van de wereld

ongetwijfeld de socialisatie van de productiemiddelen, van de verdeling en van de ruil.

Het middel om er toe te komen blijft zonder enige twijfel de klassenstrijd. Deze is in

principe onverzettelijk; maar soepel in de toepassing. Noch de socialisatie, noch de

klassenstrijd betekenen het einde van de historische evolutie. Marx heeft zelf verklaard

dat het socialisme geen staat is naar het welk de realiteit moet geleid worden. Deze

opvatting is vanzelfsprekend strijdig met de principes van het materialisme. Het

communisme is volgens Marx slechts de logische uitdrukking van de bestaande

economische en sociale voorwaarden waarop alles gebaseerd is, op materieel bezit en

op privaat eigendom. Het is juist “de ontkenning van de ontkenning”. Dat is de reden

waarom, zoals reeds vermeld, Marx streeft naar een echt humanisme of in zijn eigen

woorden naar een “reëel humanisme” waarvan ieder socialist de deugden en de

geboden erkent.

De auteur keurt bij deze zelfs niet gedeeltelijk of wat in de USSR werd

verwezenlijkt, noch de legitieme gehechtheid die een marxist betoont voor de

verwezenlijkingen van de Russische revolutie.

De huidige ondervinding leert ons dat het alternatief voor de socialisten op

tragische wijze kan vereenvoudigd worden. Of ze aanvaarden zoals De Man en een

aantal “travailisten” een vervormde werkelijkheid waaraan ze niet kunnen weerstaan en

die ze niet kunnen veranderen. Ze gaan recht af op een geëvolueerde vorm van

commercialisme. Of ze aanvaarden op moedige wijze de sociale tegenstellingen zoals

ze zijn. Ze nemen de verschrikkelijke verantwoordelijkheid hun beginselen in acties om

te zetten. Tegen de ontketening van de kapitalistische krachten moeten ze toegeven of

doorgaan tot de uiterste grens van de revolutionaire logica.

178 J.R. Mac Donald: Le Socialisme et la Société, Paris, 1922, p. 165.

179Karl Marx: Les luttes de classe en France, Paris, 1936.

89

Men kan degenen die durven steeds veroordelen. Wij zullen dit nooit doen. Wij

denken zoals Romain Rolland dat er “een leeftijd is waarop men alle bewondering en

alle respect van tafel moet kunnen vegen en alles ontkennen zowel leugens als

waarheden, wanneer men ze zelf niet als waar erkent”.

De marxist wordt naar deze geestelijke waarheid gedreven in tijden gekenmerkt

door vervalsing en in dewelke de woorden hun echte betekenis verliezen. Het is een

vreemd en verwarrend tijdperk waarin “bewegende evolutionisten, pragmatische

pluralisten, psychologisch gemotiveerde socialisten” en zogezegde idealisten niet

langer willozen maar vulgaire opportunisten zijn “die zich verlagen tot het niveau van

de werkelijkheid van het moment, in de plaats van deze te verheffen tot op de hoogte

van het ideaal”.180 In deze eigenaardige eeuw ziet men dat daarentegen personen “die

op voldoende wijze doctrinaal zijn” zich gedragen als idealisten en ondanks talrijke

beproevingen touw blijven aan de zaak die ze dienen!

Door een synthese te maken van het marxisme ligt het besluit voor de hand dat

het perfect mogelijk is de co-existentie te verzoenen van het ethisch-sociaal ideaal dat

het werk van de jonge Marx begeestert en de fundamentele principes van het

socialisme zoals ze uiteengezet werden in het Communistisch Manifest.Dit is mogelijk

dank zij de weg die reeds door het proletariaat werd afgelegd in de richting van de

vooruitgang en de individuele bevrijding.

Het is van essentieel belang tot de vaststelling te komen dat de traditionele

kritiek tegen het marxisme op een verkeerde basis berust, alleen al door het feit dat de

jeugdwerken nog niet lang gekend zijn. Een socioloog behept met de beste

bedoelingen zoals Beneditto Croce, die Marx dikwijls verdedigde tegen de legende van

zijn amoraliteit, zou vandaag niet meer schrijven “dat het een onderneming zonder

hoop is zich te willen bezig houden met het beginsel van de ethica volgens Marx.”181

Deze synthese of eenheid tussen wetenschappelijk- en idealistisch socialisme

vat het probleem samen betreffende de actie van de arbeiders in de toekomst. Deze

wordt het best aanvaard in Frankrijk en in België. Jaurès en Vandervelde zorgden

ervoor dat zowel het moreel aspect van het marxisme als het behoud van de

beginselen die de kracht en de levendigheid van het socialisme uitmaken werden

onderstreept.

180Charles Rappoport: Op. Cit.,p. V.

181B. Croce: Matérialisme historique et Economie marxiste, Giard en Brière, Paris, 1901, p. 174.

90

HOOFDSTUK X

BELGIË IN 1845

Hoe zag België er uit, wanneer Marx er op moeizame wijze in geslaagd was een

verblijfsvergunning te bekomen?

Historici hebben tot op heden alles wat niet prettig was tijdens de eerste jaren

van de Belgische onafhankelijkheid met de mantel der liefde toegedekt. Alleen, H.

Pirenne uitgezonderd, beschrijven de regeringsperiode tijdens het bewind van Leopold

I als gelukkig of hoe in familiaal verband een werkzaam volk zich haastte om de

burgerlijke rijkdom te vestigen…

Inderdaad gezien door een oppervlakkige waarnemer leek België in 1845

gelukkig. Ondanks de banvloeken van Metternich betreffende de opstand in de

zuidelijke provincies en de instelling van een grondwettelijk systeem en ondanks de

beproevingen van 1839 bracht het land langzaam maar zeker de onafhankelijkheid in

praktijk.

Het bleef onzeker; onzeker betreffende de houding van Frankrijk dat nog steeds

in de schaduw van de Napoleontische ambities verkeerde; maar genoot Britse

bescherming. Geperst tussen het arrogante, reactionaire en onhandige Pruisen en

Holland dat wachtte op de terugkeer van de opstandelingen, moest België voorzichtig

zijn. Het land was verwonderd dat het meester was over zijn lot en het leerde de

vrijheid kennen. De passie die ermee gepaard ging werd getemperd door de kalmte

van een redelijke vorst. Het vond steun in de soepelheid van een grondwet, welke

nieuwe en gedurfde beginselen bevatte.

Sedert 1830 hadden het nationaal congres en de kamers op normale wijze

gefunctioneerd. Er werd ernstig gediscussieerd over de problemen in verband met het

beheer van de openbare belangen in een sfeer van conformisme en burgerlijk respect.

Men kan moeilijk het regime niet als ideaal beschouwen wanneer de begrotingen

lange tijd voor 1 januari goedgekeurd werden en het begrip “voorlopige twaalfden”

onbekend was.182Hoe was het mogelijk niet getroffen te zijn door de liberale sfeer in

het parlement dat zich verzette tegen de kandidaturen, van ambtenaren bij de

verkiezingen en tegen de tussenkomst van de administratie en de geestelijkheid bij de

kiesverrichtingen.

Welwillende ministers hielden zich reeds bezig met de Vlaamse spelling. De

nationale unie of de toen zo geheten “gemengde regeringen” was reeds vijf jaar in

praktijk gebracht maar voldeed voor niemand.

Er waren zelfs verwarde revolutionairen, welke men weervond in de kringen van

de aristocratie. Burggraaf Vilain XIII verklaarde in de kamer:

1821830-31 uitgezonderd.

91

Men vraagt zich af of deze juiste maatregel wettelijk is? Daar weet ik werkelijk

niets over. Ik houd er mij niet mee bezig… In zake wettelijkheid ben ik atheïst. Ik geloof

niet in deze nieuwe godsdienst. Een handeling kan slecht zijn alhoewel ze wettelijk is,

ze kan noodzakelijk en goed zijn maar niet wettelijk.

De wettelijkheid is als een oude mantel voor dewelke ik geen respect kan

hebben. Hij wordt om beurten gedragen en afgeworpen door alle partijen, gedragen en

versleten door eenieder en is samengesteld uit duizend stukken in alle kleuren. Er

worden gaten in gemaakt door de enen en hij wordt hersteld door de anderen. Hij draagt

de vervuiling van al zijn meesters. De feodaliteit heeft zich erop neergezet en hem

doordrongen met de geur van een wild dier, die nog steeds door onze wetboeken wordt

uitgeademd. Het koningdom heeft hem met de voeten getreden en door het slijk

gehaald. De republiek heeft hem met bloed besprenkeld want in 1793 functioneerde de

guillotine op wettelijke wijze. Napoléon heeft hem op alle plaatsen verscheurd met het

uiteinde van zijn sabel of met de hiel van zijn laars. En de brokstukken die vandaag

worden opgehesen vallen als stof uit elkaar. Godsdienst, zeden, vaderland, familie alles

ontbindt…

De wettelijke orde is goed zo lang ze voldoet, maar van zodra ze niet meer

voldoet voor de macht is deze verplicht tot staatsgrepen over te gaan…

Terwijl de geringste arbeiderseis onmiddellijk werd beschouwd als een aanslag

tegen de gevestigde orde, was er geen enkele vorm van sanctie tegen deze

onwelvoeglijkheid.

Wanneer Marx in Brussel toekwam hielden de leidende klassen zich met een

enkel probleem bezig: de strijd tussen de burgerlijke en de godsdienstige macht. Heel

het Belgische politieke leven bewoog zich om de duistere macht van het episcopaat.

Dit was tot in het geringste detail onderworpen aan de paus.

Liberale kringen konden niet vergeten dat de grondwet nadat ze was

goedgekeurd, in alle fundamentele vrijheden die ze bevatte door Paus Gregorius XVI

werden veroordeeld in de encycliek van 15 augustus 1832.

Uit deze besmette bron van onverschilligheid volgt de absurde en foute spreuk of

de dwaling dat aan eenieder gewetensvrijheid dient gewaarborgd. Men bereidt de weg

voor naar de gevaarlijke vergissing via volledige en onbeperkte vrijheid van mening die

zich ver verspreidt, naar onheil voor de burgerlijke en de godsdienstige maatschappij…

enkelen beweren met uiterste onvoorzichtigheid dat er zelfs enkele voordelen uit volgen

voor de godsdienst… Daar is het verband met deze dodelijke vrijheid die niet voldoende

kan veracht worden, die de persvrijheid is, zodanig dat om het even wat kan

gepubliceerd worden. Enkelen durven het aan deze vrijheid te vragen en willen ze

uitbreiden met veel lawaai en volharding. Wij voegen er aan toe dat alleen ongelukkige

dingen voor de godsdienst en de regering te verwachten zijn indien de wensen van

degenen, die de scheiding van kerk en staat en de verbreking van de wederzijdse

eendracht tussen gezag en geestelijkheid vragen worden gevolgd. Dat de Pruisen, onze

92

zeer achtbare zonen in Jezus Christus, overwegen dat de autoriteit hen niet enkel is

gegeven voor de tijdelijke regering; maar vooral om de kerk te verdedigen.183

Over de arbeidersklasse werd er zelden gesproken. Nu en dan boog de regering

zich plechtig over de armoede van de nederigen. Niemand in de hogere kringen, werd

er door beroerd gezien het minder dan niets betrof. De regering werd regelmatig via

officiële onderzoeken ingelicht. Daarna volgde stilte.

Zo volgde een schijnbaar tevreden België een politiek van “onthouding en

immobilisme”184 waarop de liberalen zich beroepen om ze in het teken van de vrijheid

om te zetten in een politiek van vooruitgang.

Deze politiek, zij weze rechts of links werd gedomineerd door de belangen van

de banken en de grote industriëlen.

De Société Générale is de bank der banken en soeverein kredietverstrekker. Ze

is meester over de rijkdom en de eer van haar leden en strekt haar tentakels in alle

richtingen uit. De koning heerst, maar de bank regeert.

Ze is orangistisch onder koning Willem en attentistisch tot in 1837. Ze wordt van

harte Belgisch vanaf het tijdstip dat ze een conventie afsluit met de regering de Theux

die voordelig is voor haar en nadelig voor de schatkist. Zij verzamelt in een machtige

vereniging alle vermogens van het land. Het is op vandaag nog leerrijk te weten hoe zij

haar Belgische en internationale belangen verbindt met de afstammelingen van de

heersers uit 1822. Rittweger-Sauvage, Delvaux, Cattoir, Meeus, Baillet-Latour,

Wellens, Tiberghien, Vander Elst, Van Gobelschroy, Morel, Caroly, Bortier, Caprouillet,

enz…

Tot in 1848 publiceert de Société Générale noch verslagen, noch balansen.

“Haar activiteit was omringd door een absoluut mysterie.185 Ten tijde dat het conflict

tussen regering en Société het scherpst was, stond de regering de oprichting van de

Banque de Belgique toe. De stichters van deze laatste hoopten voordeel te doen met

de overblijfselen van de tegenstrever. Maar de regering verraadde degenen die haar

steunden even vlug als de Générale bereid was een compromis te sluiten. Binnen de

regering was minister van buitenlandse zaken de Meulenaere vertegenwoordiger van

de belangen van de Générale. De Banque de Belgique werd opgericht in 1835. De

verhouding tussen de Ministers en de Générale verbeterde onmiddellijk. In 1837 werd

de verzoening in het openbaar bezegeld. De Banque de Belgique werd gestraft. Zij

sprong enkele weken later en moest vlot getrokken worden. Er kwam een modus

183Vandenpeereboom: Le gouvernement représentatif en Belgique, tome I, pp. 48-49.

184H. Pirenne: Histoire de Belgique, tome VII, p. 109.

185Chlepner: La Banque en Belgique, Bruxelles, 1926, p. 50.

93

vivendi tot stand tussen de twee rivalen, om de gezamenlijke controle over de

economische activiteit in België verder te zetten.186

De verwezenlijking van haar streven op financieel gebied liet de Générale toe

haar lot aan de zaak van het onafhankelijk België te verbinden. Ze nam, met de steun

van het huis Rotschild, participaties in alle industrieën. Zo ontstond een toestand van

quasi monopoly, zodanig dat ze op heden meer dan ooit een staat in de staat is.187

Men beschuldigde de Société ervan zuinig om te springen met kredieten, de

discontovoet plotseling en ten onrechte te verhogen en de kredieten plots stop te zetten.

Wanneer het publiek protesteerde, dreigde men met vereffening. Het doel zou geweest

zijn druk uit te oefenen op het parlement via de publieke opinie. Men ging zelfs zo ver te

beweren dat de Société een financiële crisis wilde veroorzaken om op het juister

ogenblik toe te slaan en de afschaffing van de statuten te bekomen. Te meer dat de

rivaliserende banken in het parlement vertegenwoordigd waren en dat de heftige

discussies die tussen hun wederzijdse vertegenwoordigers dikwijls ontstonden voor de

economische geschiedschrijving een van de meest schilderachtige aspecten van de

toenmalige parlementaire debatten vormen.188

De bank zorgde ervoor dat Lebeau en Rogier hun verzet tegen de private bouw

en uitbating van de nieuwe spoorwegen duur betaalden. Een bepaalde toespraak van

de minister van justitie zorgde voor sensatie in het land:

Ik geloof niet dat de bank in die mate geen belang heeft als men wil aantonen.

Dat is niet vastgelegd in de statuten maar is de aard der dingen. Ik denk niet dat een

financiële instelling, hoe groot ook de vaderlandslievendheid van haar leden weze,

rekening houdt met gevoelens als het over cijfers en speculatie gaat. Ik geloof dat indien

de bank de spoorweg had gebouwd zij op de eerste plaats haar eigen belang had

gediend en op de tweede plaats het belang van het land. Zo beoordeel ik de bank. Ik

ontken de gevoelens van geen belang die men haar toekent… Wij geloven dat indien

men de invloed van de bank nog vermeerdert in de verrichtingen van de regering er niet

meer gelijkheid zou zijn. Het evenwicht zou verstoord worden en de bank zou sterker

zijn dan de regering. Dat zal de regering, zolang ik er lid van ben, nooit toestaan.”189

Vier maanden later kwam de regering Rogier ten val.

186Vewezenlijkingen van de Générale en de Banque de Belgique, Marcinelle et Couillet, Sclessin,

Chatelineau, Produits de Flénu, Levant du Flénu, Couchant du Flénu, Hornu et Wasmes, Phoenix Gent, Ougrée, Espérance, Veille-Montagne, Linière Gantoise, enz. Zie Chlepner, op. cit., p. 74.

187Chlepner, op. cit., p. 129 e.v.

188Chlepner, op. cit., pp. 145-146.

189Toespraak van Lebeau, minister van justitie, Moniteur Belge, 19 mars 1834.

94

Wat moeten wij zeggen over de beweging van de ideeën in deze periode op het

vlak van ons onderwerp? Dat de katholieke partij in dienst stond van zowel de

geestelijke belangen van de kerk als de materiële belangen van de bezitters. Uit deze

tegenstelling heeft de partij tot op heden zich nog niet losgemaakt. Wat de liberale

partij betreft “had de aansluiting van de orangisten tot gevolg dat de antiklerikale

strekking en de invloed binnen de grootindustrie toenam”.190 Verblind door haar

mythische opvatting over de vrijheid slaagde het liberalisme er niet in vast te stellen dat

er een fundamentele en onoplosbare tegenstelling was tussen het bestaande sociale

systeem en de principes. Er ontstond enkel eenheid op negatief vlak: het

antiklerikalisme. Het liberaal congres van 1846 gaf in het eenheidsprogramma aan de

werkende klasse een aalmoes. Dit bestond uit twee nietszeggende regels die de

liberalen tot niets verbonden.

De romantische en milde propaganda van de fourieristen en de saint-simoniens

had enkele liberale elementen bewogen tot een wazige sociale en humanitaire

strekking. Met uitzondering van Delhasse, Jothrand, Huet en de Laveleye die de

scherpte van het proletarisch drama waarnamen en het burgerlijk egoïsme

ondergingen, waren “revolutionaire” uitingen onbestaande.

Indien de 19e eeuw vanuit sociaal oogpunt moet gekenmerkt worden dan is het

als het verdonkermanen door de burgerij van de door de massa verworven vrijheden.

De persvrijheid, een van de gevaarlijkste monopolyen in de 20e eeuw, kwam

eruit voort. Ze werd in de 19e eeuw genuanceerd door het zegelrecht. Geen enkel

arbeider die kon lezen had voldoende geld om een dagblad te kopen. De vrijheid van

vereniging belette de uitvoerende macht niet vergaderingen te verhinderen die ze als

oproerig beschouwde. Of ze golden tegen de saint-simoniens in 1831191, tegen de

socialisten in 1890 of tegen de communisten in 1925, de methoden waren dezelfde.

Het stemrecht is recent. Men mag niet vergeten dat het gedurende lange tijd door de

leidende klassen gemonopoliseerd werd. Het recht op leven, op arbeid en op

gezondheid zijn voor de beati possedentes conflictuele begrippen. Een handige

samenzwering heeft het petitierecht in onbruik laten vervallen. Men wil de gewone

burger bewijzen dat het recht op respect van de menselijke persoon nog niet zo ver

mag gaan om waardig te mogen protesteren tegen de onrechtvaardigheid.

Nothomb, minister van binnenlandse zaken van 1841 tot 1845 had gelijk

wanneer hij zegde: “Onze grondwet is goed omdat het volk erin toestemt ze niet

volledig te gebruiken.”192 Tussen 1831 en 1848 zijn de laatste corporatistische

mutualiteiten in Verviers en Izegem zieltogend. De zeldzame arbeiderseisen beperken

zich tot stemrecht, recht op vereniging en recht op onderwijs. Soms waren ze meer

190H. Pirenne, op. cit., p. 110.

191H. Pirenne, op. cit., p. 110. 192 18 Februari 1831 interpellatie voor het Nationaal Congres van

burggraaf Vilain XIII en priester Andries van het Voorlopig Bewind.

192L. Bertrand: Histoire de la Démocratie et du Socialisme, Brussel, 1909, deel I.

95

gedurfd met als doel een fiscale hervorming of revolutionair om recht op leven, recht op

een waardig loon en op brood.

Sedert 1840 was de voorspoed van de Belgische industrie vervangen door een

crisis. Het verlies van afzetwegen en de concurrentie van de Britse en Franse industrie

verminderden de industriële productie of minstens de winstmarges. Ten einde de strijd

te voeren op de Belgische en vreemde markten moesten de prijzen dalen. Dit had een

aanslag op de lonen tot gevolg. Wanneer deze remedie niet hielp, verminderde men de

lonen nogmaals.

De industriëlen stonden voor de keuze of ze wijzigden hun commercieel gedrag

of leidden hun arbeiders naar armoede. De patroons verkozen de goedkoopste

oplossing.

Ze begingen nochtans vergissingen en pasten zich slecht aan bij de

exploitatievoorwaarden van het tot stand komende kapitalisme. Zij gaven blijk van

kwade trouw en beschuldigden hun slachtoffers. Wanneer men de geschriften uit deze

periode doorleest vindt men strenge en bittere bedenkingen over de morele toestand

van de arbeidersklasse. We zullen later de oorzaken bekijken. Met de hulp van de

politieke hoogmoed en om de orangisten geen gelijk te moeten geven die spijt hadden

over het verlies van de Nederlandse afzet schreef men alle kwalen toe aan de

schuldige arbeidskracht.

De minst verdachte auteurs zijn het er over eens dat de crisis 1840-1848 haar

oorsprong vindt in de ontwikkeling van het tot stand komende economisch systeem.

Het Débat Social schrijft in verband met de vennootschap Cockerill: “Vandaag houdt

men zich in Seraing niet langer bezig met nijverheid maar met het bankwezen of met

de bank van het ijzer en het koper. De vestiging van Seraing heeft nog één doel en

volgt één idee met name winst maken en de koers van de aandelen doen stijgen.”193

M. Deschamps spreekt reeds in april 1839 in de Revue de Bruxelles194 over de

“onverantwoordelijke toename van de productie zonder zorgen betreffende de

voldoende afzetwegen” Van Praet, secretaris van de koning schreef in 1846 “Het is

opmerkelijk vast te stellen dat wanneer de externe afzetwegen van dit land het meest

inkrimpen, de meeste takken van de nijverheid de sterkste impulsen krijgen en de

grootste ontwikkeling kennen. Jacquemyns stelt vast dat “de lonen het laagst waren in

die takken van de bedrijvigheid die het meest moeite hadden om hun producten kwijt te

raken.”195

H. Pirenne geeft vrij toe: Indien de vooruitgang van het kapitalisme de degradatie

van de gesalarieerde massa tot gevolg had, heeft ze tezelfdertijd in Vlaanderen een

ware ramp ontketend.”196

193Le Débat Social, 8 augustus 1847, p. 69.

194Geciteerd door Jacquemyns: Histoire de la crise economique en Flandre, Brussel, 1926, p. 15.

195Id. noot 13, p. 17.

196H. Pirenne, op. cit., p. 126.

96

Wanneer men zich beperkt tot de statistieken uit die periode stelt men vast dat

de handelsbeweging tussen 1831 en 1847 toenam van 202 tot 732 miljoen frank, de

export van 96 tot 205 miljoen frank, de beweging van de schepen in de Belgische

havens tussen 1839 - 1841 en in 1847 van 3040 eenheden en tonnenmaat 482000 ton

tot 5659 eenheden en tonnenmaat van 830000 ton, de export van steenkool tussen

1831- 1835 en 1847 van 734000 ton tot 1820700 ton en deze van gietijzer van 3887

ton tot 110500 ton.

Ondanks een economische activiteit die de opeenvolgende regeringen tot grote

tevredenheid stemde, volgden de lonen een dalende curve, zodanig dat men

beschaamd was bepaalde cijfers naar voren te brengen.

Een volwassen spinster verdiende in 1840, 30 tot 50 cent per dag. Het was nog

slechts 18 cent in 1842 en 16 tot 20 in 1846. Een jonge bobijnopzetter kreeg in

dezelfde periode 5 cent per dag. Kinderen van 9 tot 11 jaar tewerkgesteld in de

mechanische spinnerijen ontvingen in 1840 45 tot 50 cent per dag voor 13 uur werk.

Het loon van een thuiswever bedroeg 0.75 tot 1.20 frank in 1840 en daalde tot

gemiddeld 0.36 tot .75 frank in 1846. Het onderzoek uit 1840 vermeldt een groot aantal

spinsters die slechts 10 cent per dag verdienden en wevers die geen 50 cent

verdienden.197

Alle arbeidersgezinsbudgetten opgesteld voor deze periode zijn deficitair.198

Jacquemyns bestudeerde ze uitvoerig en schrijft: “Men kan niet aanvaarden dat

sommige gezinnen op het einde van het jaar voor een te kort stonden dat de helft van

hun totaal inkomen bedroeg. Het is evident dat binnen deze begrotingen de uitgaven

van fysische en materiële zaken sterk verminderd moeten worden. Dit heeft tot gevolg

dat de levensvoorwaarden van de wevers nog slechter waren dan volgens de cijfers

van de Budgets Economiques.”199

De verslaggever betreffende de onderzoeken van 1840 en 1843 schetst over het

leven van de arbeiders volgend beeld:

Hier vindt men in heel het huis bewoond door drie personen één enkele matras

zonder laken en één deken van poetskatoen. De woning bestond uit twee ruimten, in de

ene ruimte bevond zich het getouw en het bed, de andere deed dienst als keuken en er

werd gesponnen. Verder bevond zich in het hele huis slechts een zeer smal bed. De

leden van de commissie durfden het niet aan te vragen waar de zes kinderen zich ’s

nachts bevonden. Aan het einde van de keuken zagen ze een derde ruimte, zonder

spoor van strozak of matras. Zij waren bevreesd te vernemen waarvoor deze ruimte

werd gebruikt. Een persoon at nooit vlees, dronk ’s morgens geen koffie maar thee met

een weinig geitenmelk zonder suiker. ’s Middags bestond zijn maaltijd uit roggebrood,

197 Jacquemyns, op. cit., pp. 207 tot 209.

198E. Ducpétiaux, Budgets économiques des classes ouvrières en Belgique, Bruxelles, 1855.

199Jacquemyns, op. cit., p. 214.

97

aardappelen met karnemelk, een weinig boter, nooit varkensvlees tenzij een beetje vet.

Hij verzaakte aan vele dingen, maar behoorde niet tot de ongelukkigste. Iemand anders

leefde slechts van aardappelen, roggebrood en een weinig karnemelk. Hij at nooit vlees

en dronk nooit bier.”200

Het verslag op 6 augustus 1843 door De Meyer en De Merseeman gericht aan

de gouverneur van West-Vlaanderen namens de provinciale medische commissie

bevat een deel dat waard is weergegeven te worden ten einde zich een exact idee te

kunnen vormen over de toenmalige sociale toestand in België:

Het armste deel van de bevolking woont in armtierige hutten. Deze zijn gebouwd

met enkele houten planken en slijk. De dakbedekking in stro biedt nauwelijks

bescherming tegen regen en wind. Er is geen vloerbedekking zodanig dat de vloer

bestaat uit stinkend slijk. Deze toestand wordt erger door het feit dat alle huisdieren van

het gezin er onderdak vinden. Men vindt dergelijke situatie niet uitsluitend weer op het

platteland maar ook in de stad. Hier verblijven soms tot 100 mensen verspreid over

armtierige krotten die niet gezonder zijn dan de woningen waarover we spraken. Het is

zeer betreurenswaardig dat wij moeten vaststellen dat de hebzucht van bepaalde

eigenaars ertoe leidt aan deze ongelukkigen huren af te persen die hun middelen te

boven gaan. Deze laatsten krijgen als onderdak een plaats van de welke de beschrijving

alhoewel ze exact is alleen op ongeloof zal onthaald worden wegens haar

afschuwelijkheid. Is het niet ontzettend jammer dat wij verplicht zijn vast te stellen dat

dergelijke misbruiken in de 19e eeuw bestaan?201

Van haar zijde stelt de Vereniging voor openbare gezondheid van Gent vast dat

volgens de antwoorden van de nijveraars, de leeftijdsopbouw van de arbeiders per

duizend er als volgt uitziet in de provincie:

Leeftijd Man Vrouw

jonger dan 9 jaar 8 7

9-12 jaar 73 41

12-16 jaar 122 100

16-21 jaar 280 338

ouder dan 21 jaar 517 514

Dit wil zeggen 20% van de mannen en 15% van de vrouwen is jonger dan 16

jaar! De studie beschrijft “de evidente tendens die men overal kan waarnemen om

mannen door vrouwen te vervangen met als doel te besparen op arbeid”202

200Jacquemyns, op. cit., pp. 213-214.

201Enquête sur la condition des classes ouvières, Brussel 1846, deel III, p. 305.

202Id. als noot 20, pp. 353-355.

98

Wallonië, in mindere mate getroffen door de crisis dan Vlaanderen ontsnapte

niet aan het opdringende kwaad. De raad van openbare gezondheid van Luik beschrijft

de verschrikkelijke stijging van de sterfgevallen in een artikel door Dr Fossion.

Wanneer men dergelijke teleurstellende resultaten bekomt, is het dan nog

mogelijk enthousiast te zijn over de weldaden van de industrie? Natuurlijk niet, want de

dag komt waarop wij ons afvragen welk nut voor het welzijn en het geluk der mensen de

door haar voortgebrachte rijkdommen hebben. Wij beschuldigen het gekke gebrek aan

voorzorg van de maatschappij, want het ogenblik is voorspelbaar waarop in bepaalde

plaatsen de bevolking de grenzen die natuurlijk bepaald zijn overschrijdt en getroffen zal

worden door een ongeneeslijke kwaal.203

Het in 1843 uitgevoerde onderzoek bevat een brief van Dr Schoenfeld uit

Charleroi gericht aan zijn confrater Giullery, hoogleraar aan de ULB. Het blijkt dat de

drie vierden van de mijnwerkers analfabeet zijn. De arbeider is onwetend, bijgelovig,

zorgeloos, zwijgzaam, volgzaam, onderworpen aan zijn leiders, eerlijk, beleefd, een

weinig onverschillig tegenover de godsdienst, medelevend met en toegewijd aan zijn

kameraden.204

Dan volgt een laconische zin “Over het algemeen veroudert de mijnwerker niet.”

Wat de kinderarbeid betreft, wordt het volgende vermeld:

Een kind van 10 jaar werkt minimaal 9 uur per dag… maximaal 12 uur en het

maximum geldt over het algemeen… De kinderen die in de mijn werken kunnen over

het algemeen noch lezen, noch schrijven. Dit geldt hoofdzakelijk voor de meisjes.

Slechts veel later leren de meest verstandige jongens lezen, rekenen, schrijven en een

weinig meetkundig tekenen. Deze laatste werken ’s nachts in de mijn.

Wat het onderwijs betreft, vermeldt Schoenfeld op filosofische wijze: “Ik weet

enkel dat de lokalen bestemd voor het onderwijs bijna even ongezond zijn als de

gaanderijen waar de kindarbeiders werken.” Wat de religieuze opvoeding betreft, leren

ze gebeden uit het hoofd. De kinderen leren de godsdienstige praktijk kennen door

nabootsing “zoals de hond leert voorwerpen terug te brengen.”205

We leggen ons beperkingen op. Het ware onjuist te beweren dat de regering

niets deed tijdens de voedselcrisis en de hongersnood in 1845-1847. De logica zelf

eiste dat ze optrad; niet alleen de arbeidersklasse maar het hele land moesten gevoed

worden. Tarwe en rogge werden ingevoerd. De invoer van tarwe steeg van 31634 ton

in 1845 tot 92817 ton in 1847 en deze van rogge van 9121 ton in 1845 tot 46897 ton in

1847.

203Id., p. 61.

204Id., p. 27.

205Id., pp. 33-34.

99

De opmerking dat de regering weinig deed voor de armste klassen is echter

correct.Haar tussenkomst beperkte zich tot de aanbeveling aan de lokale besturen tot

oprichting van spaarkassen met als doel de aankoop van voorraden voor de winter. Er

werden een beperkt aantal subsidies goedgekeurd ten einde de gemeenten te helpen,

die agentschappen voor levensonderhoud oprichtten.206

Het gemeentelijk initiatief verving in geringe mate het in gebreke blijven van de

regering. Er werd goedkope soep verdeeld, brood en vlees was ter beschikking tegen

lagere prijzen ten einde de prijsstijgingen gedeeltelijk af te remmen. In feite bleken de

meeste besturen onbekwaam iets te doen aan de armoede van de bevolking.207

Tijdens de jaren van voedselcrisis waren de gevangenissen enigszins bijhuizen

van de onderstand en parkeerplaatsen voor de bedelaars.208

Op het hoogtepunt van de crisis, tijdens de winter 1846-1847 namen de

individuele misdrijven toe. De delinquenten speelden de rol van provocateurs en

ageerden bij voorkeur in de buurt waar zich politieagenten en rijkswachters bevonden.

Het was de bedoeling op deze wijze in de gevangenis te belanden ten einde voeding

en woongelegenheid te bekomen.

Het volk in uiterste nood vond bestaansmiddelen in de opbrengst van diefstal of

verblijf in de gevangenis. Wij vermelden het geval van een gevangene die zijn vrouw

en dochter aanzette het nodige te doen om te worden opgesloten.

Indien ik 10 frank zou bezitten, dan gaf ik ze aan een advocaat op voorwaarde

dat zijn pleidooi zou leiden tot de veroordeling van mijn gezin tot 6 maanden

gevangenisstraf. Men zou hier met den oogst uitgaan, vet gelijk otters.”209

Tengevolge van tyfus en cholera steeg de mortaliteit tot ongekende hoogte. De

emigratie nam toe o.a. naar Frans-Vlaanderen. Op 5 jaar verloor Vlaanderen officieel

13872 inwoners, in feite waren het er veel meer.210

Het was het tragisch einde voor België van de strijd tussen de oude en de

nieuwe vlasnijverheid. De arbeidersklasse, de thuiswerkers en de jeugd draaiden

ervoor op.

Ondanks het schuldige onbegrip van regering en industrie kwam het tot een

strenge repressie tegen diegenen die het opnamen voor de uitgehongerde bevolking

en kritiek uitoefenden op de openbare besturen.

206Id., p. 281.

207Id., pp. 281-294.

208Id., pp. 329-330.

209Letterlijk in Jacquemyns, p. 329-330.

210Id., p. 386.

100

De Kortrijkse uitgever van een klein dagblad Hoop van België werd voor het

assisenhof gedaagd wegens provocatie tot slachtpartij, diefstal en vernietiging ten

overstaan van de gemeenten en wegens opstand, voor volgende tekst:

Indien de arbeider ingewijd ware in de politieke wetenschap… zou hij niet gezien

hebben dat zijn kinderen, zijn broeders, zijn zusters en zijn familie hun maag vulden met

gras, met netels en met gekookte schillen. Het weerzinwekkend voedsel dat men

ternauwernood aan dieren geeft, waarmede de arbeiders soms gelukkig zijn het voor

zichzelf te vinden! Deze toestand kan niet blijven duren.”211

Met Jules Bartels als verdediger werd de uitgever door de jury vrijgesproken. Het

geheel van de behoudsgezinde krachten in de maatschappij sloot een

bondgenootschap tegen de instinctieve opstand van het proletariaat. Weldra was de

toestand kalm en konden de dagbladen en de autoriteiten zich beroepen op de

openbare rust.

Wat kon de arbeidersklasse inbrengen tegen het patronaat? Niets want ze was

onbeschaafd, arm, zonder het geringste recht dat de burger met zijn vaderland verbindt

en zonder enige vorm van beroepsorganisatie. In Frankrijk had de wet Le Chapelier

door haar strikt karakter een reactie van de arbeiders teweeg gebracht. In België was

er een fictief recht van vereniging dat ipso facto door wijze of brutale politiemethoden

werd tenietgedaan. Het proletariaat verkeerde in een staat van ruwheid die door E.

Mahain eufemistisch als “intellectuele depressie” werd bestempeld. Hij verontschuldigt

ten andere de spontane opstanden van de arbeiders en stelt vast dat “het gebrek aan

organisatie en geweld zonder nadenken nauw met elkaar verbonden zijn” want “de

arbeider reageert niet, hij ondergaat zijn toestand, wanneer het idee van weerstand bij

hem opkomt, draait zijn hoofd en slaat hij zonder te kijken.”212

Enkele bijeenkomsten werden georganiseerd vanaf 1836 op initiatief van J. Kats

en Pellering.213 De autoriteiten deden al het nodige om er een andere strekking aan toe

te kennen. De pers sprak over “pogingen tot opstand” veroorzaakt door gevaarlijke

revolutionairen. Deze zaak vond weerklank in het buitenland. De arbeidersvereniging

uit Londen richtte tot de Belgische arbeidersklasse een boodschap in eigentijdse stijl:

Gelukkig voor de mensheid zijn de sluizen vernietigd die de tirannie in de wereld

heeft opgericht om de stroom van de kennis te stoppen. Wij hebben geproefd van deze

verfrissende golf. De mist van onwetendheid en fraude is opgetrokken.”214

211Débat Social, 4 juli 1847, pp. 2-7.

212E. Mahain: Etudes sur l’orientation professionnelle, Liège, 1891, pp. 227-228.

213Louis Bertrand, op. cit., p. 149.

214Id., pp. 154-158.

101

Deze boodschap bevatte het voorstel aan de Belgische arbeiders om een

federatie op te richten van de arbeidersklasse van België, Holland en het Rijnland ten

einde de macht te grijpen en een verbond te sluiten “tegen de dwingeland die hen wil

onderdrukken.” Autant en emporte le vent…215

215Dingen die niet blijven duren.

102

HOOFDSTUK XI

DE VOORBODE VAN DE INTERNATIONALE

Londen was een belangrijk revolutionair centrum. Telkens wanneer een

opstandeling nergens toevlucht vond, bleef de mogelijkheid zich naar Zwitserland of

Londen te begeven. De federatie der rechtvaardigen geleid door Weitling met wie Karl

Marx dikwijls in tegenspraak was, die zich verbonden had met Blanqui, ontketende op

12 en 13 mei een gewelddadige opstand in de wijk van het stadhuis van Parijs. Deze

gekke onderneming had als resultaat een groot aantal sterfgevallen. De

opstandelingen droomden er van het immoreel kapitalisme neer te slaan. en de

gevangenen en de galeiboeven te bevrijden en te bewapenen. Weitling vluchtte naar

Zwitserland. Zijn vrienden Schapper, Bauer en Moll geraakten moeilijk in Londen waar

zij “de Duitse openbare arbeidersvereniging voor de verspreiding van het onderwijs”

stichtten, volgens Engels die hen kende in 1843 propageerden zij een “geborneerd

egalitair communisme.”

Het is met dit soort revolutionairen verankerd in “oude ambachtelijke

vooroordelen”216, en onbekwaam om op een intelligente manier kritiek uit te oefenen op

de kapitalistische maatschappij, over niets anders dromen dan over gelijkheid,

broederlijkheid en rechtvaardigheid zonder na te denken over de manier om ze op een

stevige basis tot stand te brengen, dat Marx en Engels hun leven lang zonder

oponthoud moeten strijden. Wanneer Weitling gestopt is met ageren, neemt Bakoenin

zijn plaats in.

Friedrich Engels vertelde tot in het detail over zijn verhouding tot de utopische

opstandelingen. Hij legde ook uit hoe hij in Manchester tot de strikte overtuiging was

gekomen “dat de economische feiten, die volgens de geschiedkundigen tot dan een

tweede rangsrol vervulden of geen rol speelden, in de moderne wereld een

doorslaggevende historische kracht vormen. Dat deze feiten aan de basis liggen van

verschrikkelijke klassentegenstellingen en dat deze op hun beurt aanleiding geven tot

het ontstaan van politieke partijen, van politieke strijd en van de hele politieke

geschiedenis”. Hij herinnert zich dat Marx in dit verband stelt:

Alles samen is het niet de staat die de voorwaarden en regels bepaalt in de

burgerlijke maatschappij. Het is de burgerlijke maatschappij die aan de staat

voorwaarden oplegt en de regels van zijn werking bepaalt. De geschiedenis en de

politiek dienen verklaard door de economische voorwaarden en hun evolutie en niet

omgekeerd… Wanneer wij ons te Brussel bevonden in de lente van 1845 had Marx

reeds op basis van hoger vermelde beginselen zijn materialistische theorie over de

216Karl Marx: Révélation sur le procès des communistes à Cologne. Préface de Friedrich Engels, 1885,

p. 9.

103

geschiedenis in grote lijnen opgesteld. Wij ontwikkelden tot in het detail en in

uiteenlopende richtingen onze nieuwe opvatting.217

Wij verlieten Karl Marx toen hij zich te Brussel vestigde. Engels vervoegde hem

er in maart 1845. Wanneer wij ons verhaal onderbraken was het niet wegens het

droevige voorrecht om de triestige sociale toestand in België tijdens de regeerperiode

van Leopold I in herinnering te brengen. Het is om met de grootst mogelijke

nauwkeurigheid de elementen te bepalen die Marx en Engels bezielden in hun

wijsgerige en politieke evolutie.

Marx kwam in Brussel toe gedreven door sterke politieke ervaring verworven in

Frankrijk. Engels met de buitengewone praktische ervaring door zijn verblijf in

Manchester. Ontegensprekelijk heeft de politieke en sociale toestand in België een

grote invloed op hen uitgeoefend. Aan de hand van de strijd tussen de burgerlijke

politieke partijen, de fundamentele tegenstelling tussen bezitters en proletariërs, de

onbekwaamheid van de arbeidersklasse om de geringste eis naar voren te brengen en

de ondoeltreffendheid van de literatuur van de aanhangers van Saint-Simon en Fourier

werd het hen tijden hun verblijf duidelijk dat de oprichting van een arbeiderspartij

noodzakelijk was. Samengevat vonden zij in België de bevestiging van alle beginselen

in verband met de actie, die later werden uiteengezet in het Communistisch Manifest.

Het leven in België destijds droeg er toe bij hen te leiden naar radicalisering,

precisering en schematisering, weze het soms op overdreven wijze. Het werd hen

dikwijls verweten, maar het was de uitdrukking van diepe oprechtheid. Het doel heiligt

de middelen.

Gedurende jaren hadden zij de steriliteit van vooropgezette systemen

vastgesteld. Daarom wilden ze de socialistische actie laten rusten op een

pragmatische opvatting. Zoals zij hun theoretisch concept bouwden op sociaal en

economisch pragmatisme. Bestaat er een tegenstelling tussen de reeds geanalyseerde

theorieën en deze van het Manifest of later van het Kapitaal? In alle oprechtheid

denken wij van niet. De twee maken de logische ontwikkeling in de tijd uit van dezelfde

principes. De synthese is het marxisme, door Lenin perfect bepaald als “de

rechtstreekse en onmiddellijke voortzetting van de bedenksels van de meest eminente

vertegenwoordigers van de wijsbegeerte, de staathuishoudkunde en het socialisme.”218

Er is niemand in staat het exacte moment te bepalen in het marxisme dat moet

gekozen worden met de zekerheid haar auteur niet te verraden. Het is een feit dat het

denken van Marx en Engels evolueerde wat normaal is bij merkwaardige geesten.

Bernstein en zijn revisionistische vrienden hebben op een gegeven moment de

gedachten van Engels op een gedurfde wijze anders ingekleed. Engels had deze

uitgedrukt in zijn inleiding tot De Klassenstrijd in Frankrijk van Marx. Dit zijn

217Op. cit., pp. 9 - 10.

218Lénine: Karl Marx et sa doctrine, Paris, 1946.

104

bekrompen toevalligheden in het politieke leven. Zo gaat ook H. De Man te werk. Hij

roept Marx in om zijn stellingen te ondersteunen als hij Marx gelijk geeft. Hij zweert

hem af wanneer hij hem ongelijk geeft. Het is eigen aan deze soort weinig scrupuleuze

epigonen te bekritiseren wat zij met devotie vereerden en dat zijzelf misvormden ten

tijde dat zij geloofden in een soort openbaring door het woord.

Het specifieke kenmerk van het marxisme is het feit dat het nooit dogmatisch

was. Het is een sociale en filosofische optelsom maar geen brevier. Naar mate men

verdergaat in het ontleden van het marxistisch denken dient men de initiële elementen

die er de grondslag van vormen niet uit het oog te verliezen. Op dezelfde wijze mag

men, wanneer men terugkeert naar de bronnen, niet vergeten tot welke harde en

uiterst exacte positieve conclusies het idealisme van de jeugdjaren heeft geleid. Dit kan

niet beter gezegd worden dan door Jaurès: “Het is op weg naar zee, dat de stroom

trouw blijft aan zijn bron.”

Brussel was voor Marx een ideale observatieplaats. Van hieruit kon h ij beter dan

vanuit Londen nauw in betrekking blijven met Parijs en het Rijnland. Heel zijn activiteit

in België dient gesitueerd binnen de driehoek Londen-Keulen-Parijs. Vele uitgeweken

Duitse revolutionairen bleven in Frankrijk. Ewerbeck, Grün, Mäurer, Bernays, H. Heine,

Börnstein en Junge redetwisten over hoe de socialistische maatschappij er zou uitzien

die ze weldra zouden oprichten…

In Keulen bleef Moses Hess de meester. Hij lag overhoop met zijn

communistische vrienden, maar wenste opnieuw met hen in contact te treden. Met veel

moeite kwam de communistische propaganda er tot stand onder het wakendoog van

de Pruisische politie. Hess verhuisde spoedig naar Verviers.

Weitling was in Londen na zijn vlucht uit de Zwitserse en Duitse gevangenissen

waarin hij te veel had verbleven. Hij vervoegde er zijn vrienden van de studiekring

achter dewelke zich goedschiks kwaadschiks de Federatie der rechtvaardigen verborg.

Er is een belangrijke en actieve revolutionaire kern. Deze bestaat uit waardevolle

mensen. Een aantal onder hen zal een rol spelen in de eerste internationale: Eccarius,

Phaender en Kriege. De Brit George-Julien Harney, hoofdredacteur van The Northern

Star, blad van de chartisten, staat bestendig in verbinding met Karl Marx. Deze wordt

later redacteur van het dagblad. Engels heeft vele vrienden bij de chartisten.

Het intellectuele verkeer vanuit Brussel is belangrijk van zodra Marx in België

woont. Het breidt zich gedurende drie jaar uit. De eerste internationale ontstaat

spontaan vanaf 1845. Men kan zich afvragen waarom de organisaties die later zijn tot

stand gekomen zoveel ondankbaarheid betoonden ten overstaan van de internationale

van 1847. Engels is nochtans formeel, wanneer hij schrijft dat Marx en hij de wil

hadden” het Europese proletariaat te winnen te beginnen met het Duitse”219 Men kan

bij het ontstaan het absoluut reguliere en internationale karakter van deze organisatie

niet betwisten. Er was een weliswaar reizend centraal bureau. Er waren

afgevaardigden in de landen van West- Europa en zelfs in de Verenigde Staten. Het

219 Karl Marx: Manifeste Communiste, Introduction historique, p. II, Op. cit.

105

congres in Londen besprak en aanvaardde het Communistisch Manifest. Wat stelt

naast dit alles het werk van de internationale van 1866 voor?

Voor hun aankomst te Brussel weigerden Marx en Engels steeds lid te worden

van geheime organisaties, wegens hun rechtvaardiging van te strenge repressie door

de politie en belemmering van massabewegingen.220 Zij bleven hun principiële

stellinginname trouw en voerden een regelmatige briefwisseling met de groepen in

Londen en Parijs. Zij deden reeds aan clandestiene propaganda door middel van

rondschrijven op steendruk. Zo werden ordewoorden en kritiek verspreid. Engels

vertelt dat zij moesten optreden tegen een jonge gek die beweerde in Zuid-Amerika de

revolutie te realiseren via een uitsluitende op de liefde gebaseerd communisme.

In Brussel slaagde Marx erin dankzij professor Mayerz snel enkele interessante

democraten te kennen: generaal Millinet, advocaat Lucien Jottrand, archivaris Philippe

Gigot, advocaat Victor Faider, Aldolphe Bartels, Jakob Kats, advocaat Victor Tedesco,

de Polen Lélewel en Lubliner, dokter Breyen en vervolgens de volledige kolonie Duitse

emigranten. Deze groep van arbeiders en intellectuelen nam voortdurende toe in

aantal, zodanig dat rond Marx een belangrijke en actieve groepering ontstond. Er was

ook Edgar von Westphalen, halfbroer van de toekomstige minister van buitenlandse

zaken in Pruisen, Wilhelm Wolff groot pleitbezorger van de zaak van de opstandige

wevers in Silezië. Verder dienen vermeld: Stefan Birn, geleerd autodidact, Steingens,

Wiedemeyer, Riedel, Geiler, Wallaen, Bornstedt en vele anderen.

Aan Adalbert von Bornstedt dient een moment besteed. Hij kwam aan te Brussel

op 23 februari. en was bezitter van een paspoort afgeleverd door de Pruisische

ambassadeur in Parijs. De Belgische staatsveiligheid verwarde zijn naam met deze

van Börnstein die geseind was door de politie van Aken en is erover verbaasd dat hij

op 27 februari naar Keulen vertrekt. Hij kwam zonder problemen terug op 27 maart. Wij

wisten nochtans dat een aanhoudingsmandaat was uitgevaardigd om de medewerkers

van Vorwärts aan te houden aan de grens. Hij schrijft zich in op de dienst bevolking in

Sint-Joost en woont er Sterrenkundelaan 24. Hij is correspondent van het dagblad van

Augsburg en de Rheinische Beobachter. Hem werd gevraagd zich aan te bieden bij de

staatsveiligheid. Hij behandelt de medewerkers vanuit de hoogte en verklaart geen

politiek vluchteling te zijn, dat hij onlangs in Duitsland was en houder van

aanbevelingen van de ambassadeur van Pruisen, voor een van zijn attachés en voor

baron Dieckau, ordonnans officier van de koning der Belgen. Hij voegde er aan toe:

verward te zijn met andere Duitsers die werden uitgewezen zoals de democraten

Marx en Bornstein. Deze personen genieten geen enkele achting. Hij kent ze niet en

stond nooit met hen in betrekking. Hij is niet gevleid verward te worden op basis van de

gelijkluidendheid van naam. Hij staat ten andere in betrekking met graaf Molé en

generaal Dumiguy. Hij is vurig verdediger van de wettelijkheid; maar voorstander van de

Belgische onafhankelijkheid. Hij houdt van Duitsland en heeft achting voor de koning

220Engels: Bijdrage aan The New Moral World, 4 november 1843, gecit. door Cornu. Op cit., p. 311.

106

van Pruisen… hij is verwant met von Bochow minister van staat in Pruisen. Warrendorf,

minister in Zweden is zijn neef.”221

Dergelijk personage, verrader of hoogmoedswaanzinnige zal Marx en Engels

gedurende jaren bespieden, hun projecten met alle mogelijke middelen tegenwerken,

terwijl hij beweert hun grootste steun en medestander tot de dood te zijn. Verschillende

malen verdenkt Engels Bornstedt van valsheid; maar vindt nooit een bewijs. In 1847

laat Engels hem toejuichen op het Congres van de Chartisten in Londen. Het

politiearchief heeft de verdienste, een eeuw later, iedereen op zijn plaats te zetten.

Tengevolge zijn zelfverzekerde uitleg, bekwam Bornstedt een verblijfsvergunning in

België.

Ten gronde weet men weinig over de activiteit van Marx en Engels, gedurende

het eerste jaar dat zij in Brussel verbleven. Zij reisden gedurende zes weken in

Engeland. Zij verbleven in juli en augustus 1845 in Manchester en in Londen. Zij traden

er in verbinding met de “Democratics Friends of all Nation” gesticht door Schapper.

Het doel van deze vereniging was “de toenadering tussen revolutionairen van

alle nationaliteiten, de versterking van de broederlijkheid tussen de verschillende

volkeren en de verovering van politieke en sociale rechten.”222 Het was geen

gemakkelijke opdracht de ideeën te ordenen, samenhang te brengen in de actie en

eenheid in de propaganda. Deze periode werd gekenmerkt door “passionele debatten”

tussen communisten van verschillende strekkingen die moesten leiden tot een nieuwe

opvatting van de revolutionaire actie.

Sedert februari 1846 zochten Marx en Engels een middel om de internationale

propaganda te organiseren met het oog op het tot stand komen van een internationale

communistische unie, welke hun gedachten zou aanhangen. Zij zochten contact met

Dr Ewerbeck in Parijs en legden hem een plan voor ten einde de propaganda

systematisch te ontwikkelen in de arbeiderskringen. Tezelfdertijd traden ze in

verbinding met G. Harney, hoofdredacteur van de Northern Star en vroegen hem de

actieve medewerking van hemzelf en van zijn blad. Gezien Harney een praktische

ingesteldheid bezat antwoordde hij dat het van essentieel belang was dat er een

akkoord tot stand kwam tussen de communisten in Brussel en de leiding van de

Federatie der Rechtvaardigen.

Marx stichtte een “Communistisch Bureau voor Briefwisseling” zonder te

wachten op een algemene overeenkomst. Hij nam er de leiding van en liet zijn

vrienden die het best de nieuwe opvattingen vertegenwoordigden toetreden.223

Toen waren er als ideologische fracties de aanhangers van Cabet, Weitling en

Hess en de volgelingen van Proudhon. Marx besteedde veel tijd aan het verminderen

221Archief van de Belgische staatsveiligheid. Dossier von Bornstedt, stuk 10

222Karl Marx, Manifeste Communiste, Paris, 1934, Introduction historique, p. 18.

223Inmiddels had hij op 11 december 1845 verzaakt aan de Pruisische nationaliteit.

107

van de tegenstellingen die zijn actie belemmerden. Hij slaagde niet in zijn opzet.

Weitling reisde van Londen naar Brussel tijdens de maand maart 1846 ten einde

openbaar in het reine te treden met Marx. Het betrof de beslissing in verband met de

wijze van propaganda te voeren in het algemeen en in Duitsland in het bijzonder, waar

veel volgelingen van Weitling woonden. Documenten uit die tijd lieten toe het

essentiële van de discussie opnieuw samen te stellen. Ze is van kapitaal belang voor

de geschiedenis van het socialisme. Het is het exacte moment waarop de eerste breuk

ontstond tussen de utopisch-anarchistische geestesgesteldheid en de organische

opvatting in de tot stand komende revolutionaire beweging.

Friedrich Engels zegde:

Weitling was niet langer de jonge en naïeve arbeider kleermaker, die verbaasd

was over zijn talenten en die trachtte zich rekenschap te geven van het feit hoe een

communistische maatschappij er zou uitzien. Het was een groot man die vervolgd werd

wegens zijn meerderwaardigheid door afgunstigen. Hij vermoedde dat hij overal

tegenstanders en geheime vijanden had die valstrikken opzetten. Hij was de van land

tot land vervolgde profeet, die een pasklaar recept op zak had om de hemel op aarde te

verwezenlijken en bevreesd was dat iedereen er aandacht hem zijn wondermiddel te

ontvreemden. In Londen lag hij reeds overhoop met de leden van de Liga. Te Brussel

waar Marx en zijn echtgenote, meer dan anderen, bovenmenselijk geduld voor hem

opbrachten, geraakte hij het met niemand eens.”224

Wanneer al de door Marx uitgenodigden aan tafel hadden plaatsgenomen, nam

Friedrich Engels het woord. Hij legde de nadruk op het feit

dat de mensen die zich hadden gewijd aan de hervorming van de arbeid duidelijk

hun standpunten naar voor zouden brengen en een algemeen programma vastleggen

dat allen tot vaandel zou dienen. (Alle deelnemers hadden niet de tijd en de

mogelijkheid zich met theoretische vraagstukken in te laten.) Engels had nauwelijks

zijn verzoenende speech beëindigd als Marx het woord nam en zich rechtstreeks tot

Weitling richtte:

Zeg eens, U die in Duitsland zoveel stof deed opwaaien met uw communistische

propaganda en die zoveel arbeiders heeft aangetrokken die hun werk en hun brood

verloren; met welke argumenten verdedigt U uw sociaal revolutionaire agitatie en

waarop wil U ze in de toekomst baseren?

Weitling gebruikte “alle gemeenplaatsen van de liberale retoriek” en verklaarde

“dat zijn taak er niet in bestond nieuwe economische theorieën tot stand te brengen;

maar de bestaande te aanvaarden die zoals vastgesteld in Frankrijk, best geschikt

224Friedrich Engels: Inleiding tot Marx, Onthullingen over het proces der communisten van Keulen.

108

waren om de ogen van de arbeiders te openen, hen te leren geen geloof te hechten

aan beloften en alleen te geloven in zichzelf.”

Marx antwoordde in zijn gewone sarcastische en krachtige stijl:

dat het bedrog was het volk tot opstand aan te zetten zonder sterke basis.

Fantastische hoop opwekken … leidt nooit tot de bevrijding van de ongelukkigen maar

tot hun ondergang. Meer in het bijzonder niet in Duitsland zich wenden tot de arbeiders

zonder strikt wetenschappelijke ideeën en zonder concrete doctrine komt neer op

spelen met propaganda zonder basis en zonder bewustzijn, waar men enerzijds een

enthousiaste apostel veronderstelt en anderzijds eenvoudige stommeriken die met open

mond luisteren. In een ontwikkeld land… kan men niets doen zonder een concrete en

strenge doctrine en alles wat men ten andere tot nu toe gedaan heeft is lawaai maken,

schadelijk agitatie veroorzaken en de zaak vernietigen die men ter harte neemt.”

Weitling met een door de opwinding trillende stem antwoordde: “iemand omringd

door honderden individuen in naam van de gedachten aan rechtvaardigheid, solidariteit

en broederliefde kan niet behandeld worden als een mens zonder waarde en zonder

activiteit” en dat “zijn nederige voorbereidende arbeid voor de gemeenschappelijke

zaak meer belang had dan de kritiek en de analyses van kamergeleerden die

ontwikkeld werden ver van de lijdende wereld en de kwellingen van het volk.”

Tegen deze zeer persoonlijke aanval antwoordde Marx met een vuistslag van

een kracht dat de lamp “trilde op de tafel”. Hij sprong recht en riep uit: “Nooit heeft

onwetendheid iemand gediend.”225 De zitting werd geheven.

Het gevolg was de definitieve breuk met Weitling en een aanzienlijke verkoeling

in de betrekkingen met Heilberg en Seiler. Uit het relaas van Weitling over zijn laatste

ontmoeting met Marx blijkt dat deze laatste buiten zijn persoonlijke beschouwingen

betreffende Weitling een streng programma had ontwikkeld met als inhoud: de

zuivering van de partij, de noodzaak om belangrijke fondsen te verzamelen, de reactie

tegen het ouvrieristisch communisme en het filosofisch communisme, het gevaar van

de gevoelsmatige dromerijen en de erkenning van de voorlopige onmogelijkheid het

communisme in te voeren. Marx had verklaard “het is noodzakelijk dat eerst de

bourgeoisie de macht grijpt.”

Tussen de deelnemers aan dit kleine internationale congres avant la lettre,

vermelden we Weydemeyer, Seiler, Heilberg, Philippe Gigot226, Annenkof en Edgar

von Westfalen.

225Marx Het historisch Materialisme, Leiping, 1932, deel II, pp. 532-535.

226P. Gigot zijn naam wordt dikwijls vermeld. Werd geboren te Brussel in 1820. Was tot in 1848

verbonden aan de Dienst over de kennis van oude handschriften bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Zijn naam mag bekend blijven voor het nageslacht. Hij was de eerste Franstalige marxistische militant. Hij was Belg.

109

Annenkof tekende van Marx en Engels een buitengewoon levend beeld. Hij

toonde in de eerste plaats Friedrich Engels “man met een hoog voorkomen, recht,

gedistingeerd als een Engelsman en ernstig van uitzicht” en daarna Marx:

Het type mens bestaande uit energie, wilskracht en met een onbuigzame

overtuiging. Eveneens het type met een opmerkelijk uiterlijk met veel zwart haar op het

hoofd, behaarde handen, de kledij op verkeerde wijze geknoopt; had hij nochtans het

voorkomen van iemand die het recht en de kracht heeft respect te eisen; ondanks zijn

zonderling uitzicht en eigenaardige handelswijze. Zijn bewegingen waren onbeholpen

maar stoutmoedig en zeker; zijn manieren gingen rechtstreeks in tegen het wereldse

savoir-vivre. Zij waren fier en doorspekt met verachting. Zijn snijdende stem met de

klank van metaal stemde op wonderbare wijze overeen met zijn radicale oordelen over

de mensen en de dingen.”227

Na de mislukking met Weitling trachtte Marx op ernstige wijze in contact te

treden met Proudhon. Deze laatste ontmoette hij dikwijls in Parijs. Hij schreef hem op 5

mei 1846 een uiterst vriendelijke brief met als aanspreking “mon cher Proudhon”. Hij

legde hem uit dat hij met Engels en Gigot een briefwisseling onderhield met de Duitse

communisten en socialisten. Het was nodig zich bezig te houden met “de discussie

over wetenschappelijke problemen en het in het oog houden van de volkse geschriften

en de socialistische propaganda. De briefwisseling had als doel de verbinding tot stand

te brengen tussen de Duitse, Franse en Engelse socialisten ten einde op de hoogte te

blijven van de vorderingen van het socialisme in elk land.

Op deze wijze kunnen meningsverschillen duidelijk worden. Er ontstaat

uitwisseling van ideeën en onbevooroordeelde kritiek. Het is een stap die door de

sociale beweging gezet moet worden in zijn letterkundige uitdrukking ten einde verlost

te raken van de begrenzing door de nationaliteit. En op het ogenblik van de actie is het

zeker voor iedereen van belang op de hoogte te zijn van de toestand in het buitenland

en thuis.

In de brief waren beschouwingen opgenomen betreffende de noodzaak van

absolute geheimhouding ten einde de Duitse “vrienden” niet in het gedrang te brengen.

De brief eindigde met een voor Marx ongebruikelijk vriendelijke formulering “Geloof in

de zeer oprechte vriendschap van uw toegewijde Karl Marx”.

In een venijnig post-scriptum klaagt Marx Charles Grün , vriend van Moses

Hess, aan als “een ridder van de letterkundige nijverheid” die zijn relaties met bekende

auteurs als een voetstuk beschouwt. Hij durft het aan te zeggen dat hij de leermeester

is van Proudhon alhoewel hij lacht met diens geschriften. “Let op voor deze parasiet,

misschien spreek ik U later nog over dit individu.”

227Communistisch Manifest, op. cit., p. 24.

110

Philippe Gigot en Friedrich. Engels hadden elk, wat hen betreft, enkele zinnen,

toegevoegd aan het bericht van Marx. Engels verzekerde Proudhon dat hij “groot

respect” had voor zijn geschriften.

Alhoewel Marx en Proudhon elkaar vriendelijk bejegenden, waren zij geen

vrienden. Het ware juister te zeggen dat ze elkaar niet konden uitstaan. Het antwoord

van de eenzame man uit Lyon is een meesterwerk in ironische zin. Alhoewel mijn

ideeën vastliggen, zegt hij aan Marx, denk ik dat het de plicht is van iedere socialist

nog voor enige tijd de antieke of weifelende vorm te behouden. Hij getuigt van een

bijna absoluut economisch antidogmatisme”.

Men weet reeds waarvoor men staat door deze inleiding over de positie van

Proudhon. Maar hij legt als volgt de nadruk:

Laat ons samen indien U dat wenst, de wetten van de maatschappij opzoeken…

maar voor god, na alle dogmatisme a priori te hebben afgebroken, laten wij op onze

beurt er niet aan denken het volk te indoctrineren. Laat ons niet vervallen in de

contradictie zoals uw landgenoot Martin Luther die na de omverwerping van de

katholieke theologie onmiddellijk door middel van excommunicaties en banvloeken een

protestantse theologie stichtte.

Het anarchistische en individualistische denken van Proudhon ontwikkelt zich

door middel van volzinnen die Marx doen rechtveren.

Laat ons elk protest verwelkomen en aanmoedigen en elke uitsluiting, elk

mysticisme onderuit halen. Als zich een probleem stelt, is het nooit 'afgehandeld' en als

we ons laatste argument hebben gegeven, zullen we als dat nodig is, welbespraakt en

met ironie herbeginnen. Onder die voorwaarden kom ik met plezier in jouw vereniging.

Zoniet, dan word ik geen lid.

Nadien neemt hij stelling tegen de revolutionaire actie:

Wij mogen nooit de revolutionaire actie vooropstellen als middel tot sociale

hervorming, want dit zogezegde middel is eenvoudig een beroep op de macht en op het

arbitraire of kort gezegd een contradictie. Het probleem stelt zich als volgt: door een

economische combinatie rijkdommen in de maatschappij doen terugkeren die uit de

maatschappij zijn verdwenen door een andere economische combinatie. Anders

gezegd, verander in staathuishoudkunde de theorie van de eigendom tegen de

eigendom, om tot stand te laten komen wat de Duitse socialisten bestempelen als

gemeenschap en wat ik op dit ogenblik om mij te beperken zal kenmerken als vrijheid --

gelijkheid. Nochtans denk ik het middel te kennen om op korte termijn het probleem op

te lossen. Ik verkies het eigendom te verbranden op een laag pitje liever dan het een

nieuwe kracht te geven door een Sint-Bartholomeus van de eigenaars.

Alle oprechtheid, genoegzaamheid en onsamenhangendheid van Proudhon

komen tot uiting in deze zinnen. Dit is nog niet alles.

Proudhon maakt Marx op aangename wijze belachelijk.

111

Zie daar mijn beste filosoof, waar ik mij op dit ogenblik bevind behoudens

vergissing. Indien ik van uwentwege strenge kritiek krijg onderwerp ik mij daar graag

aan in afwachting van mijn weerwraak… Onze proletariërs hebben zo een grote dorst

naar kennis dat ze ons slecht zouden ontvangen indien wij hen tot drinken alleen bloed

zouden aanbieden.

Na het uitwisselen van enkele vriendelijke woorden, zet Proudhon Marx

vriendelijk op zijn plaats betreffende Grün door hem te doen begrijpen dat hij zich

bemoeide met zaken die hem niet aangingen. Het antwoord is bijzonder smerig omdat

Marx doorging als zijnde rijk (wij weten dat hij gedurende zijn hele leven arm was) en

Grün arm was.

Wat moet hij anders ontginnen om te leven dan de moderne ideeën? … Ah!

indien wij miljonair zouden zijn, zouden de zaken beter verlopen, wij zouden heiligen en

engelen zijn. Maar wij moeten leven. U weet wat dat woord nog niet uitdrukt en het

scheelt heel wat met het idee weergeven in de zuivere theorie van de vereniging. Wij

moeten leven, d.w.z. brood, hout en vlees kopen, de huisbaas betalen en geloof me

degene die sociale ideeën verkoopt is niet meer onwaardig dan degene die een

sermoen verkoopt.

Het venijn zit in de staart. Proudhon laat niet na te zeggen dat indien hij de

geschriften van Marx, Engels en Feuerbach kent het dankzij Grün en diens vriend

Ewerbeck is.

Het is op hun aanvraag dat ik een inlassing (die ik overigens uit mezelf zou

verricht hebben) in mijn volgend werk met vermelding van de werken van Marx, Engels,

Feuerbach enz. zal toevoegen.

Hij tekent met “U zeer genegen P.J. Proudhon.228 Deze brief vormde de

aanleiding tot verschillende interpretaties. Het is evident dat deze niet moet

beschouwd worde als een tamelijk heftige vooral smerige reactie tegen de

autoritaire tendens die Marx reeds tijdens zijn verblijf te Parijs

vertegenwoordigde en die misschien zonder dat hij het wist de eigen liefde van

Proudhon kwetste. Marx had nochtans in De Heilige Familie de verdediging van

Proudhon opgenomen tegen Edgar Bauer. Van dan af worden de rollen

omgekeerd. Het is Marx die zich als aangevallen beschouwt. Marx zal Proudhon

nooit zijn bijtende ironie vergeven en zeker niet zijn aanvallende toespeling over

het feit dat hij zonder Grün en Ewerbeck het werk van Marx niet zou gekend

hebben alhoewel zij twee jaar eerder nochtans zeer dicht bij elkaar stonden. In

1865 legt Marx nogmaals de nadruk op het feit dat hij in 1844 met Proudhon

228Karl Marx, Manifeste Communiste, op. cit., pp. 28-32.

112

“langdurige gesprekken voerde die dikwijls de hele nacht doorgingen” Marx gaf

tezelfdertijd een stevige klauw aan de arme Grün “deze professor in de Duits

wijsbegeerte die tegenover mij het voordeel had niets te begrijpen van wat hij

onderwees”.229

Zodra Système des Contradictions Economiques ou Philosophie de la

Misère was verschenen in oktober 1846 zal Marx al zijn vrije tijd besteden aan

zijn antwoord aan de schrijver. Dit wordt Misère de la Philosophie dat verschijnt

in juli 1847.

In afwachting zette het “Bureau voor communistische briefwisseling” zijn

activiteit verder. Engels en Gigot waren de technische leiders. Engels hield zich

vooral bezig met de relaties met Frankrijk en Engeland. Vanaf 1846 vervult hij de

rol van koerier die voortdurend op reis is. Aan dit feit hebben we een ruime

briefwisseling met Marx te danken.

229Brief van Marx, 24 januari 1865. Toevoegsel aan Misère de la Philosophie, Paris, 1935.

113

HOOFDSTUK XII

ENGELS ALS AGITATOR TE PARIJS

Zoals altijd leren we het meest over het leven en de gevoelens van Marx en

Engels uit hun briefwisseling.

De volledige inhoud van de brieven betreft niet alleen de politiek, de

wijsbegeerte of het communisme. Een zittend leven is niet aan Marx noch aan zijn

familie besteed. Hij maakt van de gelegenheid gebruik wanneer Engels op kosten van

zijn familie te Oostende verblijft, hem opdracht te geven het middel te vinden om zo

goedkoop mogelijk een maand door te brengen aan de kust. Wij vinden in dit verband

een merkwaardige brief van Engels weer met als datum 27 juli 1846. Daaruit blijkt dat

Engels al het mogelijke zal doen oom het voor zijn grote broer zo aangenaam mogelijk

te maken (met zorg voor comfort en het vermijden van de kleine onaangenaamheden

van het materiële leven).

Engels vertelt dat hij in alle richtingen rondliep. In Oostende waren reeds vele

vakantiegangers. Er is praktisch niets meer te vinden (het is te groot of te klein).

Eindelijk had hij de avond daarvoor twee mogelijke “kwartieren” gevonden. Het ene

was “Au Duc de Brabant” Botermelkstraat tegen 95 frank per maand plus 30 frank per

bijkomend bed, het ontbijt tegen 0,5 frank per persoon. De andere mogelijkheid betrof

het nummer 5 in de Witte Nonnenstraat. Het was groter met een kamer op het

gelijkvloers, een grote kamer op de eerste verdieping en een klein kabinet. Het kostte

150 frank en het ontbijt was tegen dezelfde prijs als op het eerste adres. “Alles is veel

duurder dan verleden jaar” voegt Engels toe. “Je kunt middagmalen met uw familie

tegen 5 frank, beefsteak en koteletten kosten 1 frank, wijn 2 tot 3 frank. Het bier is

slecht. De sigaren zijn duur en slecht. Je brengt er beter 100 of 200 mee uit Brussel.”

Onze econoom besluit als volgt:

Het budget voor een maand zal er als volgt uitzien:

Verblijf 125 - 150 frank

Ontbijt 45 - 45 frank

Middagmaal 150 - 175 frank als je soms op de dijk eet

Avondmaal (2 tot 3 steaks) 60 - 90 frank wordt hier veel gegeten

Koffie na de middag op de dijk - onontbeerlijk 2 tassen 18 - 18 frank

De was is zeer duur, minimaal 20 - 30 frank

Plus het baden tegen 1,30 tot 1,50 frank,

- dus ongeveer 40 frank meer.

Totaal: 418 - 508 frank

Er dient nog ongeveer 100 frank te worden voorzien voor toevallige uitgaven,

anders is het doodvervelend in Oostende.

Een maand verblijf zal voldoende zijn… maar zorg ervoor indien je langer dan

een maand blijft van dag tot dag te huren, anders zal men 15 dagen aanrekenen

zelfs indien je maar 2 dagen langer blijft.

114

Twee tekeningen van Friedrich Engels in zijn brief aan Marx (Oostende 1846)

“ziezo, schrijf Engels, hoe het strand er voorbije maandag bijlag …”

Wat het overige betreft is het stom vervelend aan zee. Naast zijn familie

had Engels als enig gezelschap een droogstoppel uit Barmen. Gelukkig had hij

Blank uit Londen weergevonden. Iemand die Marx kende. Via hem leerde

Engels een Fransman kennen, deze was intelligent en gecultiveerd “ondanks 15

jaar verblijf in Eberfeld”. Mevrouw Hess is in Oostende waar zij de dwaasheden

van haar echtgenoot verspreidt.

Ik zal trachten haar over de grens te brengen als mijn vader mij het geld

geeft om naar Parijs te gaan, wat ver van zeker is…230

Marx doet voordeel met de raad verstrekt door Engels. Zij brengen samen

de eerste 15 dagen van de maand augustus door te Oostende. Tijdens hun

vakantie verduidelijken ze de acties die moeten ondernomen worden in de

volgende maanden. Het reeds verrichtte werk was belangrijk. Harney, Schapper,

Bauer en Moll in Londen. Ewerbeck in Parijs, G.-A. Köttgen in Bremen, G.

Weber in Kiel, H. Bürgers en dokter R. Daniels in Keulen, een groep in Silezië en

een kern in New-York hadden reeds als opdracht de propaganda en de

internationale briefwisseling te organiseren.

Gelet op het onvoldoende werk van Ewerbeck, gewezen volgeling van

Cabet maar communist geworden, die onvoldoende theoretisch gevormd was,

kreeg Engels de opdracht een onderzoek in te stellen in Frankrijk. Het onderzoek

betrof de strijd tegen de aanhangers van Proudhon in het algemeen en tegen

Grün in het bijzonder.

Friedrich Engels bekwam gelukkig wat hij verwachtte van zijn vader. Wij

vinden hem terug in Parijs. Hij woonde er in het nummer 11 van de Rue de

230Gesamtausgabe, III, 1 pp. 22-23.

115

l’Arbre Sec.231 Hij beklaagt zich over “grote moeilijkheden”. Het is inderdaad

voldoende om ontevreden te zijn. Heel de revolutionaire broederschap ligt

overhoop. Ewerbeck heeft zelfs geen zin meer om zich te beklagen over de

afwijkingen binnen de partij. Hij maakt zelf ruzie met de aanhangers van

Weitling. Bovendien is er zijn slechte verhouding tot Grün (Marx en Engels zijn

daarover niet ontevreden) en hij haat Moses Hess. Grün blijft altijd dezelfde. Hij

produceert “verdorven artikels” voor zijn dagblad van Trier waarin hij kwaad

spreekt over Cabet.

Ik heb Cabet ontmoet, schrijft Engels, de oude kameraad was heel

vriendelijk. Ik sprak hem over al zijn hoofdbrekens, over god en de duivel. Ik zal

nog dikwijls bij hem op bezoek gaan. Het is onmogelijk met hem door

briefwisseling in verbinding te komen want hij is uiterst voorzichtig.

Het is crisis binnen de “Démocratie Pacifique” (Vreedzame Democratie)

van Considerant. De medewerkers worden niet meer betaald.

Anderzijds, worden de heren fourieristen hoe langer hoe vervelender. Alle

mededelingen die betrekking hebben op de geschriften van Fourier zijn in

verband te brengen met de aromale beweging en de bevruchting van de

planeten die meer en meer de neiging vertoont langs de achterzijde plaats te

hebben!”232

Bernay verveelt zich en werkt in zijn tuin te Sarcelles “Wij trachten hem te

doen terugkeren naar Parijs, Börnstein mag dit niet weten, hij is een verklikker.”

Vervolgens is er de weerklank van de kleine kroniek van Parijs.

Minister van Justitie Dumon werd onlangs aangetroffen in zijn hemd met

de vrouw van een voorzitter…

Hij is het tegenovergestelde van Guizot, die er altijd streng uitziet met het

hemd dichtgeknoopt tot aan de hals. Terwijl Dumon zijn hemd teveel openstaat

voor een minister…

Mevrouw Hess lacht met haar man en zoekt een minnaar. Indien U iets

weet, “haast u niet, want er zijn niet veel geïnteresseerden”.

231Hij schrijft zijn brieven in de Cercle Valois, Palais Royal

232Mouvement aromal of aantrekking der gewichtloze lichamen is volgens Fourier één van de vijf

samenstellende bewegingen van de universele aantrekkingskracht. Over de bevruchting van de planeten, de door Engels van de geviseerde tekst van Fourier. “Nochtans is de aarde in hevige opwinding. Deze kan worden vastgesteld aan de hand van de frequentie van het noorderlicht als kenmerk van de bronstigheid van de planeet, een nutteloze uitbarsting van vruchtbaarheidsvloeistof enz.”

116

Grün heeft arbeiders voor 300 frank opgelicht. Ewerbeck is bevreesd dat

ze klacht zouden neerleggen, deze laatste is zo naïef dat hij alles gelooft wat

Grün hem vertelt.”

Tezelfdertijd verstuurt Engels een officieel verslag naar het Comité te

Brussel.

In de eerste plaats deelt hij zijn bevindingen mede betreffende de plannen

voor de oprichting van een uitgeverij voor communistische publicaties. Wij

beschikken slechts over een enkele paragraaf waarin Engels stelt hoe

ondankbaar het beroep van avant-garde uitgever is. Allen die zich bezighielden

met het verspreiden van verboden boeken zoals Fröbel, Wigand en Leske zijn

aan de grond geëindigd. Het enige middel om het vol te houden bestaat in het

uitgeven van succesvolle geschriften en nu en dan het risico te nemen voor een

clandestiene uitgave.

De markt is onvoldoende breed om zich in dit artikel te specialiseren.

Bovendien is het volkomen onverschillig of de vennootschap ten ondergaat. Wat

ze ook doet, toch zal het gebeuren.

Het plan bestaat er in een communistische uitgeverij te stichten onder het

mom van een handelsvennootschap dankzij de inlijving van de verdachte

burgerlijke elementen. Het directiecomité mag slechts uit 3 tot maximum 5 leden

bestaan. “Anders komen er ezels of intriganten binnen. Het moet zich min of

meer te Brussel vestigen.” Op welke wijze zou men trouwens 7 bestuurders

vinden? Anderzijds mag men niet uit het oog verliezen het gevaar “bourgeois”

socialistische elementen in de raad van bestuur binnen te brengen die met onze

mening geen rekening houden. Wat zal er dan gebeuren?...”

Vervolgens brengt hij verslag uit over de oppositiegroep rond Weitling die

vooral kleermakers als leden telde.

Deze kleine kliek bestaat echt uit zonderlingen. Onlangs discussieerden

ze op ernstige wijze over de vraag of het wenselijk is messen en vorken vast te

maken aan ketens. Ze zijn niet met velen. Weitling antwoordde trouwens niet op

de smerige brief van zijn vrienden in Parijs, welke hem door ons toedoen werd

bezorgd. Hij eiste van hen 300 frank voor zijn praktische proeven in verband met

zijn tussenkomst. Hij verwittigde hen tevens dat alles bij voorbaat verloren was. U

kan wel het antwoord van zijn vrienden voorstellen. De timmerlieden en de

leerlooiers zijn in tegendeel verbazende mensen. Ik heb ze nog niet ontmoet.

Ewerbeck bereddert alles met zijn gekende behoedzaamheid.

Daarna volgt een verslag over de “socialistische” pers. Het blad van

Leroux Revue Sociale ou Solution pacifique du problème du prolétariat prijst

Saint-Simon de hemel in en verlaagt Fourier tot zijn slechte imitator. Leroux is

117

gek. In l’Atelier233 vinden we de mededeling dat 150 arbeiders, waarschijnlijk

volgelingen van Buchez, wensten bijeen te komen op 29 juli onder het

voorwendsel liederen van Béranger te zingen. Zij weigerden de verbintenis aan

te gaan niet over de politiek te spreken. De politie ontbond de bijeenkomst.

De brochure van Grün, gedrukt op kosten van de arbeiders, vertoont geen

sporen van socialisme. Ze is liberaal op “Duitse wijze”.

Een maand nadien, volgt een tweede veel langer en veel interessanter

verslag. Engels zet uiteen dat hij in contact is met de schrijnwerkers van de

voorstad Saint-Antoine. Het meningsverschil met Weitling leidde tot

moeilijkheden met de kleermakers die Weitling steunden. Ewerbeck geeft

voordrachten voor de schrijnwerkers over de Duitse geschiedenis en de

staathuishoudkunde. “Zeer verward om de Duits-Franse jaarboeken op hun

niveau te brengen.” Sedertdien, aldus Engels “heb ik hen de Duitse toestand

uiteengezet sedert de Franse revolutie uitgaande van de economische

toestand.”

Het belang van deze wekelijkse bijeenkomsten bestaat er in dat de

volgende zondag de schrijnwerkers zich over de buitenlanden verspreiden en er

meetings houden tijdens dewelke ze nogmaals herhalen wat ze in de week

hebben geleerd.

De politie komt soms tussenbeide, maar dringt niet te sterk aan.

Ongelukkigerwijze heeft een zekere slaperigheid zich meester gemaakt

van de mensen. Inderdaad wat zij tegenover het communisme van de

kleermakers stellen zijn humanitaire zinnen van Grün of Proudhon, geregeld door

Grün of door een verwaande oude patroon onder leiding van Grün, papa

Eisermann, of uiteindelijk door onze vriend Ewerbeck. Hun bobijntje was

vanzelfsprekend spoedig uit of zij deden niets anders dan tot in den treure

herhalen. Om te beletten dat ze indommelden (letterlijk, het slapen boekte

vooruitgang tijdens de bijeenkomsten), martelt Ewerbeck hen met casuïstische

discussies over de “echte waarde” (ik ben er gedeeltelijk voor verantwoordelijk)

en verveelt hen met de Duitse oerwouden, Hermann de Cherusker en de oude

en vreselijke Duitse etymologieën “ontdekt” door Adelung maar allemaal vals.

De echte leider is Junge en niet Ewerbeck. Junge woonde in Brussel. Hij

is tienmaal verstandiger dan de gehele bende, maar heeft jammer genoeg geen

volharding.

Wat van belang is: het onttrekken van de schrijnwerkers aan de

verstommende invloed van Grün en hen in te wijden in de staathuishoudkunde.

Ik tracht, aldus Engels, een breuk tot stand te brengen met Grün; maar er

moeten eerst waarborgen zijn voor het geld door hem geleend.

233 l’Atelier is het blad van Buchez.

118

De felle aanvallen van Marx tegen Grün, leidden tot toenadering tussen

Proudhon en de leerling van Hegel. Men is er degelijk van overtuigd als Engels

het comité uitlegt dat Grün (hij is het lelijke beest geworden) aan papa

Eisermann “ het geniale plan van Proudhon toevertrouwt om geld te maken uit

niets en het paradijs binnen het bereik van alle arbeiders te brengen”. Het plan

zou als basis dienen voor een nieuw werk (toen nog enkel handgeschreven)234.

Het betreft volgens Engels “niets anders dan labourbazars of

labourmarkets, die sedert geruime tijd in Engeland bestonden en reeds tien maal

in elkaar gestort waren. Het waren verenigingen van alle arbeiders van alle

bedrijfstakken. Er was een grote opslagruimte. Alle door de leden geleverde

werkstukken werden gewaardeerd op basis van het bruto-product vermeerderd

met de arbeid en betaald met andere producten van de vereniging

overeenstemmend geschat. Het boven de behoeften van de vereniging

geleverde zal verkocht worden op de wereldmarkt en het geld wordt doorgestort

aan de producenten.

Proudhon hoopt het parasitisme van de tussenpersonen uit te schakelen.

Hij dacht er niet aan dat hij tezelfdertijd vermeed dat “er winst was op het

kapitaal van de vereniging, dat deze winst en dit kapitaal juist gelijk moeten zijn

aan het kapitaal en aan de winst van de verwijderde tussenpersonen en dat hij

wat hij geeft met de rechterhand terugneemt met de linkerhand”. Anderzijds, zegt

Engels, zullen de arbeiders er nooit in slagen het nodige kapitaal te verzamelen.

Ze zouden dan immers in staat zijn ieder voor zich te beginnen. De economie

van de vereniging wordt in evenwicht gehouden door het risico en de combinatie

slaagt er alleen in, door een goocheltruc, de winst uit de huidige wereld te laten

verdwijnen, terwijl de voortbrengers van die winst blijven bestaan.

De formule sluit het ontstaan van grote industriële bedrijven uit. Zodanig

en zo goed, besluit Engels, dat “Proudhon zichzelf voor altijd belachelijk maakt

en met hem alle socialisten en communisten in de ogen van de burgerlijke

economen, indien hij dit werk publiceert”… en nochtans “doet hij alle mogelijke

inspanningen om ondanks zijn polemiek tegen de communisten, een groot door

allen erkende econoom te worden. Zo zijn nu eenmaal sectairen”.

Vader Hess schrijft Engels een brief om hem te vragen betrekkingen aan

te knopen. “Het is van zelfsprekend dat ik doe alsof dit dier niet bestaat… Als hij

mij opzoekt, zal ik hem iets vertellen om hem op te monteren.”

234De ideeën uiteengezet door Engels zijn niet te vinden in Philosophie de la Misère, waar Proudhon

enkel discreet allusie maakt op een theorie over de mutualiteit. Het project wordt door hem slechts in 1848 verduidelijkt.

119

Brief van Bornstedt (van 20 oktober 1847), aan Lucien Jottrand. Waarbij

deze laatste wordt uitgenodigd op een vergadering met Karl Marx om de

Association Démocratique van Brussel op te richten.

120

Het gaat slecht met H. Heine “Hij is zo mager als een geraamte. De verslapping

van de hersenen wordt groter evenals de verlamming van de gedaante.

Alhoewel hij een bloedaandrang onderging is zijn gemoedsgesteldheid

goed. “Hij heeft nog alle energie van zijn geest; maar zijn voorkomen, nog

vreemder door een grijzende baard (hij kan zich rondom de mond niet meer laten

scheren) volstaat om iedereen die hem benadert verdrietig te stemmen. Het is

geweldig indrukwekkend een man van deze waarde, stuk per stuk, te zien

sterven.

Ten slotte brengt Engels ter kennis dat Le Journal des Economistes van

de maand augustus spreekt over het communisme, over Hess en over Marx.

Deze laatste wordt bestempeld als schoenmaker. Hij wordt niet in staat geacht

abstracte formules te produceren of praktische vraagstukken aan te snijden.

Op de officiële brief aan het comité volgt een private mededeling voor

Marx. Engels heeft met spijt vernomen dat Marx nog steeds “moeilijkheden” had.

Die had Engels zelf ook door toedoen van de Duitse uitgever Hermann

Pietmann. Het door hem aan Engels verschuldigde ereloon wendde hij aan voor

de financiering van een andere publicatie onder het valse voorwendsel dat de

Brusselse communisten hem in de steek hadden gelaten!H

Het meest belangrijk blijft echter de strijd tegen de strekking Proudhon-

Grün. Engels geeft hun aanhangers de benaming van Straubinger. Hij bedoelt

ouvrieristen zonder doctrinaire basis. De periode september en oktober 1846

werd besteed om hun invloed te bestrijden. Marx leidt in Brussel de campagne

tegen de aanhangers van Weitling in Londen en de Verenigde Staten.

Eind oktober stelt Engels een overwinningsbericht op. De

anticommunistische oppositie werd uitgeschakeld. Het ging niet zonder moeite;

maar uiteindelijk vertrok Eisermann de voornaamste vertegenwoordiger van

Grün.

Aangezet tot verduidelijking van hun positie bevestigen de Straubinger

voorstander te zijn van “goedheid voor de mensheid”, “mensen voor de

vooruitgang” en “tegenstander van elk systeem berustende op uitsluiting”. Zij

eisten van Engels een duidelijke definitie van het communisme. Engels vertelt

aan het Comité te Brussel235:

Ik gaf hen een uiterst eenvoudige definitie, die juist zo ver ging als de

betwiste punten in de discussie. Deze bevestigde de gemeenschap van

goederen, sloot de vreedzame middelen uit, evenals zachtheid en achting ten

overstaan van de bourgeoisie en de retrograde arbeiders evenals de

vennootschap op aandelen van Proudhon en diens behoud van het individuele

eigendom. Ze bevatte ten andere niets dat aanleiding kon geven tot

235Gesamtausgabe, op. cit., pp. 50-51.

121

achteruitgang en liet niet toe dat aan de ter stemming voor te leggen tekst,

uitweidingen werden toegevoegd of gedeelten verwijderd. Ik gaf dien betreffende

de bedoelingen van de communisten, volgende definitie:

1° Voorrang geven aan de belangen van de proletariërs op deze van de

bourgeois.

2° Dit doel te bereiken door het afschaffen van het privaat eigendom en zijn

vervanging door de gemeenschap van de goederen.

3° Geen enkel ander middel voor het bereiken van het doel toe te laten dan

democratische en gewelddadige revolutie.

Uiteindelijk na drie avonden met meningsverschillen wordt de

“communistische revolutie” goedgekeurd met dertien stemmen tegen twee, tot

grote verbazing van Péan. Engels verklaart: “Wij hebben grote schoonmaak

gehouden en we kunnen nu trachten iets te realiseren met onze moedige

mannen.”

Ten gronde ging het over een machtsstrijd, een afrekening tussen

“communisten” en “proudhoniers” of tussen Duitse en Franse socialisten. Zelfs

Engels neemt de zaak niet ernstig.

Het publiek voor het welk deze klucht werd opgevoerd bestond uit een

twintigtal schrijnwerkers die buiten onze bijeenkomsten palaverden met alle

soorten mensen op de buitenbanen. Los van hun zangkoor vormden ze geen

echte groepering. Ze vertegenwoordigden gedeeltelijk de overblijfselen van de

“Liga der Rechtvaardigen”. Indien wij publieke bijeenkomsten konden houden

zouden wij vlug honderd mensen kunnen aansluiten alleen al bij de

schrijnwerkers. Wat de kleermakers betreft, ken ik er slechts enkele die

regelmatig naar de bijeenkomsten van de schrijnwerkers komen. In heel Parijs is

het onmogelijk iets te weten over de smeden en de leerlooiers. Er is geen

levende ziel die hen kent.

Het verslag gaat verder met de aankondiging van het verschijnen van

Système des contradictions économiques van Proudhon. Spijtig, het kost 15

frank. “Men kan het niet aankopen, het is te duur”… Engels steekt vervolgens de

draak met de moeilijkheden van Kriege en de andere aanhangers van Weitling in

de Verenigde Staten. In een vertrouwelijk document, dat nochtans gekend was

in Parijs, klaagt Kriege over de problemen die hij had door de “communistische

filosofen uit Brussel”. Engels voert een echte scalpendans uit om het einde van

de invloed van Weitling te begroeten…

Eens te meer stellen we vast dat de 20e eeuw niets heeft uitgevonden:

beschuldiging van “noyautage”, vreemde invloeden, kwade trouw, inmenging

door de politie. Voor het tot stand kwam, leed het socialisme aan kwalen die

vandaag de eenheid in de weg staan en het succes vertragen. Er dient weinig

gewijzigd aan een bladzijde van Engels om de toon van bepaalde polemieken

van de periode tussen de twee wereldoorlogen terug te vinden.

122

Grün die in de onmogelijkheid verkeert mij in wat dan ook te schaden, laat

mij aan de kaak stellen in de voorstad. Tijdens de openbare bijeenkomst, waar

verklikkers niet ontbreken, valt Eisermann het communisme aan. Uiteraard

verkeert niemand in de mogelijkheid hem te antwoorden gezien het risico van de

uitwijzing uit Frankrijk. Junge antwoordde hem met veel passie; maar wij hebben

hem gisteren gewaarschuwd. Desbetreffend verklaarde Eisermann dat Junge

woorvoerder was van een derde (het was uiteraard ik), dat hij als een bom op de

aanwezigen was gevallen en dat hij goed wist hoe wij onze mensen voorbereiden

op de bijeenkomsten in de voorstad. Samengevat vertelde hij histories die

overdracht aan de politie betekenden. Inderdaad verklaarde de wijnhandelaar bij

wie de bijeenkomsten plaats vonden vier weken geleden: “Er zijn altijd verklikkers

bij u” De politiecommissaris woonde ten andere een bijeenkomst bij. Hij richtte

zich tot Jung en bestempelde hem als “revolutionair”. Grün is altijd aanwezig om

Eisermann voor te zeggen wat hij moet vertellen. Deze ploertenstreek

overschrijdt alle grenzen. Eisermann de dommerik… Grün is te laf…

Men ademt rustiger (niet lang) wanneer Engels Marx een kritiek zendt op

een artikel van Feuerbach verschenen in het tijdschrift Les Epigones over

l’Essence des Religions. Volgens Engels is het artikel totaal onbelangrijk voor

het communisme. Het bevat niets nieuws. Het is onbruikbaar voor de Critique de

la philosohie post-hégelienne. “Indien men wil discussiëren over de banaliteiten

van de natuurgodsdienst, het polytheïsme en het monotheïsme dienst in de

eerste plaats de echte evolutie voorgesteld van deze godsdienstige vormen.

Men begint best met ze te bestuderen.”

Marx klaagde bij zijn vriend over de moeilijkheden om een uitgever te

vinden voor hun werk (dat uiteindelijk in de vorm van handschrift zal blijven)!

Engels antwoordt dat hij stappen zal aanwenden in Zwitserland; maar hij heeft

weinig hoop. De uitgevers beschikken over te weinig geld voor een werk van

dergelijke omvang. Het enige middel is het werk op te splitsen en het uit te

geven in afzonderlijke delen. Het eerste deel moest de geschiedenis van de

wijsbegeerte behandelen. Küttmann in Bremen zou het risico nemen een werk

uit te geven dat zou verboden worden op voorwaarde dat hij ongeveer niets

moest betalen aan de auteurs. Maar Hess en Weitling hadden hem opgemaakt

tegen de communisten. Een oplossing bestond er misschien in een deel aan te

bieden aan Küttmann en het andere aan een Zwitserse uitgever.

Engels heeft de brief gelezen van Weitling aan Kriege, gepubliceerd door

de “Volkstribunen” in New York. Het is eerloos. Men zou hem met de neus in het

huisvuil moeten duwen.

Zij ontkennen te hebben gezegd wat wij hen verwijten. In hun antwoord

herhalen ze dezelfde onzin welke ze ontkennen. Vooral Kriege moet op zijn

plaats worden gezet wegens zijn overdreven morele pathos en zijn protest tegen

onze ironie.

123

De Straubinger doen opnieuw stof opwaaien; maar Engels reageert heftig.

Zij moeten beslissen of ze ja of nee voor het “communisme” zijn of zoals

Eisermann en Grün zeggen “voor het goede van de mensheid”. Hij leeft mee met

deze arbeiders beïnvloed door Grün, die onophoudelijk dromen van “goedheid,

zachtheid en vurige broederlijkheid.”

Anderzijds heeft Engels hoop een ideologisch blad te stichten dat de

rechte lijn volgt en waarvoor er geen gevaar is dat het onder de hoede zou

komen van Hess of Grün. Hij onderhandelt in dit verband met Dr Germain

Mäurer, die het geld moet vinden. Mäurer is de stroman, daarom “verkrijgt hij het

recht zijn onbekwaamheden te laten verschijnen” maar “al het overige gaat door

mijn handen en ik heb een absoluut vetorecht.”

In november 1846 slaagt Engels er in Bernays van Sarcelles naar Parijs

over te brengen.236In Sarcelles was Bernays begraven tussen zijn vrouw en zijn

geiten. Bernays had aan de tijd bij Vorwärts en aan zijn korte gevangenisstraf

een slechte herinnering. In een brief aan Marx waar hij twijfelt aan het geestelijk

evenwicht van Bernays, legt Engels uit hoe hij deze hielp bij zijn verhuizing naar

Parijs. Wat hem echter het meest bezighoudt is het verhaal aan Marx van de

diefstal van twintig frank bij “een Joodse bankier of bij Jood-bankier” bij wie hij

een wisselbrief had verdisconteerd en die zich vergiste bij de betaling.

Engels die het epistel van Bernays niet gelezen had, schrijft er een

postscriptum onder om te melden dat Bernays niets te maken heeft met de

anticommunistische strijd in de Verenigde Staten. “Het betreft ongetwijfeld Grün

of Börnstein.” Wat de uitgave van hun werk betreft, ziet het er slecht uit. Er is

geen enkele mogelijkheid in Zwitserland. Op het ogenblik dat hij de brief vouwt,

kijkt hij even vlug naar de tekst van Bernays. Engels die vanzelfsprekend trots is

voegt er snel aan toe:

Ik heb juist gelezen wat de kleine schrijft over zijn ontsnapping aan de

eenzaamheid. Het is goed dat hij hier is. Wij kunnen op zijn trouw rekenen. Breng mijn

groeten over aan de hele boetiek.

Midden deze gekke opwinding is er plots een donderslag. Tijdens de

maand oktober hebben de arbeiders van de faubourg Saint-Antoine en de

meetinghouders van de voorsteden het aantal manifestaties verhoogd. Deze

hadden wanordelijkheden tot gevolg. De politie arresteerde een groot aantal

Duitse arbeiders. De Straubinger werden nadrukkelijk ondervraagd. Een groot

aantal van hen werd uitgewezen, onder meer Junge. Justitie kende snel de rol

die Engels, Dr Euerbeck en Bernays speelden. Een arrest tot uitwijzing werd

jegens hen aangevraagd. Zonder de betekening af te wachten ging Ewerbeck op

236Hij woonde in het nummer 23, Rue de Lille, in de faubourg Saint-Germain.

124

reis. Bernays keerde terug naar Sarcelles. Engels zag voorlopig af van

Communistische propaganda. Hij wendde zich naar de “bals musettes” en

ontmoette mooie meisjes.

Ik ben onze politie dankbaar dat zij ons van de Straubinger heeft verlost

en mij aan de geneugten van het leven heeft herinnerd. Het is mogelijk dat de

individuen die mij sedert vijftien dagen volgen verklikkers zijn. (over enkelen

weet ik het zeker). De prefectuur verdeelde onlangs veel gratis toegangskaarten

tot bals (Montesquieu, Valentino, Prado, enz.).

Dank zij de heer Delessert had ik veel aangename contacten met meisjes

uit de middenstand en veel plezier, daar ik wenste mijn dagen in Parijs, welke de

laatste konden zijn aangenaam door te brengen.” Om wijziging te brengen in

deze “kleine geneugten” kwam ik in contact met de Scandinaviërs in Parijs. Dit

had de waarde van de uitdrukking van een grondige verontwaardiging tegen de

retrograde geestesgesteldheid van Denen, Noren en Zweden. De Deen veracht

de Duitser, de Zweed veracht de Deen “die volgens hem, verduitst,

gedegenereerd, praatziek en verwijfd is.”

De Noor kijkt op naar de verfranste Zweed en zijn adel… maar behandelt

de IJslander als gepeupel dat dezelfde taal spreekt als de vuile Vikings uit het

jaar 900, levertraan drinkt, in een aarden hut woont en ten ondergaat in iedere

omgeving die niet naar vis stinkt.

Een Zweeds journalist die onderzoek deed in Parijs is weergekeerd als

voorstander van “vrijhandel, vrijheid van voeding, vrijheid voor zichzelf te zorgen;

welke de industriële en corporatieve vrijheid voorafgaat”.

Het “lichte” gedrag van Engels moest de politie van Louis-Philippe gerust

stellen. Er kwam een periode van kalmte, zo kon de afgevaardigde van het

“Comité van Brussel” zijn activiteit hervatten237. Karl Marx deelde zijn verlangen

mee naar Parijs te komen. Engels had inlichtingen genomen betreffende de

mogelijkheid zonder reispas te reizen. Engels deelt Marx mede dat hij volgens

Bernays geen risico loopt. Marx vroeg hem evenwel juistere inlichtingen. Engels

is woedend omdat Bernays “achteruitkrabbelde” en “in het lang en het breed

sprak over een reispas”.

Alsof u een reispas nodig heeft. Aan de grens vraagt niemand ernaar.

Moïse Hess is net als ik toegekomen, zonder dat hem naar iets werd gevraagd.

Indien u bij mij woont, vraag ik mij af wie er naar zou vragen. In het slechtste

geval heb je een Belgische identiteitskaart nodig voor binnenlandse zaken of de

237Hij zorgde ervoor zijn post te laten toekomen bij een kunstschilder op het nummer 29 van de rue Neuve-

Bréda.

125

fameuze brief van de Heer Leopold, Kabinet van de Koning238.Heine is dezelfde

mening toegedaan. Zodra ik Börnstein kan bereiken, stel ik hem dezelfde vraag.”

Marx kwam niet naar Parijs. Hij wenste geen risico te lopen gezien een

uitwijzingsbevel tegen hem was uitgevaardigd of hij had af te rekenen met

moeilijkheden in Brussel. Het niet bevestigde bericht dat Weitling naar Parijs

kwam wekte beroering bij de communisten. Anderzijds toonden de leiders van

de Vereniging van de Duitse arbeiders in Londen een geest van gevaarlijke

onafhankelijkheid, welke bleek uit een dreigende brief die de “de arrogantie van

de Brusselse intellectuelen” afkeurde. Engels schrijft:

De hele geschiedenis met de Londenaars is vervelend wegens Harney en

vooral omdat binnen de Straubinger’s, zij de enigen zijn met dewelke wij zonder

achterdocht punten van overeenstemming kunnen hebben. Maar deze mensen

willen niet. Dat ze naar de duivel lopen. Met hen is men nooit zeker dat ze geen

nieuwe ongelukkige berichten opstellen gericht tot bvb M. Ronge of tot de

inwoners van Schleswig-Holstein239. En vervolgens altijd de eeuwige afgunst

tegenover ons omdat we geletterd zijn.

Wat er ook van weze er zijn twee oplossingen om de rebellen klein te

krijgen. (Een open breuk met hen ofwel de briefwisseling vertragen.) Engels

opteert voor de tweede oplossing. Hij is er van overtuigd dat na twee tot drie

brieven zonder antwoord de toestand zal bedaren. Hij werkt voor Marx een

strategisch diplomatisch plan uit, dat tamelijk immoreel was240. Het bestond erin

de moedige Duitsers in Londen te doen “inslapen” met de beschuldiging dat zij

de briefwisseling stopzetten omdat we niet antwoorden. Inmiddels kunnen we

met Harney afhandelen wat we moeten doen. Er zijn geen meningsverschillen

op theoretisch vlak met individuen die geen theorie hebben. Zij zijn een groep

van ongeveer honderd mensen. Gezien hun relaties met de Engelsen via Harney

en hun prestige als strijdvaardige communisten in Duitsland is het beter

incidenten te vermijden.

Ten andere wie zegt dat wij hen weldra niet nodig hebben? Moses Hess

heeft zich met Marx in Brussel verzoend. Hij bezoekt Engels in Parijs. Engels

ontvangt hem zeer koel. Om zich niet te laten imponeren door deze grootspreker

gebruikte Engels de onbeschaamde spreektoon welke hij in Parijs leerde en “die

hem zoveel succes oplevert bij de vrouwen”.

238Waarschijnlijk het ontvangstbewijs van het verzoek van Marx op 7 februari 1845.

239Betreft de toetreding van Schleswig-Holstein tot de Duitse douane-unie.

240Door de Duitse uitgevers geschrapt.

126

Marx stelt zijn werk tegen Proudhon verder op. Uiteindelijk is Engels

verplicht het Système des Contradictions Economiques aan Marx toe te zenden

en dit ondanks de hoge kosten (15 frank + port).

Engels maakt zich begin 1847 behoorlijk kwaad bij de aankondiging van

het verschijnen van een nieuw socialistisch dagblad in Leipzig. Hij laat zijn ironie

de vrije loop betreffende dit “orgaan van de moderne inoffensieve kritiek”. Hij

heeft nog meer moeilijkheden met zijn volgelingen. Op een dag brengt Junge

hem een brochure. Na lezing zweert Engels dat ze geschreven is door Hess. Na

onderzoek blijkt echter dat ze van de hand is van zijn beste vriend en leerling, Dr

Ewerbeck, die de communistische ideeën niet begreep en ze verwarde met de

stellingen van Hess en Grün! Hij dringt er dan ook bij Marx op aan werk te

maken van het verschijnen van hun werk om alles duidelijk te stellen.

Eens te meer zet Engels zijn persoonlijke ambitie op zij uit bewondering

voor Marx:

Indien onze geschriften uw werk in de weg staan werp dan als de duivel

onze geschriften in de hoek. Het belangrijkste is de publicatie van uw boek.

Marx moet naar Parijs komen “Ge moet absoluut nogmaals het vervelende

Brussel verlaten. Vervolgens is mijn verlangen samen enkele flessen leeg te

drinken zeer groot.” Hij heeft niet veel geld maar hoopt er begin april veel te

ontvangen.

In Parijs kan men enkel slecht of schoolmeester zijn. een slecht iemand

kan men enkel zijn midden komische, verdorven en corrupte leiden. Bovendien

gaat het slecht als men geen geld heeft. Schoolmeester kan men enkel zijn voor

Ewerbeck, Bernays en konsoorten… Indien er geen Fransen zouden zijn, is het

leven niet waard geleefd te worden. Zolang er burgermeisjes zijn, gaat het! Niets

staat nu en dan een ernstige discussie in de weg. Men bekijkt dan het bestaan

van uit verfijnde hoek. Ongelukkiger wijze is dit onmogelijk met de mensen die ik

ken. Ge moet naar hier komen.”241

Betreffende l’Histoire de la Révolution Française, noteert Engels over

Louis Blanc.

Nauwelijks heeft hij u verrast met een nieuw idee of hij slingert u de

verschrikkelijkste dwaasheden naar het hoofd. Hij heeft een fijne neus, ondanks

zijn gezondheidsproblemen lijkt hij op de goede weg te zijn. Ver zal hij echter

niet gaan. Er is een vorm van charme die voor hem dodelijk is (de Ideologie).

Hess verspreidt het gerucht in Parijs dat hij tegenstander is van Grün en

intimus van Engels. Hij belooft toespraken te houden voor de arbeiders met

241Geschrapt in de brief van Engels door de Duitse uitgevers.

127

dewelke Engels geen contact heeft. Wanneer Engels hem ontmoette in de

passage Vivicienne liet hij hem ter plaatse met zijn mond open. Tenslotte vinden

wij een brief van 15 mei 1847 door Marx die Engels de aanhouding meldt van

Vogler in Aken. Hij spreekt ook over een ons onbekende brochure. De relaties

met de Londenaars zijn verbeterd. Een afvaardiging moet naar Engeland

vertrekken. Marx deelt mede:

Maar ik kan niet naar Londen reizen. Ik beschik niet over genoeg geld. Wij

hopen Wolff te kunnen sturen. Dan is het voldoende dat u daar leider bent. Wat

het geld betreft, herinner ik u aan het feit dat Hess ons nog steeds geld schuldig

is (aan mij en mijn schoonbroer Edgar von Westfalen) in verband met le Miroir de

la Société242. Ik zal op hem een wissel trekken op dertig dagen. Sedert mei van

verleden jaar is Bernays mij 150 frank schuldig. Wij zullen een wissel aanbieden

voor hetzelfde bedrag. Ik dank u bij voorbaat voor

1° De toezending van de adressen van Hess en Bernays.

2° Hen desbetreffende in te lichten en deze twee ezels te verwittigen.

3° Indien zij niet zeker zijn op 15 juni over het geld te beschikken, dat zij toch de

wissels zouden accepteren. Ik doe dan het nodige om in Parijs over een provisie

te beschikken. U zegt dit niet aan de ezels tenzij in geval van absolute noodzaak.

Ik zit zodanig in de knoei dat ik naar dit middel moet grijpen. Anderzijds is er

geen enkele reden om alle idioten een geschenk aan te bieden. Indien hun

acceptatie wisselruiterij zou zijn, moet ik van dit feit onmiddellijk op de hoogte

worden gebracht. Gezien de hoogdringendheid reken ik er op dat u geen dag

verliest in de afwikkeling van deze zaak en mij op de hoogte houdt. Ik heb deze

wissels in Brussel verdisconteerd243.

De financiële situatie van Marx was tragisch. Hij verdiende onvoldoende

geld. De inkomsten van zijn vrouw waren onbelangrijk. Zijn zoon Edgard was

geboren in december 1846. Marx moest een gezin van vijf onderhouden. Eens te

meer moest hij aan zijn moeder een voorschot op zijn erfdeel vragen.

242Marx en Von Westfalen publiceerden in het blad van Hess in Eberfeld een naamloos antwoord op de

kritiek van de gebroeders Bauer betreffende La Sainte Famille.

243Gesamtausgabe, III, 1, p. 71.

128

HOOFDSTUK XIII

LA MISÈRE DE LA PHILOSOPHIE

Tijdens de gebeurtenissen in Parijs medegedeeld door Engels gebeurden een

aantal dingen of werden ze voorbereid buiten Frankrijk. Overal was het volk misnoegd.

De uitbarsting in de meeste hoofdsteden, Brussel en Londen uitgezonderd, ging als

een schokgolf door het lethargische Europa.

Brussel en Londen waren nochtans de regulerende centra i.v.m. de

revolutionaire actie. In beide steden groepeerden zich democraten en communisten. Er

waren regelmatig bijeenkomsten van afgevaardigden van mysterieuze

arbeidersverenigingen en van intellectuele kringen die voor leken onbekend waren.

Alle animatoren van het socialistisch geloof, utopisten of communisten, waren de

overtuiging toegedaan dat het uur van de gewelddadige opheffing van het privaat

eigendomsrecht had geslagen en het socialisme de mensheid de weldaden zou

brengen van de nieuwe beschaving. De fourieristen uitgezonderd (tegenstanders van

geweld) alle anderen, van Marx tot Louis Blanc, van Bakoenin tot Pierre Leroux,

bereiden zich voor om de geboorte van het socialisme te begroeten. Ze lieten aan het

toeval van de burgeroorlog de zorg over te bepalen welk systeem van organisatie de

bovenhand zou halen.

De hele wereld deed Marx recht door te stellen dat zelfs gedurende de uren

waarop hij op de triomf van de nabije revolutie kon verhopen hij zich nooit bezondigd

heeft aan de vorm van hoogmoed die er in bestaat vooruit te lopen op de geschiedenis.

Zijn enige ambitie was toen door een duidelijke kritiek van het kapitalistisch systeem de

arbeidersklasse een programma tot actie te geven gebaseerd op historisch onderzoek.

Voldoende soepel om toekomstige ontwikkelingen toe te laten moest het communisme

van 1847 in de geest van zijn voornaamste theoreticus de vereniging mogelijk maken

van alle socialistische tendensen.

Telkens wanneer hij zijn inzichten uiteenzette stelde hij quasi totaal onbegrip

vast aan de kant van de arbeiders. Gedreven door de kennis van de wijsbegeerte en

de gevallenstudie liet hij zich verleiden tot overdreven ontwikkelingen. Zijn denken nam

abstracte vormen aan. Zijn doctrine werd praktisch alleen voor ingewijden toegankelijk.

De Kritische Kritiek die twintig bladzijden zou tellen werd een volume; de Kritiek van de

posthegeliaanse Wijsbegeerte nam dergelijke omvang dat het werk onmogelijk kon

uitgegeven worden. Het Manuscript diende achtergelaten te worden op de bodem van

een koffer. Meermaals vestigde Engels de aandacht van Marx op de noodzaak aan

eenvoud en duidelijkheid. Wanneer Philosophie de la Misère verscheen, raadde

Engels Marx aan er op te antwoorden met een manifest bestemd voor zijn kudde in

Parijs. Maar eens te meer liet Marx zich leiden door zijn wetenschappelijke passie. Aan

deze hebben we Misère de la Philosophie te danken.

Noch Philosophie de la Misère, noch Misère de la Philosophie kunnen worden

samengevat. Het eerste werk omdat het zoals Marx schreef “ Pretentieuze en

speculatieve wartaal was. Waarmee Proudhon U om de oren slaat is eigen lof,

129

zotteklap en eeuwige pocherij over zijn schijnwetenschap.”244Marx heeft Proudhon

nooit gespaard. Proudhon was echter nooit zo woordenrijk en ergerlijk dan in deze

twee boekdelen uit 1846. Hij ontwikkelt met een buitengewoon talent als

pamfletschrijver de gedachte uit zijn brief aan Marx “Laat ons zonder ophouden zoeken

naar de oplossing van het sociaal vraagstuk. En wanneer we ze gevonden hebben

herbeginnen!” Proudhon stelt perfect de gebreken van het systeem vast; maar zodra

de kritiek ten gronde moet zijn, om een stap vooruit te zetten keert hij terug want hij

komt onmiddellijk in botsing met het socialisme. Van dan af slaat hij rood uit en kan

nog slechts vloeken uitkramen. Zijn persoonlijke verhouding met Marx droeg bij tot zijn

verdere verzuring. De meest krachtige gedeelten van zijn Système des Contradictions

zijn juist het midden en het einde van het tweede deel waarschijnlijk opgesteld na zijn

nachtelijke gesprekken met Hegel.

Wanneer hij Cabet, Pecqueur of L. Blanc aanvalt in het eerste deel eerbiedigt bij

nog bepaalde conventies. In het tweede deel schuimt hij letterlijk. Het is daar dat hij

betreffende een zogeheten gemeenschap van vrouwen scheldt tegen het

communisme. “Blijf ver van mij communisten, uw aanwezigheid stinkt en u te zien

maakt mij onpasselijk.”245 Het socialisme wordt door een goocheltruc de doctrine van

het economisch een sociale totale niets. Proudhon komt betreffende de waarde, het

geld en het krediet tot een reeks op niets berustende beweringen. Om dan, geleid door

zijn grote welsprekendheid te besluiten:

Het is daarom dat het socialisme niets is, nooit iets geweest is en nooit iets zal

zijn; want de gemeenschap is de negatie naar de aard en in de geest, de negatie is het

verleden, het heden en de toekomst.246

Daar hij even hard uithaalt naar links als naar rechts, zonder enig redelijk

voorstel op sociaal vlak, heeft hij uiteindelijk iedereen tegen zich.

Niemand, op heden meer dan gisteren, noch in het socialisme, noch in de

eigenaarpartij heeft de tegenstellingen binnen de staathuishoudkunde opgelost. En alle

apostelen in zijn organisatie en hervorming zijn uitbuiters van de openbare

geloofwaardigheid. Zij verdisconteren in naam van de wetenschap die moet tot stand

komen de winst als gevolg van een waarheid die zo oud is als de wereld en van

dewelke zij zelfs de naam niet kunnen uitspreken… De gemeenschap met de

arbeidsverdeling, de gemeenschap met de vrijheid en de gemeenschap met de

organisatie, grote god! het is de chaos met als hulpmiddelen het licht, het leven en het

verstand.247

244Karl Marx: Proudhon beoordeeld door Marx in de Sozial-Demokrat, 17-18 januari 1885.

245Proudhon: Système des Contradictions Economiques, Paris, tome II, p. 278.

246Ibidem, p. 285.

247Op. Cit p. 289.

130

“Kleine kruidenier” aldus bestempelde Marx later Proudhon of “pedante

autodidact die wil doorgaan als erudiet”. De glorie van Proudhon ware klein, indien om

ze te bevestigen alleen het Système des Contradictions overbleef. Zijn geschriften zijn

voor de communisten bijzonder onverdraaglijk gezien dezen opteren voor duidelijkheid

en exactheid. Welke zijn de voorstellen van Proudhon? Ze bestaan in een formule die

ongeveer als volgt luidt: niets is waar, laat ons de synthese maken van alles wat vals is

en we zullen de waarheid vinden! Men oordele zelf:

Ten einde tot de definitieve organisatie te komen welk de bestemming van onze

soort op de wereld schijnt, dient alleen nog de algemene vergelijking opgesteld van al

onze tegenstellingen. Hoe zal de formulering van deze vergelijking er uitzien? We zijn in

de mogelijkheid deze te vatten. Het moet een wet zijn betreffende de ruil, een theorie

over de mutualiteit, een systeem van waarborgen dat de oude vormen van onze

burgerlijke- en handelsvennootschappen oplost en voldoet aan alle voorwaarden van

doeltreffendheid, vooruitgang en rechtvaardigheid; een maatschappij die de verdeling in

percelen omzet in een wetenschappelijk instrument; die de slavernij i.v.m. de machines

afschaft en de crisis voorkomt van bij het ontstaan, die van de mededinging een

voordeel maakt en van het monopoly een waarborg tot zekerheid voor allen; die in de

plaats van krediet te vragen aan het kapitaal en bescherming aan de Staat, het kapitaal

en de Staat onderwerpt aan de arbeid; die een echte solidariteit creëert tussen de

volkeren; die zonder het individuele initiatief te verbieden en zonder het huishoudelijk

sparen te beletten onmiddellijk naar de maatschappij de rijkdommen terugbrengt die

door toe-eigening aan hun bestemming worden onttrokken.”248

Verbaasd door dit getwist over woorden, roep Marx uit: “dit is geen gewoon

boek, het is een handboek van staathuishoudkunde, het is een bijbel”. Hij raapt al zijn

moed bij elkaar en zoekt in de opgeblazen geschriften van Proudhon de verschillende

bestanddelen die wetenschappelijk onderzoek en weerlegging mogelijk maken.

In feite gaat het meer over een uiteenzetting van de ideeën van Marx dan om de

weerlegging van deze van Proudhon. Marx maakt gebruik van de economische- en

filosofische beschouwingen van Proudhon over het begrip waarde om zijn theorie te

formuleren. Tegenover de opvatting van de globale samengestelde of samenstellende

integrale waarde die Proudhon afleidt uit de tegenstelling tussen gebruikswaarde en

ruilwaarde (de samenstellende waarde dient bepaald zodanig dat er overeenstemming

is met de hoeveelheid in het product vastgelegde arbeid, wat niet het geval is in de

kapitalistische maatschappij) stelt Marx dat iedere waarde van een product voortkomt

uit de er in opgeslagen hoeveelheid arbeid. De woordenschat is nog niet dezelfde als

in Das Kapital. Er is nog geen sprake van “arbeidskracht”, maar de hele marxistische

waardetheorie is reeds vervat in La Misère de la Philosophie. Men kan zich een

oordeel vormen aan de hand van de essentiële zinnen:

248Proudhon, op. cit., tome II, pp. 413-414.

131

De arbeid zelf goed zijnde wordt als zodanig gemeten door de noodzakelijk duur

om het “goed arbeid” voort te brengen. En wat is dit verband noodzakelijk? Juist wat

aan arbeidstijd nodig is om de voorwerpen voort te brengen die onontbeerlijk zijn zou

het voortdurend onderhouden van de arbeid, d.w.z. de arbeider te laten leven en hem in

staat te stellen de soort voort te planten. De natuurlijke prijs van de arbeid is niets

anders dan het minimumloon. Wanneer de courante prijs van het loon hoger is dan de

natuurlijke prijs dan is dit zo omdat de wet van de waarde als principe gesteld door

Proudhon ongedaan gemaakt wordt door de gevolgen van de wijzigingen in de

verhouding tussen het aanbod en de vraag. Maar het minimumloon blijft het centrum

waarrond de courante prijzen van het loon bewegen. Zo is de relatieve waarde,

gemeten door middel van de arbeidsduur fataal de formule van de moderne slavernij

van de arbeider in plaats van zoals Proudhon het wenst de “revolutionaire theorie” voor

de “emancipatie van het proletariaat”.249

Er zijn enkele mooie bladzijden in het hoofdstuk gewijd aan de waarde.

Bijvoorbeeld deze:

Het feit alleen dat de hoeveelheid arbeid dienstig is voor het bepalen van de

waarde, zonder oog voor de kwaliteit, veronderstelt dat de eenvoudige arbeid de

steunpilaar geworden is van de industrie. Het veronderstelt tevens dat de taken meer en

meer aan elkaar gelijk worden door de onderwerping van de mens aan de machine of

door de extreme arbeidsverdeling. De mensen treden op de achtergrond voor de arbeid.

De slinger van de klok is de juiste maat geworden voor de relatieve activiteit van twee

arbeiders zoals de snelheid voor twee locomotieven. Dan kan niet worden gezegd dat

een arbeidsuur van een mens dezelfde waarde heeft als een uur van een ander; maar

eerder dat een mens van een uur dezelfde waarde heeft als een ander mens van een

uur. De tijd is alles, de mens is niets meer; hij is ten hoogste het geraamte van de tijd.

Men spreekt niet langer over de dag; maar deze gelijkschakeling van de arbeid is niet

het resultaat van de eeuwigdurende rechtvaardigheid van Proudhon; maar een gevolg

van de moderne industrie.250

Proudhon haalt twee maten door elkaar: “het meten door middel van de

noodzakelijke arbeidstijd voor de productie van een goed en het meten door middel

van de arbeidswaarde.”251Inderdaad, de arbeid of de arbeidskracht als dusdanig wordt

verkocht en gekocht, het is een goed zoals elk ander goed en heeft bijgevolg een

ruilwaarde.

Proudhon stelde volgende tamelijk romantische opvatting voorop: “de

maatschappij produceert eerst de zaken die het minste kosten en bijgevolg het meest

249Karl Marx, op. cit.,p. 37

250Karl Marx, op cit., p. 40.

251Ibidem, p. 43.

132

noodzakelijk zijn”. De noodzaak heeft als keerzijde het feit goedkoop te zijn en

omgekeerd. “zodanig dat deze twee begrippen noodzaak en goedkoop synoniemen

zijn net als de begrippen duur en overbodig”.252

Marx heeft het niet moeilijk om aan te tonen dat indien goedkope producten

zoveel verspreid werden dat alleen zo is omdat er minder arbeid nodig is om ze te

produceren en dat ze bijgevolg laag geprijsd zijn (katoen, aardappelen en jenever zijn

de substitutie voor wol, luxegroenten en wijn). Deze lage prijs bepaalt de maximale

consumptie; niet wegens het feit dat deze voorwerpen “op de meest nuttige wijze

overeenstemmen met de behoeften van de arbeider als mens; maar met deze van de

mens als arbeider”. Het is omdat in een maatschappij gebaseerd op armoede “de

meest ellendige producten het fatale voorrecht genieten gebruikt te worden door het

grootste aantal mensen”.253

Hij komt dan terug tot het begrip op het welk hij zo erg de nadruk legde in het

Manuscript met name het sociaal nut, als volgt:

In de toekomstige maatschappij waar de klassentegenstelling heeft opgehouden

te bestaan en waar er geen klassen meer zullen zijn, zal het gebruik niet meer bepaald

worden door de minimale productietijd, maar door de sociale productietijd die besteed

wordt aan de verschillende voorwerpen zal bepaald worden door hun graad van sociaal

nut.254

Na lange uitweidingen waar hij Proudhon confronteert met Ricardo en Bray en

verhandelingen schrijft tot in het oneindige, zoals het in 1847 mogelijk was, komt Marx

tot de metafysica en de staathuishoudkunde om principes te formuleren die juist de

overgang uitmaken tussen het Manuscript en de Duits Ideologie enerzijds en de

Stellingen uit 1848 anderzijds.

De economen zijn nog steeds theologen van wie elk ander geloof een uitvinding

is van de mensen, terwijl hun geloof een evangelie is van God. Voor hen is de

feodaliteit iets artificieels; maar de instellingen van 8de burgerij zijn natuurlijke

instellingen. Marx bewijst dat er reeds sociale conflicten waren tijdens de feodaliteit.

Verder duidt hij aan hoe de burgerij zich ontwikkelde en hoe de tegenstelling tussen

haar en het proletariaat ontstaat.

Elke dag wordt het duidelijker dat de productieverhoudingen binnen dewelke de

burgerij beweegt van geen eenvoudige maar van dubbelzinnige aard zijn. Dat

binnen dezelfde verhoudingen waar rijkdom wordt gecreëerd ook armoede

ontstaat. Dat binnen dezelfde verhoudingen waar de productiekrachten zich

ontwikkelen een repressieve productiekracht optreedt. Dat deze verhoudingen de

252Proudhon, op. cit., tome I, pp. 78-99.

253Marx, op. cit., pp. 53-54.

254Marx, op. cit., p. 55.

133

rijkdom van de burgerij voortbrengen door op continue wijze de rijkdom van de

leden van deze klasse te vernietigen en door een steeds groter wordend

proletariaat voort te brengen.255

De economen zij wezen fatalist, humanist of filantroop, zijn

de wetenschappelijke vertegenwoordigers van de burgerij, zoals de

communisten en de socialisten de theoretici van de arbeidersklasse

zijn”.256Zolang het proletariaat niet voldoende ontwikkeld is om een klasse uit te

maken… zijn deze theoretici slechts utopisten die om tegemoet te komen aan de

behoeften van de onderdrukte klassen, systemen improviseren en een

heroplevende wetenschap achter na lopen. Maar naar mate de geschiedenis

vordert en samen met haar de strijd van het proletariaat zich duidelijker aftekent

moeten zij geen wetenschap meer zoeken in hun geest. Zij moeten rekening

houden met hetgeen zich voor hun ogen afspeelt en er uitdrukking aan geven.

Zolang zij de wetenschap zoeken en systemen ontwerpen en zolang zij bij het

begin van de strijd zijn, zien zij in armoede alleen armoede zonder de

subversieve revolutionaire kant die de oude maatschappij zal omverwerpen.

Vanaf dit moment zal de door de historische beweging voortgebrachte

wetenschap door er in volle bewustzijn bij aan te sluiten ophouden doctrinair te

zijn. Ze zal revolutionair geworden zijn.257

Wat Proudhon betreft, die niets gezien en niets begrepen heeft,

deze wil de synthese zijn; maar hij is meermaals fout. Hij wil als

wetenschapsman boven de bourgeois en de proletariërs zweven. Hij is

uitsluitend een kleinburger, die bestendig heen en weer wordt geworpen tussen

kapitaal en arbeid en tussen de staathuishoudkunde en het communisme”.258

Marx houdt zich verder bezig met de arbeidsverdeling, door Proudhon

beschouwd als de arbeider beperkende tot een verlagende functie welke leidt tot een

verdorven ziel en tot de “decadentie van de geest en geciviliseerde armoede” de

vervallen mens “werkt als een bruut en moet bijgevolg als bruut behandeld worden”259

voor een beperkt salaris. Het universele geweten wil dit aldus… Proudhon ging er van

uit dat de concentratie van de productiemiddelen de negatie was van de

255Marx, op. cit, pp. 144-145.

256In deze tekst kan de oorsprong van de term “wetenschappelijk socialisme” gevonden worden.

257Marx, op. cit., p. 148.

258Ibidem, p. 149.

259Proudhon, op. cit., vol I, p. 109.

134

arbeidsverdeling. Marx antwoordt dat in de realiteit zich precies het omgekeerde

voordoet en dat

naar mate de concentratie van de middelen zich ontwikkelt de arbeidsverdeling

hetzelfde doet en omgekeerd. Ziehier waarom elke grote uitvinding op het gebied van

de mechanica gevolgd wordt door een groter arbeidsverdeling en waarom elke toename

van de arbeidsverdeling nieuwe mechanische uitvindingen meebrengt.260

Marx brengt het beginstadium van het machinisme in herinnering tijdens het welk

“de kinderen aan het werk werden gehouden door middel van zweepslagen en waar zij

het voorwerp waren van trafieken. Hij stelt duidelijk dat sedert 1825 bijna alle nieuwe

uitvindingen het resultaat waren van botsingen tussen arbeider en ondernemer. Deze

laatste wilde ten allen prijze de specialisatie van de arbeider ontwaarden.” Na iedere

nieuwe staking duikt een nieuwe machine op!... Uiteindelijk neemt door de invoering

van de machines de arbeidsverdeling toe. De taak van de arbeider wordt

vereenvoudigd. Het kapitaal wordt verzameld en de mens steeds meer in stukken

gehakt.261 Zo bijvoorbeeld werd de self-acting mule, de grootse uitvinding in de

textielindustrie begin 19e eeuw, ontdekt en op punt gesteld door de patroons om de

staking van de spinners neer te slaan.

Marx bevestigt sterk het recht van vereniging en het stakingsrecht voor de

arbeider tegen Proudhon. Deze laatste bestempelde het feit dat de arbeiders

verenigingen wensten om te strijden tegen de stijgende macht van de monopolies als

antisociaal. Zo verklaart Marx dat ondanks de burgerlijke economen en ondanks de

utopisten te beginnen met vandaag de economische ontwikkeling van een land in de

wereld wordt beoordeeld “door de graad van syndicalisme in het land”. Engeland is het

meest industrieel ontwikkelde land en kent de meest uitgebreide en de best

georganiseerde arbeidersverenigingen. De National Association of United Trades heeft

reeds 80 000 leden. Het ontstaan van stakingen, verbonden in trade-unions verloopt

samen met de strijd van de arbeiders die een politieke partij vormen.

Het is in de vorm van verbonden dat steeds de eerste pogingen van de arbeiders

om zich onderling te verenigen plaats vinden.262

Marx keert tenslotte terug naar het belangrijkste onderwerp waarmede hij zich

bezighoudt en besluit door middel van een bladzijde die reeds bijna het hele

Communistische Manifest bevat:

260Marx, op. cit., pp. 167-168.

261Marx, op. cit., pp. 169-170.

262Marx, op. cit., pp. 209-216.

135

Een onderdrukte klasse is de levensvoorwaarde voor elke maatschappij

gebaseerd op klassentegenstellingen. De bevrijding van de onderdrukte klasse houdt

noodzakelijkerwijze het ontstaan van een nieuwe maatschappij in. Opdat de

onderdrukte klasse zich kan bevrijden is het noodzakelijk dat de reeds verworven

productiekrachten en de bestaande sociale verhoudingen niet langer naast elkaar

kunnen bestaan. Van alle productiemiddelen is de grootste productiekracht de

revolutionaire klasse zelf. De organisatie van alle revolutionaire elementen als klasse

veronderstelt aanwezigheid van alle productieve krachten die kunnen tot stand komen

binnen de oude maatschappij.

Wil dit zeggen dat na de val van de oude maatschappij er een nieuwe

klassenoverheersing zal ontstaan gekenmerkt door een nieuwe politieke macht?

Neen.

De voorwaarde tot bevrijding van de werkende klasse is de afschaffing van elke

klasse zoals de bevrijding van de derde stand en van de burgerlijke orde, de afschaffing

was van alle standen en van alle orden. De werkende klasse overleeft, in de loop van

haar ontwikkeling, de oude burgerlijke maatschappij in een associatie die de klassen en

de klassentegenstellingen zal uitsluiten. Er zal geen politieke macht meer zijn in de

eigenlijke betekenis. De politieke macht is precies de officiële samenvatting van de

tegenstelling in de burgerlijke maatschappij. In afwachting is de tegenstelling tussen het

proletariaat en de bourgeoisie een strijd van klasse tegen klasse. Deze strijd in zijn

hoogste vorm is de totale revolutie. Ten andere wekt het geen verbazing dat een

maatschappij gebaseerd op de tegenstelling tussen de dingen leidt tot de brutale

contradictie of tot een schok van lichaam tegen lichaam als ontknoping!

Zeg niet dat de sociale beweging de politieke beweging uitsluit. Er is geen enkele

politieke beweging die niet tezelfdertijd sociaal is.

Het is slechts in een orde van de dingen waar er geen klassen en geen

klassentegenstellingen meer zijn dat de sociale evoluties geen politieke revoluties meer

zullen zijn. Tot daar zal op de vooravond van elke maatschappelijke hervorming het

laatste woord van de sociale wetenschap steeds zijn: Le combat ou la mort: la lutte

sanguinaire ou le néant. C’est ainsi que la question est invinciblement posée, G.

Sand.263

Men kan er over verbaasd zijn dat Marx een revolutionair werk beëindigd met

een citaat van G. Sand; indien men niet weet dat de auteur van Le Meunier

d’Angibault264 en de Péché de Monsieur Antoine, de vriendin en vertrouwelinge was

van L. Blanc, P. Leroux, Barbès en Ledru-Rollin. Zij gaat in 1847 mutatis mutandis

zoals E. Sue door als socialistisch auteur. Marx beleeft er genoegen aan de autoriteit

van de kleindochter van de maarschalk van Saksen in te roepen tegen Proudhon!

263Karl Marx, op. cit. pp. 218-220 “De strijd of de dood: de bloedstrijd of het niets. Het is op deze wijze

dat de onoverwinnelijke vraag wordt gesteld.”

264De roman verscheen in afleveringen in La Réforme vanaf 20 januari 1845.

136

La Misère de la Philosophie kende geen succes bij het publiek. Het effect bleef

beperkt tot de groep van socialisten en economen.265 Proudhon, diepgegriefd,

verklaarde dat het een weefsel was van beledigingen, laster, vervalsing en plagiaat.266

265Verscheen op 800 exemplaren.

266Brief van 9 september 1847 aan uitgever Guillaumin.

137

HOOFDSTUK XIV

NAAR DE COMMUNISTISCHE REVOLUTIE

Het is gedaan met speculatie. Het gist in Europa. Morgen barst misschien de

revolutie los. Tronen worden omvergeworpen. De ware vrijheid wordt ingesteld. De

invoering van het socialisme wordt mogelijk.

Men mag niet voorbijgestreefd worden door de gebeurtenissen. Welk drama zou

dit zijn voor het communistisch ideaal, als een opstandige fractie zonder doctrine en

zonder vorming de macht zou grijpen? Cabet of Proudhon aan de macht in Parijs?

Weitling in Pruisen? Dit zou als onmiddellijk resultaat hebben een gekke emigratie van

arbeiders naar Amerika of een compromis met de burgerij, of anarchistische

incoherentie. Het gevolg zou zijn dat het proletariaat opnieuw in de onrechtvaardigheid

en de uitbuiting wordt ondergedompeld.

Van belang zijn: de overname van de Macht , de controle van de opstand, het tot

stand brengen in de voornaamste centra van communistische groepen en de

bevestiging van de “wetenschappelijke doctrine”.

Met hoeveel zijn ze om het kapitalisme omver te werpen? Enkele honderden

mensen verspreid over Europa. In deze hoop zijn er misschien twintig waarvan men

zeker kon zijn. Wat er ook van zij! De arbeiders zullen de durvers volgen. Men moet

handelen…

Tijdens de eerste dagen van juni 1847 zetelde het voorbereidende internationaal

congres van de Communistische Liga in Londen. Marx kon er niet aan deelnemen

wegens geldgebrek. Engels vertegenwoordigde de arbeiders van Parijs en Wilhelm

Wolff de communistische arbeiders van België. Er werd besloten over te gaan tot de

reorganisatie van de Federatie der Rechtvaardigen. Dit geschiedde na heftige

discussies, gedurende dewelke Engels al zijn talenten als tacticus en dialecticus kon

ontplooien. De naam verdween en werd vervangen door Internationale Liga der

Communisten. De uitsluiting van de aanhangers van Weitling ging niet zonder moeite.

De statuten, voorbereid door de groep uit Londen kregen vele opmerkingen. De

uitgave van een Communistisch Tijdschrift werd in principe beslist.

De scherpste tegenstellingen manifesteerden zich in verband met de tekst van

De Communistische Geloofsbelijdenis. Het Londens project was te simplistisch. Engels

stelde voor een reeks vragen toe te voegen op dewelke met precisie moest

geantwoord worden.

Wat is het communisme en wat willen de communisten?

Antwoord: Het communisme is een systeem binnen het welk de grond

gemeenschapseigendom is, waar iedereen moet werken, voortbrengen volgens zijn

mogelijkheden en iedereen kan genieten, en verbruiken volgens zijn krachten. De

communisten willen elke sociale orde afbreken en in haar plaats een nieuwe orde

stellen.

Wat is het socialisme en wat willen de socialisten?

138

Antwoord: Het socialisme ontleent zijn naam aan het Latijnse woord

socialis. Het houdt zich zoals de naam reeds zegt bezig met de organisatie van

de maatschappij en met de verhoudingen tussen de mensen. Het brengt geen

nieuw systeem tot stand. Zijn voornaamste bezigheid bestaat er in het oude

gebouw te herstellen; de gebreken te lijmen en het werk van de tijd te verbergen

of in het beste geval zoals de fourieristen een nieuwe verdieping op de oude en

rotte fundering te bouwen. De opvatting betreffende het socialisme is zo weinig

precies dat allen die verbeteringen voor de gevangenissen voorstellen, die

tehuizen of hospitalen voor de armen laten bouwen, instellingen tot stand

brengen en volkssoep verdelen tot het socialisme kunnen gerekend worden.

Wat is de proletariër?

Antwoord: … Proletariërs in de huidige maatschappij zijn allen die niet kunnen

leven van hun kapitaal (zowel de arbeider, als de wetenschapsmens, de

kunstenaar, de kleinburger). Alhoewel de kleine burgerij nog enig fortuin bezit is

het nochtans duidelijk dat tengevolge van de verschrikkelijke mededinging,

opgelegd door het grootkapitaal, zij met reuzenschreden vooruitgaat naar de

toestand die volledig dezelfde is als deze van de andere proletariërs. Wij kunnen

vanaf heden de leden van de klein burgerij beschouwen als de onzen. Zij ook

heeft er belang bij zich te behoeden voor het ontstaan van de toestand in

dewelke zij niets meer bezit. Wij hebben er belang bij van deze toestand verlost

te raken. Laat ons ons verenigen en het resultaat zal heilzaam voor beide

partijen zijn.

Op welke wijze kan het communisme het snelst en het gemakkelijkst

worden tot stand gebracht?

Antwoord: Wij zijn geen verdelers van systemen. Wij weten uit ervaring

hoe onzinnig het is te discussiëren over de hervormingen die moeten

verwezenlijkt worden in een toekomstige maatschappij, ons hoofd over dit

onderwerp te breken en de middelen te verwaarlozen die tot het doel kunnen

leiden… De taak van onze generatie is de noodzakelijke materialen te ontdekken

en aan te brengen voor de constructie van het nieuwe gebouw. De taak van de

toekomstige generaties bestaat er in het gebouw op te richten. …

Wij zijn niet de communisten die alles willen doen uit liefde. …

Wij zijn niet de communisten die vanaf heden de eeuwigdurende orde

prediken, terwijl op alle plaatsen onze tegenstrevers zich voorbereiden op de

strijd. …

Wij zijn geen samenzweerders die op een bepaalde dag de revolutie laten

uitbreken of die principes willen met de voeten treden; wij zijn ook geen brave

schapen die zonder tegenspraak hun kruis dragen. …

Wij zijn geen communisten die geloven dat na de voortgezette

zegevierende strijd de gemeenschap van goederen als vanzelfsprekend kan

worden ingevoerd. …

Wij zijn geen communisten die de persoonlijke vrijheid willen vernietigen

en van de wereld een grote kazerne of een tuchthuis willen maken. Het is de

hoogste tijd onze twisten op zij te zetten en elkaar de hand te reiken voor de

gemeenschappelijke verdediging.…

Welke is de positie van het proletariaat ten overstaan van de grote en de

kleine burgerij? Is het opportuun dat wij toenadering zoeken tot de radicale kleine

139

burgerij en indien ja, welke is de gemakkelijkste en de zekerste manier om er toe

te komen?

Antwoord: Niet alleen in Duitsland maar ook in België enz. neemt de

radicale partij openlijk afstand van het oude oppervlakkige liberalisme en treedt

op onder eigen vlag. De kleine burgerij wordt elke dag meer overtroffen door de

groeiende aristocratie van de haute finance en ziet haar ondergang met

reuzenschreden naderen en vormt de grote massa van deze partij. De radicalen

zijn voorstander van sociale hervormingen; ze erkennen zelfs de noodzaak

ervan. Volgens onze mening is het nu wenselijk en noodzakelijk dat het

proletariaat toenadering zoekt tot deze partij. Wij stellen bijgevolg dat wij overal in

contact moeten treden met de radicalen; maar zonder iets van onze principes op

te offeren. Wij moeten alles in het werk stellen om aan te tonen dat de dag nabij

is waarop zij in de rangen van de proletariërs worden gedreven en dat zij hun

ondergang enkel kunnen voorkomen door sociale hervormingen.

Wat is onze positie ten overstaan van de socialistische en

communistische partijen? Is het wenselijk en mogelijk een algemene unie te

verwezenlijken van alle socialisten en indien ja, welke is de snelste en zekerste

manier om er toe te komen?

Antwoord: Wij verbinden ons er toe op alle plaatsen waar de

oppervlakkige mensen (de fourieristen) zich vertonen tegen hen een

krachtdadige oppositie te voeren. Op zichzelf zijn ze niet gevaarlijk; maar zij

beschikken over geld, zenden naar overal vertegenwoordigers en doen in

hoofdzaak de grootste inspanningen om het communisme te ontaarden. Het is

daarom dat wij niet langer kunnen doen alsof ze niet bestaan. Integendeel wij

moeten hen openlijk aanvallen. Hun belachelijke ambitie om door te gaan als de

ware christenen, hun militaire organisaties, het oneindig aantal van hun wetten

en hun vereniging met het oog op het aantrekkelijk maken van de arbeid bieden

voldoende mogelijkheden om hen te bestrijden. …

… Het is noodzakelijk dat wij zonder verpozen het woord communisme

behouden en het op moedige wijze op ons vaandel zetten en dat wij dan de

militanten tellen die achter ons vaandel plaats nemen en hen verzamelen. Wij

mogen de stilte niet bewaren wanneer wordt beweerd, zoals dit dikwijls de laatste

tijd het geval is, dat het communisme en het socialisme ten gronde hetzelfde zijn

en ook niet wanneer wij uitgenodigd worden de naam communisme te ruilen

tegen socialisme wegens het feit dat kurenloze geesten zich daardoor beledigd

voelen. Het is integendeel noodzakelijk met klem te protesteren tegen dergelijke

absurditeiten.

De tijden worden hard. Wij hebben energieke mensen nodig en geen

gekke dromers die in de plaats van te protesteren tegen de armoede slechts

kunnen zuchten tegen de vrouwen.

Nog een woord alvorens te besluiten. Wees op uw hoede voor onlusten,

samenzweringen, aankoop van wapens en andere gekheden van dezelfde aard.

Onze vijanden zullen alle middelen gebruiken om onlusten op straat te

provoceren enz. Ten einde in de toestand te geraken om tussen beide te komen

en zoals wij zeggen, de orde te herstellen en hun duivelse plannen uit te voeren.

140

Een rustige en ernstige houding zal de tirannen verplichten hun maskers af te

werpen en dan is het de overwinning of de dood.267

Dit ontwerp, nog beïnvloed door het romantisme werd reeds herwerkt op voorstel

van Engels. Uiteindelijk stelde hij voor en bekwam hij dat de geloofsbelijdenis voor

onderzoek naar de verschillende afdelingen werd verzonden en dat het aantal vragen

dat moest beantwoord worden, werd verhoogd. Wanneer het congres voorbij was

wijdde hij zich gedeeltelijk aan contacten met de Engels Communistische en

chartistische militanten die een ontzaglijke verkiezingsstrijd voerden.

Gedurende deze tijd bleef Marx in Brussel niet inactief. Hij woonde als verwittigd

toeschouwer de discussies bij die de liberale Alliantie en de liberale Associatie

tegenover elkaar stelden, de liberale kiezers tegenover de niet-kiezers en de pogingen

om de wankele eenheid tussen de liberalen te herstellen, het moeilijk tot stand komen

van de regering die het kabinet Theux - d’Anethan moest opvolgen. Het homogeen

liberaal kabinet werd gevormd op 12 augustus 1847 door Charles Rogier. Het toonde

weldra zijn bezorgdheid voor het proletariaat door aan de Koning, haar ontwerp in

verband met het tot stand komen van industriële eretekens voor de arbeiders voor te

stellen. Le Débat Social noteert terloops:

Indien arbeiders Belgen zijn, indien gelijkheid geen ijdel woord is, is het dan

noodzakelijk dat het teken voor hun zogenaamde minderwaardigheid doorweegt in de

beloning en in de onderscheiding welke u hen wil verlenen?”268

Naast de beschrijving van de liberale ambities, zeer toegewijd aan de grote

industrie; kon hetzelfde blad schrijven dat “de heer van het ijzer en het katoen de

landheer zal vervangen, zoals de orde van de advocaten deze van de jezuïeten”269 en

dat er voor de rest in het koninkrijk niets belangrijks gebeurde. Men schreef aan

Leopold I de snel weerlegde bedoeling toe troonafstand te doen omdat hij door de

katholieken er van werd verdacht, in zijn hoedanigheid van protestant de liberale partij

te bevoordelen.

Alexandre Delhasse verhief verder zachtjes de stem in het voordeel van “de

arme” die “onwetend” en “ongelukkig” is; maar niet door zijn “eigen schuld”. Jottrand,

moediger geworden door zijn contacten met Marx, durfde het aan te schrijven:

267Cfr. Karl Marx, Manifeste Communiste, Paris, 1934, Annexes

268Le Débat Social, 21 novembre 1847, p. 247.

269Le Débat Social, 15 augustus 1847, p. 76.

141

Degene die naakt is in het leven zoals de dieren die hun voedsel uit onze

hand krijgen; geniet geen werkelijke vrijheid en alleen diegene is persoonlijk vrij

wiens, burgerlijke vrijheid wordt vergroot door het bezit van een kapitaal.”270

In Holland werd er veel gesproken over de journalist Adrien Van Bevervoorde die

door de correctionele rechtbank werd vrijgesproken. Hij had geschreven “dat hij voor

de koning geen persoonlijke sympathie noch achting had”. De rechtbank gaf volgende

overwegingen:

Overwegende dat met de bestreden woorden de verdachte niet zegt dat de

koning niet achtbaar zou zijn; maar slechts dat hij geen persoonlijke achting heeft voor

Zijne Majesteit;

Overwegende dat de persoonlijke achting voor iemand, hoe hoog ook geplaatst,

niet bevolen wordt en noodzakelijkerwijze afhangt van de gedragingen van die persoon

tegenover u;

Overwegende dat het gebrek aan respect voor iemand, hoe hoog ook geplaatst,

geen smaad noch belediging uitmaakt in de zin van de wet…

Na het bloedig neerslaan van de revolutie in Krakau in 1846 was het de beurt

aan het vreedzame Zwitserland om de aandacht van de wereld op zich te vestigen met

de heftige strijd tussen de radicale en katholieke kantons van de Sonderbund. De

katholieke kantons namen kennis van het feit dat ze verplicht werden de Jezuïeten uit

te wijzen en hun vereniging te ontbinden voor 18 oktober.271

Te midden van de Belgische opwinding ging Marx op 5 augustus over tot de

stichting van de Brusselse afdeling en de Belgische federatie van de bond der

communisten. Hij werd uiteraard verkozen tot voorzitter van de plaatselijke afdeling. Hij

leidde samen met P. Gigot, Junge en W. Wolff de federatie.

Tezelfdertijd onderhandelde hij met Adalbert von Bornstedt, directeur en stichter

van de Deutsche Brüsseler Zeitung, betreffende de overeenkomst om het nieuwe

dagblad272al zijn mededelingen te laten publiceren evenals deze van Engels. Het blad

werd zo ongeveer het officiële orgaan van de Belgische communisten. Eerder

tengevolge van financiële moeilijkheden dan uit overtuiging wenst Bornstedt het aantal

communistische lezers te verhogen. Hij deed toegevingen aan Marx met hoger

vermelde overeenkomst; maar trachtte tevens zijn burgerlijke klanten en de burgerlijke

publiciteit te behouden.

270Id, 29 augustus 1847, p. 98.

271Resolutie van het federale parlement van 20 juli 1847 tegen de kantons Lüzern, Schwyts, Freiburg,

Uri, Unterwold, Zug en Valais.

272Verscheen elke donderdag en zondag vanaf 1 januari 1847. Werd verkocht bij de Duitse

boekhandelaars en in Café des Boulevards, in Antwerpen en in Londen. De kantoren waar gevestigd in het nr. 23 aan de Kruidtuinlaan

142

Engels keerde tenslotte weer uit Manchester en trad onmiddellijk in actie. Voor

einde augustus ontstond de vereniging van de Duitse werkers in Brussel. Het was een

groepering en geen partij. Ze bestond tot in 1853. Oorspronkelijk waren er 37 leden. Ze

stond onder de feitelijke leiding van de communistische afdeling. Marx nam op handige

wijze in zijn comité naast zekerheden zoals Karl Wallau en Wilhelm Wolff, lauwere en

in het oog te houden personen zoals Moses Hess en Richard Riedel op.

Hij nam zijn project betreffende de stichting van een socialistische drukkerij en

uitgeverij ter hand. Deze zou voorgesteld worden als handelsonderneming. De

diensten dienen besteed aan revolutionaire literatuur. In de eerste plaats moest een

maandelijkse uitgave betreffende de historische en sociale kritiek onder leiding van

Karl Marx ontstaan.

Van 16 tot 18 september ging te Brussel een belangrijk internationaal

economisch congres door met als voorzitter C. de Brouckère over de vrijhandel. Het

was een zeer officiële bijeenkomst tijdens dewelke de voor- en tegenstanders van het

protectionisme op academisch niveau tegenover elkaar stonden.

Marx werd uitgenodigd door V. Faider, secretaris van de Belgische vereniging

voor de vrijheid. Deze was tevens een van de organisatoren van het Congres. Marx

werd lid van de vereniging samen met enkele van zijn politieke vrienden (onder meer

de communistische dichter en journalist G.-L. Weerth). Deze laatste vroeg het woord

tijdens de tweede dag die gekenmerkt werd door uiterst lyrische toespraken over de

weldaden van de vrijheid.

Mijne Heren, ik ben verbaasd over het feit dat in deze vergadering geen enkele

vertegenwoordiger van de arbeidende klasse aanwezig is.

Frankrijk is vertegenwoordigd door een pair de France, Engeland door Dr

Bowring. In uw kring zie ik niemand als vertegenwoordig van het volk over wiens lot u

zal beslissen. Wat mezelf betreft, ik ben vriend van de arbeiders daar zij behoefte

hebben aan wat liefde en vrijgevigheid. Zij werden te lang als machines en als

koopwaar behandeld.

Dit was vooral het geval in Engeland, waar een patroon nooit zegt hoeveel

arbeiders hij in dienst heeft; maar over hoeveel handen hij beschikt. Dit alles maakt de

verhoudingen tussen patroon en arbeiders duidelijk. De toestand van de arbeiders is

vreselijk. Kijk waar u wil. Kijk in de donkere straten in Duitsland en in Manchester. Kijk in

de bergen in Silezië en in de vlakten van Westfalen. Kijk in de kleine straten in uw

hoofdstad. Overal kan U uit de verwilderde ogen van de arbeiders de ellende en de

honger aflezen.

Voor het geschokte auditorium duidde Weerth aan dat de ellende van de

arbeiders niet uitsluitend aan het protectionisme te wijten was en vrijhandel niet het

enige middel om hun toestand te verbeteren. “Ik zelf ben voorstander van de vrijhandel

en ik zou geen stuiver geven aan een protectionist.”

Hij zette verder een essentieel marxistisch standpunt uiteen. De tijdelijke

voorspoed van de arbeiders ten gevolge van de vrijhandel zou onmiddellijk verdwijnen

ten opzichte van de concurrentie tussen de arbeiders. Deze zal de lonen doen dalen

143

tot het minimum. Dit minimumloon is onvoldoende om te leven; zodanig dat in het

systeem van vrijhandel de arbeiders even ongelukkig zijn als in dit van het

protectionisme. Hij haalde het voorbeeld aan van Engeland waar de Ierse arbeiders de

prijs van het arbeidsloon deden dalen zodanig dat de Engelse arbeiders moesten

sterven van honger of lagere lonen aanvaarden.

De meningen die ik u heb uiteengezet besluit Weerth zijn deze van de Engelse

arbeiders voor dewelke ik spreek… De arbeiders die vochten voor de burgerij in Parijs

en in Brussel in 1830 werden omhelsd en gevierd. Maar toe deze arme duivels die

stierven van honger brood vroegen en ten gevolge van de ellende in opstand kwamen

werden ze niet terechtgesteld. Ze werden wel veroordeeld. De voorbeelden zijn legio…

De toespraak van Weerth veroorzaakte niet alleen aanstoot. Er was ook een

ernstig incident daar de vriend van Marx optrad als woordvoerder van de Engels

arbeiders Doctor Bowring, Engels volksvertegenwoordiger nam na hen het woord. “Ik

durf U te zeggen Mijne Heren, dat de Engelse arbeiders de eerbare vorige spreker niet

hebben verkozen om hen te vertegenwoordigen. In kan U verzekeren dat mijn eerbare

vrienden en ikzelf mogen spreken namens de quasi algemeenheid van de stemmen

van de arbeiders…” Daarna verklaarde de hertog van Harcourt, Frans diplomaat en

pair de France de tussenkomst van Weerth ongepast gezien hij ten onrechte als

vertegenwoordiger van de Engelse arbeiders optrad.

Marx oordeelde dat de grenzen overschreden waren en vroeg het woord voor de

vergadering van 18 september. Toen het bureau wist wie hij was en wat hij

vertegenwoordigde, verklaarde het de lijst van de sprekers voor gesloten. Hij

vertegenwoordigde het communisme, de arbeidersorganisatie en de economische

wetenschap.

Het incident had gevolgen in Engeland. Na deliberatie keurden de voornaamste

leiders van de chartisten de toespraak van Weerth volledig goed. Zij namen in de

Morning Star openlijk afstand van Dr Bowring. Deze had geen enkele hoedanigheid om

op te treden als voorvechter van de zaak van het volk terwijl hij de woordvoerder was

van de Cottonlords. Marx maakte onmiddellijk de tekst van de toespraak die hij niet

mocht houden over aan de leden van het bureau van het Congres, aan een aantal

Belgische bladen, aan L. Blanc en aan La Réforme in Parijs. Eén enkel blad

publiceerde de tekst. Het was l’Atelier Démocratique, gesticht in Brussel door de

Fransman Imbert en de Duitser Heilberg.273

273Het blad is niet meer te vinden (in geen enkele bibliotheek). De oorspronkelijke tekst van Marx kan

beschouwd worden als verloren.

144

HOOFDSTUK XV

L’ ASSOCIATION DÉMOCRATIQUE

Het zou een grove vergissing zijn te veronderstellen dat de morele autoriteit van

Marx zonder tegenspraak gold in de kringen waarin hij veel verkeerde.

Wrok, jaloersheid en onbevredigde ambitie oefenden er zoals elders hun

vernielende kracht uit. Het kwam tot uiting in september 1847 toen de opwinding

binnen de democratische opinie op de spits werd gedreven ten overstaan van de

provocaties van de liberale regering die meer zorg besteedde aan het verlenen van

waarborgen aan de klerikale tegenstrevers dan aan de verdediging van de principes op

welke ze zich beriep.

Een smerig incident deed zich voor. Op vordering van een hoge magistraat,

tegenstander van de sociale vooruitgang procureur generaal de Bavay, had het parket

van Nijvel vier gemeenteraadsleden van de vreedzame Waalse gemeente Couture-

Saint-Germain laten aanhouden en geboeid laten voorleiden. Deze brave landbouwers

waren uiterst verwonderd dat zij beschuldigd werden van “weerstand tegen het hoger

gezag” wegens het feit samen met hun collega’s van de raad de gemeentesecretaris te

hebben afgezet die hen belasterd en verdacht gemaakt had. De bestendige deputatie

van Brabant weigerde de beslissing goed te keuren. Op basis daarvan gingen het

college en de raad ervan uit dat er geen vertrouwelijke samenwerking met de

secretaris meer mogelijk was en hadden de betwiste beraadslaging bevestigd. De

“misdadigers” weden gedurende 17 dagen op absoluut secreet gesteld.274

Enkele vooruitstrevende liberalen, (onder meer L. Jottrand gewezen lid van het

nationaal congres, de gebroeders A. en J. Bartels, generaal Mellinet, J. Kats, C.

Spilthoorn uit Gent, V. Tedesco uit Luik en C. Wyssman uit Dendermonde) besloten te

reageren en openlijk hun gehechtheid te betonen aan het democratisch ideaal.

Anderzijds gebeurde er iets dat met het voorgaande niets te maken had. Enkele

mistevredenen maakten van de afwezigheid van Karl Marx gebruik om zonder

medeweten van Engels een groot democratisch banket te organiseren (Marx bevond

zich te Maastricht om een belangenkwestie met zijn schoonbroer Schmalhausen te

regelen) Het initiatief werd genomen door Bornstedt, Seiler, Moras en Heilberg. Bij het

einde van het banket diende een vereniging te worden opgericht van dezelfde aard als

de Engelse Fraternal Democrats. Het was de bedoeling L. Jottrand als voorzitter aan te

duiden bijgestaan door de Franse journalist Imbert en een vertegenwoordiger van de

Duitse arbeiders, gekozen tussen de tegenstrevers van Karl Marx. Wanneer hij op de

hoogte werd gebracht op 27 september ’s ochtends, dag waarop het banket moest

doorgaan, deed Engels al het mogelijke om de rechten van Marx tijdens diens

274Ze werden verdedigd door advocaat Verhaegen, voorzitter van de Association Libérale en

vrijgesproken door het assisenhof van Brabant.

145

afwezigheid te laten gelden. Engels werd verkozen als ondervoorzitter tot verbazing

van Bornstedt.

In de grote zaal van l’Estaminet Liégeois275 kwam de ene spreker na de andere.

Op de eerste plaats was er L. Jottrand. Daarna bracht Imbert hulde aan de martelaren

van de vrijheid. Friedrich Engels bracht in het Frans een toast uit als aandenken aan

de revolutie van 1792 en aan de eerste vendémiaire van het jaar I van de republiek. Na

Crüger en Moras in het Duits en J. Pellering in het Vlaams bracht C. Spilthoorn een

toast uit aan het Engelse volk. L. Heilberg, hoofdredacteur van l’Atelier Démocratique,

sprak de wens uit dat de Belgische arbeiders zich zouden verenigen in een

democratische vereniging. Vervolgens namen het woord A. Bartels, C. Wallan, S.

Seiler, Zaleski (vierde de “unie van het ongelukkige Polen met het grote, edele en

poëtische Duitsland”) en tenslotte J. Kats. Friedrich Engels vertelt dat ook een

“Zwitserse Ezel” sprak maar diens naam werd niet meegedeeld.276

In het verslag stelt le Débat Social dat het “een vergadering van Belgische en

buitenlandse patriotten” betrof in tegenstelling tot “het congres van wetenschappers en

filantropen behorende tot de bezittende klasse.

“Er ontstond een eenheid van gevoelens te midden van de verschillende talen.

Deze gevoelens leidden tot de noodzaak de arbeiders effectief te laten deelnemen aan

de discussies betreffende de hervormingen van alle aard die het huidige Europa

beroeren. L’ Association werd natuurlijk bestempeld als het beste middel om dit doel te

bereiken. Het voorbeeld van Engeland, Zwitserland en de Verenigde Staten werd

ingeroepen door alle sprekers.”277

Tot besluit volgde de beslissing om op 29 november een buitengewone

herdenking te organiseren van de Poolse revolutie in 1830 en een permanente

vereniging te vormen bestaande uit “reformisten” naar het voorbeeld van de Chartisten

in Engeland.

De dag na het gedenkwaardig vriendenmaal deed Engels veel stof opwaaien. Hij

zette de tegenaanval in tegen Bornstedt en tegen allen die deelnamen aan het

manoeuvre tegen Marx. Engels ging zo ver te overwegen de directeur van de

Deutsche Brüsseler Zeitung te weigeren als lid van de vereniging van de Duitse

arbeiders in Brussel. Deze kwam in vergadering bijeen twee dagen na het banket. De

sfeer was slecht. De anticommunistische samenzwering werd duidelijker. Een artikel

van Engels tegen K. Heinzen werd door Bornstedt uit de drukkerij weggenomen. Dit

was een schending van de overeenkomst tussen Bornstedt en Marx. Gelukkig traden

275Place du Palais de Justice.

276Gesamtausgabe III, pp. 72 - 75.

277Le Débat Social, 3 octobre 1847, p. 103.

146

M. Hess die niet afgunstig was, Wolff, Fischer en Junge heftig op tegen

Bornstedt. Friedrich Engels spaarde hem niet. Bornstedt verklaarde hij heeft ons door

middel van listen bestreden. Hij wilde ons beconcurreren, maar wij hebben het gehaald

door de verkiezing van een communistische ondervoorzitter op het banket van 27

september. Deze heren denken nog te zegevieren gezien ik weldra moet vertrekken

naar Parijs waardoor mijn functie vrijkomt. Zij vergeten een ding. Er is iemand van ons

wie deze vakante plaats van rechtswege toekomt. Hij heeft het gezag om de Duitse

democraten te vertegenwoordigen. Het betreft Karl Marx. Van dan af verzet ik mij niet

langer tegen de aanwezigheid van Bornstedt omdat ik zeker ben dat u het onderscheid

zal maken tussen Marx en kleine persoonlijke ambities.”278

Een denderend applaus volgde op de toespraak van Engels… De match was

gewonnen. Dezelfde dag schreef hij volgende brief aan Jottrand.

Waarde Heer,

Gezien ik voor enkele maanden Brussel moet verlaten is het onmogelijk dat ik de

functie vervul die mij door de vergadering van de 27e werd opgedragen. Ik vraag U een

in Brussel vertoevende Duitse democraat uit te nodigen naar de commissie die tot doel

heeft een universele democratische maatschappij te organiseren. Ik beveel U dus de

persoon aan in afwezigheid van de welke de vergadering mij heeft verkozen. Ik beveel

U Karl Marx aan. Het is niet zo dat hij mij zal vervangen; maar het was ik die als

vervanger optrad van Karl Marx. Gelieve te aanvaarden enz.

Zo eindigde deze episode, dank zij de tegenwoordigheid van geest en de

vastberadenheid van de jonge Engels, met een triomf van de communistische afdeling

uit Brussel. Terwijl Engels Marx dit alles mededeelt vraagt hij hem zijn geldzaken zo

spoedig mogelijk te regelen en naar Brussel weer te keren. “De grond brandt onder

mijn voeten, ik wens weg te gaan; maar ik ben verplicht het einde van de intriges af te

wachten.”

Marx wachtte niet te lang. Op 15 oktober vertrok Engels naar Parijs. Daar ging

alles niet vanzelf. De schandalen heersten. Ze zouden bijdragen tot het einde van het

regime van Louis-Philippe ( de affaire Teste, de affaire Praslin, misdaad en afpersing

en oneer over de pairs van het koninkrijk) Op de politieke voorgrond van de

gebeurtenissen troffen we L. Blanc aan; vervuld van volharding en vrijgevigheid. Naast

hem bevond zich Lamantine met zijn bruisend lyrisme. Beiden verspreidden de blijde

boodschap doorheen Frankrijk. Het is noodzakelijk de toespraken van Lamantine te

herlezen om een idee te hebben in welke sfeer de socialisten moesten trachten hun

278Vijf maanden later zal Bornstedt de juistheid van de woorden van Engels bevestigen.

147

revolutionaire inzichten te laten overwegen. Zij spraken over salariaat, kapitaal en winst

tot een massa die haar hoofd kwijtraakte door volzinnen zoals deze:

“Mijne heren u hebt aangetoond dat u echt de kinderen bent van de Galliërs die

uitriepen in ernstigere omstandigheden: indien het hemelgewelf instort zullen we het

ondersteunen met de punten van onzen speren!” (sensatie).

“Laat ons te werk gaan met betogingen, met druk van de publieke opinie en door

de moed die wij zo zullen geven aan de regeringen door hen te laten aanvoelen dat ze

vast zitten en de gevangenen zijn van bevoorrechte en egoïstische belangen. Ze

worden gesteund door de volledige natie van verbruikers. Laat ons tot de revolutie van

goedkoop overgaan en aan het elk de meest heilige vrijheid teruggeven, de vrijheid om

te leven!” (applaus)

Engels had het reeds lang opgegeven belangstelling voor het Communisme op

te wekken bij de auteur van L’ Histoire des Girondins. Daar tegenover was geen

inspanning hem te veel om de sympathie van Louis Blanc te verwerven. Onmiddellijk

na zijn aankomst in Parijs trachtte hij hem te ontmoeten. Hij slaagde er slechts in na

een moeilijke strijd met de huisbewaarder van de “kleine man”.

Hij schreef Marx:

“Hij was de beleefdheid en de beminnelijkheid zelf en scheen niets anders te

willen dan nauwere betrekkingen met ons aan te knopen. Hij is tevens behept met de

beschermende nationale Franse ziekte.279 Ik had hem geschreven dat ik kwam met een

formeel mandaat van de democraten uit Londen, Brussel en het Rijnland en als agent

van de chartisten. Hij vroeg over alles precieze inlichtingen. Ik beschreef hem de

toestand van onze partij als schitterend. Ik sprak over Zwitserland over Jacoby en over

de mensen uit Baden als bondgenoten. Ik zegde hem dat u onze leider bent, in andere

woorden de leider van de meest vooruitstrevende fractie van de Duitse democratie en

dat uw boek tegen Proudhon ons programma is.

Hij nam van dit alles zorgvuldig nota en beloofde mij in La Réforme uitspraak te

doen betreffende uw boek. Hij vertelde mij over een reeks feiten betreffende de

ondergrondse beweging die op dat moment gaande was bij de arbeiders. De arbeiders

hebben drieduizend exemplaren verspreid als goedkope uitgave van zijn boek

Organisation du Travail. Vijftien dagen later verscheen een nieuwe uitgave op

drieduizend exemplaren. Hij verklaarde mij dat de arbeiders meer dan ooit revolutionair

zijn; maar dat zij geleerd hebben het ogenblik af te wachten, geen ongeregeldheden uit

te lokken en alleen grote slagen te geven met zekerheid van succes. Tegenover de

arbeiders schijnt hij zijn manier van bescherming achterwege te laten Lamartine

verklaarde in juli 1847: “Het principe is de morele en verklaarde bescherming van het

enige Frankrijk tegenover de achtergebleven volkeren.” “Als ik de zaken beschrijf zoals

279Lamartine verklaarde in juli 1847: “Het principe is de morele en verklaarde bescherming van

het enige Frankrijk tegenover de achtergebleven volkeren.”

148

in het nieuwe programma van Lamartine dan moet ik lachten! Om de toestand van de

Franse maatschappij op heden te beoordelen dan moet u in een toestand verkeren

waar u de mogelijkheid hebt ’s morgens een minister te zien, ’s namiddags een

handelaar en ’s avonds een arbeider. De toekomstige revolutie zal veel radicaler zijn

dan al de voorgaande. Het is dwaas alleen te schreeuwen tegen de koningen. Ten

algemenen titel was hij vriendelijk en zelfs vriendschappelijk. U ziet met deze man gaat

alles voortreffelijk want hij heeft de beste bedoelingen. Hij spreekt over u met

belangstelling en betreurt het feit dat jullie koel afscheid namen…”

Engels schrok voor geen enkele schijnvertoning terug. Hij liet zich bij “père

Flocon” doorgaan als Engelsman die uitgestuurd was door Harney om de redenen te

kennen in verband met de onverschilligheid van La Réforme ten opzichte van de

Northern Star. Hij zegde aan Flocon zijn medewerking toe. Flocon aanvaardde.

“Ik zal hem terugzien en dieper in ons vangnet duwen. Indien het zo verder gaat,

hebben wij binnen vier weken deze gehele strekking voor ons gewonnen…”

Bernays is volledig gek geworden. Hij gaat door als martelaar. Hij pende 21

bladzijden neer om aan te tonen dat niet de hertogin, maar de hertog Praslin de

martelaar is.

“Ik heb hem nogmaals laten aandringen opdat hij mij de 60 frank zou

terugbetalen die hij reeds lang schuldig is.”

Engels wendt vele stappen aan om zo wel de sympathie van La Réforme als

deze van l’Atelier te winnen. Hij bevestigt Marx dat hij echter niet de minste toegeving

doet aan “deze mannen”. Hij verklaart nochtans aan L. Blanc “dat wij op theoretisch

vlak hetzelfde doel nastreven”. Het is een vrome leugen die hij herstelt door er aan toe

te voegen “dat de principes in het eerste deel van zijn boek in vele opzichten

overeenstemmen met de onze” en dat L. Blanc een bredere uiteenzetting kan vinden in

Misère de la Philosophie.

Bij de Straubinger, actiebasis van het Parijse Communisme verwekte Engels

heel wat opschudding. Juist voor zijn aankomst werd een groep buiten gezet. Het

betrof de laatste volgelingen van Grün. Nu moet het werk voor het nieuwe congres, in

Londen aangevat worden.

Tijdens de afwezigheid van Engels had Moses Hess uit Brussel toegekomen,

een geloofsbelijdenis opgesteld gebaseerd op deze hij in de Vorwärts in december

1844 had gepubliceerd. Al bevend en smekend vroeg hij echter dat naamloosheid kon

gewaarborgd worden. Hij verklaarde hij aan Marx

“Uitsluitend onder ons gezegd heb ik met Mozes een smerige streek uitgehaald.

Vrijdag heb ik zijn geloofsbelijdenis punt per punt herhaald met rozengeur. Ik was nog

niet halfweg toen iedereen tevreden was. Zonder tegenstand liet ik mij aanduiden om

een nieuwe tekst op te stellen die toekomende vrijdag zal besproken worden en daarna

149

naar Londen gezonden zonder medeweten van de afdeling. Niemand mag echter iets

weten. Anders worden we afgezet en zal er een schandaal ontstaan.”

Engels deed wat hij kon om La Réforme de niet gehouden toespraak van Marx

over vrijhandel te laten publiceren. Ongelukkig vond Flocon de tekst onduidelijk. Hij

stelde een herziening voor. Engels sprong op uit verontwaardiging; maar stemde later

toe. Het proza van Marx verscheen echter niet in het blad van L. Blanc!

Op 14 november tenslotte na een verwarrende bijeenkomst duidde de Parijse

afdeling Engels aan als vertegenwoordiger op het congres te Londen. Hij behaalde 2/3

van de stemmen.

“Dit gebeurde deze maal zonder listen”, schreef hij aan Marx.

“Er werd pro forma als tegenkandidaat een arbeider voorgesteld. Degenen die hem

voorstelden stemden echter voor mij. Wij zijn bezig met het verzamelen van geld. Indien

u net als Tedesco, naar Londen gaat schrijf mij. Indien u niet gaat kan ik onmogelijk

alleen het congres houden. Dit zou stom zijn… Op weg naar Londen kom ik niet via

Brussel. Ik heb te weinig geld. We moeten elkaar ontmoeten te Oostende. Op zaterdag

27 november ’s avonds. Op 28 november steken wij over om op maandag de

werkzaamheden aan te vatten.”

Indien er op 29 november een plechtigheid doorgaat ter ere van Polen moet

volgens Engels Marx het woord voeren. De Franse tekst van zijn toespraak werd

overgemaakt aan La Réforme.

“Het is noodzakelijk dat de Duitsers iets doen om een rol te spelen bij de

Fransen. Een toespraak haalt meer uit dan tien artikels of honderd bezoekers.”

Harney stelde voor een internationaal congres te houden. Volgens Engels moet

hij daarin gesteund worden.

“Indien wij er in slagen, zullen de Fransen sterk onder de indruk komen en zich

een beetje vernederd voelen. Indien wij niet slagen, zal de mislukking op rekening van

de Fransen komen. Zij zullen minstens verplicht zijn uitleg te geven. Het ware het beste

dat het Congres te Brussel kon doorgaan. In Londen zou O’- Connor dwaasheden

kunnen uithalen. et plechtige moment naderde. Een paar dagen later bevestigde Engels

de ontmoeting in Oostende op 27 november in het hotel de la Couronne.

Hij voegde er aan toe:

“Denk even na over de geloofsbelijdenis. Het beste wat we zouden kunnen doen

is de catechismusvorm te laten vallen en als titel te verkiezen Het Communistisch

Manifest. Daar er geschiedenis moet in voorkomen is de huidige vorm uitgesloten. Ik

breng mede wat ik reeds verricht heb. Het is zuiver vertellend en slecht opgesteld zoals

trek- en duwwerk. Ik begin met de vraag: wat is het communisme? Daarna schakel ik

150

onmiddellijk over naar het proletariaat, zijn oorsprong, wat is het verschil met de

vroegere arbeiders, de ontwikkeling van de tegenstelling tussen proletariaat, en

bourgeoisie en de crisis en hun gevolgen. Er omheen bevinden zich minder belangrijke

zaken. Tenslotte volgt de politiek van de communistische partij in de mate dat daarover

publiek kan gesproken worden. Het is nog niet gereed om goedgekeurd te worden maar

ik denk op enkele details na niets te hebben gezegd dat strijdig is met onze

standpunten…”

Wij verlieten Marx bij zijn terugkeer uit Nederland. Hij zal in Brussel voldoende

mogelijkheden hebben om zijn activiteiten te ontplooien. Op 20 oktober ontvangt hij

een brief van het Centraal Comité van de Communistenbond. Er is vermeld dat het

congres van oktober verdaagd werd tot einde november. Aan Marx wordt gevraagd

persoonlijk aan de werkzaamheden deel te nemen. Terzelfder tijd ontvangt hij van

Bornstedt die altijd op de voorgrond wenst te treden, een uitnodiging voor een

conferentie in de lokalen van de Duitse Brüsseler Zeitung. Aanwezig zouden zijn

generaal Mellinet, L. Jottrand en een aantal personen die zich geroepen voelden deel

te nemen aan de stichting van een nieuwe democratische vereniging.

Er was vlug overeenstemming betreffende een gemeenschappelijk democratisch

nationaal en internationaal actieprogramma door middel van alles wat door de

Belgische grondwet was toegelaten. Enkele dagen nadien vertrokken de uitnodigingen

voor de stichtingsvergadering op 7 november 1847 om 19 uur in “au local de la Maison

des Meuniers”, rue de la Tête d’Or, près de l’hôtel de Ville à Bruxelles.”

Het voorzitterschap werd waargenomen door de eerbiedwaardige generaal-

majoor Mellinet, held van 1830, democraat en overtuigd republikein, bijgestaan door C.

Spilthoorn, advocaat bij het Hof van Beroep te Gent en professor Maynz van de

Université te Bruxelles.

De statuten werden zonder problemen goedgekeurd. We treffen twee essentiële

punten aan. In de eerste plaats het maatschappelijk deel:

L’Association Démocratique heeft tot doel de unie en de broederlijkheid tussen

de volkeren en staat open voor allen zonder onderscheid van land, beroep of staat.

Allen die aldus wensen toe te treden, worden aanvaard.

Dan volgen de actiemiddelen:

“Alle daden van het genootschap zijn openbaar en beschreven als actiemiddelen

volgens de Belgische Grondwet. Het treedt op via de pers en periodieke en niet-

periodiek vergaderingen die openbaar worden bijeengeroepen. Het doet voorstellen,

organiseert debatten en neemt maatregelen ten einde het doel te bereiken. Het treedt

op via manifesten, pamfletten, verzoekschriften en via aansluiting bij gelijkaardige

genootschappen in België en in het buitenland.”

Drieënzestig leden oprichters tekenden het proces verbaal. Velen waren

Belgische intellectuelen, enkelen arbeiders, een 15-tal Duitsers (o.a. Karl Marx) 4

151

Polen, 2 Fransen en 1 Nederlander (de journalist Van Bevervoorde, die grote

bekendheid genoot sedert zijn sensationele vrijspraak).

Deze laatste verklaarde:

“Het is de tweede maal in mijn leven dat ik mij geroepen voel in het openbaar te

spreken. De eerste maal nog niet zo lang geleden diende ik mij te verdedigen tegen de

beschuldiging van majesteitsschennis. De rechtbanken van mijn land spraken mij vrij na

geding in tweede aanleg. Ter deze gelegenheid sprak ik mijn politieke overtuiging uit.

Mijn meningen waren steeds zuiver democratisch in andere woorden al mijn

genegenheid gaat naar het volk. Al diegenen die de belangen van het volk in hun hart

dragen kunnen op mijn sympathie rekenen; terwijl degenen die de zaak en de welvaart

van het volk aan persoonlijk inzicht en eigenbelang opofferen slechts op mijn aversie en

onenigheid kunnen hopen… Het uur van de hervormingen is ook voor mijn land

aangebroken. Het nationaal bewustzijn ontwaakt er. De machtshebbers hebben voor de

eerste maal in 32 jaar vernomen dat het openbaar bewustzijn in ons land reëel is en niet

zoals ze er steeds van uitgingen journalistieke fictie. In dergelijke omstandigheden, is

het de plicht van de journalist als vriend en verdediger van het volk bewust het

openbaar bewustzijn in de richting van de echte democratische principes te leiden ten

einde bij te dragen tot de overwinning van de belangen van de massa’s op deze van

enkelingen.

L. Jottrand antwoordde door middel van deze beklijvende woorden:

“Zo de Belgen het geluk konden smaken verlost te zijn van slechte instellingen

die de neiging hadden het openbaar bewustzijn te onderdrukken en de heerschappij van

de aristocratie te laten voortduren. Zo ze er in geslaagd zijn deze te vervangen door

democratische instellingen in het kader van de welke ze vandaag vreedzaam hun oude

karakter ontwikkelen, wensen ze deze dienstbaar te maken aan andere nabije volkeren

zoals voor henzelf. Betreffende de recente nationale broederlijkheid die nog in het

geheugen van de Belgen en de Nederlanders is geprent ondanks de slechte politiek van

een familie die lange tijd de leiding had over hun gemeenschappelijke weg, hoeven wij

te verlangen dat Nederland als eerste voordeel haalt uit het voorbeeld dat België geeft

aan alle naburige landen in zake de voortdurende ontwikkeling van de vooruitstrevende

liberale instellingen.

De Belgen wensen oprecht dat hun broeders uit het noorden de hervormingen waarmee

ze reeds begonnen tot een goed einde brengen.”

Generaal Mellinet merkte op dat de woorden van Jottrand zonder twijfel gericht

waren tot alle buurlanden zoals het Rijnland. Jottrand antwoordde dat

hij zich in het bijzonder tot Nederland richtte wegens het feit dat de Belgen veel

vriendschappelijke contacten hadden met Duitsers, Fransen en Polen maar niet met de

Nederlanders.

152

Dr Beyer maakte de opmerking dat hij niet begreep waarom Mellinet over de

Rijnlanders sprak. Hij kende alleen Duitsland en een Duits volk van het welk de

Rijnlanders een deel zijn.280

Acht dagen later wed het bestuur als volgt verkozen: voorzitter L. Jottrand,

ondervoorzitters Imbert en Marx, secretaris advocaat A. Picard, schatbewaarder

advocaat Funck281, vertalers Lelewel (Pool), Maynz en Spilhoorn (Belgen) en Weerth

(Duitser). Generaal Mellinet werd bij handgeklap verkozen tot erevoorzitter.

Vooraleer de macht over te dragen aan het bestuur gaf de generaal een korte

goed overkomende toespraak:

“De democratie biedt in hoofdzaak het principe van de gelijkheid aan. Dit werd

verheven in onze tijd. Het is de Messias als toekomstige overwinnaar…

Demagogie en demagoog mogen niet verward worden met democratie en

democraat zoals onze vijanden trachten te doen. De demagoog is te vergelijken met de

aristocraat in de betekenis dat beiden tegenstanders zijn van de soevereiniteit van het

volk, de ene door overdrijving, de andere door ontaarding van de democratie. Beiden

buiten zogezegde principes uit voor persoonlijk voordeel en uitsluitend eigen belang…

Het volk en de totaliteit van de burgers dragen bij tot het behoud en het welzijn van de

staat door hun intelligentie, hun werkzaamheid, hun arbeid en hun politieke, burgerlijke

en militaire functies. Laat ons tot besluit er aan toevoegen en nooit vergeten: “Het

principe van de volkssoevereiniteit verwezenlijken is de democratie verheerlijken.”

(Applaus)282

Het is niet moeilijk zich Karl Marx voor te stellen, vanwaar hij zich klaarmaakt om

plaats te nemen in het bestuur, terwijl hij de verbloemde woorden van de erevoorzitter

aanhoort en spottend verklaart: “Wat moeten we hier nog allemaal horen. We dachten

reeds het laatste gehoord te hebben.”

Onmiddellijk na de stichting legt de Association Démocratique een grote activiteit

aan de dag. Op 29 november verjaardag van de val van Warschau in 1831, wordt met

algemeenheid van stemmen beslist een schrijven te richten aan het Zwitserse volk. De

opstandige kantons hadden gecapituleerd. De katholieke opstand was verpletterd.

Maar voor de nederlaag had de Franse regering voorgesteld aan Pruisen, Oostenrijk,

Engeland en Rusland om tussenbeide te komen als het vooraf de vijandelijkheden niet

opschortte en geen onderhandelingen begon met de opstandelingen onder toezicht

van de vijf grootmachten.

L’Association Démocratique wenst te protesteren tegen deze vreemde

inmenging in de Zwitserse binnenlandse aangelegenheden. De tekst luidde als volgt:

280Le Débat Social 14 novembre 1847, pp. 236 - 237.

281Funck weigerde de functie te vervullen en werd op 5 december vervangen door M. Balliu.

282Le Débat Social, 21 novembre 1847, p. 249.

153

… De tussenkomst van een congres samengesteld uit koningen in uw zaken

dient te worden verstaan in de zin van een open of geheime aanval tegen uw

instellingen en vooral tegen de ontwikkeling ervan op wettelijke wijze tijdens de laatste

jaren.

Baken gedurende bijna zes eeuwen van de bewaarplaats van de vrijheid welke

de feodaliteit door machtsmisbruik uit praktisch alle andere Europese landen had

verdreven, wij zijn u verplicht en u, Zwitsers onze broeders bent u zelf verplicht een

laatste maal deze kostbare bewaarplaats te verdedigen precies op dit bijzonder moment

waarop de andere naties zich voorbereiden om er deel van uit te maken. Indien u ze

aan uw waakzaamheid laat onttrekken, zullen zes eeuwen van volgehouden bewaking

voor dewelke wij u volledig erkentelijk zijn, voor u en voor de rest van Europa verloren

gaan.

De democratische instellingen indien ze verbannen worden naar de nieuwe

wereld, zullen voor lange tijd ophouden een bestendig studiemodel te zijn dat

gemakkelijk navolgbaar is. De regering van de staat door leiders verkozen door allen,

het bestuur van de staat zonder zwakke financiën, zonder ondergang van de arbeider

ten voordele van nutteloze tussenpersonen, de verdediging van de staat zonder

permanent leger, het industrieel en commercieel welzijn van de staat zonder douane,

vrijheid van godsdienst zonder theocratisch overwicht. Waarin zouden wij dergelijk

systeem naar het welk heel Europa om het te imiteren verlangt, nog vinden, indien

Zwitserland er in toestemt dat een samenzwering door koningen, bankiers, ministers,

huurlingen, sectairen enz. zich bemoeit met zijn zaken. …

Daarom waren wij de mening toegedaan dat wij noodzakelijker wijze en unaniem

u te wensen dat u weerstand zal bieden aan de diplomatieke listen die tegen u

gesmeerd worden. Wij roepen u op uw gehoor niet te verliezen aan het slecht aanbod

door interventie van vijf hoven (niet van vijf volkeren) die zich hebben afgestemd om u in

een dodelijke val te lokken.283

Niet alleen alle leden van het bestuur (waaronder Karl Marx, die afwezig was

maar een blanco volmacht had verleend) ondertekenden het schrijven, maar ook

Imbert (gewezen opsteller van Le Peuple souverain de Marseille, Bornstedt, Pellering

en Mayer. Wallau, H. Hess, Riedel en W. Wolff traden toe namens de vereniging van

de Duitse arbeiders in Brussel.

Dezelfde dag ging de viering door van de 17e verjaardag van de Poolse

revolutie. ’s Morgens was er een mis voor de Poolse emigranten in de Sint-Anna kerk

aan de Bergstraat, daarna een academische zitting in het Pools in de Christuszaal van

het stadhuis. ’s Avonds werd deze overgedaan in het Café des Arts in de Vorkstaat.

Onder voorzitterschap van Gendebien bevonden zich langs voor de Mérode, Van

Meenen, Jottrand, Ducpétiaux, Van Goidtsenoven, Fünck, De Gronckel en Lehardy

leden van de Belgisch-Poolse vereniging.

283L. Jottrand: Charles Spilthoorn, Brussel, Vanderauwera, 1872, pp. 52 - 53.

154

Er waren dertien sprekers. Karl Marx gaf opdracht aan Born om te spreken

namens de vereniging der Duitse arbeiders in Brussel. Deze kweet zich op

bevredigende wijze van zijn taak voor zijn opdrachtgevers en toehoorders.

“Als ware patriotten wensen wij in de eerste plaats de val van het despotisme in

ons vaderland. Als ware democraten wensen wij de val van de feodaliteit in welke

vormen ook en van de burgerij hoe verleidelijk de buitenzijde van het liberalisme ook

moge zijn, maar die een onverdraaglijk despotisme verbergt.

In de mate dat deze gemeenschappelijke belangen de volkeren dichter bij elkaar

brengen, zal het verbond der democraten er in slagen weerstand te bieden aan dit van

de prinsen. De verenigde volkeren zullen sterk genoeg zijn om een zegevierende,

bewarende en universele revolutie te beginnen. Deze zal zegevieren door het

vernietigen van hun bestaansvormen uit het verleden, behoudend in de zin dat de

machten van de overwinning worden vastgehouden en universeel zijn wegens het feit

dat de revolutie die deel is van elke democratie de reis rond de wereld zal maken.”284

Born besluit met te zeggen dat de strijd hard zal zijn en dat “het volk

waarschijnlijk evenveel inspanningen zal moeten leveren tegen de uitbuiting door de

burgerij als tegen de oude kasten.”285

Een tamelijk ernstig incident deed zich voor toen Wuillot hoofdredacteur van het

satirisch blad Mephistophélès, een gedicht voordroeg ter ere van Polen in het welk een

aanval tegen de aartsbisschop van Mechelen en de leden van de laatste katholieke

regering was opgenomen. Wuillot werd ervan beschuldigd zich ostentatief tot de graaf

de Mérode gericht te hebben wanneer hij het antigodsdienstige gedeelte van zijn

gedicht voorlas. De leden van het bureau waren ontevreden.

A. Bartels, een katholiek democraat, die ingeschreven was op de lijst van de

sprekers, weigerde het woord te nemen. Jottrand moest excuses aanbieden en zegde

dat de sympathie van de “mensen behorende tot de kerk in België” voor de Poolse

zaak niet kon ontkend worden en dat zelfs een bekrompen godsdienst wanneer deze

oprecht is ons respect verdiend.

Een perscampagne tegen de “communisten” werd ontketend naar aanleiding van

deze meeting. Het Journal de Bruxelles schreef zelfs dat terwijl er in het land werd

gediscussieerd “de massa’s in alle richtingen werden gedreven door tribunen van laag

allooi”.

In het Journal de Charleroi viel A. Bartels zonder mededogen de drie Belgische

democratische bladen aan (l’Atelier Démocratique, de Deutsche Brüsseler Zeitung en

le Débat Social). Ze werden beschuldigd van communisme en atheïsme. Hij

protesteerde tegen het feit dat “communisten en dissidenten van het Agneessens

284Deutsche Brüsseler Zeitung, 5 december 1847.

285Le Débat Social, 5 decembre 1847, p. 272.

155

genootschap286een deel van de zaal innamen waar een Pools feest doorging om “de

beledigingen en provocaties” te steunen die vrij verspreid werden. Hij had vooral de

vreemdelingen op het oog die zich met de Belgische politiek bemoeiden.

286Vereniging van Belgische arbeiders gesticht in 1847.

156

HOOFDSTUK XVI

HET CONGRES IN LONDEN

Ter gelegenheid van het schrijven aan het Zwitserse volk deelde voorzitter Jottrand

mede dat Marx als vertegenwoordiger van de vereniging bij de Fraternal Democrats

naar Londen ging. Wij weten dat dit niet volledig correct was. Marx ging in hoofdzaak

naar het congres van de communisten bond. Het was waarschijnlijk dat de Association

Démocratique bijdroeg in de verplaatsingskosten van de ondervoorzitter.

De toestand waarin hij zich bevond werd voor Marx onhoudbaar. Hij sloot met

zijn schoonbroer Schmalhausen een lening af voor 150 frank. Hij moest er ook voor

zorgen dat zijn vrouw en kinderen te eten hadden. Uiteindelijk voorzagen de Brusselse

communistische afdeling en de vereniging van Duitse arbeiders in Brussel in de nodige

levensmiddelen. Marx verliet Brussel op 27 november in gezelschap van G. Weerth en

V. Tedesco, advocaat te Luik.287In Oostende ontmoetten ze Friedrich Engels die uit

Parijs kwam. De dag nadien vertrokken ze ’s morgens met de mailboot naar Dover en

kwamen ’s avonds aan te Londen.

De avond voor hij vertrok naar Londen schreef Engels nog een lange brief voor

Marx betreffende zijn onderhandelingen met L. Blanc. Deze laatste hechtte ten gronde

geen enkel belang aan de communistische theorieën. Hij stelde deze op gelijke voet

met het toenmalige oneindig aantal revolutionaire theorieën. Hij vond het logisch dat

Marx zijn opvattingen over de arbeidersverenigingen en de arbeidsorganisatie deelde.

Engels wees er op dat niets onverlet diende gelaten om de “kleine man” op zijn

plaats te zetten.

“Laat hem voelen hoe ver zij boven hem staan. Wees vriendelijk naar de vorm;

maar behoud ten gronde op krachtige wijze, onze superioriteit… Ongelukkig bevindt

onze enige kracht zich nu op theoretisch vlak; maar dit is uiterst belangrijk voor de

verdedigers van de morele wetenschap en van de wet van de voldoende productie.”

Gesterkt door hun geloof in de superioriteit van hun theoretisch-doctrinale

opvatting vertegenwoordigen Marx, Weerth, Engels en Tedesco het Duitse, Franse en

Belgische proletariaat op het 2e congres van de avant-première van de Internationale.

De groep van Londense communisten geleid door Schapper was niet werkloos

sedert de maand juni. Gevolg gevend aan de genomen beslissingen verscheen in

september 1847 een specimen nummer van de Communistische Revue. Voor de 1e

maal in de geschiedenis en voor het verschijnen van het Communistisch Manifest kon

men lezen “Proletariërs aller landen verenigt U!” Het was in principe de breuk met de

formules van de Franse Revolutie en het utopisch socialisme “Alle mensen zijn

broeders”.

287Deutsche Brüsseler Zeitung, 9 december 1847.

157

Na de moeilijkheden te hebben uiteengezet waarmee de start van een

arbeidersblad te kampen had, deden de journalisten van de Communistische Revue

beroep op de solidariteit van de arbeiders.

“Arbeiders het is nu aan u om te handelen. Zendt ons bijdragen, neemt een

abonnement wanneer het mogelijk is. Verspreidt het op alle plaatsen waar het enigszins

mogelijk is. Het betreft de strijd voor een heilige en juiste zaak, voor het recht tegen het

onrecht, voor de onderdrukten tegen de verdrukkers. Wij strijden voor de waarheid

tegen het bijgeloof en de leugen. Voor dat wat wij doen vragen wij geen beloning, noch

betaling. Wij doen slechts onze plicht. Proletariërs indien u vrij wenst te zijn ontwaak

dan uit uw slaap en verenig u werkelijk. De mensheid vraagt aan alle mensen hun plicht

te vervullen.”

In de specimen uitgave vinden we reeds een doorgedreven studie van de

marxistische opvattingen:

“Zijn proletariërs in de huidige maatschappij al degenen die niet van hun kapitaal

kunnen leven; de arbeiders zowel als de wetenschapper, de kunstenaar en de

kleinburger. Alhoewel de kleine burgerij nog enige rijkdom bezit is het duidelijk dat

tegenover de onverbiddelijke concurrentie door het grootkapitaal zij met

reuzenschreden naar eenzelfde toestand leidt als de andere proletariërs. Zij kunnen nu

reeds beschouwd worden als behorende tot de onzen, want zij heeft hetzelfde belang te

vermijden in een toestand te belanden waar ze niets meer bezit. Toestand van de welke

wij allen verlost willen worden. Laat ons ons verenigen tot heil van beide partijen. … Dat

filosofen en wetenschapsmensen systemen uitwerken voor de toekomstige

maatschappij vinden wij goed en nuttig. Indien wij proletariërs ernstig willen praten over

wijzigingen aan de werkplaatsen en de bestuursvorm in de toekomstige gemeenschap

van goederen, bekvechten over de snit van de kledij en de beste methode om de Wc’s

te reinigen288 maken wij ons belachelijk en verdienen terecht de naam van dromers,

welke ons zo dikwijls werd gegeven. De taak van onze generatie is de bouwstenen te

ontdekken en bij de werkplaats te brengen die noodzakelijk zijn voor de oprichting van

de nieuwe maatschappij. Het is de taak van de toekomstige generaties het gebouw af te

werken. Laat ons hopen dat er aan architecten geen gebrek zal zijn. Wij zijn geen

communisten die alles willen verwezenlijken uit liefde enz. zelfde tekst als in de

catechismus van Engels!

Na levendige kritiek op een anti marxistisch artikel van C. Heinzen, concludeert

de Communistische Revue:

“Wij weten dat de burger Heinzen vervolgd wordt, belasterd, uitgemaakt

voor alles en nog wat door onze tegenstanders. Hij is erg opgewonden. Wij

wensen hem op onze beurt niet aan te vallen. Integendeel wij weigeren de

288Veel besproken door de fourieristen. Thema behandelde dr Fourier in zijn postume geschriften.

158

uitgestoken hand niet naar de eendracht. Eendracht maakt macht. Deze alleen

kan ons naar het doel leiden. Laat ons daarom, proletariërs aller landen ons

verenigen. Waar het mogelijk is in het openbaar waar de wet het toelaat. Onze

daden schuwen het licht niet; zoals het arbitraire van de tirannen die met

zogeheten wetten de mensen verbieden te vergaderen om de kwesties van

vandaag te bespreken en hun rechten te eisen. Wie deze volgt en eerbiedigt

handelt met lafheid en oneer. Degene die ze minacht en overtreedt handelt als

mens en mens van eer.

In hetzelfde nummer van de revue vinden we een gedetailleerde kritiek op het

beroemde project van Cabet over emigratie naar de nieuwe wereld en een lang artikel

gewijd aan de noodzaak voor de Duitse arbeiders gelijktijdig te strijden tegen het

absolutisme en de kapitalistische bourgeoisie. Dit artikel wordt over het algemeen aan

Friedrich Engels toegeschreven. Het is zeer interessant voor de ontwikkelde stelling in

verband met het verwerven van de politieke macht door de bourgeoisie of in andere

woorden het ontstaan van een democratischer systeem is een van de essentiële

voorwaarden voor de ontwikkeling van de sociale actie. Volgt een typerende passage:

“Wij proletariërs zijn in Duitsland in een toestand belandt om de sociale

wanorde in ons voordeel te veranderen of in andere woorden in de mogelijkheid de

bourgeoisie onmiddellijk omver te werpen en de principes van het communisme te

verwezenlijken! Hebben we naast de bourgeoisie een andere vijand tegenover ons die

we moeten neerslaan en vernietigen? De andere vijand is het absolute koningdom of

monarchie die als bepaling heeft er te zijn door de gratie gods en die ons uitbuit in naam

van de hemel en ons in de klauwen laat van de middeleeuwse grootgrondeigenaars en

ons in de Germaanschristelijke staat perst en iedere keer dat wij gekwetst door onze

slavenketenen deze willen afschudden stuurt ze politie, rijkswacht, priesters en

kanonnen ter hulp van het kapitaal.”

De publicatie eindigt met een politiek en sociaal overzicht, via de scherpe pen

van W. Wolff. Men spreekt er over het geroddel aan de hoven op vranke toon: de

minnaars van koningin Isabella van Spanje, de doodstrijd van het regime van Louis-

Philippe, de liefde tussen Lola Montez en de koning van Beieren; de troonsafstand van

Leopold I en van koning Willem in Nederland, de conflicten tussen de paus en

Metternich, enz. De revue eindigt met een bijzondere toevoeging die in de 21e eeuw

opnieuw moet gelezen worden:

“De inwoners van Noord-Amerika blijven in strijd met de Mexicanen. Het is te

hopen dat de eersten het grootste deel van Mexico bekomen en het beter uitbaten dan

de Mexicanen. De vereniging voor de bevrijding van het land, het jonge Amerika, wint

elke dag nieuwe aanhangers.”

In dergelijk politiek en doctrinair klimaat werd het congres geopend. Er is weinig

geweten over het verloop van de debatten. Het is niet moeilijk een voorstelling te

hebben van de heftigheid van de besprekingen in verband met de definitieve tekst van

159

de geloofsbelijdenis. We kunnen ons tevens voorstellen de intentie van Marx

betreffende de maximale precisering van de theoretische en praktische positie van de

communisten. Hij had kritiek op de sentimentele zijde in de Communistische Revue en

drong aan om zo duidelijk mogelijk te zijn zoals door Engels enkele dagen voordien

voorgesteld.

Wij kunnen geloven, Marx kennende en zijn brutaal optreden om de puntjes op

de “i” te zetten dat hij voortdurend en goed tussenkwam in verband met details over de

vorm en de inhoud zodat hem werd gezegd: “Stel het Manifest zelf op.” Inderdaad op

10 december verliet Marx het Congres met als opdracht aan het Centraal Comité van

de Communistenbond een ontwerp van het Communistische Manifest voor te leggen.

Gedurende de twaalf dagen durende debatten, werden ook de definitieve statuten

van de bond besproken en goedgekeurd.

Artikel 1 luidde als volgt:

Het doel in de bond is de omverwerping van de bourgeoisie, de overheersing

door het proletariaat, de afschaffing van de oude burgerlijke maatschappij

gebaseerd op de klassentegenstelling en de stichting van een nieuwe maatschappij

zonder klassen en privaat eigendom.

Artikel 2 verkondigde volgende opvattingen:

Om lid te zijn dient men aan volgende voorwaarden te voldoen:

a. Levenswijze en activiteit in overeenstemming met dit doel.

b. Revolutionaire kracht en volharding in verband met propaganda.

c. Communistische geloofsbelijdenis afleggen.

d. Zich onthouden deel uit te maken van om het even welk communistisch

genootschap op politiek of nationaal vlak en het leidend comité mededeling doen

betreffende de inschrijving bij om het even welk genootschap.

e. Zich onderwerpen aan de beslissingen van de bond.

f. Zwijgplicht over het bestaan van alle zaken van de bond.

g. Op unanieme wijze aanvaardt worden in een commune. Wie aan deze

voorwaarden niet beantwoordt wordt uitgestoten.

Artikel 3:

Alle leden zijn gelijken en broeders en zijn in deze hoedanigheid verplicht tot hulp in alle

omstandigheden.

Artikel 4:

De leden hebben federale namen.

Artikel 5:

De bond bestaat uit communes, kringen, leidinggevende kringen, centraal comité en

congres.

160

Het overige gedeelte van de statuten heeft weinig belang. Wij geven nochtans de

laatste schikkingen weer:

Artikel 37: Wie de bepalingen aan de leden opgelegd overtreedt wordt geschorst of uit

de bond gesloten. Uitsluiting belet re-integratie.

Artikel 38: Alleen het congres doet uitspraak over de uitsluitingen.

Artikel 39: Kring en commune kunnen leden onder voorbehoud uitsluiten en onmiddellijk

hogere autoriteit verwittigen. In deze aangelegenheid beslist het congres in laatste

instantie.

Artikel 40: Re-integratie van geschorste leden wordt uitgesproken door het centraal

comité op voorstel van de kring.

Artikel 41: Misdaden tegen de bond worden beoordeeld door het arrondissementeel

comité, welk de beslissingen in verband met de uitspraken uitvoert.

Artikel 42: De geschorste en de uitgesloten individuen en verdachte elementen in het

algemeen dienen nauwlettend in de gaten gehouden in naam van de bond zodanig dat

ze niet kunnen schaden.

Uit de statuten blijkt de geheime en clandestiene aard van de communistische

actie. Deze komt nog duidelijk naar voor door de geheimzinnigheid waarmee Marx,

Engels en hun vrienden hun communistische activiteiten omringen. Nooit wordt een

verwijzing gevonden naar de afdelingen van Brussel en Parijs; noch in

persmededelingen of verslagen. Marx trad in het publiek op als vertegenwoordiger van

de vereniging van Duitse arbeiders in Brussel (broederlijke kring, vaag democratisch).

Marx was een meester in politieke misleiding. Indien een bepaald feit uit maart 1848

waarop we later terugkomen, zich niet had voorgedaan zouden het groot publiek noch

de autoriteiten ooit geweten hebben dat hij de leider was van een actieve revolutionaire

strekking.

De onbevangenheid van bepaalde leiders van niet- communistische

verenigingen waar Marx lid van was lijkt ons heden begrijpelijk. Tot in 1848 kwam bij L.

Jottrand nooit de gedachte op dat zijn ondervoorzitter en vriend een gevaarlijk

samenzweerder was.

Wij vinden het bewijs daarvan in het verslag in het Débat Social over het verblijf

van zijn afgevaardigde in Londen. De lezer zal zich herinneren dat Marx opdracht

kreeg van de Association Démocratique om als haar vertegenwoordiger op te treden

om nauwere betrekkingen aan te knopen met de chartisten en op te treden als haar

vertegenwoordiger bij de herdenking te Londen van de Poolse revolutie.

Zo begon het Débat Social289zijn verhaal:

28912 december 1847, pp. 282-283.

161

L’Association Démocratique uit Brussel duidde als vertegenwoordiger te Londen

één van haar twee ondervoorzitters aan. Het betrof de heer Marx, Duits auteur, die in

contact moest treden met het genootschap van de Fraternal Democrats gesticht in

Londen voor de Engels chartisten verenigd met de democraten uit alle landen gevestigd

in deze enorme grootstad. De Heer Marx had de gelegenheid zijn opdracht mede te

delen aan het Engelse genootschap ter gelegenheid van de herdenking van de Poolse

opstand op 29 november. Hij was dan aanwezig samen met de heer Tedesco,

eveneens lid van de Association Démocratique uit Brussel.290

Zo vernemen we dat tijdens de herdenking de Heer C. Schapper de

afgevaardigde in de nieuwe Belgische democratische vereniging voorstelt als “Dr. Karl

Marx” die veel applaus kreeg. Daarna werd lezing gegeven betreffende de algehele

volmacht van de afgevaardigde “ten einde betrekkingen op het gebied van

briefwisseling en sympathie tussen beide genootschappen tot stand te brengen.”

Steeds volgens het Débat Social nam Marx het woord en hij verklaarde dat hij

afgevaardigd werd naar de Engelse democraten om hen te bewegen een groot

congres te houden van alle democraten over de hele wereld. Dergelijke congressen

bestaan reeds voor de middenstand voor hun eigen belang. Ook de voorstanders van

de vrijhandel hebben er georganiseerd zonder rechten te eisen voor alle mensen.

De Belgische democraten oordeelden dat de Engelse chartisten de eersten moesten

zijn om een democratisch congres bijeen te roepen. Wanneer ze voldoening bekomen

betreffende de zes punten van hun charter (algemeen stemrecht, geheime stemming,

eenparig parlement, afschaffing van de cijns voor de verkiesbaarheid, vergoeding voor

de leden van het parlement, verzekering aan de arbeider van een voldoende loon) zal

de weg naar de vrijheid openstaan voor de hele wereld. … Marx besloot als volgt:

Engelse chartisten tracht de politieke hervorming door u opgevat te bekomen en

u zal begroet worden als ridders van de hele mensheid.”

Na deze toespraak stelde Harney, hoofdredacteur van de Northern Star volgende

resolutie voor die met algemeenheid van stemmen wed aangenomen: “De vergadering

is verheugd te vernemen dat te Brussel een democratische vereniging is ontstaan en

antwoordende op het aanbood tot alliantie gedaan door deze vereniging ontvangt ze Dr

Marx met alle gevoelens voor broederlijke hoogachting. De vergadering applaudisseert

enthousiast voor het voorstel betreffende het tot stand komen van een congres van

democraten uit alle natiën. Zij verbindt zich afgevaardigden te zenden bij de eerste

uitnodiging het weze in Londen of in Brussel.”

Die opeenvolgende golven van applaus begroetten “de glorierijke Lelewel, de

dappere generaal Mellinet en de democraten uit Brussel.”

290Victor Tedesco was eveneens afgevaardigde op het Communistisch Congres.

162

Friedrich Engels hield een korte toespraak. Daarna nam V. Tedesco het woord

ten einde de vergadering te danken in naam van de Belgische democraten die hun

ogen gevestigd hebben op de Engelsen als hun gidsen en van dewelke zij verlangen

dat ze weldra een grote hervorming verwezenlijken van het charter van het volk.

“Ik zal naar mijn land terugkeren doordrongen van het gebeuren waaraan ik

deelnam. Ik zal de goede gevoelens welke de Engelse proletariërs ten toon spreiden

mededelen en hun krachtige beslistheid om hun werk verder te zetten tot het doel

bereikt is om aan de zaak van de vooruitgang een zodanig impuls te geven dat heel het

Europees continent er voordeel bij heeft voor de uiteindelijke vestiging van de

universele vrijheid.”

Dit was de Franstalige versie van de plechtigheid door de chartisten

georganiseerd te Londen. Ze was volledig vervalst. Men kan zich afvragen door wie en

met welk doel. Dit kan gemakkelijk bepaald worden. Via de Deutsche Brüsseler

Zeitung beschikken we over de integrale tekst van toespraken van Marx en

Engels.291Marx verklaarde als volgt:

“De verstandhouding en de broederlijkheid tussen de naties is een uitdrukking

welke heden door alle partijen wordt gebruikt onder meer door de burgerlijke

voorstanders van de vrijhandel. Er bestaat inderdaad een zekere broederlijkheid tussen

de burgerlijke klassen van alle naties. Het is de broederlijkheid van de tirannen tegen de

onderdrukten of van de uitbuiters tegen de uitgebuitenen.

Zoals de bourgeoisie van een land verenigd en solidair is tegen het proletariaat

van het zelfde land ondanks de concurrentie en de strijd tussen leden van de

bourgeoisie onderling, zijn de bourgeois van alle landen verenigd en solidair tegen de

proletariërs van alle landen ondanks de afwisselende strijd en de concurrentie op de

wereldmarkt.

Op dat de volkeren reëel in verstandhouding zouden kunnen leven dienen zij

solidaire belangen te hebben. Opdat hun belangen solidair zouden worden dienen de

huidige eigendomsvoorwaarden afgeschaft te worden omdat ze de uitbuiting van de

volksmassa inhouden. Daarom is het in het onmiddellijk belang van de arbeidersklasse

het huidige eigendomssysteem af te schaffen. De arbeidersklasse is ten andere de

enige die de middelen heeft om dit te doen.

De overwinning van het proletariaat tegen de bourgeoisie betekent tevens het

einde van de nationale en van de economische conflicten die vandaag de verschillende

volkeren tegen elkaar opzetten. Zo zal de overwinning van het proletariaat tegen de

bourgeoisie het signaal zijn voor de bevrijding van alle onderdrukte naties. Het oude

Polen is veroordeeld. Wij zouden in ieder geval de laatsten zijn om zijn herstel te

wensen.

Het oude Polen dient echter niet alleen te verdwijnen. Het oude Duitsland, het

oude Frankrijk, het oude Engeland en de volledige oude maatschappij moeten

291La Réforme de Paris, 5-12, gaf enkele uitreksels.

163

verdwijnen. Het verdwijnen van de oude maatschappij is geen verlies voor diegenen die

er niets gemeen mee hebben. Dit is in alle landen de grote meerderheid van de

mensen. Zij hebben allen te winnen bij het verdwijnen van de oude maatschappij. Deze

verdwijning houdt in de schepping van een nieuwe orde waarvan de basis niet meer

gevormd wordt door de klassentegenstellingen.

Van alle landen ter wereld is Engeland het land waar de tegenstelling tussen

proletariërs en bourgeoisie het meest ontwikkeld is. De overwinning va het Engelse

proletariaat tegen de Engelse bourgeoisie is bijgevolg beslissend voor de overwinning

van alle onderdrukten tegen de onderdrukkers.

Dit alles heeft tot gevolg dat Polen niet dient bevrijd te worden in Polen maar in

Engeland. En u, chartisten, jullie hebben geen vrome wensen te formuleren voor de

bevrijding van de volkeren. Sla uw binnenlandse vijanden neer en u kan de glorierijke

overtuiging hebben de oude maatschappij te hebben vernietigd!

Engels drukte zich als volgt uit:

“Sta mij toe, waarde vrienden, mij vandaag tot u te richten als Duitser. Wij, Duitse

democraten, hebben inderdaad een bijzonder belang bij de bevrijding van Polen. Het

zijn Duitse prinsen die belang hadden bij de verdeling van Polen. Het zijn op heden

Duitse soldaten die Posen en Galicië onderdrukken. Als Duitsers en als Duitse

democraten moeten wij voor alles ons bezig houden met het wegvegen van deze vlek

die onze natie bevuilt.

Een natie kan zich niet bevrijden en tezelfdertijd andere volkeren onderdrukken.

De bevrijding van Duitsland is onmogelijk zonder Polen te verlossen van het Duitse juk.

Daarom hebben Polen en Duitsland een gemeenschappelijk belang. Daarom dienen

Duitse en Poolse democraten samen te werken aan de bevrijding van beide naties.

Ik ben tevens de mening toegedaan dat de beslissende strijd die als gevolg zal

hebben de overwinning van de democratie en de bevrijding van alle Europese volkeren,

het werk zal zijn van de Engelse chartisten.

Ik heb gedurende vele jaren in Engeland gewoond, tijdens dewelke ik mij dikwijls

bij de chartistische beweging voegde. Indien de Engelse chartistische militanten als

eersten tot de strijd werden geroepen, dan is het precies het geval omdat in Engeland

de strijd tussen de bourgeoisie en het proletariaat het heftigst is. Waarom is dit zo?

Omdat de moderne industrie en de machines de onderdrukte klassen van het land

hebben verenigd in één enkele grote klasse met hetzelfde belang (de arbeidersklasse of

het proletariaat). Op dezelfde wijze hebben hier tegenover alle uitbuiterklassen zich

verenigd in één enkele klasse (de bourgeoisie).

Zo wordt de strijd vereenvoudigd en kan hij eindigen met een grote slag.

Is het niet zo? De aristocratie heeft in dit land geen macht meer na annexatie

door de bourgeoisie. Tegenover de bourgeoisie staat de grote massa van het volk

verenigd in te duchten slagorde. Haar overwinning op de almachtige kapitalisten komt

steeds dichter bij.

De vernietiging van de tegengestelde belangen die destijds de arbeiders

verdeelden in vijandige categorieën en de gelijkschakeling in het leven in de

arbeidersklasse is het werk van het machinisme. Zonder machinisme is er geen

164

chartisme. Zelfs indien het machinisme uw huidige toestand nog moet beïnvloeden is

het dit zelfde machinisme dat uw overwinning zal mogelijk maken.

Dit alles zal niet uitsluitend het gevolg zijn van de toestand in Engeland. In

België, in Amerika, in Frankrijk en in Duitsland heeft het machinisme eveneens de

toestand van alle arbeiders gelijkgemaakt. En het maakt deze elke dag nog meer gelijk.

In alle landen hebben de arbeiders nu het zelfde belang de klasse die hen onderdrukt

neer te slaan (of met andere woorden de bourgeoisie te vernietigen). De nivellering van

de levensvoorwaarden en de gelijkheid van de politieke belangen van de arbeiders van

alle landen, zijn het resultaat van het machinisme dat daardoor een grote historische

vooruitgang betekent.

Welke is bijgevolg onze plicht? Wegens het feit dat de toestand van de arbeiders

in alle landen dezelfde is, wegens het feit dat ze dezelfde belangen hebben en omdat ze

dezelfde vijanden hebben moeten de arbeiders schouder aan schouder strijden tegen

de broederlijkheid tussen de bourgeoisie van alle naties moeten ze de solidariteit van de

arbeiders van alle landen stellen.

Volgens La Réforme (het blad van Flocon en Leduc-Rollin) bracht de

vergadering op voorstel van Engels driemaal hulde aan de democratische Europese

dagbladen: La Réforme, de Deutsche Brüsseler Zeitung en de Northern Star terwijl

driemaal gehoond werd naar de antidemocratische pers (de Jounal des Débats, de

Times, de Augsburger Algemeine Zeitung en de Osterreichische Beobachter)

Tot slot werd de Marseillaise gezongen.

Marx verdeelde zijn tijd tussen het communistisch congres en zijn officiële taak.

Hij sprak dikwijls met Horney, Jones en de andere leiders van de chartisten in

verband met de organisatie in 1848 van het eerste democratische internationale

congres.

Het was tijd om te vertrekken. Nadat hij zijn terugreis had betaald stelde Marx

met ontzetting vast dat zijn geld op was. Uit wanhoop schreef hij zijn vriend Annenkof

in Parijs om een lening van honderd of tweehonderd frank. Het bedrag diende

rechtstreeks in Brussel toe te komen. Op 13 december vertrok hij naar Brussel.

Dezelfde dag kon hij in het Journal de Bruxelles volgend artikel lezen:

“Wij hebben onze lezers medegedeeld dat in Brussel het genootschap

L’Association Démocratique werd gesticht. Het zond één van zijn ondervoorzitters, de

heer Marx naar Londen ten einde contact op te nemen met de chartisten…

Ten einde het menselijk ras te verbeteren was geen beter contact mogelijk dan

met Engeland. In dit land werden reeds alle mogelijke levensvormen verbeterd

(paarden, honden, runderen en varkens). Het ware ongelukkig dat men er daar niet zou

in slagen dezelfde voordelen te bekomen voor het menselijk ras. Het is een schitterende

gelegenheid voor de regeneratoren van onze soort. Ze kunnen een verbeterde,

herziene en progressief vermeerderde uitgave verzorgen van de toespraken van

Anarcharsis Cloots die zichzelf de titel toekende van redenaar van de mensheid.

Wij wensen hen alleen toe niet hetzelfde lot te ondergaan als hun illustere

voorganger. Hij behoorde tot dezelfde natie als de Belgische patriot van Duitse afkomst

die afgevaardigde was te Londen. Hij had het ongeluk verdacht te worden door

165

Robespierre. De onomkoopbare verklaarde in de Club der Jacobijnen dat hij bevreesd

was voor alle vreemdelingen die beweerden betere patriotten te zijn dat de meest

energieke Fransen en dat het systeem van Cloots met zijn universele reputatie en zijn

monsterachtige ongeloofwaardigheid geen ander resultaat konden hebben dan de

Fransen onuitstaanbaar te maken voor alle naties en hun aantal vijanden te vergroten.

Enige tijd later besteeg de beroemde redenaar het patriottisch schavot.

De aanvallen in het Journal de Bruxelles en vanwege A. Bartels raakten de

Brusselse democraten. De Association Démocratique zag haar ledenaantal en invloed

toe nemen. Ze was verplicht een groter lokaal te zoeken.292 Er kwamen nieuwe leden

bij uit Gent, Charleroi en Doornik. In deze laatste stad hadden de patriotten een

vereniging gesticht met dezelfde doeleinden. Ze vroegen steun aan de Association

Démocratique. Vanuit Zwitserland kwam antwoord van Vorort op het schrijven van 29

november. De Zwitserse regering dankte de Association en meldde dat haar schrijven

was gedrukt en overgemaakt aan alle kantons in de federatie. In België dienden alle

conflicten met de autoriteiten vermeden. Generaal Mellinet protesteerde en stelde dat

de aanvallen van het Journaal de Bruxelles grof waren deze van het Journal de

Charleroi als een slecht daad. Marx van zijn kant publiceerde in de Deutsche Brüsseler

Zeitung het volgende in het Frans293:

“De Heer A. Bartels beweert dat het openbaar leven wat hem betreft afgelopen

is. Inderdaad hij is in het privéleven getreden om er niet meer uit te komen. Hij beperkt

zich tot protest en tot beweringen dat hij tot zichzelf behoort en dat de beweging zonder

hem tot stand kwam en ondanks hem en dat het hem toekomt de beweging goed te

keuren. We zijn het erover eens om te stellen dat dit een manier als een andere is om

aan het openbare leven deel te nemen. Door deze verklaringen, beweringen en

bezwaren verbergt de openbare pers zich achter de nederige verschijning van de

privépers. Zo uit zich het onbegrepen en miskend genie.

De heer Bartels weet zeer goed dat democraten behorende tot verschillende

naties een vereniging stichtten met als benaming Association Démocratique met als

enig doel ideeën uit te wisselen en overeen te komen in verband met de principes die

dienstig zijn voor het tot stand komen van de eenheid en de broederlijkheid tussen de

volkeren. Het hoeft niet gezegd dat in een vereniging met dergelijk doel de

vreemdelingen verplicht zijn voor hun mening uit te komen. Het is belachelijk hen als

leermeesters te bestempelen telkens ze het woord voeren ten einde hun plicht jegens

de vereniging te vervullen. Indien de heer Bartels de vreemdelingen beschuldigt van het

willen geven van lessen dan weigeren ze er van hem te krijgen.

De heer Bartels zal zich ongetwijfeld herinneren dat in het voorlopig comité, tot

hetwelk hij behoorde, hij zelfs voorstelde om van de vereniging van de Duitse arbeiders

de kern te maken van de nieuwe te stichten maatschappij. Ik heb dit voorstel in naam

292La Veille Cour de Bruxelles in de Zwarte Zustersstraat.

293Deutsche Brüsseler Zeitung, 19 december 1847.

166

van de Duitse arbeiders verworpen. Was dit per toeval geen valstrik van de heer Bartels

om in de mogelijkheid te zijn ons vals te beschuldigen? Het staat de heer Bartels vrij

onze doctrines te bestempelen als weerzinwekkend en barbaars. Hij uit geen kritiek. Hij

bewijst niets en is orthodox in de zin van bij voorbaat te veroordelen wat hij niet begrijpt.

De heer Bartels is meer theocraat dan democraat. Het is logisch dat hij hulp krijgt

vanwege het Journal de Bruxelles. Dit blad beschuldigt ons er van het menselijk ras te

willen verbeteren. Hij weze gerustgesteld. Gelukkig weten wij als Duitsers dat sedert

1640 de congregatie propagandafide als enige het monopoly heeft in de verbetering van

het menselijk ras. We zijn te nederig en te klein om ons te meten met de eerwaarde

paters in deze menselijke nijverheid. Dat zij de moeite doen het verslag van de

Deutsche Brüsseler Zeitung te vergelijken met dit van de Northern Star294om zich te

vergewissen van het feit dat de Northern Star mij deed zeggen: Chartisten… u zal

begroet worden als de redders van het menselijk ras. Het Journal de Bruxelles werd

geïnspireerd door een meer weldadige geest als het voorbeeld van Anacharsis Clootz in

herinnering wordt gebracht wanneer deze het schavot bestijgt wegens het feit te willen

doorgaan als meer vaderlandslievend dan de patriotten van 1793-94. In dit verband zijn

de eerwaarde paters vrij van verwijten. Ze waren nooit vaderlandslievender dan de

patriotten. Integendeel ze werden overal bestempeld als meer reactionair dan de

reactionairen of nog even meer regeringsgezind dan de nationale regering. Als we

denken aan de droevige experimenten in Zwitserland. We zijn bereid te erkennen dat de

strenge berispingen tot ons gericht ten einde niet in het andere uiterste van iets

gelijkaardigs te vervallen van een vrijgevigheid getuigen de eerste christenen waardig.

Wij danken hen.

De “grote pers” besteedde geen aandacht aan deze terechtwijzing. Ze zette haar

aanvallen tegen de “vreemde communisten” niet verder. Karl Marx en Bornstedt

begaven zich samen naar de redactie van het Journal de Bruxelles om uitleg te vragen

aan de hoofdredacteur. Ze werden met een kluitje in het riet gestuurd. In de Deutsche

Brüsseler Zeitung deelden ze mede dat ze alle middelen waarover ze beschikten om

deze gemene persoonlijke aanvallen te doen ophouden (in andere woorden aanvallen

meer gericht tegen personen dan tegen ideeën)295 gebruikten.

294Overgenomen door het Débat Social.

295Deutsche Brüsseler Zeitung, 26 december 1847.

167

HOOFDSTUK XVII

DE REDEVOERING OVER DE VRIJHANDEL

De eerste vergadering van de Association Démocratique na de terugkeer296van Marx

en Engels uit Londen hoorde het verslag van de reis naar Londen297.Ze kwam tot de

vaststelling dat de vereniging erop vooruitging. Vanuit Den Haag en Luik kwamen

sympathiebetuigingen. Het aantal individuele aansluitingen steeg vanuit heel België.

Marx gaf lezing van de sympathiebetuiging van Harney en van de overeenkomst

met de Fraternal Democrats, de vereniging van de Duitse arbeiders in Londen en het

comité van de chartisten in verband met de organisatie van een internationaal

democratisch congres. De tekst luidde als volgt:

“Uw afgevaardigde, onze vriend en gewaardeerde broeder Dr Marx, zal u het

enthousiasme meedelen waarmede hij werd begroet bij de lezing van uw

sympathiebetuiging. Alle ogen schitterden uit vreugde, uit alle monden klonk welkom en

alle handen werden naar hem uitgestoken.

De namen van de leden van uw comité werden met applaus begroet door onze

vergadering. De mensheid dient erkentelijk te zijn in verband met de diensten die haar

worden verstrekt en de opofferingen die werden getroost voor de zaak van de vrijheid.

Een vereniging in dewelke de heldhaftige generaal Mellinet lid is evenals de glorierijke

en onomkoopbare patriot Lelewel moet bijdragen tot het vertrouwen in de democraten

van alle naties. Wat ons betreft wij aanvaarden met de grootste vreugde de alliantie

welke u ons aanbiedt. …

Ter gelegenheid van onze laatste verjaardag op 22 september deden wij

aanbevelingen betreffende het tot stand komen van een democratisch congres van alle

naties. Het verheugt ons dat u hetzelfde voorstel deed. De samenzwering van de

koningen dient beantwoord door een tegen-samenzwering van de volkeren. Waar ook

dit congres doorgaat kan u rekenen op de aanwezigheid van de Engelse democratie.

Het zal de taak zijn van onze beide verenigingen de bijeenkomst te organiseren van de

vertegenwoordigers van onze broeders uit heel Europa.

Uw afgevaardigde, Dr Marx, zal u de schikkingen mededelen welke wij met hem

afspraken om de unie van onze verenigingen doeltreffend te maken.

De onderdrukte volkeren in de verschillende delen van Europa hebben

voorstellen om op verschillende wijze tot emancipatie te komen. Ze kunnen onderling

verschillen wat betreft de vormen van politiek systeem en niet akkoord zijn over de

noodzakelijke sociale hervormingen om de vrijheid te verwezenlijken. Wat deze punten

betreft is een eenheid van gevoel en actie onmogelijk en niet noodzakelijk. Er zijn twee

punten waarover de democraten van alle naties het eens zijn: de soevereiniteit van het

volk en de broederlijkheid tussen de naties. …

29620 december 1847.

29717 december 1847.

168

…We zijn er van overtuigd dat het echte volk, de proletariërs, de mensen die elke

dag hun zweet en bloed laten onder het juk opgelegd door de huidige maatschappelijke

systemen of in andere woorden dit volk waartoe men zich moet wenden om de

universele broederlijkheid te bereiken.

Het belang van de grondheren en de heren van het kapitaal bestaat er in de

naties verdeeld te houden. Maar het is het belang van de proletariërs, de onderdrukten

(allen door dezelfde soort meesters en degenen aan wie de vruchten van het werk

worden ontnomen door dezelfde soort uitbuiters) zich onderling te verenigen. Dat zullen

ze doen. Ze komen uit hutten, zolderkamers en kelders, verlaten de ploeg, de fabriek of

het aambeeld. Langs dezelfde weg ziet men reeds de apostelen in de vrijheid van de

voorbestemde redders van de mensheid komen.

Wij hopen werkelijk op het succes van uw vereniging en de voorspoed van haar

leden. Wij groeten u op broederlijke wijze en wij verbinden ons ertoe bij te dragen tot het

welslagen en de triomf van de beginselen welke onze verenigingen verspreiden:

democratie en broederlijkheid tussen de naties!298

In de aan Marx persoonlijk gerichte brief verduidelijkt Harney dat de Engelse

democraten de Franse democraten zullen uitnodigen voor het toekomstig

internationaal congres ten einde “elke verkeerde interpretatie te vermijden betreffende

de aanwezigheid van de Fransen op een bijeenkomst in België”. Friedrich Engels deelt

mee dat hij van de Engelse Fraternal Democrats “een bijzondere volmacht had

gekregen voor de eventuele uitnodiging van de Fransen”. Engels wenste deze

uitnodiging vooraf mede te delen aan de leden van het Comité de La Réforme te

Parijs299.Anderzijds deelde de directeur van de Deutsche Zeitung in Basel aan Brussel

zijn voornemen mede de Zwitserse democraten te verzamelen met oog op hun

deelname aan het congres te Brussel. Ten slotte kreeg Tedesco opdracht een

democratische afdeling te stichten te Luik. Aan Friedrich Engels werd opgedragen

contact te leggen met de democraten in Parijs. De dag daarop vertrok Engels naar

Parijs met opdrachten zowel van Londen als Brussel (Association Démocratique).

Onvermoeibaar in zijn apostolaatwerk besteedt Marx zijn beschikbare tijd met

betrekking tot de voorbereiding van het Communistisch Manifest aan het geven van

lezingen voor de leden van de vereniging van de Duitse arbeiders over salariaat en

kapitaal300.

Marx bevestigt opnieuw het beginsel dat het loon niet een gedeelte is van het

product is dat het heeft gemaakt; maar een bestanddeel van het product door hetwelk

de kapitalist een bepaalde hoeveelheid productieve kracht koopt. De prijs van de

298Handtekeningen van Harney, Jones, Keen, Clark voor Groot Brittannië; Michelot en Bernard voor

Frankrijk; Schapper en Moll voor Duitsland; Oborski voor Polen; Schabelitz voor Zwitserland en Holm voor Scandinavië.

299L. Jottrand: Charles Spilthoorn, op. cit., p. 57.

300Gepubliceerd in de Neue Rheinische Zeitung, zie Gesamtausgabe, VI.

169

arbeiders is bepaald zoals deze van elke andere koopwaar deel uitmakend van het

voortgebracht product in functie van de kostprijs. De kostprijs van de arbeid hangt af

van de noodzakelijke kosten voor het onderhoud en de reproductie van de arbeider.

Het is het bedrag van deze kosten dat het loon bepaalt. Onder invloed van de

concurrentie bevindt het loon met zoals de prijs van elke andere koopwaar nu eens

onder dan weer boven het levensminimum. Over het geheel genomen zijn de kosten

noodzakelijk in het voortbestaan van de werkkracht gelijk aan het minimumloon.

Wat het kapitalisme betreft erkent Marx krachtdadig de bevestiging van de

burgerlijke economisten dat het geaccumuleerde arbeid is:

“Wat is een negerslaaf, vroeg hij? Een mens behorende tot het zwarte ras. Dit

antwoord is gelijk aan dat van de economisten. Een neger is een neger. Het is enkel in

functie van bepaalde omstandigheden dat hij slaaf werd. Een machine om katoen te

spinnen is een machine die katoen spint. Het is slechts onder invloed van bepaalde

omstandigheden dat ze een kapitalistisch element werd. Buiten deze omstandigheden is

ze zo weinig kapitaal als het goud geld voorstelt of suiker de waarde van suiker.

Kapitaal is een sociale productieverhouding of een verhouding van de burgerlijke

maatschappij. Een hoeveelheid koopwaar (ruilproducten) wordt omgezet in kapitaal

door het feit dat ze omgezet wordt in onafhankelijke sociale macht, in een macht van

een gedeelte in de maatschappij tot behoud en groei door ruil met de beschikbare en

levende arbeidscapaciteit.

Het bestaan van een klasse die uitsluitend eigenaar is van haar arbeidscapaciteit

is een noodzakelijke voorwaarde voor de ontwikkeling van het kapitalisme. Het is de

overheersing van de in het verleden geaccumuleerde materiële arbeid over de

onmiddellijk beschikbaar en levende arbeid die de geaccumuleerde arbeid omzet in

kapitaal. Het kapitaal bestaat niet door het feit dat de geaccumuleerde arbeid de

levende arbeid omzet in een nieuw productiemiddel. Neen, het bestaat erin dat levende

arbeid ter beschikking wordt gesteld van de geaccumuleerde arbeid om zijn ruilwaarde

te bewaren en te vermeerderen.

Kapitaal en arbeid zijn onderling afhankelijk en ontstaan op wederkerige wijze.

Wanneer de burgerlijke economen hier uit afleiden dat de belangen van de bourgeois

en de arbeiders dezelfde zijn; is het niet minder waar dat de arbeiders bezwijken

wanneer ze niet in dienst zijn van het kapitaal en dat het kapitaal ten onder gaat

wanneer het de arbeiders niet kan uitbuiten. Hoe meer het productief kapitaal toeneemt

hoe meer de industrie bloeit en hoe rijker de bourgeoisie wordt en hoe meer de

kapitalist arbeiders nodig heeft en hoe meer loon de arbeider kan eisen. De

onontbeerlijke voorwaarden voor een redelijk bestaan van de arbeiders is bijgevolg een

zo snel mogelijke ontwikkeling van de kapitalistische productiewijze.

Dit heeft tot gevolg dat een gevoelige verhoging van het loon een snellere

ontwikkeling van het productief kapitaal tot gevolg heeft. Wanneer het kapitaal

aangroeit en het loon stijgt, neemt de kapitalistische winst nog vlugger toe. De

170

materiële levensomstandigheden van de arbeider verbeteren ten koste van zijn sociale

situatie. De sociale afgrond tussen hem en de kapitalist is groter geworden. Betere

levensomstandigheden en het salaris houden een snellere ontwikkeling van het

kapitalisme in. Dit heeft tot gevolg dat de arbeidersklasse de dominerende

maatschappij van de vijand doet groeien en toenemen. Ze bekomt de toelating, tegen

de beste loon voorwaarden, bij te dragen aan de ontwikkeling van het kapitalisme en

aan het smeden van de gouden ketens met dewelke de burgerij haar voortsleept.

Maar kapitalistische groei en stijging van de lonen zijn niet zo onlosmakelijk

verbonden als de burgerlijke economen beweren. Het is verre van juist, zegt Marx, te

beweren hoe overvloediger het kapitaal, hoe beter de arbeider gevoed wordt.

Inderdaad houdt verhoging van het kapitaal accumulatie en concentratie van het

kapitaal in. Deze concentratie leidt tot grotere arbeidersverdeling en groter gebruik van

machines. Grotere arbeidersverdeling vernietigt de persoonlijke handigheid van de

arbeider. Ze leidt tot grotere concurrentie tussen arbeiders en laat om het even wie toe

een werk te verrichten dat vroeger een bijzondere bekwaamheid vergde.

De concurrentie tussen de arbeiders wordt nog groter wanneer de

arbeidsverdeling één man toelaat het werk van drie te verrichten. Machines hebben in

nog ruimere proporties dezelfde hoedanigheden. De ontwikkeling van het productief

kapitaal verplicht de kapitalisten steeds betere productiemiddelen aan te wenden. Dit

leidt tot de ondergang van de kleine industriëlen. Ze worden geproletariseerd.

Rekening houdend met het gegeven dat de interest recht evenredig daalt met de

accumulatie van de kapitalen heeft dit tot gevolg dat de kleine renteniers niet langer

van hun inkomsten kunnen leven en verplicht worden werk te zoeken in de industrie

waar ze het aantal proletariërs vergroten.

Hoe meer het kapitaal aangroeit hoe meer het verplicht is te produceren voor

een markt van dewelke het de behoeften niet kent. Hoe meer de productie vooraf gaat

aan de behoeften hoe meer het aanbod tracht de vraag te domineren en hoe meer de

crisissen toenemen in aantal en intensiteit. Deze crisissen zijn echte industriële

aardschokken tijdens de welke de zakenwereld overeind blijft door aan de goden in de

hel een gedeelte van zijn vermogen, een gedeelte van zijn producten en zelfs een deel

van de productiekrachten op te offeren.

Het kapitalisme leeft niet alleen van de arbeiders. De crisis stort ook de lijken

van de slaven in de afgrond. Ze bewerkt slachtingen tussen de arbeiders. Wanneer het

kapitalisme zich vlug ontwikkelt neemt de concurrentie tussen de arbeiders nog vlugger

toe. Dit heeft tot gevolg dat hoe meer de werkgelegenheid daalt en de levensmiddelen

voor de arbeiders verminderen, een sneller groeiend kapitalisme de beste toestand is

voor het salariaat.

De diepe analyse van Marx voor eenvoudige arbeiders van problemen die hen

rechtstreeks aanbelangen is treffend. Wanneer hij in zijn kritiek meer meegaande en

demagogischer ware geweest, zou niemand er over gevallen zijn. In de plaats daarvan

171

was hij intellectueel eerlijk en moreel rechtlijnig. Deze houding zal door de

opportunisten en de willozen in alle tijden nooit begrepen worden301.

Marx nam zijn functie van ondervoorzitter ernstig. Hij woonde stipt de

vergaderingen bij van de Association Démocratique. Hij trad op als peter voor

Bakoenin, uitgewezen uit Frankrijk en voor Dr Karl d’Ester. Dezen werden met veertig

anderen als lid aanvaard. Het probleem van het internationaal congres maakte ophef

bij de Britse democraten. De Belgische hoofdstad was in hun ogen reeds het nieuwe

Europees centrum van de nieuwe ideeën dat op hen een grote weerslag zou hebben.

Ze deden alles om het congres te kunnen organiseren en om te beletten dat de

Engelsen het zouden opeisen. Ze bestreden de Zwitsers en sommige Fransen (o.a.

Ledru-Rollin) om een gelijkaardig congres bijeen te roepen in Genève of Basel. De

Deutsche Brüsseler Zeitung schreef dat aan de beslissing van Engelsen, Belgen,

Duitsers en Nederlanders om bijeen te komen in september 1848 in Brussel niet te

tornen was302.

Op nieuwjaarsdag organiseerde de vereniging van de Duitse arbeiders in “Au

Cygne” op de Grote Markt een grote plechtigheid waarop de vrienden uit andere

landen werden uitgenodigd. Het was een democratisch en broederlijk feest. De zaal

was versierd door de leden, het was een beeld dat een allegorie voorstelde naar een

gedicht van S. Born. Alles was opgebouwd door de schrijnwerkers. De werkloze leden

waren de genodigden van de gemeenschap…

Lelewel, A. Picard en Imbert woonden de avond bij als eregasten…

Na voorzitter Wallau nam Karl Marx als eerste het woord. Hij bracht een toast uit

op de Association Démocratique en huldigde in trillende bewoordingen de bevrijdende

zending van België in de strijd tegen het absolutisme en de deugdelijke weldaden van

een liberale grondwet die vrijheid van meningsuiting toelaat en de vrijheid van

vergaderen. Dit alles maakt België tot een van de meest humanistische landen van

gans Europa.

Verder spraken A. Picard, Lelewel, Bornstedt, W. Wolff, Imbert, Meskens

voorzitter van de Agneessens-genootschap, P. Gigot die de Northern Star en La

Réforme begroette, Born die een goede reis toewenst aan Junge de jonge vriend van

Engels en Marx die naar de Verenigde Staten vertrok hetwelk een groot verlies

betekende voor de Association en tenslotte Junge zelf die beloofde gedurende gans

zijn leven revolutionair te blijven en met een goot aantal emigranten terug te keren op

de dag “van de grote Europese omwenteling wanneer de vrijheidsklokken luiden”.

301F. Mehring: Karl Marx, Leipzig, 1919.

302Deutsche Brüsseler Zeitung, 30 december 1847.

172

Tussen de toespraken speelde een orkest en werden gedichten voorgedragen.

Mevrouw Marx liet de vergadering van haar dramatisch talent genieten. Zij stelde aldus

“een merkwaardig en zeer indrukwekkend voorbeeld voor een gedistingeerde dame als

opvoedster van het proletariaat”.303

Ter gelegenheid van het nieuwe jaar deed Engels in de Deutsche Brüsseler

Zeitung een passievolle oproep aan de Duitse arbeiders:

“Wat hebben we tijdens het jaar 1847 om onze toestand te verbeteren? Niets of

ongeveer niets. Slechts op enkele plaatsen (Berlijn, Stettin, Stuttgart en Ulm) was er

opstand voor brood. Hebt u toen niet vastgesteld de panische angst die zich plots

meester maakte van de paternalistische regeringen, de bourgeoisie, de kapitalisten en

onze uitbuiters?

Hebben ze niet onmiddellijk maatregelen genomen ter verbetering van de

toestand van de werkende klassen? Juist diegenen die in hun vaderlijke wijsheid nooit

om ons bekommerd waren?

Ze hebben op schijnheilige wijze medeleven betoond met uw lijden.

Ze hebben alle mogelijke inspanningen gedaan om u zand in de ogen te strooien

en u een valse uitleg te geven over de oorsprong van uw ongeluk.

Wij integendeel hebben u uitgelegd dat u enkel ongelukkig was wegens het feit

dat u niet verenigd was en dat u niets zal bereiken zonder algemeen plan en

organisatie.

…Als individuele arbeiders zijn we machteloos. In Duitsland zijn er 25 miljoen

tegenstanders van het kapitalisme en van de regering bij de gratie Gods. Het aantal is

niet belangrijk. Dit hebben wij tot op heden tot onze schade ondervonden. De unie en de

solidariteit tussen de onderdrukten alleen zal hen de noodzakelijke kracht bezorgen om

hun vijanden neer te slaan en een nieuwe maatschappij te stichten die het geluk van de

massa verzekert304.

Enkele weken later publiceert hij een uitgebreide studie over de gebeurtenissen

van 1847. “De meest bewogen die men sedert lange tijd had gekend.”

Na onderzoek van de politieke toestand in de verschillende Europese landen

concludeerde hij als volgt:

“Wanneer we een blik achteruit werpen zien we de enorme vooruitgang in de

burgerij. Zij verheft het hoofd en overstijgt hoogmoedig haar tegenstrevers. Ze verwacht

grote overwinningen en zal niet in haar verwachtingen teleurgesteld worden. Ze beweert

de hele wereld volgens haar opvattingen te organiseren en dat zal op de meeste

plaatsen van de aardbol lukken.

Zoals u weet zijn we geen vrienden van de burgerij. Deze maal wensen wij haar

nochtans de overwinning. We kunnen om niet inhouden ironisch te glimlachen wanneer

we zien met welke onverstoorbare ernst en met welke ziekelijke ijver ze haar taak overal

303Deutsche Brüsseler Zeitung, 6 januari 1848.

304Deutsche Brüsseler Zeitung, 2 januari 1848.

173

vervult. Deze heren beelden zich in dat ze voor zichzelf werken. Ze zijn in voldoende

mate pretentieus om te veronderstellen dat hun overwinning aan de wereld zo zijn

definitieve vorm zal geven. Eén ding is nochtans zeker: ze toont de weg voor ons

democraten en communisten. Ze zullen misschien enkele jaren genieten op

oncomfortabele wijze om nadien te worden neergeslagen. De burgers hebben overal

het proletariaat achter zich. In Italië en in Zwitserland neemt het proletariaat deel aan

hun inspanning en illusies. In Duitsland en Frankrijk bereidt het snel en onderhands de

val van de burgerij voor. In Engeland en Amerika komt het in opstand tegen de

dominerende burgerij.

We kunnen echter meer doen. We kunnen openlijk spreken tot de burgerij. We

kunnen open kaart spelen met haar. Ze mag van nu af weten dat ze in ons voordeel

handelt. Ze kan niet ophouden met het bestrijden van de absolute monarchie, de adel

en de priesters. Ze moet zegevieren of verdwijnen.

Ja, binnen afzienbare tijd moet ze ons ter hulp roepen.

Strijd dan moedig verder, beminnelijke kapitalisten. We hebben u nodig. Hier en

daar hebben we zelfs uw overheersing nodig. U moet voor ons het puin van de

middeleeuwen en de absolute monarchie ruimen. U moet het patriarchaal systeem

vernietigen. U moet centraliseren. U moet de min of meer bezittende klassen omvormen

tot echte proletariërs en rekruten voor ons leger. U moet door middel van uw fabrieken

en uw handelsrelaties het proletariaat de materiële middelen bezorgen die het nodig

heeft voor zijn bevrijding.

Uw beloning bestaat er in gedurende korte tijd te mogen heersen. U mag de wet

stellen, u mag u hullen in de glorie van uwe majesteit, u mag binnentreden in de

Koninklijke paleizen en omgaan met de dochters van de koningen; maar vergeet nooit

dat de valbijl voor de deur hangt.”305

Marx was uiterst gevoelig voor de botte weigering die hij opliep tijdens het

congres van de economen om zijn opvattingen over de vrijhandel uiteen te zetten. De

weigering van Blanc en Flocon de tekst van zijn tussenkomst in La Réforme te

publiceren ondanks de diplomatische interventie van Engels, verhoogde zijn drang om

zijn heterodoxe opvattingen openbaar te maken.

De gelegenheid deed zich voor wanneer de Association Démocratique de

economische problemen op de dagorde plaatste. Op negen januari 1848 hield hij voor

een erg geïnteresseerde vergadering zijn beroemde Discours sur la Question du Libre-

Echange.306 Deze toespraak is een monument. Het is ook een meesterwerk op gebied

van de dialectiek. Het is onbegrijpelijk dat het werk niet dagelijks wordt gebruikt voor de

opvoeding en de vorming van de militante arbeidersjeugd. Bepaalde aspecten ervan

kunnen verouderd zijn maar voor bepaalde delen blijft het profetisch. Historisch gezien

bevindt het zich juist op het tijdstip waarop Marx de vorming van zijn economische en

sociale doctrine beëindigt. Het volgt op Misère de la Philosophie (eindvoorstelling van

305Deutsche Brüsseler Zeitung, 23 januari 1848.

306Discours…, par Charles Marx, Bruxelles, 1848. Gedrukt op kosten van de Association Démocratique.

174

het marxistisch esoterisme) en gaat het Communistisch Manifest vooraf. (Eerste

veruiterlijking van het volkse en strijdende socialisme.) Dit hoeft ons niet te

verwonderen, terwijl Marx zijn Discours schreef stelde hij de tekst van het Manifest op.

Alle debatten betreffende de vrijhandel stonden in verband met de handel in

granen en in grondstoffen, stelt Marx bij de aanvang van zijn rede. De voorstanders

van de vrijhandel hielden niet op met te beweren dat het ongeoorloofd was

beschermende rechten op buitenlands graan te heffen gezien “het speculatie was in

verband met de hongersnood van de volkeren”. Het ordewoord was “goedkoop brood

en hoge lonen” (cheap food, high wages). Nochtans is de werkende klasse ondankbaar

en laakt haar weldoeners zoals Dr Bowring307als schijnheiligen.

Op welke wijze deze tegenstelling verklaren?

De voorstanders van de ruilhandel zeggen aan de arbeiders de heffing op de

granen is een belasting op het loon die u betaalt aan de landeigenaars.

De arbeiders antwoorden aan de fabrikanten: Hoe verklaart ge dat de lonen

sedert dertig jaar sneller dalen dan de prijsstijging van granen? Inderdaad is het loon

van de handwever gedaald van 28 shilling per week in 1818 tot 5 shilling in 1843 en dit

van de wever met getouw van 20 shilling in 1823 tot 8 shilling in 1843308. De taks op de

granen bedroeg nooit meer dan 3 pence per week.

Anderzijds wanneer het brood goedkoop was en de handel bloeide,

beschuldigde u ons als auteur van ons eigen ongeluk gezien we te veel kinderen

hadden…

De fabrikanten antwoorden op hun beurt: “De heren arbeiders hebben gelijk. Het

is niet uitsluitend de prijs van het graan; maar ook de concurrentie tussen het aantal

arbeiders handen die het loon bepaalt.” Indien Engeland zich uitsluitend zou

bezighouden met nijverheid zou het de rest van Europa domineren. Europa zou

Engeland voeden.

De kleinhandelaar stelde daartegenover dat zelfs indien de Engelse landbouw

ten onder ging zouden de vreemdelingen niet verplicht worden zich voor hun

bevoorrading tot de Engelse fabrieken te wenden noch hun eigen fabrieken op te

offeren.

Daarop antwoordt de nijveraar “met de rug naar de arbeiders sprekend aan de

kruidenier”, wanneer het graan goedkoper wordt, verlagen we de lonen in de landen

307Cfr. het conflict tussen Weerth en Dr Bowring.

308Cfr. Friedrich Engels: Toestand van de arbeidersklasse in Engeland, deel II.

175

van de welke we ons graan betrekken. In die zin wordt brood en mankracht goedkoper

en wordt het vaste land verplicht zich bij ons te bevoorraden.

De landbouwer en de landarbeider komen tussen in het gesprek. Wat is ons lot

in dit alles?

Marx legt uit dat de anti-corn-law-league zeer handig drie studies ruim heeft

verspreid op het platteland.

De eerste studie tracht te bewijzen dat alleen de landeigenaar verlies lijdt door

de vrije import van graan.

De tweede beweert dat de prijs van het graan zal stijgen en dat dit alleen winst

betekent voor de landbouwer en de landarbeider.

De derde geeft toe dat het de ondergang betekent van een gedeelte van de

landbouwers. De kleine landbouwers kunnen terecht in de nijverheid. De grote

landbouwers kunnen goedkoop in waarde gedaalde gronden bijkopen of deze voor

lange tijd huren. De invoering van landbouwmachines zal leiden tot besparingen op

mankracht. Deze worden versterkt door de algemene daling van de lonen. Marx

schrijft:

“Dr Bowring geeft aan zijn argumentatie een religieuze status wegens het feit dat

hij op een meeting uitriep: Jezus Christus is de vrijhandel en de vrijhandel is Jezus

Christus.

Het is niet moeilijk te begrijpen dat deze schijnheiligheid niet van aard was om

de arbeiders goedkoop brood te laten eten.”

Wat er ook van weze hoe zouden de arbeiders de plotselinge menslievendheid

van de fabrikanten kunnen begrijpen terwijl ze onlangs nog de tien uren wet hebben

bestreden die de arbeidsdag met twee uur verminderde.

De spreker zet vervolgens het menslievend aspect van de Engelse industriëlen

uiteen. Deze berust op een systeem van boeten waarvan de toepassing geregeld

wordt volgens een “echt wetboek” bij het minste vergrijp. “De boeten overtreffen altijd

de geleden schade”. Het gaat zo ver dat de “klok van de fabriek voorloopt” en de

meestergast wordt ontslagen “wegens onbekwaamheid in het vermenigvuldigen van de

boeten”.

“Zoals u ziet, mijne heren, is het huishoudelijke reglement bedoeld om boeten op te

leveren die geld opbrengen. Zo gebruikt de fabrikant alle middelen om het loon te verminderen

en ongevallen uit te buiten waaraan de arbeiders geen schuld hebben.

Deze fabrikanten zijn dezelfde als de filantropen die de arbeiders deden geloven dat ze

in staat waren grote uitgaven te doen alleen om hun lot te verbeteren. Daarom prediken ze de

vrijhandel als godsdienst en vermenigvuldigen ze de openbare meetings.

176

Het is tijdens een van deze meetings dat een arbeider uitriep: “Indien de landeigenaars

onze beenderen zouden verkopen zou u fabrikanten, de eersten zijn om ze aan te kopen ten

einde ze in een stroommolen te werpen voor de productie van meel.”

De Engelse arbeiders begrepen zeer goed de betekenis van de strijd tussen

landeigenaars en industriële kapitalisten. Ze weten zeer goed dat de broodprijs moet dalen om

het loon te verminderen en dat de winst stijgt als de grondrente daalt. …

….Het is voor de arbeiders niet onverschillig niet meer dan vier frank te bekomen als het

graan minder kost wanneer hij voordien vijf frank kreeg. Is zijn loon niet steeds gedaald ten

opzichte van de winst? Is het niet duidelijk dat zijn sociaal statuut steeds gedaald is ten

opzichte van dit van de kapitalist? Bovendien lijdt hij feitelijk verlies.

Zolang de broodprijs hoger was, was dit voor het loon ook het geval en was het mogelijk

een kleine besparing te realiseren via minder verbruik van brood om van andere zaken te

kunnen genieten. Maar zodra het brood en bijgevolg het loon goedkoper zijn kan hij praktisch

niet meer besparen op brood ten einde andere zaken aan te kopen.”

Het is duidelijk dat indien de arbeiders zich keerden tegen de landeigenaars dit

het geval was “om de laatste overblijfselen van de feodaliteit te vernietigen en om

slechts één vijand over te houden”. Uit wraak tegen de fabrikanten vormden de

landeigenaars een alliantie met de arbeiders om de tienuren wel er door te krijgen

tegen dewelke ze zich gedurende dertig jaar hadden verzet.

Op het congres van de economen in 1847 las Dr Bowring een indrukwekkende

lijst van ingevoerde producten voor die door de arbeiders konden verbruikt worden. Hij

vergat nochtans te vermelden dat “de arbeiders op straat stonden tengevolge van de

beginnende crisis”.

Het is een principe in de staathuishoudkunde dat geen algemene wetten worden

afgeleid uit statistieken welke betrekking hebben op één jaar.

“De gemiddelde termijn is steeds zes tot zeven jaar als periode waarin de moderne

industrieel de verschillende jaren van de cyclus doorloopt “voorspoed, overproductie, stagnatie

en crisis” als einde van de cyclus.”

In principe is vrijhandel voordelig voor de arbeiders. Er is echter een klein nadeel

voor de arbeider die alvorens zijn frank te ruilen voor andere koopwaar, zijn arbeid

heeft geruild tegen kapitaal”.

“Indien hij in het kader van deze ruil steeds dezelfde frank kreeg voor dezelfde

arbeid en indien de prijs van alle andere koopwaar zou dalen, hij in deze markt steeds

de winnaar zou zijn. De moeilijkheid bestaat er niet in te bewijzen dat indien de prijs van

elke koopwaar daalt; ik meer goederen bekom voor hetzelfde geld.

De economen gaan steeds uit van de prijs van de arbeid op het moment dat hij

geruild wordt tegen andere koopwaren. Ze laten het moment waarop arbeid wordt

geruild tegen kapitaal volledig buiten beschouwing.

Indien minder kosten worden gemaakt om de machine in gang te zetten welke

goederen produceert dan kosten de zaken om de machines te onderhouden in andere

woorden de arbeid, ook minder. Indien alle goederen goedkoper zijn, zal de arbeid die

177

ook koopwaar is in prijs dalen. Zoals we later zullen aantonen zal de arbeidskoopwaar

proportioneel sneller in prijs dalen dan de andere koopwaren. De arbeider, rekening

houdend met de argumentatie van de economen zal tot de vaststelling komen dat de

frank in zijn zak gesmolten is en dat hij vijf cent overhoudt.

De economen zullen volgens Marx antwoorden dat de stijging van het verbruik

een grotere productie tot gevolg heeft welke de vraag naar arbeid doet stijgen en

tezelfdertijd de lonen. In andere woorden “door vrijhandel nemen de productiekrachten

toe”.

In feite geeft Marx toe indien het kapitaal constant blijft gaat de industrie in

belang afnemen en is de arbeider het eerste slachtoffer. “Hij zal ten onder gaan voor

de kapitalist.” Maar hij zal ook ten onder gaan wanneer het kapitaal uitbreidt. Inderdaad

“de aangroei van productief kapitaal veronderstelt accumulatie en concentratie

van kapitaal”. De concentratie van kapitalen heeft een 141 grotere arbeidersverdeling

tot gevolg en een grotere inzet van machines. Deze grotere arbeidsverdeling vernietigt

de specialiteit van de arbeider zodanig dat iedereen om het even welke taak kan

uitvoeren. Dit heeft als gevolg toenemende concurrentie tussen de arbeiders.”

Arbeidsverdeling laat de arbeider toe alleen het werk van drie mensen te doen.

De ontwikkeling van het machinisme vernietigt de kleine industriëlen en proletariseert

hen zoals de dalende interest de kleine renteniers proletariseert.

Anderzijds heeft de deregulering van de productie crisis tot gevolg waarvan de

intensiteit en de snelheid toeneemt. “Elke crisis versnelt de centralisatie van de

kapitalen en veroorzaakt de aangroei van het proletariaat.”

Marx duidt dan aan op welke wijze het fenomeen zich ontwikkelt dat hem zo

getroffen had bij de aanvang van zijn economische studies: de concurrentie tussen de

arbeiders. Ten gevolge daarvan “vermindert de beloning van de arbeid voor allen en

neemt de arbeidslast toe voor enkelen. Hij toont aan op welke wijze 448 arbeiders in

1841, 53353 spillen meer voortbrengen dan 1088 werkers in hetzelfde bedrijf in

Manchester in 1829.

De burgerlijke economen hebben het gemakkelijk voor het zeggen dat de

werklozen elders werk zullen vinden. Ze spreken zichzelf tegen zoals Dr Bowring die in

1833 verklaarde: “Het ontstaan van de nationale welvaart heeft individuele kwalen tot

gevolg. De industrie gaat er op vooruit ten koste van de achterblijvers.” Bowring vond

het bewijs voor zijn bewering in Oost-India waar de katoenindustrie in een periode van

dertig jaar totaal vernietigd werd. De arbeiders stierven aan uitputting door

ondervoeding of trokken naar de landbouw ten gevolge van de ontwikkeling van de

Engels mechanische weverijen. De medelijden opwekkende zinnen van Bowring, zegt

Marx getuigen van het schijnheilig karakter gemeen aan alle sermoenen van de

178

voorstanders van de vrijhandel. Hij beschouwt de arbeiders als productiemiddelen die

door minder dure productiemiddelen moeten vervangen worden maar “er is geen

manuele arbeid die niet van vandaag op morgen het lot van de wevers kan

ondergaan”. De meest bezeten voorstanders van de vrijhandel schrikken er niet voor

terug te verklaren dat de tendens in elke industriële verbetering erin bestaat de

arbeider uit te schakelen of zijn prijs te verminderen door hem te vervangen door

vrouwen en kinderen.

Deze edele theorieën, zegt Marx, komen op het volgende neer:

“Gij, duizenden arbeiders die bezwijken, wees niet getroost. Ge kunt rustig

sterven. Uw klasse zal niet ten ondergaan. Ze zal steeds voldoende in aantal zijn opdat

het kapitaal haar zware slagen kan toebrengen, zonder vrees ze tot nul te herleiden.

Ten andere hoe wilt ge dat het kapitaal nuttig gebruik wordt zonder zorg voor de te uit te

buiten materie ten einde ze opnieuw uit te buiten?

Alle economische wetten bevestigen ten andere dat de concurrentie de prijs van

elke koopwaar herleidt tot de minimum productiekosten. Zo is het minimum loon de

natuurlijke prijs van de arbeid. Wat is dit minimumloon? Het is datgene dat nodig is om

de onontbeerlijke voorwerpen voor het voortbestaan van de arbeider te kopen, om hem

in staat te stellen zich goedschiks, kwaadschiks te voeden en in de mate van het

mogelijke de soort verder te zetten.

Laat ons daarom niet geloven dat de arbeider slechts het minimum loon zal

bekomen; maar ook niet dat hij altijd het minimumloon zal hebben!”

Inderdaad, de ene keer heeft de arbeidersklasse meer dan het minimum, een

andere keer minder naargelang de staat van de industriële cyclus. Maar gemiddeld

heeft ze altijd het minimum wat haar toelaat te overleven en zelfs aan te groeien.

Naarmate de nijverheid toelaat bestaansmiddelen te produceren op goedkopere wijze

zal het minimumloon voortdurend dalen.

“Indien het loon aanvankelijk bestemd was om de arbeider te laten leven; eindigt

het met de arbeider een leven als machine te laten leiden. Zijn leven heeft enkel zin als

productiekracht voor de kapitalist als dusdanig.

De wetten van de arbeidskoopwaar en het minimumloon zullen bewaarheid

worden in de mate dat… de vrijhandel werkelijk bestaat.

Wat is vrijhandel? vraagt Marx. Het is de vrijheid van het kapitaal. De vrijhandel

zal de werking van het kapitaal volledig vrijmaken.

Zolang er de verhouding tussen loonarbeid en kapitaal bestaat, zal de ruil tussen

de koopwaren onderling zelfs in de beste voorwaarden niet beletten dat er een

uitbuiterklasse en een uitgebuite klasse blijven bestaan. De vrijhandel zal de

bestaande tegenstellingen tussen kapitalisten en arbeiders niet verzwakken maar

accentueren.

De arbeider zal vaststellen dat het vrijgemaakt kapitaal hem niet minder tot slaaf

maakt dan het kapitaal bewaakt door de douane.

179

Mijne heren, laat u niet vangen door het abstracte woord vrijheid. Vrijheid van

wie? Het is niet de eenvoudige vrijheid van een individu in aanwezigheid van een

ander. Het is de vrijheid van het kapitalisme om de arbeider te verpletteren.

De voorstanders van de vrijhandel beweren de universele broederlijkheid te

willen invoeren. “Universele vrijheid als naam willen geven aan de uitbuiting op

wereldvlak is een gedachte die alleen tot stand kan komen in de schoot van de

burgerij.” De voorstanders van de vrijhandel beweren dat hun systeem in elk land een

productie zal tot stand brengen in harmonie met de natuurlijke voordelen”. Zie, zegt

Marx, de problemen van koffie en suiker. Twee eeuwen geleden was er in India geen

koffie en geen suiker. Over een halve eeuw is er waarschijnlijk noch suiker, noch koffie

in deze regio van de wereld want er is nu reeds concurrentie van Oost-India tegen

West-India. Dit laatste is ondanks zijn natuurlijke rijkdom “reeds een even zware last

voor Engeland als de wevers te Dacca die sedert eeuwen voorbestemd waren om met

de hand te weven als handwevers.”

“Eén zaak mag bij dit alles niet uit het oog verloren worden. Alhoewel alles

monopoly is geworden zijn er enkele afdelingen van de industrie die de andere

domineren en die aan de volkeren welke ze het meest uitbaten het imperium op de

wereldmarkt verzekeren. Het is zo dat in de internationale handel katoen alleen een

grotere waarde heeft dan alle andere grondstoffen aangewend in de kledingnijverheid

samen. … Indien de voorstanders van de vrijhandel niet kunnen begrijpen hoe een land

zich kan verrijken ten nadele van een ander hoeft ons dit niet te verbazen. Deze heren

begrijpen immers ook niet hoe binnen een bepaald land een klasse zich kan verrijken

ten nadele van een andere. Geloof niet, mijne heren, dat indien wij kritisch zijn tegen de

commerciële vrijheid, wij de bedoeling hebben het protectionisme te verdedigen.

Wanneer men tegenstander is van het constitutioneel systeem is men daarom geen

voorstander van het ancien régime. Ten andere is het protectionistisch systeem slechts

een middel om bij een volk de grote industrie in te voeren… en draagt het bij tot de vrije

concurrentie binnen het land.

Beschermende rechten zijn voor een industrie in de beginfase, zoals deze van

Duitsland, wapens tegen de feodaliteit en het absolutisme, ze zijn een middel om de

krachten te bundelen en de vrijhandel te verwezenlijken in het binnenland.

“Over het algemeen is op heden het beschermend systeem conservatief en dat

van de vrijhandel vernietigend. Dit laatste lost de oude nationaliteiten op en drijft de

tegenstelling tussen bourgeoisie en proletariaat tot het uiterste. In andere woorden het

systeem van vrijhandel versnelt de sociale revolutie. Het is enkel in deze revolutionaire

zin, mijne heren, dat ik voor vrijhandel stem.”

Een belangrijk onderdeel van het marxisme is samengevat in deze

buitengewone en plechtige uiteenzetting die de toehoorders verbaasde: het historisch

materialisme, het dialectisch materialisme, de theorie van de meerwaarde, de theorie

180

van de concentratie, de theorie van de proletarisering, de theorie van de toenemende

degradatie van het proletariaat. De leden van de Association Démocratique staken hun

bewondering voor Marx niet onder stoelen of banken, maar formuleerden voorbehoud

ten aanzien van deze gedurfde doctrine. Een republikeins arbeider uit Brussel,

Labiaux, stelde voor de toespraak te laten drukken op kosten van de vereniging in het

Frans en in het Nederlands. Dit voorstel werd gesteund zelfs door diegenen die

voorbehoud maakten ten gronde zoals Picard en Senault. Alleen Jottrand verzette zich

tegen het voorstel wegens het risico dat de Association zich zou compromitteren door

zich op de weg naar het communisme te begeven.309 Uiteindelijk werd na advies van

de schatbewaarder het voorstel van Labiaux goedgekeurd. Drie weken later genoot

Marx van de voldoening zijn eerste werk in het Frans te kunnen doorsturen aan zijn

tegenstanders in Parijs, Brussel en Londen.

In totaal waren zes vergaderingen van de Association gewijd aan de

vrijhandel.310 Op 31 januari na alle strekkingen te hebben aangehoord sprak ze zich

resoluut uit tegen economisch protectionisme en voor de vrijhandel.

309De afkeuring van Jottrand was zo sterk dat het Débat Social geen enkele zin uit de voordracht van

Marx publiceerde.

310Deutsche Brüsseler Zeitung 20 januari 1848.

181

HOOFDSTUK XVIII

DE DEMOCRATISCHE AGITATIE

De op een door haar leiders verstandige wijze gegidste Association

Démocratique kon niet anders doen dan bloeien. Iedere week traden nieuwe mensen

toe. In iedere stad werd van een nieuwe lokale afdeling werk gemaakt. Ten einde in

september 1848 vertegenwoordigers van over de hele wereld te ontvangen

mobiliseerde en organiseerde de Belgische democratie haar effectieven.

Deze agitatie werd door de autoriteiten in het oog gehouden. Dit blijkt uit de

registers van de staatsveiligheid. De waakzame en ordelijke urgentie van procureur-

generaal de Bavay, verzamelde stuk na stuk tot op het ogenblik waarop hij kon

toeslaan, om hetwelk hij dikwijls verzocht.

De regering van Pruisen werd wanhopig ten gevolge van de straffeloosheid van

de welke de Duitse democraten en communisten in Brussel genoten. Ze kwam dikwijls

tussen bij d’Hoffschmidt, Minister van Buitenlandse zaken. Ze eiste de uitwijzing van

Bornstedt, Marx, de Poolse emigranten en het verbod van verkoop van de Deutsche

Brüsseler Zeitung in de stations tussen Luik en Aken311. Erg onder de indruk van dit

protest, evenals dit van de ministers van Oostenrijk en Denemarken, trachtte

d’Hoffschmidt een oplossing te vinden die niet in strijd was met de Grondwet. “

Indien de wet niet toelaat dat Bornstedt wordt uitgewezen, schreef hij een collega

de Haussy, dient vanuit het standpunt van het volkenrecht de discussie geraadpleegd in

de Franse kamer van volksvertegenwoordigers omtrent Bakoenin312.

Bornstedt zal ten andere geleid door zijn ziekelijke hoogmoed fouten begaan

tegen dewelke de staatsveiligheid onmiddellijk zal optreden. Op 19 januari tijdens een

bijeenkomst van de Verenigde Duitse arbeiders maakte hij ruzie met Vogler die kritiek

had op de leiding van de Deutsche Brüsseler Zeitung. Bornstedt lokte een duel uit,

maar Vogler weigerde te vechten met een “Lump”313. Volgens het verslag van de stille

van dienst hadden de Duitse arbeiders zich op Vogler gestort; daar degene die

Bornstedt beledigde hetzelfde deed met alle Duitse arbeiders. Dr Breyer koos de zijde

van Vogler, die ontslag nam samen met zijn bediende Schnee. Alle drie kochten ze

messen aan die ze steeds bij de hand hadden. Op 21 januari toonde Vogler zijn mes

aan Duitsers314.

311Archieven van de Belgische Staatsveiligheid, Dossier Bornstedt, stuk 44.

312Idem, stuk 47.

313Deugniet

314Archief van de Belgische Staatsveiligheid, Dossier Bornstedt, stuk 48.

182

Dit alles was nog maar half zo erg, alhoewel het aanleiding was tot een

administratieve tussenkomst. Op 23 januari begaven Bornstedt, Jottrand, Kats,

Pellering, Meskens en Lubliner zich naar Gent als officiële delegatie om het

voorzitterschap waar te nemen van de stichting van de Gentse afdeling van de

Association Démocratique. Marx die onwel was had zich in laatste instantie laten

verontschuldigen, wat Bornstedt toeliet een vedettenrol te spelen.

Een afvaardiging van zestig Gentenaars ontving de Brusselaars en leidde hen

naar ‘au Jardin de Flore’ waar een banket met honderd personen plaatsgreep. Om 18

u. 30 was er ter plaatse een grote meeting. Er waren tweeduizend aanwezigen van

over het hele Vlaamse land. (Brugge, Kortrijk, Aalst, Dendermonde, Antwerpen, Lier,

Deinze, enz.) Van het kleine dorpje Zeveren kwam de republikeinse veteraan Van

Belle. Het bestuur van de Gentse afdeling met als voorzitter Spilthoorn, was

samengesteld uit liberale en republikeinse notabelen uit de streek.

Tijdens het banket viel Spilthoorn op meeslepende wijze en enthousiast de

Poolse aristocratie aan. Deze beschouwde de democratische tussenkomsten tijdens

de herdenking van 29 november als een aanslag op de waardigheid en op de rechten

van prins Czartoryski op de Poolse kroon315.

“De democraten over de hele wereld hebben niets te maken en willen niets te

maken hebben met de Poolse aristocraten. Alleen een democratisch Polen heeft recht

op de sympathie van de wereld. De democraten zullen altijd de voorkeur geven aan een

democratisch Rusland boven een aristocratisch Polen.”

Na een toespraak van de Poolse advocaat Lubliner gaf Bornstedt een lange

uiteenzetting over de principes van de Europese democratische actie: vereniging van

de onderdrukte klassen voor de verwerving van een betere toekomst, een regering

door het volk in het belang van het proletariaat, de ontwikkeling van de vereniging als

strijdmiddel, de unie van de democraten uit de acht belangrijkste Europese landen met

het oog op de verzoening tussen de volkeren enz.

De Fransman Imbert antwoordde publiek op de bedenkingen die vele Belgen

zich in stilte hadden gemaakt in verband met de verontrustende toespraken van

Lamantine.

“Burgers in mijn hoedanigheid van Fransman wens ik te spreken over de

Belgische nationaliteit die door een democratische partij in Frankrijk bedreigd zou zijn

indien een revolutie zou uitbreken. Men zou België onmiddellijk bezetten met een Frans

leger ten einde stellingen in te nemen bij de Rijn de zogezegde natuurlijke grens van

Frankrijk. Wel, burgers wat deze aangelegenheid betreft kan ik u geruststellen want ik

weet uit goede bron dat de echte democraten als enige bedoeling hebben met u een

heilige alliantie te vormen. Ik ken ook democraten die door middel van het zwaard een

315De aanhangers van de prins droomden van de stichting van Polen als staat “beschermd” door de drie

belanghebbende machten.

183

revolutie willen ontketenen om België te veroveren. Het is de burgerlijke democratie die

vindt dat Frankrijk niet voldoende uitgestrekt is om het uit te baten en die haar oog laat

vallen op uw rijk land. De zuivere democraten die in Frankrijk de grote meerderheid

uitmaken, alle werkers en alle arbeiders wensen niet te raken aan de Belgische

nationaliteit noch aan deze van de andere naties. Zij weten dat de meest natuurlijke

grenzen van revolutionair Frankrijk resulteren in het feit als bolwerk een vrij volk te

hebben dat niet aan zijn rol van revolutionaire voorhoede zal verzaken ten einde bij de

onderdrukte naties vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid te brengen.”

De meeting die daarop volgde was meer bewogen. Spilthoorn legde een

verband tussen de armoede van het Vlaamse volk en het comfort van de priesters die

berusting predikten. Iemand riep met luide stem: “Voorwaarts mars. Laat ons alle

priesters ophangen!” De voorzitter kwam tussen om de man die onderbrak publiek

terecht te wijzen als provocateur. De slogan werd echter door de hele burgerlijke pers

medegedeeld.

L. Jottrand als Franstalige flamingant begon zijn toespraak in het Nederlands. De

zaal vroeg hem verder te gaan in het Frans. Bornstedt in een roes ten gevolge van zijn

eigen welsprekendheid kwam nog tweemaal tussen en maakte de fout de reactionaire

Pruisische regering aan te vallen “tegen dewelke we de vrijheid moeten veroveren”.

J. Kats, geliefd als tribuun door de Vlaamse massa gaf een vlotte uiteenzetting

over de dictatuur van het kapitaal over de arbeid, de oorzaken van de depressie en de

revolutionaire kracht van de fabrieksarbeiders. Hij blameerde krachtig de bezetenen

die de vernietiging van de machines, de sabotages van de spoorwegen en de

vernietiging van de vreemde goederen predikten. U die zoveel geleden heeft onder het

machinisme vernietig de machines niet die een essentieel revolutionair element

uitmaken.

“Men heeft berichten verspreid doorheen de hele stad Gent die stellen dat de

meeting van heden als enig doel heeft onlusten te veroorzaken en de rijken te bestelen.

Dit wensen we niet te doen maar we wensen ook niet dat het hele jaar door de rijken

bestolen te worden!”

Tenslotte sprak Meskens als voorzitter van de maatschappij Agneessens; hij

besloot de reeks toespraken met aan het volk voor te stellen van het petitierecht

gebruik te maken ten einde aan de kamers te vragen de belastingen en de militaire

uitgaven te verminderen.

Maandagavond was er een tweede meeting in ‘au Jardin de Flore’. Bij het slot

werden zowel het Franse als het Belgische volkslied gezongen. Korte tijd nadien vroeg

de minister van Justitie aan de Koning om de uitwijzing van Bornstedt. Toen men het

besluit aan zijn adres wilde betekenen was hij reeds naar Parijs vertrokken.

Wat Marx betreft, deze heeft steeds meer werk. Op 28 januari werd hij door het

communistisch centraal comité van Londen streng ter orde geroepen. Dit gebeurde

langs hierarchistische weg via het comité te Brussel.

184

“Het centraal comité geeft opdracht aan het comité te Brussel aan burger Marx

mede te delen dat indien het Communistisch Manifest waarvan hij de redactie op zich

heeft genomen tijdens het laatste congres niet voor 1 februari te Londen toekomt,

andere maatregelen tegen hem zullen genomen worden. In het geval dat burger Marx

zijn werk niet afmaakt vraagt het centraal comité alle documenten terug te zenden die

hem ter beschikking werden gesteld.”

In naam en opdracht van het centraal comité.

SCHAPPER BAUER MOLL.316

Men kan zich voorstellen dat deze in gebreke stelling pijnlijk was voor de

hoogmoed van Marx. Het is zeker dat hij gevolg gaf aan de opdracht van de leiders

van de liga met dezelfde discipline die hij eiste als wanneer hij verantwoordelijk was.

Het ongeduld van het centraal comité was ten andere gerechtvaardigd. Er hingen

onweerswolken boven Europa. In Italië, Duitsland en Frankrijk was het volk in

opwinding. Het was de plicht van de communistische leiding te waken over de

theoretische en praktische voorbereiding van de aangeslotenen. Ondanks alle

voorzorgen kwam ze nochtans te laat. Het Communistisch Manifest was nog in druk

toen de revolutie i Frankrijk losbarste…

Wat was er van Friedrich Engels geworden sedert zijn vertrek naar Parijs? Hij

kwam er aan op 22 december 1847. Niets van alles wat hij in Frankrijk aantrof gaf hem

voldoening.

Wat Lamartine betrof had men de hoop opgegeven hem naar het communisme

te leiden. Men ging er prat op hem te kunnen neutraliseren; maar hij nam krachtig

stelling tegen het communisme: “Indien ik een maatschappij van wilden diende te

beschaven is het eerste wat ik hen zou bijbrengen het privaat eigendom.” Dit toont

nochtans aan dat het in de deregulering binnen het kapitalistisch systeem een

welvarende en intelligente natie zodanig kan verworden dat krankzinnige

beursspeculatie, schaamteloze intrest, cynische handel in invloed en absolute

individuele gewetenloosheid de basis aantasten van de openbare orde.

Van zodra hij aangekomen was in Parijs ging Engels naar L. Blanc. Hij deelde

hem de beslissingen van het congres van Londen mede. Volgens Blanc was er

neiging naar het despotisme. U zal de revolutie in Frankrijk doden. Wij tellen 11

miljoen kleine landbouwers die verwoede eigenaars zijn. Hij oefende kritiek uit op de

landbouwers en voegde er aan toe: “Tenslotte zijn onze principes zo dicht bij elkaar dat

wij samen moeten vooruitgaan. Watons betreft wij zullen u steunen.”

Dit bracht weinig concreets bij aan de beweging zoals de toekomst uitwees.

Bovendien was de communistische afdeling van Parijs er slecht aan toe.

316 Gepubliceerd in bijlage bij Manifeste Communiste Paris, Costes, 1934.

185

Engels schrijft aan Marx: “Nooit heb ik zoveel onverschilligheid en slechte afgunst

gezien. weitlingisme en proudhonisme zijn de echte uitdrukking van de sociale positie van deze

ezels. Daarom is er niets aan te doen. De enen zijn echte ouder wordende en onvolwassen

Straubinger, de anderen zijn beginnende kleinburgers. Een klasse die zoals de Ieren slechts

leeft om het loon van de Franse arbeiders te doen dalen is totaal onbruikbaar. Ik zal een laatste

poging ondernemen. Indien deze niet slaagt trek ik mij terug uit dit soort propaganda. Ik hoop

dat de documenten uit Londen weldra toekomen en de beweging nieuw leven inblazen. Ik zal

dan het geschikte moment benutten. Onze onnozelaars zullen de moed opgeven want ze

hebben geen resultaat behaald tijdens het congres in Londen. Ik kwam via Stumpf en Neubeck

in contact met enkele nieuwe arbeiders. Ik weet nog niet wat ik met hen kan aanvangen.

H. Heinze is stervende. Ik bezocht hem veertien dagen geleden. Hij was in bed na een

zenuwcrisis. Gisteren was hij op; maar hij zag er slecht uit. Hij kan nauwelijks drie passen

doen. Hij sleept zich voort van zijn zetel naar zijn bed en omgekeerd door zich vast te houden

aan de muur. Bovendien is er in zijn huis lawaai dat hem gek maakt (zagen, schaven,

hamerslagen). Intellectueel gezien is hij ook moe.

Herwegh deelt mij mede dat het tweede boekdeel van L. Blanc volledig opzij werd gezet

door het tweede boekdeel van Michelet. Ik heb noch het ene, noch het andere gelezen. Uit

geldgebrek heb ik geen leesabonnement kunnen nemen.

Engels houdt zich eveneens bezig met het ernstige probleem van de

verspreiding van de Deutsche Brüsseler Zeitung in Parijs. Reeds geruime tijd laat de

Franse regering verdachte geschriften binnen via het ministerie van binnenlandse

zaken. Indien ze niet in beslag kunnen genomen worden houdt men ze zo lang

mogelijk tegen en rekent enorme postkosten aan voor de verzending. “Een pak met

tien of vijftien bladen kost zes of acht frank.” Bijgevolg moet Brussel ingaan op de

suggestie van Esselens uit Luik die voorstelde een begeleider ter beschikking te stellen

van de communisten voor dit transport.

Tenslotte vertelt Engels aan Marx over de tragikomische gevolgen van ontrouw

in Parijs door mevrouw Hess. Haar man vernam de zaak in Brussel en beschuldigde

Bornstedt ervan het gerucht te hebben verspreid. De indiscretie was echter onvrijwillig

begaan door Engels die het vertrouwelijk meedeelde aan Born op een dag dat hij geen

duidelijk inzicht had in de zaak. Hess ging in Brussel op zoek naar Bornstedt

gewapend met twee pistolen. Hij vond deze laatste niet. Hij liet de ontrouw van zijn

echtgenote vaststellen door middel van een proces verbaal. De zaak werd

ingewikkelder toen Hess geloofde dat zijn echtgenote liet verstaan dat haar aanbidder

Friedrich Engels was. Dit werd door Engels ontkend. Ik wilde mij slechts wreken

wegens de gemeenheid van mevrouw Hess tegenover Mary317. Engels voegt er aan

toe:

“Het is spijtig dat deze Siegfried met horens niet gemeend heeft zijn ongeluk te

moeten laten registreren in een proces verbaal van de vereniging van de Duitse

317Mary Burns

186

arbeiders! Wat er ook van weze hij kan wraak nemen bij al mijn vroegere, huidige en

toekomstige geliefden. Ik raad hem bijzonder een grote Vlaamse aan die in mijn vorig

huis woont Steenweg op Elsene 87 op de eerste verdieping. Haar naam is juffrouw

Josefine of een Franse juffrouw Félicie die zondag 23 januari 1848 met de eerste trein

uit Keulen in Brussel zal toekomen om door te reizen naar Parijs. Het zou een ongeluk

zijn indien hij bij beiden zou mislukken. Deel hem dit zeer vriendelijk mede a.u.b. zodat

hij de sanctie erkent. I will give him fairplay318.

De tijd voor lol was bijna verstreken. Op 29 januari 1848 ontving Engels de

betekening van zijn uitwijzing. De politie verzocht hem Frankrijk binnen de 24 uur te

verlaten. Op 31 januari kwam hij te Brussel aan om de opdracht hem gegeven door het

centraal comité af te maken319. Hij vestigde zich te Brussel in de huidige A Lijnenstraat.

Marx zette zijn monnikenwerk verder. Nauwelijks was het project in verband met

het Communistisch Manifest volbracht of hij begon brochures op te stellen over de

voordrachten die hij heeft gegeven voor de arbeiders over salariaat en kapitaal. Hij had

reeds de teksten aan zijn uitgever overgemaakt. De gebeurtenissen beslisten er

anders over.

Nochtans zag het leven er beter uit. Op 8 februari ontving hij van zijn moeder

zesduizend frank als voorschot op versterf en een wisselbrief van het huis Wendel uit

Hayange (Moezel) getrokken op de heer Seillière te Parijs betaalbaar aan order van

Simon en zoon te Metz. Hij haastte zich om deze te verdisconteren bij een Brusselse

bankier die hem ter incasso verzond aan Fould en Fould en Oppenheim in Parijs. Later

zullen we zien hoe we er in slaagden de financiële transacties van Marx op minutieuze

wijze opnieuw samen te stellen.

Bij de Brusselse democraten bleef er veel activiteit. Nochtans was er geen

eenheid van mening zoals men dacht. Naarmate de extremistische positie van Marx

duidelijker werd deelden een aantal liberale vrienden hem hun persoonlijke mening

mede zonder zich van hem te desolidariseren. Marx desolidariseert zich van hen

zonder te beseffen dat hem dat niet aangenaam was.

Zekere dag schrijft L. Jottrand in het Débat Social in zijn commentaar over de

onwaarschijnlijke correspondentie van Nothomb met de Belgische bisschoppen in

verband met de toepassing van de wet op het openbaar onderwijs. Hij besloot zijn

artikel als volgt:

“Hoe wil met dat wij op doeltreffende wijze de vrijheid voor iedereen, zelfs voor

de absolutisten en de jezuïeten blijven verdedigen indien men ons kan tegenwerpen dat

dit werkelijk bedrog is en dat diegenen van dewelke wij beweren de rechten te

beschermen in naam van de grondwet er voor zorgen deze te verkrachten in hun

318Niet in de Franse tekst.

319Foute datum opgegeven door Marx-Engels-Lenin Instituut te Moskou, 15 februari 1848. Cfr. Deutsche

Brüsseler Zeitung 3 februari 1848.

187

voordeel en als het mogelijk is vestingen van onverdraagzaamheid te bouwen (uit

dewelke men hen onmogelijk kan verdrijven naar ze beweren) buiten de grondwet om

en om deze te vernietigen.”320

Enkele dagen later antwoordde Karl Marx in de Deutsche Brüsseler Zeitung.

Deze hele zin bewijst dat het onmogelijk is tezelfdertijd de vrijheid voor de

absolutisten en de jezuïeten en de ware zaak van de vooruitgang te willen verdedigen.

Degene die elke vrijheid aan het absolutisme wil laten belet uiteraard de ontwikkeling

van de democratie. De logica, de praktische ondervinding en de geschiedenis tonen

duidelijk het oude gezegde aan dat stelt dat men niet tezelfdertijd twee meesters kan

dienen.

De vrijheid erkennen om ons te schaden aan de absolutisten en hun klerikale

bondgenoten (jezuïeten en piëtisten) is de rol spelen van degene die de kastanjes voor

de anderen uit het vuur haalt (hij proeft ze niet; maar verbrandt zijn vingers). Men denkt

aan Bertrand en Raton.

Bovendien is deze wispelturige en duistere politiek die er in bestaat zelfs de

vrijheid van de absolutisten te erkennen een sentimentele politiek zonder basis.

Inderdaad daar de absolutisten de vrijheden van het grootste aantal mensen willen

onderdrukken en vernietigen (wat ze trouwens elke dag doen) betekent het feit van de

steun aan de onderdrukkers en de moordenaars van de vrijheid een echt verraad van

de democratische zaak.

Enige tijd later zet L. Jottrand in een lang artikel de beginselen en de doeleinden

van de democratische verenigingen uiteen. Deze verenigingen werden na de Gentse

meeting door de klerikale pers hard aangepakt. Hij bevestigt dat ze niet de

goedkeuring noch de bescherming van de pers nodig hebben. Ons werk gebeurt door

het woord zoals het prediken van het evangelie aan de kruistocht of “de oproep tot

weerstand aan de Vlaamse gemeenten tegen de Franse ridders onder leiding van

Breydel en De Coninck tot de gevraagde en bekomen hervormingen te Luik, te Leuven

en te Gent door Henri de Dinant, Pierre Couterel en de gebroeders Van Artevelde” De

vereniging van democraten “heeft de politiek van de geestelijkheid toegepast die van

alle tijden is in alle landen en voor dewelke het prediken een heel ander hulpmiddel is

dan de pers.”

Indien ze echter werden aangevallen, traden ze uit de tempel om zich te

verdedigen.

De mensen van de vooruitgang maakten zich gedurende een tijdje de illusie dat

onder invloed van Lamenais de katholieken in de richting van de democratie waren

geëvolueerd. Montalembert nam de taak op zich hen te tonen dat “de katholieke

leiders” er in volharden hun belangen te verbinden met deze van de egoïstische

aristocraten; terwijl de lage geestelijkheid, “de waardige priesters” die alles weggeven

320Le Débat Social, 16 januari 1848, p. 337.

188

om hun uitgehongerde kudde op de buiten in beide Vlaanderen te helpen of die sterven

van tyfus te midden van hun stervende parochianen, daarover een andere mening

hebben.

De reactionaire pers ondernam een grote campagne tegen de clubisten die “het

volk in het harnas wilden jagen tegen de rijken”. Jottrand stelt de zaken duidelijk,

vertrekkende van de toespraken die te Gent werden gehouden. Men pakte hier vooral

uit met de voorbeelden uit Amerika, Zwitserland en Engeland waar “de methode van

regeren een aanvaardbare overgang is naar een beter systeem”.

Daarna voegt hij er het volgende aan toe:

“De politieke hervormingen die de Belgen eisen via de democratische

verenigingen dienen niet de utopieën te zijn die sommige democraten nastreven. In een

land waar ook instellingen de hoop op enige doeltreffende hervorming uitsluiten is het

even redelijk te denken aan kastelen in Spanje als aan de geringe welvaart van de

reeds vrije volkeren. Degene die niets heeft kan zowel dromen van een slag van

miljoenen als van honderden ecu’s rente of winst.

Te Gent verdedigde men de stelling dat alleen de druk van het volk van buiten

uit op een nog aristocratisch parlement in Engeland leidde tot de hervorming van het

kiesstelsel en de douane. Eén van de sprekers te Gent onderstreepte ten andere dat in

Vlaanderen de volksvergaderingen een bijkomend voordeel hadden. (tot dan spraken

alleen de priesters de taal van het volk).

Wat de Association Démocratique uit Brussel betreft, deze trad in contact “met

de Zwitserse democraten, met de Engelse chartisten en een deel van de Franse

democratie die de napoleontische beginselen heeft door elkaar geschud en die de

bedoeling heeft laten vallen een Franse dictatuur over de andere naties te vestigen.

Het Débat Social bracht verslag uit over al deze stappen die onder meer leidden tot de

bijeenroeping van een Europees democratisch congres te Brussel voor de komende

verjaardag in september.

De Belgische democraten willen van het grondwettelijk recht gebruik maken om

zich te verenigen en vrij te vergaderen ten einde te komen tot stemrecht voor het volk,

een be- 150 langrijke vermindering van de belastingen, een rechtvaardiger verdeling

van de belastingen die blijven bestaan en dienstplicht voor allen. Jottrand:

“Bovendien indien willekeur geholpen door de barbaarse wetboeken van

Napoleon en de middelen die deze wetboeken ter beschikking stellen van de

magistraten zonder geweten, wilden zelfs het volk het recht ontzeggen op dingen die

door de grondwet waren gewaarborgd. Diezelfde mensen verdedigden enkele jaren

geleden nog dit recht. Andere verdedigers boden zich op hun beurt aan. Er zijn nooit

martelaars te kort voor een goede zaak. Deze van het evangelie zijn met duizenden.

Het was ook de zaak van het volk. Indien wij niet even veel waard zijn als de eerste

189

christenen; zijn de detectives van de moderne politie niet zo afschrikwekkend als de

tijgers en de leeuwen in het circus.”321

Deze nochtans energieke bijdrage ontketende de toorn van Karl Marx:

“Het is misschien in het belang van de Belgische radicalen de katholieken er op

te wijzen dat indien ze de radicalen aanvallen ze tegen hun eigen belangen ageren. Het

is misschien in het belang van de radicale partij een verschil te maken tussen de lage

en de hoge geestelijkheid en de geestelijkheid te overladen met gelukwensen wegens

de enkele waarheden die men haar toekent. Wij begrijpen er niets van, we zijn enkel

verbaasd, zoals het Débat Social zelf vaststelt over het feit dat de aanvallen van de

Vlaamse katholieke pers tegen de democratische verenigingen onmiddellijk werden

overgenomen door de Indépendance Belge, dat volgens ons geen katholiek blad is.”

Marx gaat verder als volgt:

“Wij stellen speciaal vast, dat het Débat Social het kosmopolitisch karakter van

de Association Démocratique vergeet. Het is het misschien meer dan eenmaal vergeten

en herinnerde zich het feit dat een vereniging met als doel de democratie te promoten in

alle landen vooral in het land moet ageren waar ze haar maatschappelijke zetel heeft.

Maar het Débat Social stelt zich niet tevreden met te zeggen wat de Belgen willen doen

door middel van de democratische verenigingen. Het gaat veel verder en legt uit wat de

Belgen niet willen doen, bijgevolg wat men niet het recht heeft te willen doen als men lid

is van een vereniging gesticht door Belgen om politieke hervormingen te eisen. De

buitenlanders wezen verwittigd!”

Marx neemt dan het gedeelte op de korrel waar Jottrand sprak over “de utopieën

die bepaalde democraten eisen” en zegt dat de communisten openlijk geviseerd

worden.

“Wij wensen aan het Débat Social te vragen of de nederige welvaart van het vrije

Engeland verklaard werd door het feit dat de belastingen betaald door de armen sneller

groeien dan de bevolking…

Wij wensen het te vragen of het de Vlaamse armoede berekent aan de hand van

de nederige welvaart van de vrije volkeren. … om het geheim mede te delen door

middel van het welk het salariaat vervangen wordt door honderden ecu’s rente of winst.

Of indien het door nederige welvaat van de volkeren enkel verstaat deze van de vrije

kapitalisten en van de grondeigenaars.

Tenslotte… of het een mandaat heeft verkregen van de Association

Démocratique om boetedoening op te leggen voor de utopisten die beweren niet te

geloven in de nederige welvaart van de vrije volkeren.

321Le Débat Social, 6 februari 1848.

190

Het Débat Social neemt niet de communisten op de korrel. Het viseert de Duitse

communisten. Wegens de toestand in hun land zijn ze niet in de mogelijkheid een

Duitse Alliance322te stichten, noch een Duitse democratische vereniging.

Mogen wij het Débat Social wijzen op het feit dat het communisme nietvan Duitse

maar van Engelse of Franse oorsprong is.

In ruil voor de geruststellingen die het Débat Social ons wil verlenen, bieden wij

deze aan: het Duitse communisme is de meest uitgesproken tegenstander van het

utopisme en het sluit niet het historisch experiment uit maar vestigt er integendeel zijn

actie op.

Duitsland kent een vertraagde politiek ontwikkeling en moet nog een lange

periode van evolutie doormaken. We zijn de laatsten om dit te betwisten. Wij geloven

echter niet dat een land met veertig miljoen inwoners dat zijn revolutie voorbereidt, de

beginselen niet moet gaan zoeken in het radicalisme van de kleine, reeds vrije landen.

Omvat le Débat Social in het communisme het op het voorplan brengen van de

klassentegenstellingen en de klassenstrijd? In dit geval is niet het communisme

communistisch, maar de staathuishoudkunde of de burgerlijke democratische

maatschappij.

Wij weten dat R. Peel de profetische woorden sprak dat de klassentegenstelling

in de moderne maatschappij zou ontploffen tijdens een verschrikkelijke crisis. Wij weten

dat zelfs Guizot in zijn Histoire de la Civilisation er niets anders op vindt dan typische

voorbeelden van klassenstrijd in te roepen. Maar Peel en Guizot zijn utopisten.

Realisten zijn die mensen die persoonlijk de verwezenlijking van sociale taken

ondernemen als reactie tegen een welwillende menselijke wijsbegeerte.

Het staat het Débat Social vrij de Verenigde Staten en Zwitserland te

bewonderen en te idealiseren.

Wij vragen of de Amerikaanse grondwet zonder grote sociale veranderingen in

Europa kan ingevoerd worden. Wij geloven bijvoorbeeld (indien het Débat Social ons

voor onze onbeschoftheid wil verontschuldigen) dat het Engelse charter kan gesteund

worden door een grote nationale partij en niet door enkele protesten ten voordele van

het algemeen stemrecht. Dit veronderstelt een krachtdadige bijeenkomst van de

Engelse arbeidersklasse. Wij denken dat het charter gepropageerd wordt met een heel

andere bedoeling en dat het heel andere sociale gevolgen zal meebrengen dan de

Zwitserse of Amerikaanse grondwet.

Naar onze mening zijn utopisten mensen die beweren de politieke instellingen los

te maken van hun sociale basis en die instellingen grondvesten als algemene en

abstracte dogma’s.

Het Débat Social tracht de Association Démocratique te verdedigen en terzelfder

tijd bepaalde democraten te elimineren die de nederige welvaart van de vrije volkeren

niet naar waarde schatten. Het toont dezelfde geestesgesteldheid in verband met de

discussie over de vrijhandel binnen de Association.

Het deelt de ongeveer unanieme stemming voor de vrijhandel mede. Het

beschouwt deze als een doel van de democratie. In hetzelfde nummer neemt het een

322Radicale Liberale groepering in oppositie tot de conservatieve Association Libérale

191

banale toespraak over van Lehardy de Beaulieu en in een ander artikel verheerlijkt het

Cobden.

Zou iemand er kunnen aan twijfelen, besluit Marx dat de Association zich

uitsprak voor de vrijhandel in de zin zoals die werd begrepen door het congres van de

economen (in de zin van de burgerlijke vrijhandel)323.

Ondanks deze terechtwijzingen met een tamelijk scherpe pen, blijft Marx actief

meewerken met de Association Démocratique. Hij woonde alle vergaderingen bij in

verband met het op punt stellen van alle problemen betreffende de organisatie van het

internationaal congres. Hij werkte mee aan de tekst van de boodschap aan de

Fraternal Démocrats. Hij was in afwezigheid van Jottrand zelfs voorzitter van de

vergadering op 20 februari 1848 tijdens dewelke Friedrich Engels een lange

uiteenzetting gaf betreffende de omstandigheden van zijn uitwijzing324. De Moniteur

Parisien herhaalde de informatie verschenen in andere Franse bladen die de uitwijzing

van Engels aankondigden als politiek delict. “Deze bladen schreven de maatregelen

van de autoriteiten toe aan politieke oorzaken. Ze troffen uitsluitend Duitsers.

De bladen vermeldden bij de slachtoffers van deze beweerde willekeurige daden

de heer Engels, zoon van een rijke Duitse industrieel en een kunstschilder uit Keulen.

De details door de bladen vermeld zijn uit de lucht gegrepen. Slechts twee

vreemdelingen, de Duitser Engels en een van zijn landgenoten werden recent uit

Frankrijk gewezen. De redenen van de uitwijzing heeft met politiek niets te maken.”325

Dit artikel was een aanslag op de eer van Engels. Deze laatste bracht aan de

leden van de Association Démocratique verslag uit over zijn moeilijkheden met de

politie van de heer Delessert betreffende zijn revolutionaire activiteiten en over de

redenen waarom hij ze op een kritiek moment verborg door middel van luidruchtige

schijn.

323Deutsche Brüsseler Zeitung, 13 februari 1848

324Deutsche Brüsseler Zeitung, 24 februari 1848.

325Le Moniteur Parisien, 15 februari 1848.

192

HOOFDSTUK XIX

DE REVOLUTIE IN KRAKAU

Men vroeg de medewerking van Marx en Engels voor de herdenking van de

tweede verjaardag van de revolutie in Krakau. Deze plechtigheid ging door op initiatief

van de Poolse democraten als een protestmanifestatie tegen de zinloze beweringen

van het Parijse Comité van de Poolse aristocratie in verband met het monopoly in zake

patriottisme.

De verjaardag van de opstand in Krakau werd gekozen wegens voor de hand

liggende redenen.

Bij de derde verdeling van Polen werd de stad Krakau toegewezen aan

Oostenrijk. In 1809 werd ze van Oostenrijk losgemaakt en toegevoegd aan het

hertogdom Warschau gesticht door Napoleon.

Op 3 mei 1815 zegt het Verdrag van Wenen dat Krakau en omgeving ten

eeuwigen titel vrijstad wordt (onafhankelijk en neutraal onder bescherming van

Rusland, Oostenrijk en Pruisen) Art. 9 van het verdrag vermeldt duidelijk de verbintenis

van de drie machten om te allen tijde de neutraliteit van Krakau te eerbiedigen en te

doen eerbiedigen”. In Krakau kon geen enkel leger onder gelijk welk beding

binnenkomen. Tijdens de revolutie van 1830 bezette Rusland evenwel de stad

gedurende een bepaalde tijd. In 1836 trokken Oostenrijkse legers Krakau binnen.

Wegens protest van Frankrijk en Engeland drong Wenen niet aan.

Op 16 februari 1846 braken onlusten uit in de omgeving van Rochnia in

Gallicië326. De opstandige beweging verspreidde zich als een lopend vuur. Op 22

februari grijpt een nationale republikeinse regering de macht in Krakau. Op 22 en 23

februari verschenen twee manifesten. De gedurfde inhoud in die tijd van het eerste

manifest was van die aard dat in vele Poolse kringen afgezwakte versies circuleerde.

“Wij zijn met twintig miljoen. Laat ons als één man in opstand komen. Geen

enkele macht kan weerstaan aan onze kracht. De grootste vrijheid die nog nooit werd

verwezenlijkt zal onze wet zijn. We zullen door deze strijd een sociale toestand

bekomen binnen dewelke elk individu kan genieten van de aardse goederen in

overeenstemming met zijn verdiensten en zijn bekwaamheid en waar geen enkel

voorrecht in gelijk welke vorm blijft bestaan. Wij zullen een sociale toestand instellen

waarin elke Pool veilig is alsook zijn vrouw en kinderen, waarin degene aan wie de

natuur geen fysische kracht of intellectuele capaciteit heeft gegeven zonder vernedering

kan rekenen op de onvermijdelijke hulp van de gehele maatschappij en waarin de grond

die de buitenmensen in bezit hebben zonder voorbehoud hun eigendom wordt. Er zullen

geen belastingen meer zijn, geen verplichte taken of andere bijdragen zonder

tegenprestatie. De toewijding aan de zaak van het vaderland met de wapens in de hand

zal beloond worden met de verwerving van de grond binnen de nationale goederen.”

326Op de andere oever van de Weichsel.

193

Het tweede manifest was gericht tot de Poolse Joden die tot op heden uit de

maatschappij gestoten waren.

“Israëlitische broeders, de revolutie ontvangt u in haar kring en verzekert u zoals

aan alle zonen van dezelfde familie de toepassing van de rechten van de mens. Ze

begroet u als kinderen van het vaderland, die waardig zijn om zonder enige beperking

van het voordeel van de gelijkheid van rechten te genieten.”

Wanneer de onlusten uitbraken verplichtte Oostenrijk de senaat van de stad

“spontaan beroep te doen” op het keizerlijk leger. De senaat legde zich daar

gemakkelijk bij neer. Hij was bijna uitsluitend samengesteld uit edellieden en

grootgrondeigenaars. Deze waren uiteraard tegenstanders van de “communistische”

strekking van de nationale republikeinse regering.

Uiteindelijk werd de stad bezet door Oostenrijkse, Russische en Pruisische

troepen. Er ontstond opwinding te Parijs en te Londen. Lord Palmerston verklaarde in

het openbaar dat “het de plicht was van de drie machten om de republiek Krakau haar

onafhankelijkheid terug te schenken zoals voordien in overeenstemming met het

verdrag van Wenen zodra de “gebeurtenissen” een einde namen. Hij voegde er aan

toe dat het niet aan de scherpzinnigheid van de Duitse machten was ontgaan “dat

indien het verdrag slecht was voor de Weichsel, het dit eveneens was voor de Rijn en

de Po.”

Ondanks alle protest werd de inlijving van Krakau bij Oostenrijk opgelegd door

een ordonnantie van 11 november 1846. De diplomatieke verontwaardiging in Londen

en Parijs was groot. Iedereen aanvaardde het voldongen feit. Rusland en Pruisen

verkregen enkele kleine Oostenrijkse gebieden als compensatie.

Ondanks het feit dat de revolutie in Krakau de vrijstad haar onafhankelijkheid

kostte had ze op sociaal gebied belangrijke gevolgen. De regering in Wenen schrapte

de verschrikkelijke herendienst aan de boeren opgelegd door de grootgrondeigenaars

en liet de echte slaven, welke de Gallicische proletariërs nog waren, toe bij de

keizerlijke administratie beroep aan te tekenen tegen hun heren grondeigenaars.

De revolutie van 1846 was eens te meer in de rug gestoken door de reactionaire

aristocratie. Terwijl de nationale regering in Krakau streed voor de vrijheid bracht prins

Adam Czartoryski, voorzitter van de Poolse regering in Parijs volgende proclamatie uit

die onder meer luidde als volgt:

“Wij smeken u, gehoorzaam de geestelijkheid van de kerk van uw ouders. Deze

zal u zeggen waar en wanneer u de wapens moet opnemen. Laat u niet verleiden door

de republikeinse hoop! Enkele jonge fanatici door gebrek aan ondervinding, hebben uw

broeders in Polen gecompromitteerd…”

194

Paus Gregorius XVI veroordeelde de beginnende revolutie en herinnerde de

geestelijkheid in Gallicië er aan dat ze verplicht was:

“alles te doen om het christelijk volk af te wenden van het woord en het

voorbeeld van de misdadige samenzweringen van woelzieke mensen en het duidelijk te

leren dat alle autoriteit uitgaat van god. Dat degenen die weerstand bieden aan de

autoriteiten, weerstand bieden aan de richtlijnen van god en verdoeming aantrekken…”

Het is duidelijk dat de Association Démocratique het initiatief nam om op 22

februari de gebeurtenissen met dit historisch belang te herdenken.

De zaal van “La veille Cour de Bruxelles” was tot de nok gevuld toen C.

Spilthoorn de vergadering opende. Kats, Pellering en Wallau (als voorzitter van de

Duitse arbeiders) zegden enkele woorden om de solidariteit van de arbeiders met de

Poolse, Franse en Engelse arbeiders te beklemtonen. Vervolgens spraken Senaut,

advocaat Lubliner (die later zal worden uitgewezen wegens zijn aanval tegen de

reactie) en Lelewel (meer discreet, hij was lid van de Poolse regering in 1830).

Friedrich Engels nam het woord om de moedige Lelewel te eren:

“De verjaardag van Krakau is niet alleen een dag van rouw. Het is voor de

democraten een feestdag. De nederlaag sluit immers een overwinning in. De

overwinning van de jonge democratische Polen, op het oude aristocratische Polen. Ja,

de laatste strijd van Polen tegen de buitenlandse onderdrukkers werd voorafgegaan

door een verborgen strijd van de onderdrukte Polen tegen de Poolse onderdrukkers of

de strijd van de democraten tegen de Poolse aristocratie. 155 In 1830 was de

dominerende klasse even egoïstisch, even beperkt, even laf binnen het kiezerskorps als

toegewijd, enthousiast en moedig op het slagveld. … De aristocratie dacht aan niets

anders dan aan het behoud van haar verworven rechten ten opzichte van de keizer. Ze

beperkte de opstand tot het kleine landje dat door het Congres van Wenen als

Koninkrijk Polen werd bestempeld. Ze beperkte de ontplooiing van de andere Poolse

provincies en liet de onderdrukkende slavernij ten opzichte van de boeren ongemoeid

evenals de onterende toestand van de Joden. Indien de aristocratie toegevingen moest

doen aan het volk deed ze deze te laat, wanneer de opstand verloren was.”

De opstand in 1830 was een conservatieve revolutie.

Binnen de nationale regering was er echter iemand die de enge inzichten van de

leidende klasse met overtuiging aanviel. Hij stelde echt revolutionaire maatregels voor.

Het gedurfde karakter van deze maatregelen deed de aristocraten in het parlement een

stap terugzetten. Een oproep tot de gewapende strijd van heel Polen maakte van de

oorlog voor onafhankelijkheid een Europese oorlog. Dit alles ging gepaard met de

emancipatie van de Joden en de boeren. Deze laatsten verwierven eigendomsrechten

op gronden. Het geheel leidde tot de wederopbouw van Polen op basis van democratie

en gelijkheid ten einde van de nationale zaak deze van de vrijheid te maken. Dit geniaal

iemand was Lelewel. …

195

Daar tegenover stonden in Krakau veel meer mensen die veel te verliezen

hadden. Er waren geen aristocraten meer. Elke stap was doordrongen van

democratische durf. Men kon zelfs stellen dat het proletarisch was. Het proletariaat kon

enkel zijn armoede verliezen. Het had een vaderland en de hele wereld te winnen. Daar

was geen enkele aarzeling. De scrupules waren verdwenen. De drie machten werden

tezelfdertijd aangevallen. Men riep de vrijheid voor de boeren uit, evenals de

landbouwhervorming en de emancipatie van de Joden. Dit alles geschiedde zonder

enige bedenking in verband met het raken aan de belangen van de aristocratie.

Vervolgens sprak Karl Marx.

In zijn inleiding wees hij op frappante gelijkenissen in de geschiedenis. De

Jacobijn van 1793 is vandaag een communist. In 1793 bij de verdeling van Polen tussen

Rusland, Oostenrijk en Pruisen schaften de drie machten de grondwet van 1791 af. In

een gemeenschappelijk akkoord werd deze verworpen op grond van vermeende

Jacobijnse principes.

De grondwet van 1791 proclameerde de grondwettelijke monarchie (de

wetgevende macht in handen van de vertegenwoordigers van het land, persvrijheid,

vrijheid van geweten, openbaarheid in de gerechtelijke debatten, afschaffing van de

slavernij, enz…) Dit alles werd toen bestempeld als zuiver jacobinisme. Zo stellen wij

vast dat de geschiedenis er op vooruitging. Het jacobinisme van toen werd op heden

gematigd liberalisme.

De drie machten gingen mee met de geschiedenis. In 1846 werd Krakau bij

Oostenrijk aangehecht. De laatste overblijfselen van de Poolse identiteit werden in

beslag genomen. Het communisme nam de plaats in van het Jacobinisme.

Wat was in feite het communisme van de revolutie in Krakau? Was het

communisme wegens het herinvoeren van de Poolse nationaliteit? Men kon evengoed

beweren dat de Europese coalitie tegen Napoleon om de nationale staten te redden,

communistisch was of dat het Congres van Wenen samengesteld was uit gekroonde

communisten. Was de revolutie in Krakau communistisch omdat ze een democratisch

bestuur vormde? Dan kon men eveneens beweren dat de miljonairs uit Bern en New

York communistische wortels hadden.

Het communisme ontkende de noodzaak van het bestaan van klassen. Het

streefde er naar de klassen af te schaffen evenals elk onderscheid tussen de klassen.

De revolutionairen in Krakau wensten alleen de bestaande klassen gelijke politieke

rechten te geven.

Waarom werd de revolutie als communistisch bestempeld?

Was het de poging om de ketenen van de feodaliteit te verbreken of deze om de

schatplichtige eigendom om te zetten in vrije of moderne eigendom?

Dan kan men aan de Franse eigenaars zeggen dat de Polen in opstand kwamen

om het eigendomsrecht in te voeren dat bij hen reeds bestond. Ze zegden dat dit een

goede zaak was. In het tegenovergestelde geval beweerden de Franse eigenaars met

Guizot dat het een schande was dat de Polen doorgingen als revolutionairen of

communisten (de Polen schaften het eigendomrecht van 1798 af).

De afschaffing van de overmanschappen en van de corporaties en de invoering

van de vrijhandel werden dan in Zweden communisme. Het Journal des Débats ging

196

nog verder: de afschaffing van de rente die het recht op corruptie ten opzichte van

tweehonderd duizend kiezers uitmaakte, betekende de afschaffing van een bron van

inkomens en de vernietiging van een verworven eigendom en was dus communistisch.

De revolutie in Krakau wenste zeker een eigendomsrecht af te schaffen maar niet het

welk in de rest van Europa en in Zwitserland bestond.

Niemand ontkende dat in Polen het politieke vraagstuk verbonden was met het

sociale. Dat was steeds het geval.

Vraag dat maar eens aan de reactionairen. Streden zij tijdens de restauratie

uitsluitend tegen de vrijhandel en het voluntarisme?

Een tergend reactionair schrijver heeft duidelijk toegegeven dat de hoogste

metafysica van Maistre en Bonald uiteindelijk te herleiden was tot een geldkwestie. Is

iedere geldkwestie geen sociaal probleem? De mensen van de restauratie gaven toe

dat om de goede politiek her in te voeren het goede eigendom diende teruggebracht in

andere woorden het feodale of morele eigendom. Iedereen weet dat getrouwheid aan

een monarch gepaard gaat met tienden en leendienst.

We gaan verder terug in de tijd. In 1789 hield het politiek probleem in verband

met de rechten van de mens het sociale probleem van de vrijhandel in.

Wat gebeurt er in Engeland? In alle problemen sedert de Reform Bill tot de

afschaffing van de korenwetten hebben de politieke partijen gestreden door de wijziging

van het eigendom.

Hier in België gaat de strijd tussen liberalen en katholieken over grootgrondbezit

tegen industrieel kapitalisme.

Zijn de politieke vraagstukken waarover we sedert 17 jaar debatteren niet ten

gronde sociale problemen? Dus welk standpunt men ook inneemt (liberaal, radicaal of

zelfs aristocratisch) hoe zou men aan de revolutie in Krakau kunnen verwijten dat ze

een sociaal probleem verbond aan een politiek probleem?

De mensen die de leiding hadden over de revolutionaire beweging in Krakau

waren de mening toegedaan dat een democratisch Polen op zichzelf en onafhankelijk

kon zijn en dat een Poolse democratie onmogelijk was zonder de afschaffing van de

feodale rechten en zonder de agrarische beweging die de schatplichtige boeren

omvormde tot vrije en moderne eigenaars. Wanneer de Pruisische despoten werden

vervangen door Poolse aristocraten ontstond er naturalisatie van het despotisme. Zo

vervingen de Duitsers in hun strijd tegen het buitenland één Napoleon door 36

Metternichs.

Wanneer de Poolse heer geen Pruisische meer boven zich heeft, heeft de

Poolse boer een vrije heer boven zich in de plaats van een slaafse. Deze politieke

verandering wijzigde geenszins zijn sociale plaats.

De revolutie in Krakau was een glorierijk voorbeeld voor gans Europa door de

nationale kwestie gelijk te stellen met de democratische en aan de bevrijding van de

onderdrukte klasse.

Wanneer deze revolutie voor een bepaalde tijd werd gesmoord door bloedige

handen van betaalde moordenaars veert ze nu zegevierend op in Italië en in

Zwitserland. Haar principes worden bevestigd in Ierland waar de uitsluitend nationale

partij in het graf verdween, samen met O’Connel. De nieuwe nationale partij is

hoofdzakelijk hervormingsgezind en democratisch.

197

Het initiatief ging uit van Polen (weliswaar niet het feodale maar het

democratische Polen). Vanaf het moment van zijn bevrijding werd Polen een erezaak

voor alle democraten in Europa327.

Deze toespraak was echt verrassend. Elke zin kon worden herlezen. Geen

enkele zin in de tekst verloor aan betekenis en behield zijn actualiteit. Wat ook onze

mening over de latere stellingen van Marx moge zijn, kunnen we bevestigen dat er

geen enkele socioloog, econoom of filosoof bestaat van dewelke de geschriften meer

dan honderd jaar later zoveel kracht en waarheid inhouden.

Nu stelt de schrijver terwijl hij de weg overloopt afgelegd door Karl Marx tussen

zijn vijfentwintigste en dertigste levensjaar de volgende vraag: waar zijn thans

diegenen die het communisme van 1848 veroordeelden? Wat vertegenwoordigen

binnen het universele denken Lamartine, L. Blanc, Feurerbach, Proudhon, Cabet en

Weitling? En tezelfdertijd zoals G. Mounin. “Waar zijn Mach, Avenarius en de

empirocritici? Waar zijn degenen die god zoeken als tijdgenoten van de jonge

Berdiaev? Waar zijn De Man en degenen die in zekere mate socialisme zagen bij de

nazi’s?328

327Viering te Brussel van de tweede verjaardag van de Poolse revolutie, Brussel, Vogler, 1848.

328Esprit, April 1946, p. 572 e.v.

198

HOOFDSTUK XX

DE UITWIJZING VAN KARL MARX

’s Anderendaags na de diepgaande toespraak van Marx over het streven van het

proletariaat en de uiteenzetting voor de Brusselse democraten over het gebrek aan

samenhang van het burgerlijk systeem, was het afgelopen met de rust in Europa.

De langverwachte Revolutie was er. Deze zou als verhoopt zoals haar

voorgangster een nieuwe sociale orde invoeren, het werk vervolmaken en het

socialisme tot stand brengen.

Een huivering liep door de wereld. De rijken en de machtigen beefden.

Metternich stortte neer. De meest absolute vorsten bogen het hoofd voor het volk.

Frederik-Willem IV bood een grondwet aan voor Pruisen. Er was slechts één leider.

Deze beschikte niet over een leger. Men kan het plebs als een revolutionaire massa

beschouwen voor wie alle kwalen kwamen van één enkele persoon, namelijk de

koning. Deze ging er van uit dat aan deze kwalen werd verholpen door de wijziging van

de verpakking. Deze wist niet en kon niet weten dat het kapitalisme zich gemakkelijk

aanpast aan de meest gedurfde vormen van de politiek op voorwaarde dat er niet aan

de economische voorrechten wordt geraakt.

Zodra men in Brussel en in Londen wist wat er in Parijs gebeurde was alles in

rep en roer.

Het Communistisch Manifest met de tekst zoals voorgesteld door Karl Marx was

reeds gedrukt. Het centrale comité van de communistische liga gaf opdracht het

inbinden te versnellen. Enkele dagen nadien vertrokken de eerste verpakkingen uit

Engeland richting continent.

In Brussel was het belang van de Revolutie in Parijs slechts op 26 februari

bekend. In de nacht van 25 op 26 februari bracht een bode van Louis-Philippe (graaf

Hompesch) Leopold I op de hoogte van de val van zijn schoonvader. Door een

merkwaardig toeval was L. Jottrand advocaat van Hompesch. Deze kende zo als

tweede persoon in Brussel, het belang van de gebeurtenissen. Dezelfde morgen riep

hij de leden van de Association Démocratique samen. De tekst van de brief aan

Spilthoorn werd bewaard329;

“Waarde Spilthoorn,

Het is absoluut noodzakelijk dat U morgen (zondag) naar Brussel komt om de

vergadering van de Association Démocratique bij te wonen. De druk van de

gebeurtenissen is groot en ik reken op Uw hulp.

329Dank zij de procureur-generaal die hem liet in beslag nemen bij de bestemmeling.

199

Voor het overige gaat alles voor ons goed, althans dat hoop ik. Wij moeten er

alles voor doen om de nationaliteit te redden volgens het systeem dat België steeds

Frankrijk moet voorafgaan of minstens even snel moet vooruitgaan.”

Marx werd samen met alle leden van het comité opgeroepen en nam deel aan

alle beraadslagingen. Hij moest zich echter ook bezighouden met de vereniging van de

Duitse arbeiders en de communistische afdeling waar de staat in hoogdringendheid

was uitgeroepen.

De officiële biografen van Marx330 verklaren dat deze van 26 februari tot 3 maart

actief deelnam aan de voorbereidselen van de “revolutionaire opstand” en aan de

“bewapening van de arbeiders”. Niets is minder waar. Alles wat we nu weten wijst erop

dat Marx zich niet in de geringste mate mengde in de Belgische politiek. Hij besteedde

veel aandacht aan de Duitse problemen met dewelke hij zich bezighield. Indien hij ooit

betrokken was bij de revolutie in Duitsland (waarvoor niemand ooit het kleinste element

van bewijs naar voren bracht). Nooit liet hij zich in met de politiek van het land waarin

hij te gast was. Procureur-generaal de Bavay bewoog tevergeefs hemel en aarde om

Marx te kunnen beschuldigen. Marx was toen reeds uitgewezen. De Bavay ging zo ver

de dienstmeiden en de koetsiers te ondervragen ten einde uur na uur het tijdsgebruik

van zijn tegenstrever te weder samenstellen. Het meeste dat men Marx kon ten laste

leggen was dat hij schikkingen had getroffen ten einde de actie van de communisten in

Keulen en het Rijnland te ondersteunen in geval dezen een opstand ontketenden. De

rol van Marx als leider van de belangrijkste revolutionaire organisatie was deze van

een coördinator en niet deze van een oproerkraaier. We weten ten andere via alles wat

we reeds gepubliceerd hebben dat hij geen vertrouwen had in de actuele constructieve

bekwaamheid van de arbeidersklasse. Hij leefde zoals velen destijds met het idee dat

het mogelijk zou zijn een nieuw politiek systeem tot stand te brengen dat het

socialisme gunstig gezind was. Alle discussies in Londen tonen aan dat de rol van de

communisten er hoofdzakelijk in diende te bestaan de spontane opstandige

bewegingen te behouden op een gunstige weg voor de historische en economische

opvattingen van de communistenbond.

In deze geest deelde het centraal comité in Londen aan Marx reeds op 26

februari mede dat het zijn macht overdroeg aan het comité in Brussel. Dit laatste

bevond zich op een gunstige plaats (op het continent tussen Frankrijk en Pruisen) om

de belangen van de arbeiders te verdedigen.

Op 27 februari ’s avonds werd Marx leider van de internationale. De leden van

het comité van de Brusselse afdeling traden door devolutie toe tot de hoogste functies.

Alle statutaire bevoegdheid was in handen van Karl Marx, Friedrich Engels, G. Fischer,

H. Steinger en P. Gigot. Dezelfde dag waarop Brussel hoofdstad werd van het

communisme riep de Association Démocratique eerst haar leiders en later haar leden

samen. Het enthousiasme was er onbeschrijflijk. De communisten leefden in de

domme hoop dat het republikeins regime de ontwikkeling van het socialisme zou

330Karl Marx: Chronik seines Lebens, Moskou, 1934.

200

versnellen. De radicale liberalen gingen er van uit dat de Belgische republiek in het

voordeel was van de vrijzinnigheid en de democratisering van de instellingen. Zij

plachten (men kan zich heden de vraag stellen waarom) dat de koning een grotere

hinderpaal vormde voor een wettelijke herziening van de grondwet dan de

conservatieve wil gesteund op de economische almacht.

Ten einde weerstand te bieden tegen de acties van de burgerwacht, de welke

hoofdzakelijk uit bourgeois bestond vroeg de Association aan de Brusselse

gemeenteraad om de reserve op te roepen dewelke vooral uit ambachtslieden en

arbeiders bestond. Om dit verzoek te rechtvaardigen stelde de Association eenvoudig:

“Allen die deelnamen aan de vergadering stelden vast dat de omstandigheden

het nemen van buitengewone maatregelen eisten zowel voor de binnenlandse rust als

voor de voorbereiding en de definitieve aanvaarding van de wijzigingen aan onze wetten

die noodzakelijk kunnen worden gezien ze reeds door onze zuiderburen werden

goedgekeurd.”

Ten einde geen enkel aspect van het probleem in het duister te laten vermelde

het verzoekschrift ter intentie van diegenen die kritiek hadden op het uitdelen van

wapens aan de minder gegoeden dat het beter was:

“mits de prijs te betalen voor enkele moeilijkheden die voorzienbaar waren aan

alle burgers dezelfde rechten toe te kennen dan blootgesteld te blijven zoals dit het

geval was in gelijkaardige crises als deze de materiële macht, dewelke men weigerde te

delen toe er nog tijd was, van kamp te zien veranderen.”

Ten einde elk misverstand te vermijden stelde het verzoekschrift dat het de

uitdrukking was van de gevoelens van uitsluitend de Belgische leden van de

Association. Als bewijs tekenden slechts L. Jottrand, Dumont, Bataille en Ballieu331.

Midden de massa, haastig bijeengekomen in de “Vieille Cour de Bruxelles”

waren er geen afwijkende meningen, wanneer Jottrand de leiders voorstelde alle

dagen bijeen te komen en het publiek toegang tot de zaal te verschaffen. Hij vroeg

tenslotte aan de vergadering de goedkeuring een schrijven te richten tot de “voorlopige

regering voor de Franse republiek” en tot de Fraternal Démocrats. Hij deelde

bovendien nog mede dat op regelmatige wijze contact zou worden gehouden met

bepaalde Hollandse patriotten aan dewelke het comité verslag had uitgebracht over de

gebeurtenissen. Zij werden bedankt omdat ze de Association op de hoogte brachten

van het “ageren van de familie van Oranje (even onverbeterlijk als deze van de

Bourbons), met de bedoeling te trachten zich met onze problemen bezig te houden.”

331Op voorstel van de burgemeester wees de gemeenteraad de suggesties beleefd af. Als verklaring

werd gegeven dat “het onaanvaardbaar was de arbeiders het hoofd van hun werk af te wenden en hen elke week het loon van een of twee dagen af te nemen” en dat bovendien de burgerwacht na een eerste controle ruim voldoende was om aan de omstandigheden het hoofd te bieden.

201

Facsimile van de laatste bladzijde van het schrijven, dat werd verzonden naar de Voorlopige Regering van de Franse Republiek op 28 februari 1848

202

Het schrijven aan de Franse regering bracht in de eerste plaats het feit in

herinnering dat vreemdelingen en Belgen in België beroep konden doen op instellingen

“dewelke reeds sedert geruime tijd in het publiek de vrije meningsuiting toelieten zowel

op politiek als op godsdienstig gebied.” Het maakte aan de Franse natie “eerbiedig de

gelukwensen voor de grote taak die werd volbracht en de dank voor de enorme dienst

die werd bewezen aan de zaak van de mensheid” over.

Wij weten hoe de Belgische publieke opinie de dikwijls ongeschikte,

beschamende en in opportune manifestaties van bepaalde Franse kringen vreesde.

Het is in deze geestesgesteldheid dat het schrijven er aan toevoegde:

“Wij wensen te mogen vermoeden dat de naties die zich het dichtst bij Frankrijk

bevinden de eersten zullen zijn om Frankrijk op de gekozen weg te volgen.

Dit vermoeden is des te zeker daar Frankrijk een revolutie tot stand bracht meer

met de bedoeling de banden met de andere naties te versterken dan met deze er een te

verknechten. Het is het voorbeeld voor de volkeren dat zij begroeten in het Frankrijk van

februari 1848 en niet hun onderwerping. Frankrijk kan geen verder eerbetoon

verwachten.”

Na aangeduid te hebben dat de democraten van het nieuwe Frankrijk

verwachten dat het voorgaat in de Europese verzoening en de bevrijding van de

onderdrukte volkeren, besluit het schrijven:

“Aan U Fransen, aan U de eer, aan U de glorie de eerste grondslagen te hebben

gebracht van de vereniging der volkeren zoals deze zo profetisch werd bezongen door

de onsterfelijke Beranger. Wij bieden U burgers, in de volledige uitdrukking van onze

gevoelens van onverzettelijke broederschap de bijdrage van onze diepste

erkentelijkheid.”

Alle leden van het comité plaatsten onderaan de tekst hun handtekening (L.

Jottrand en “Charles” Marx als eersten).

“De diplomatie van het volk heeft geen geheimen” stelde Jottrand. Niets belet de

publicatie van het schrijven aan Harney (journalist bij de Northern Star en secretaris

van de Fraternal Democrats):

“U kent reeds de glorierijke revolutie die zich voltrok te Parijs. Wij dienen U mede

te delen dat ten gevolge van deze belangrijke gebeurtenis de Association Démocratique

een vreedzame maar besliste agitatie tot stand bracht ten einde via wegen eigen aan de

Belgische politieke instellingen dezelfde voordelen te bekomen die het Franse volk heeft

veroverd.

Het bericht zet alles uiteen wat in twee dagen werd verwezenlijkt en voegt er aan

toe:

203

“Wij houden U zoveel als mogelijk op de hoogte van al onze stappen en de

vooruitgang welke we daarbij boeken. Wij verkeren in de hoop dat U van uw kant er zal

in slagen het charter van het volk in uw wetten te laten doordringen wat nuttig is voor

verdere vooruitgang in de toekomst. Tenslotte nodigen wij U uit tijdens deze belangrijke

crisis bestendig met ons in contact te blijven en ons het nieuws uit uw land mede te

delen, hetwelk een positieve invloed kan hebben voor het Belgische volk.”

L. Jottrand was er rotsvast va overtuigd dat in België op elk ogenblik de

republiek kon uitgeroepen worden. Daarom zorgde hij ervoor een neutrale positie in te

nemen tussen de twee grote Belgische buurlanden (zoals hij als leider van de

republikeinse democraten tijdens het Nationaal Congres in 1830 had gedaan) en

waarbij hij verkondigde dat de Franse republiek geen bedreiging was voor de

“Belgische nationaliteit”.

Ten einde de onafhankelijkheid en de eenheid van het grondgebied te

beklemtonen duidde hij symbolisch een Waal en een Vlaming aan als ambassadeurs

van de Belgische democratie. De boodschappers waren C. Spilthoorn, advocaat te

Gent, hoofd van de provinciale regering in 1830 en advocaat Braas uit Namen die

onmiddellijk naar Parijs vertrokken.

De regering Rogier toonde zich zeer ongerust. Haar leider weigerde, ondanks de

lyrische aanbevelingen van Victor Considerant de banden te verbreken die hem

verbonden met de grondwettelijke koning. Integendeel trachtte hij, geleid door

procureur-generaal de Bavay, alle mogelijke incidenten te voorkomen en ageerde hij

zodanig dat hem niets werd opgedrongen. De koning legde zelf minder sereniteit aan

de dag. Een van de meest eigenaardige aspecten van deze bewogen periode was de

vaststelling dat boodschappers van Leopold I contact opnamen met de leider van de

republikeinse partij. De bedoeling was met hem op discrete wijze de morele en

materiële voorwaarden te onderzoeken in het kader van dewelke de troonsafstand zou

plaatsgrijpen indien deze in de toekomst in overeenstemming zou zijn met de nationale

wil. Hij handelde met zeer grote waardigheid.

Wat er ook van weze met ingang van 26 februari werden uitzonderlijke

maatregelen genomen (meer patrouilles, mobilisatie van het leger en versterking van

de politie).

Op zondag 27 februari woonden talrijke politieagenten en agenten van de

staatsveiligheid de openbare vergadering van de Association Démocratique bij. Bij het

sluiten van de vergadering trachtten enkele jongeren gedreven door hun enthousiasme

de Grote Markt te bereiken met als leuze “Leve de republiek”. De Rijkswacht kwam

hardhandig tussenbeide. Verschillende personen werden aangehouden (onder

anderen V. Tedesco, W. Wolff, Ph. Gigot, schoenmaker Dassy en verschillende leden

van de vereniging der Duitse arbeiders). Om 11u30 was alles opnieuw kalm.

Het was, zoals latere verkeerdelijk werd bevestigd, geen revolutionaire

beweging. Ten hoogste betrof het een straatbetoging. De regering vreesde echter het

ergste en de repressie was zonder mededogen. De burgemeester van Brussel verbood

op vraag van de Minister van binnenlandse zaken alle samenscholingen. Rogier

204

herinnerde de provinciegouverneurs eraan dat “alle feiten waarbij vreemdelingen die

hier verbleven direct of indirect betrokken waren” onmiddellijk aan de staatsveiligheid

dienden gemeld.” De eerste Minister legde er de nadruk op dat

de gemeentebesturen moeten de vreemdelingen in het oog houden en hun

paspoorten332 controleren.

Strikte paspoortcontrole! Deze woorden troffen in het bijzonder ridder Wijns

burgemeester van Brussel. Dit zal achteraf blijken uit de wijze waarop de Brusselse

politie de ministeriële omzendbrief toepaste…

Baron Hody333 van zijn kant, in hoedanigheid van directeur van de

staatsveiligheid beval de verwijdering van het grondgebied van alle vreemde arbeiders

met uitzondering van dezen die door een Belgische industrieel waren opgeroepen.

Schoenmaker Dassy, bijgestaan door L. Jottrand werd veroordeeld tot vier

maanden gevangenis wegens de kreet “vive la république” en wegens het bezit van

een mes hem overhandigd door Bornstedt. Zelfs Meskens, voorzitter van het

Agneessens-genootschap, protesteerde plechtig in l’Emancipation tegen de

beschuldiging als zou hij het verlangen uitgedrukt hebben permanent de guillotine te

zien op openbare plaatsen. “Nooit heb ik iets dergelijks gezegd, alleen mijn vijanden

kunnen geloven dat ik schuldig ben.”

Het wantrouwen van regering en staatsveiligheid was echter gerechtvaardigd.

Het gevaar kwam niet zo zeer van de Brusselse democratische arbeiders maar wel van

de revolutionaire voorbereidselen van de Belgische republikeinen die naar Parijs waren

gevlucht. Hun leider Blervacq, voorzitter van de Association Générale des Patriotes

Belges résidant à Paris had een Belgisch legioen gevormd ten einde over te gaan tot

de proclamatie van de republiek in België. Het comité van het legioen bestond uit

“kolonel” Becker en de genaamden Mathieu de oudere, Dupont, Tijtgat, Conreur, C.

Graux, Felhar en Blervacq. De rekrutering begon op één maart met de welwillende

medewerking van de voorlopige regering. Gezien het aantal Belgen in Frankrijk niet

talrijk was, werd er niet te nauw gekeken. Meer werkloze Fransen en Duitsers dan

Belgen spraken de eed van getrouwheid aan de leiders en aan de verdediging van de

republikeinse beginselen met hun bloed en ten koste van hun leven uit.

De arme huurlingen kenden zich tijdens een algemene vergadering opdrachten

toe in verband met de meest verschillende graden. Het ging van eenvoudig soldaat tot

bataljonscommandant (het laatste diploma was voorzien van een rode stempel met de

neerslag van de phrygische muts).

Al deze opwinding en het geld dat de Parijse politieprefect Caussidière334 kwistig

uitdeelde samen met de opening van de arsenalen van Rijsel en Valenciennes op

332Cfr. Mémorial administratif du Brabant, mars 1848.

333Ridder Hody kreeg op 30 november 1847 de graad van baron.

334Het is een vaststaand feit; maar wordt door betrokkene in zijn memoires ontkend.

205

bevel van prefect Delecluse ontsnapte niet aan de waakzaamheid van de Belgische

regering. Bedolven onder steeds meer onrustwekkende verslagen kan ze heden

verontschuldigd worden voor het feit dat ze het noorden verloor. Het eerste slachtoffer

van de repressie was evenwel de onschuldige Karl Marx. Zijn bekendheid maakte hem

tot verdachte als promotor van de Belgische republikeinse beweging in Parijs, als

financier van de opstand en als aanstichter van de wanorde in Brussel. Hij ontving van

zijn moeder na vijf jaar armoede, een deel van de erfenis van zijn vader. Hij werd er

van beschuldigd belangrijke geldsommen te behandelen. De heer de Bavay

ontketende een wreedaardige vervolging op hem.

Zodra hij kennis had van de ongeregeldheden in de Veille Cour de Bruxelles,

van de rol die Marx speelde in de beraadslagingen van de Association Démocratique

en van de oproerige kreten van de Duitse en Belgische arbeiders nam Baron Hody het

initiatief de uitwijzing van Karl Marx te vragen aan minister van Justitie de Haussy

wegens het feit dat hij zijn verbintenis van 22 maart 1845 niet naleefde in verband met

de niet inmenging in de dagelijkse politiek.”

Tijdens de ministerraad van 1 maart 1848 werd de maatregel bekrachtigd. De

dag nadien werd het Koninklijk Besluit door Leopold I ondertekend. Een dag later werd

het aan de betrokkene betekend door deurwaarder Polak.

Enkele dagen nadat hij het geld ontvangen had van zijn moeder verliet Karl Marx

de Orléansstraat ten einde comfortabeler te wonen en de huishoudelijke taken voor zijn

vrouw te verlichten. Hij nam zijn intrek in het hotel Bois-Sauvage op het St.-

Goedeleplein, waar hij drie jaar eerder reeds verbleef. Het is daar dat hem werd

medegedeeld dat hij België diende te verlaten binnen de 24 uur met het verbod er weer

te keren. (Bij negatie waren de straffen opgesomd in artikel 6 van de wet van 22

september 1835 van toepassing.)

Het bestuur kende exact de nieuwe woonplaats van Karl Marx. Deze had zoals

het reglement voorschreef zijn inschrijving laten doorhalen te Elsene op 26 februari.

Dezelfde dag schreef hij zich in te Brussel. Het gerecht verweet hem ten andere dat hij

reeds op 19 februari Elsene had verlaten en zijn document van adreswijziging slechts

op 26 februari had opgehaald. Het verslag van de politiecommissaris van Elsene

deelde dit mede aan onderzoeksrechter Berghmans op 3 maart. Het vermeldde tevens

dat Marx zich voorbeeldig gedroeg en dat hij veel Duitse bezoekers ontving. De namen

van deze laatsten had de commissaris niet kunnen achterhalen.

Welke was de rol van onderzoeksrechter Berghmans? Hij handelde op bevel van

procureur-generaal de Bavay. Deze kon aldus uiting geven aan zijn haat tegen de

communisten in de persoon van Karl Marx. Hij beval een algemeen onderzoek tegen

de Duitse balling. Op 3 maart werd een dossier tegen hem geopend. Reeds ’s morgens

ondervroeg de rechter achtereenvolgens:

Theodor Jacobs, ketelmaker en mecanicien, leeftijd 18 jaar dewelke verklaarde

dat op 29 februari omstreeks 18 uur twee heren verschenen in het wisselkantoor Davis

aan de Hofberg; waar hij zijn zieke broer verving. Deze heren, een van hen sprak vlot

Frans, wisselde twee papieren thalers en twee thalers en 32 grossen in munten en

eisten een borderel.

206

Facsimilé van het brevet van de Bataljon Chef van het Belgisch Legioen,

afgeleverd aan Charles Graux

207

J.B. Lannoy, restauranthouder, 58 jaar, Sint Goedeleplein 19, dewelke verklaarde dat

op 28 februari zijn huurder Karl Marx, meerdere malen het huis had verlaten en er

telkens weerkeerde, waarvan eenmaal op waakzame wijze. Hij stelde vast dat Marx

veel bezoekers ontving.

Max Bedinger, zadelmaker, 49 jaar, Sporenstraat 10 dewelke verklaarde dat op

28 februari verscheidene vreemdelingen hem voorwerpen kwamen vragen om een

wapen in te leggen of aan op te hangen. Een individu, behoorlijk gekleed, waarschijnlijk

een officier op non-actief, 35 tot 40 jaar kocht voor 0,75 frank twee gordelknopen een

sabelhaak. Verder is het vals dat Duitsers bij mij zestig gordels bestelden. Koetsier “op

wacht” Stuckens werd door de politie weergevonden. Samen met mevrouw Le

Capitaine die een wisselkantoor uitbaatte aan de Hofberg verklaarde hij dat op 28

februari omstreeks 18 uur C. Spilthoorn vergezeld door twee andere individuen, 2100

frank in biljetten omwisselde. Uit aanvullend onderzoek op vraag van de procureur-

generaal bleek dat de twee personen die Spilhoorn vergezelden Karl Marx en Balliu

(schatbewaarder van de Association Démocratique) waren. De gerechtelijke

autoriteiten beelden zich in dat Marx een gewapende opstand te Brussel voorbereidde.

Zij dachten zelfs dat hij iets te maken had met de mobilisatie van de Belgische

republikeinen in Parijs.

De ondervoorzitter van de Association Démocratique vermoedde niet op het

ogenblik dat hij zijn uitwijzingsbevel ontving dat een gerechtelijk onderzoek tegen hem

geopend was. Hij had in die zin trouwens nooit enig vermoeden. De Bavay zette lange

tijd daarna trouwens het onderzoek verder.

Tijdens het verloop van de gerechtelijke procedure zocht Marx contact met drie

vrienden: Jottrand, Maynz en Victor Faider. Allen waren advocaat bij het hof van

beroep te Brussel en kwamen met succes tussen bij Charles Rogier, M. de Haussy en

baron Hody. De bedoeling was enkele dagen uitstel te bekomen en niet de intrekking

van de uitwijzing. Te zelfde tijd als het arrest dat hem betrof, ontving Marx een brief

van Flocon, die meldde namens de Franse voorlopige regering dat de uitwijzing uit

Frankrijk vernietigd was en dat de regering hem uitnodigde om naar Frankrijk terug te

keren! “Mijn waarde vriend Marx de tirannen hebben U uit Frankrijk verbannen, het

vrije Frankrijk opent voor U de deuren. Voor U en al diegenen die strijden voor de

broederlijkheid tussen de volkeren…

Tal van schikkingen dienden door Marx nog getroffen zowel betreffende de

Duitse arbeidersvereniging als de communistische liga. De vergaderingen gingen door

in het hotel le Bois-Sauvage. De laatste was deze van de liga. Ze duurde zeer lang. Na

middernacht werd besloten na uitgebreide discussie met volgende resolutie:

Proletariërs en alle broeders verenigt U. Het centraal comité van de

communistenbond te Brussel, in overeenstemming met het vroegere centraal comité te

Londen om de zetel naar Brussel over te brengen en tot ontbinding over te gaan, stellen

vast:

e bond

(hoofdzakelijk Duitsers) onmogelijk zijn.

208

worden.

at de bond een energieke houding

aanneemt en een discretionaire bevoegdheid nu noodzakelijk is.

Het comité besluit:

Artikel 1: Het Centraal Comité wordt overgebracht naar Parijs.

Artikel 2: Het Centraal Comité te Brussel geeft Marx discretionaire bevoegdheid over

alle zaken betreffende de centrale leiding van de bond.

Artikel 3: Karl Marx na zich vergewist te hebben van de omstandigheden zal te Parijs

een nieuw Centraal Comité vestigen en de leden welke er verblijven oproepen.

Artikel 4: Het Centraal Comité te Brussel wordt opgeheven. Aldus besloten te Brussel

op 3 maart 1848.

De leden van het Centraal Comité tekenden vervolgens: Marx, Engels, Fischer,

Steinger, Philippe Gigot plaatste als laatste zijn handtekening335. Daarna namen de

samenzweerders afscheid van elkaar en begaf Marx zich naar zijn appartement op de

tweede verdieping. Marx en zelfs zijn echtgenote werden later aangehouden. De

emoties in de democratische kringen laaiden hoog op. De volledige liberale pers

l’Indépendance Belge uitgezonderd protesteerde tegen de behandeling van een

uitzonderlijk man als doctor Marx en van Mevrouw Marx “zuster van de gouverneur van

Pommeren” die een gedeelte van de nacht moest doorbrengen in aanwezigheid van

hoeren. Zelfs de katholieke pers ten einde de regering in verlegenheid te brengen

protesteerde. Lubliner die een artikel ten voordele van Marx in l’Emancipation

publiceerde werd uitgewezen op voorstel van procureur-generaal de Bavay.

Op 4 maart ’s morgens werden de gevangenen per koets naar het gerechtshof

overgebracht. In afwachting van hun ondervraging door de onderzoeksrechter werden

ze gedurende uren opgesloten in de cellen voor de verdachten. Vermits geen

beschuldiging tegen Marx of zijn echtgenote hard kon worden gemaakt mochten ze

beschikken ten einde het Belgische grondgebied te verlaten.

Marx vroeg aan baron Hody voor zijn echtgenote de schriftelijke toelating drie

dagen langer in België te blijven om van haar emoties te bekomen. Toestemming werd

mondeling verleend336. Jenny Marx weigerde alleen te Brussel te blijven. Ze vertrok op

4 maart ’s avonds met Karl Marx en de drie kinderen vergezeld door Ferdinand Wolff

richting Parijs337.

Te Brussel bleef er verontwaardiging. Jules Bartels interpelleerde de

burgemeester van Brussel (hoofd van de politie) als verantwoordelijke voor willekeurige

335Gigot werd als ambtenaar ontslagen.

336Archief van de Belgische Staatsveiligheid, dossier Marx, stuk 28.

337Idem, stuk 36.

209

aanhouding en huisvredebreuk. De liberale volksvertegenwoordiger Bricourt uit

Soignies voorzag een interpellatie op de volgende zitting van de kamer.

De democratische pers wist niet van ophouden. De vrees voor verwikkelingen

binnen de regering werd groter.

Voor het feit van de willekeurige aanhouding van Marx en het in een hinderlaag

lokken van zijn echtgenote diende iemand de verantwoordelijkheid te nemen.

De politiecommissaris van Brussel verklaarde geen weet te hebben van de

aanhoudingen. De administrateur van de staatsveiligheid ontkende de slechte

behandeling van mevrouw Marx. (Adjunct-commissaris Daxbeck werd afgezet.)

De heer Conway, intendant van de civiele lijst van koning Leopold, schreef naar

de chef van de staatsveiligheid over diens verklaring dat geen enkele regeringsgezinde

krant op het artikel van l’Emancipation reageerde.

De minister van justitie onderzocht met de chef van de staatsveiligheid de beste

manier om de zaken voor te stellen. Dit bleek deze zoals verschenen in het Belgisch

Staatsblad, die de versie van de politie bevestigde.

Baron Hody antwoordde aan de minister dat volgens hem de Brusselse politie

diende gespaard door te stellen dat de procureur des Konings de fouten van de politie

had rechtgezet.

Terwijl de regering trachtte het offensief van de vrienden van Marx af te wenden,

ging de democratische pers door met haar protest (vb. Lucien Jottrand in le Débat

Social, 12 maart 1848).

Dit alles was echter onvoldoende om de Bavay af te stoppen. Het onderzoek

tegen Marx liep onverstoorbaar verder. Onderzoeksrechter Berghmans stapte af bij

bankier Max Messel in verband met de wisselbrief van 6000 frank verhandeld door Karl

Marx. De Bavay schreef vervolgens naar de procureur-generaal te Trier dat de

Belgische regering de doctor in de wijsbegeerte Karl Marx had uitgewezen en dat hij

vragen had betreffende de herkomst van het geld van betrokkene. De procureur-

generaal te Trier antwoordde dat Karl Marx het geld van zijn moeder had ontvangen,

die over bedragen van dergelijke omvang beschikte en deze had overgemaakt aan

haar zoon als voorafname op zijn erfdeel. Uiteindelijk was de Bavay er van overtuigd

dat de ondervoorzitter van de Association Démocratique de opstand niet had

gefinancierd. Hij legde het dossier weg en wijdde zich aan andere taken.

210

De handtekening van de moeder van Karl Marx onderaan het proces verbaal van haar ondervraging te Trier door rechter Nouben.

De interpellaties van Bartels en Bricourt grepen dezelfde dag338 plaats voor de

gemeenteraad te Brussel en in de kamer van volksvertegenwoordigers.

Jules Bartels vorderde de onmiddellijke samenstelling van een

onderzoekscommissie en kreeg voldoening339.

In de kamer kwam Bricourt in aanvaring met eerste minister Rogier die

verklaarde onwetend te zijn over de gedragingen van de gemeentepolitie.

Rogier ging zelfs in de tegenaanval door te stellen dat vreemdelingen die

wanorde veroorzaken of opstanden voorbereiden streng dienen aangepakt. Voor hen

die andere instellingen wensen dan de Belgische is de deur geopend340.

Bricourt, als nieuw parlementslid, legde zich zonder meer neer en de regering

die de Brusselse politie had aangezet tot machtsoverschrijding, wentelde haar

verantwoordelijkheid af op de politie.

Victor Faider eiste echter de publicatie in het Journal Officiel van een minder

denkbeeldige versie van de aanhouding van de heer en mevrouw Marx dan deze

opgesteld door de administrateur van de staatsveiligheid. Hij maakte gebruik van het

grondwettelijk petitierecht bij de kamer ten einde de inlassing te bekomen van zijn

rechtzetting van de feiten. De commissie van de verzoekschriften weigerde ze in

overweging te nemen. Bricourt nam opnieuw het woord op 31 maart en drong er op

aan dat het onderzoek door het gemeentebestuur bij dit van de minister van justitie zou

gevoegd worden.

De eerst minister antwoordde opnieuw dat hij niet moest antwoorden op een

arrestatie door de politie. De heer Zoude, verslaggever van de commissie van de

verzoekschriften, gaf dan voor de eerste maal lezing van de beslissing van de

33811 maart 1848.

339Bulletin des séances du Conseil Communal de Bruxelles, 1848, pp. 137 en 138.

340Annales parlementaires belges, session 1847-1848, zitting 11 maart 1848.

211

communistenbond in beslag genomen bij Marx betreffende de overbrenging van het

centraal comité naar Parijs als “centrum van de revolutionaire beweging”. De kamer

nam ten slotte de conclusies van de verslaggever aan. Bricourt en Castiau stemden

tegen.

212

HOOFDSTUK XXI

HET EINDE VAN DE ILLUSIES

Karl Marx kwam zonder moeilijkheden in Parijs aan. Hij beschikte over een

correspondentieadres bij een vriendin mevrouw Grell? 75, Boulevard Beaumarchais.

De “brievenbus” van Marx bevond zich in de onmiddellijke omgeving,10, rue Neuve

Ménilmontant.

Daar ontving hij nieuws van Engels. Wilhelm Wolff werd manu militari

uitgewezen. In Keulen werden de communisten aangehouden zonder de nodige

voorzieningen te treffen (met enige durf hadden ze de macht kunnen grijpen).

Anderzijds was het nieuws uit Duitsland positief. In Nassau, München, Kassel, Berlijn

en Westfalen wacht de revolutie. In Keulen, zegde Engels is de kleine burgerij voor

aanhechting bij de Franse republiek.

In Brussel blijft de uitwijzing van Marx voor schandaalsfeer zorgen. Op een

bijeenkomst van de Association Démocratique op 5 maart 1848 verklaarde L. Jottrand

dat

Rogier niet anders kon dan de klassenstrijd erkennen. Met economische

argumenten die niet al te schitterend waren stelde hij dat de kleine burgerij beter af was

met goed betaalde arbeiders en consumenten dan, met het Hof en de aristocratie. (Cfr.

O’Connor)

Tedesco verbleef nog steeds in de gevangenis. Volgens Engels is verder te

Brussel alles rustig. De republiek is voorbijgestreefd.

Marx ontmoet te Parijs de hoogmoedige en verdachte Adalbert von Bornstedt die

de bedoeling had vanuit Parijs een Duits revolutionair leger over de Rijn te zenden. Tot

grote woede van Marx kreeg hij steun van Bakoenin en Herwegh. De oplichter was er

in geslaagd de twee dichters te verenigen. Op 6 maart 1848 was er een vergadering

gedurende dewelke Marx het idee bestreed van het zenden van een revolutionair leger

naar Pruisen. Dergelijke onderneming zonder steun van de massa was tot mislukken

gedoemd. Het verzet van Marx diende tot niets. De beweging verkreeg materiële en

geldelijke steun van de Franse regering die aldus een belangrijke groep werklozen zag

vertrekken.

Marx had de leden van het Centraal Comité te Londen verwittigd van de transfer.

Onmiddellijk begaven Harney (voor de chartisten), Jones, Schapper, Bauer en Moll

zich naar Parijs. Ze bevestigden de bevoegdheden van Marx en verkozen hem tot

voorzitter van de bond.

Even komt Marx terug op zijn problemen met België; maar wordt vlug in beslag

genomen door de beweging van Bornstedt (de Association Démocratique allemande

de Paris, welke een campagne voerde tegen Marx). Een gemeenschappelijke

vergadering van de vier afdelingen van de communistenbond te Parijs greep plaats op

213

8 maart. Er wordt een club van Duitse arbeiders gesticht tegen de Association van

Bornstedt. De dag nadien trad deze officieel in werking. De statuten worden

goedgekeurd en de leden krijgen een rode armband om hen te onderscheiden van de

aanhangers van Bornstedt. De bijeenkomsten hadden plaats in Café de la Picarde, rue

Saint-Denis.

Vanaf dat ogenblik volgen de gebeurtenissen elkaar sneller op. Marx vraagt

Engels hem te vervoegen in Parijs. Tezelfdertijd geeft hij hem opdrachten in Brussel. In

de eerste plaats dient hij te zorgen voor het meubilair van Marx.

Er zijn veel hangende zaken in verband met geld (een cheque bij bankier

Cassel, Gigot is nog geld verschuldigd) Engels moet op bezoek bij Dr Breyer om het

geld te eisen dat deze schuldig is aan Marx. Aan deze doctor heeft de revolutie geen

cent gekost. Als Gigot niet meer actief is, moet hij worden afgezet. “Bornstedt en

Herwegh gedragen zich als bandieten… Wij zullen de eerste uit de bond sluiten… Hier

wordt de burgerij opnieuw stout en reactionair; wacht maar ze zal zien… Ik schrijf lange

brieven aan Maynz en Jottrand.”

Engels zoals steeds met de beste bedoelingen dringt bij Marx aan dat hij niet

vergeet Victor Faider en Bricourt te bedanken omdat dezen zo goed zijn belangen

verdedigden. Engels klaagt dat de financiële problemen moeilijk te regelen zijn.

Alhoewel hij niet veel geeft om de wissels die uitgever Vogler liet protesteren. Bij

Cassel kan hij niets uitrichten want het is Maynz die de cheque bezit. Breyer wordt niet

betaald door zijn patiënten en moet zijn laatste paard verkopen. Hess heeft betaald

maar Engels heeft alles uitgegeven. Het geld dat hij krijgt van advocaat Maynz is

amper voldoende om te leven. Gigot is in grote financiële moeilijkheden.

Victor Tedesco is vrij. Hij vertrok onmiddellijk naar Luik. De financiële crisis in

België is verschrikkelijk ten gevolge van de gedwongen lening van zestig miljoen.

Iedereen is ontevreden. “Het is hier de beurs die de republiek zal opleggen.” De

Brusselse afdeling van de bond verwierf als aanwinst de jonge Ernest Dronke. Maar hij

woont bij Hess. Men moet hem in de gaten houden.

In Duitsland ziet alles er goed uit.

Lamartine maakt zich elke dag belachelijker. Hij tracht de burgerij gerust te stellen.

Het is dan niet verwonderlijk dat deze individuen het hoofd verheffen.341

Adalbert von Bornstedt wordt effectief uitgesloten. Zo eindigt na vijf jaar bedrog,

half verraad en kleine lafheid de dubbelzinnige samenwerking van een adellijke

journalist met de communisten.

Op 20 maart komen de eerste duizend exemplaren van het Communistisch

Manifest te Parijs toe. Ze waren bestemd voor de propaganda in Pruisen. Marx laat

onmiddellijk de tekst in het Frans vertalen. Het verschijnt in de maand mei.

341Brief van 18 maart 1848.

214

Het Manifest is de juiste tactische en praktische uitdrukking van het marxistisch

denken aangepast aan de omstandigheden in 1847-1848. Het verschilt van de

universele opvatting van Marx zoals een electoraal plan verschilt van de principiële

verklaring of het programma van een partij. De onmiddellijke politieke doelstellingen

brengen echter de algemene filosofische opvattingen niet in het gedrang.

“In de burgerlijke maatschappij is de levende arbeid slechts een middel op de

geaccumuleerde arbeid (het kapitaal) te vergroten. In de communistische maatschappij

zal de geaccumuleerde arbeid enkel een middel zijn om het leven van de arbeiders te

verruimen, te verrijken en te stimuleren. In de burgerlijke maatschappij beheerst het

verleden het heden. In de communistische maatschappij beheerst het heden het

verleden.”

De gedachte is slechts een echo van de ethische bezorgdheden waarmee het

Filosofisch en economisch Manuscript en de Duitse Ideologie zijn gevuld. Alvorens het

proletariaat tot deze hogere opvatting van het leven te leiden weet Marx dat hij moet

rekening houden met de sociale realiteit. Hij moet het proletariaat eerst leiden naar het

echte klassenbewustzijn. “Er kan alleen revolutie zijn waar er bewustzijn is.”342

De gigantische spirituele inspanning van Marx in de maanden voor de revoluties

van 1848 brachten niet de vruchten die de toenmalige communisten onmiddellijk ervan

verwachten. De impact ervan was veel belangrijker en veel grootser. Ze betekenden de

definitieve afscheiding tussen het socialisme van het arbitraire, van het hypothetische

en van de utopie en het socialisme van de brutale werkelijkheid.

“Tegen de onvolledige toepassing van de rechtvaardigheid en het menselijk recht van

de democratische en burgerlijke revolutie stelt het communisme uiteindelijk de

volledige en beslissende interpretatie van de rechten van de mens.”343 Het is in dit

opzicht dat het Communistisch Manifest in zijn wrede scherpte, in zijn onontkoombare

logica en in zijn systematische ruk naar het paroxisme zich doorheen alle zinnen hecht

aan de ideale opvattingen onderwezen door Karl Marx.

Als Engels in Brussel klaar is, stelt hij zich ter beschikking van het Centraal

Comité. Hij werd lid tijdens zijn afwezigheid. Marx had ernstige redenen om naar zijn

aanwezigheid te verlangen. Alle Franse revolutionaire leiders waren met hem

verbonden. Zijn invloed was van belang voor de verspreiding van de communistische

propaganda. Hij verkreeg door Flocon onmiddellijk een subsidie van de Franse

regering om een Duits democratisch dagblad in Parijs uit te geven. Ten gevolge advies

van Karl Marx werd het voorstel verworpen.

Er wachten de revolutionairen belangrijke taken. In Wenen sedert 13 maart en te

Berlijn sedert 18 maart leek de geest van de Heilige Alliantie verslagen. De val van

Metternich was voor de democratie een onverhoopte triomf. Er moest van het succes

342Jean Jaurès: Etudes Socialistes, p. 335.

343Jean Jaurès: loc. cit.

215

gebruik worden gemaakt om niet zoals te Parijs de burgerij laten profiteren van de

spontane opstand van de massa. Het Centraal Comité van de bond wijdde een ernstig

onderzoek aan het probleem en na deliberatie kwamen de eisen van de

communistische partij in Duitsland tot stand. De tekst werd opgesteld door Marx in

samenwerking met Engels. Deze dient aandachtig gelezen want hij toont hoe de ware

stichters van het socialisme de sociale problemen oplosten op het ogenblik dat zij

dachten aan de macht deel te nemen.

Proletariërs aller landen verenigt U!

1. Heel Duitsland wordt tot een ondeelbare republiek uitgeroepen.

2. Elke Duitser vanaf de leeftijd van 21 jaar is kiezer en verkiesbaar tenzij strafrechtelijk

beletsel.

3. De vertegenwoordigers van het volk zijn zo verdeeld dat ook de arbeider kan zetelen

in het parlement van het Duitse volk.

4. Algemene bewapening van de natie. Het leger is voortaan het leger van de arbeiders

zodanig dat het leger niet langer consumeert maar ook meer produceert dan de kosten

van zijn onderhoud. Dit is onder andere een middel van arbeidsorganisatie

5. De rechtsbedeling is gratis.

6. Alle feodale lasten, alle belastingen, alle verplichte arbeid, tienden enzovoort die tot

heden op de landelijke bevolking drukten worden afgeschaft zonder enige vergoeding.

7. De prinselijke en andere feodale domeinen, alle mijnen, groeven enzovoort worden

omgezet in staatseigendom. Op al deze domeinen geschiedt de landbouwexploitatie in

grote lijnen volgens de moderne wetenschappelijke technieken in het voordeel van de

gemeenschap.

8. De hypotheken die de goederen van de landbouwers bezwaren worden

staatseigendom. De intresten worden door de landbouwers aan de staat betaald. 9. In

de streken waar de landpacht van toepassing is wordt de grondrente of de pacht aan de

staat betaald in de vorm van belasting.

10. Alle private banken worden vervangen door een staatsbank die papier uitgeeft met

gedwongen koers.

11. Alle transportmiddelen: spoorwegen, kanalen, stoomschepen, wegen enzovoort

worden in handen genomen door de Staat. Ze worden omgezet in staatseigendom en

gratis ter beschikking gesteld aan de inwoners.

12. Het enige verschil in de verloning van de ambtenaren is dat degenen met familiale

lasten een hoger salaris ontvangen.

13. Volledige scheiding tussen kerk en staat. De bedienaars van alle godsdiensten

worden op vrijwillige basis bezoldigd door hun gemeenschap.

14. Beperking van het erfrecht.

15. Invoering van sterk progressieve belastingen en afschaffing van de

verbruiksbelastingen.

16. Oprichting van nationale werkplaatsen. De staat waarborgt het bestaan aan alle

arbeiders en verzekert het onderhoud van diegenen die in de onmogelijkheid verkeren

om te werken.

17. Algemeen en gratis onderwijs voor het volk.

Het Duitse proletariaat, de kleine burgerij en de kleine landbouwers hebber er belang bij

met al hun energie te werken aan deze hervormingen. Alleen de verwezenlijking ervan

216

zal aan miljoenen Duitsers, tot nu door enkele individuen uitgebuit en dewelke hen in die

toestand trachten te houden, rechtvaardigheid bieden en verwerving van de macht die

hen toekomt als producenten van de rijkdom.

Het comité: Karl Marx, C. Schapper, H. Bauer, Friedrich Engels, J. Moll, W. Wolff.

Tijdens het opstellen van de eisen van het Duitse volk werd Marx betrokken in

een gekke historie. Op 19 maart deelt een bericht uit Londen mede dat de vroegere

hertog van Brunswick ten einde zijn Staten te recupereren bereid zou zijn een

revolutionaire beweging in het hertogdom te financieren. Marx zond onmiddellijk

Schapper naar Londen voor onderhandelingen. De tegenpartij stelde voor de

communisten echter niets voor.

Op 30 maart deelt Schapper aan Marx mede dat de besprekingen werden stopgezet.

Overal in Duitsland schreed de revolte verder. In bepaalde streken zoals

Saksen, Hannover en Würtemberg vroeg het volk persvrijheid, openbaarheid van de

publieke vergaderingen en de rechtbanken en het instellen van een jury. In Keulen

daarentegen werd algemeen stemrecht geëist naast rechtstreekse verkiezing van

openbare besturen, persvrijheid, vrijheid van meningsuiting, afschaffing van het

permanente leger, bewapening van het volk, recht op arbeid en gratis onderwijs. De

weerklank van de zeventien punten was in het Rijnland aanwezig! In Baden, Nassau,

Frankfurt en Beieren was de agitatie nog groter. In Bohemen en Hongarije was een

sterke revolutionaire ondertoon.

Wenen hield de eisen voor democratische vrijheden aan. In Berlijn werden na de

onlusten van 18 maart twee liberale ministers benoemd. Alhoewel verdere acties

mislukten moest koning Frederik-Willem IV de omzetting van de Duitse Confederatie in

een federale staat aanvaarden en op 18 mei te Frankfurt een nationale vergadering

bijeenroepen.

Marx laat het programma van de zeventien punten op losse bladen verspreiden

in Duitsland. Nochtans liep alles verkeerd. Hij had de gekke agitatie van Bornstedt en

Herwegh gestopt; maar zij kregen verder steun van de Franse regering. Marx bekwam

alleen dat de leden van de Duitse club op gelijke voet werden behandeld met de

anderen. Uiteindelijk moest het Centraal Comité ten einde zijn autoriteit op zijn troepen

niet te verliezen zelfs deelnemen aan de voorbereiding van de campagne in Duitsland.

De Franse regering breidde de voordelen uit naar allen die zo spoedig mogelijk

wensten te vertrekken! De arbeiders konden daaraan moeilijk weerstaan.

Marx heeft dit later verklaard. Op dat ogenblik had hij enkel problemen met

Lamartine.

Minister van buitenlandse zaken, mooiprater, wilde Duitse arbeiders op verraderlijke

wijze aan hun respectieve regeringen uitleveren door op brutale wijze de Franse revolutie in

Duitsland in te voeren wat enkel de Duitse revolutie kon schaden; het was overbodig want de

revolutie had in Wenen en Berlijn gezegevierd.

217

In Parijs bleef de militaire expeditie mode. Iedereen was behept met dezelfde

gekheid. De Belgische republikeinen vertrokken reeds. Op 25 en 29 maart werden ze

op ergerlijke wijze ontwapend te Quiévrain en teruggeslagen te Risquons-Tout. De

Italianen vertrokken massaal naar Piëmont. De Polen dachten door Frankrijk en

Pruisen te marcheren om hun land te bevrijden. De gekste projecten bleken mogelijk.

De Duitse Association Démocratique sloot een politiek akkoord met de Poolse

uitwijkelingen: “geen vrij Duitsland zonder vrij Polen; geen vrij Polen zonder vrij

Duitsland.”344

Bornstedt en zijn mannen vertrokken begin april naar Straatsburg. Vandaar

wilden ze naar Baden om er een republiek uit te roepen. Marx en de Duitse club

verkozen een andere weg naar Hessen. Marx, Engels, W. Wolff, E. Dronke en hun

vrienden kwamen te Mainz aan op 5 april 1848. Ze stichtten er een comité voor

communistische agitatie. Marx, Engels en Dronke vertrokken op 10 april naar Keulen.

Schapper vertrok naar Nassau, W. Wolff naar Breslau, Born naar Berlijn. Op 11 april

richtten Herwegh en Henri Börnstein een trillende proclamatie tot het Duitse volk om in

naam van het legioen te strijden tegen de onderdrukking.

De revolutie in Berlijn deed de regering in Pruisen van mening veranderen. Men

trachtte Marx niet meer aan te houden maar hem deel te laten nemen aan de

regeringsplannen. Marx verbleef liever verder in het Rijnland waar de Code Napoléon

nog van toepassing was en die hen een grotere bewegingsvrijheid verschafte dan het

Pruisisch gewoonterecht.

Om invloed te hebben op de nieuwe democratische beweging in Duitsland

trachtte Marx een brede democratische alliantie op te zetten in de richting van

gematigde groeperingen die niet vijandig stonden tegenover sociale vooruitgang en

dewelke konden dienen als buffer tussen de macht en de communisten. Zoals in

Brussel geschiedde het ook in het Rijnland. Marx verwachtte gelukkige gevolgen.

Onmiddellijk na zijn aankomst te Keulen start Marx met de voorbereiding van het

nieuwe blad. Alle activiteiten staan in het teken van de technisch en financiële

organisatie van de Neue Rheinische Zeitung. Hij doet dan prospectie in de radicale

middens terwijl Engels kapitalen zoekt in Barmen en omgeving. Zoals altijd was geld

het probleem. Engels was nauwelijks vertrokken toen Marx hem vroeg fondsen te

verwerven bij zijn vader. Intussen was Marx voorzitter van de arbeidersvereniging te

Keulen. Deze moest hem helpen met de propaganda.

Vader Engels was moeilijker te bewerken dan de communisten dachten. Hij had

reeds zonder het te weten veel bijgedragen in de kosten van de revolutionaire

propaganda. wanneer zijn zoon hem benaderde was hij razend. Engels deelt dit op

filosofische wijze mee aan zijn vrienden te Keulen. “Ik kan absoluut niets bekomen bij

mijn oude vader. Naar zijn mening is de Kölnische Zeitung reeds een extremistisch

blad en in de plaats van 1000 thalers zou hij ons liever 1000 bommen door het lichaam

zenden…”

344Cfr. La Réforme, 24 maart 1848.

218

Ten andere is er niets te bekomen bij de radicale bourgeois:

”ten gronde zien zij ons als hun toekomstige niet aflatende vijanden en willen zij

ons geen wapens leveren die wij tegen hen zullen gebruiken…”

Zelfs zijn oude vrienden en zijn schoonbroer Blank, met wie hij best

overeenkwam wenden zich van Engels af.

“Mijn schoonbroer is praktisch een bourgeois geworden en de anderen nog erger

sinds zij zich gevestigd hebben en in conflict zijn getreden met de arbeiders…”345

Hij geeft als voorbeeld de radicale kring van Eberfeld. Deze doet een oproep aan

de Italianen voor rechtstreekse verkiezingen maar verbied discussie over sociale

problemen. Deze mensen “ontkennen ons het recht voor te zijn op onze tijd.”346

Na veertien dagen volgehouden pogingen had Engels slechts 14 inschrijvingen

voor het kapitaal van de Neue Rheinische Zeitung.

Alhoewel zeer begaan met zijn blad, hield Marx contact met zijn vrienden in

Parijs en Brussel. In beide hoofdsteden was er een vertegenwoordiger die hem op de

hoogte hield van de evolutie van de politieke toestand. Het systeem van de

revolutionaire briefwisseling en de socialistische diplomatie was een typisch

marxistische uitvinding. Zo kon hij actie voeren zonder zijn woonplaats te verlaten. De

ambassadeur in Brussel was Georges Weerth, een recent communist die niet door

Engels geliefd was; maar die iets van economie kende. Het is Weerth die aan

Belgische democraten en in het bijzonder aan L. Jottrand de toekomstige verschijning

van het blad meedeelde.

België was in een toestand van apathie teruggevallen. Een groot intellectueel als

Jottrand kon nog uitkomen voor zijn republikeinse overtuiging. Castiau nam ontslag als

volksvertegenwoordiger (stemde tegen de resolutie van de verslaggever in de zaak

Marx). De mislukking van de republikeinse partij in België was een feit. Enkele

hervormingen zonder betekenis door de regering, konden deze toelaten te beweren dat

ze oog had voor de “klasse van de onterfden”. Ze had zelfs de euvele moed de Société

Générale te verplichten voor het eerst de balans te publiceren.

Tussen Frankrijk en België bleven de verhoudingen gespannen. Ten gevolge

van de gebeurtenissen te Risquons-Tout. Rogier had te Parijs heftig laten protesteren.

Lamartine eiste terugbetaling van 47 miljoen frank voor de campagne van 1831-1832.

De Franse pers was ontketend. De Messager verklaarde dat België een koninkrijk werd

345Brief 25 april 1848, Gesamtausgabe, Boek III, 1, pp. 99-101.

346Ibidem.

219

in 1830 door druk van Louis-Philippe en dat het normaal was dat het republikeins werd

in 1848 door toedoen van Lamartine.

Jottrand was sterk onder de indruk. Hij dacht dat Frankrijk onmiddellijk de oorlog

zou starten en schrijft aan Marx en vraagt hem zijn mening. Als de Fransen in België

binnentreden, ontdoen wij ons van koning Leopold. Wij behouden in ieder geval onze

onafhankelijkheid.

In zijn artikel voor de toekomstige verschijning van de Neue Rheinische Zeitung

verklaarde Jottrand: “De Belgische politiek heeft behoefte aan drie steunpunten Frankrijk,

Engeland en Duitsland.” Op 1 mei 1848 verschijnt uiteindelijk het eerste nummer van de

Neue Rheinische Zeitung. “Democratisch blad geleid door Karl Marx tevens

hoofdredacteur, medewerkers H. Bürgers, E. Dronke, Friedrich Engels, G. Weerth, F.

en G. Wolff.” Het kende een bewogen bestaan, met afwisselend succes en

ontgoocheling, rust en strijd met de Pruisische autoriteiten, gesterkt door mislukkingen

van de Europese democratische beweging. Door onontkoombare druk had de

bourgeoisie de rug geplooid en het onweer laten voorbijgaan. Ze nam nadien in

Frankrijk, Oostenrijk en Duitsland opnieuw alle strategische posities in die ze aan haar

klassenvijanden had overgelaten. In augustus 1848 neemt de regering in Berlijn, die

aanvankelijk Marx gracieus tegemoetkwam, maatregelen tegen de revolutionairen.

Naar mate de democratische beweging in Frankrijk terrein verloor, was dit

honderdmaal erger elders in Europa. Zo is het duidelijk dat de mislukking van de

Franse revolutie van 1848 de politieke ontwikkeling van Centraal Europa met vijftig jaar

heeft vertraagd.

Marx bleef echter schrijven wat hij dacht. Zoals volgt over de gebeurtenissen in Pruisen

in juni 1848.

“De Poolse arbeiders zijn verpletterd door een sterkere vijand; maar zijn niet vernietigd.

Zij hebben gevochten maar werden niet verslagen. De tijdelijke triomf van het ruwe

geweld, doet de illusies van de revolutie van februari verdwijnen… maar toont de

tweedeling van Frankrijk in de natie van de bezitters en deze van de arbeiders. De

tricolore republiek heeft slechts een klasse over, deze van het bloed. Ze wordt de rode

republiek…”

Dit soort proza betekende voor de Neue Rheinische Zeitungeen enorm verlies

aan abonnementen.

De hoop van de progressieven in het federale parlement van Frankfurt verdween

vlug. De uitvoerende macht zou niet langer rekenschap verschuldigd zijn aan de

wetgevende en zich in de handen van een enkele persoon bevinden die geen

verantwoording moest afleggen.

Wegens stellingname tegen de regering in Berlijn, symbool met Rusland en

Groot Brittannië van de contrarevolutie, werd de verschijning van het blad van Marx

geschorst op 26 september. Het zal opnieuw verschijnen op 5 oktober. Wegens

progressieve druk op het parlement in Frankfurt treft de repressie het Rijnland. Te

Keulen werd de staat van beleg afgekondigd. De agitatoren werden vervolgd.

220

Friedrich Engels wist op tijd dat aanhoudingsbevelen werden uitgevaardigd

tegen de gebroeders Wolff, Dronke en zichzelf. Ze konden ontkomen naar Brussel. De

Belgische politie was waakzaam. Op 5 oktober werden Engels en Dronke in hun hotel

aangehouden. Ze werden overgebracht naar het stadhuis en daarna naar de

gevangenis. Met een celwagen vervoerd naar het Zuidstation en met geweld naar de

trein voor Quiévrain geleid.

Engels nam geen risico. Hij bleef niet in Parijs. Hij begaf zich te voet naar

Zwitserland. Deze reis was heer leerrijk. Hij ontmoette geen industrieproletariërs maar

landbouwproletariërs “deze landbouwers blijven barbaren midden de beschaving”. Hij

kwam tot de bevinding dat dit proletariaat nog lang de weg zal versperren van het

stedelijk proletariaat en dat het ontoegankelijk was voor alles wat zich buiten het dorp

voordeed.

Hij haastte zich niet om Frankrijk te verlaten en nam er deel aan de geneugten

van het leven. Eind oktober komt hij toe in Lausanne. Hij blijft in Zwitserland tot het

begin van het volgend jaar geplaagd door financiële en morele problemen. Niet alleen

zijn familie maar ook enkele jaloerse elementen uit de revolutionaire beweging willen

hem van Marx loswerken zonder succes. Marx houdt hem van alles wat gebeurt in

Keulen op de hoogte en zendt hem geld als dit mogelijk is.

Engels wacht met ongeduld op de terugkeer naar Barmen. In dit Pruisische

gedeelte van het Rijnland bleef de Code Napoléon van toepassing, maar er waren

problemen.

Marx analyseert op heldere wijze de situatie.

“De Duitse bourgeoisie is niet de vertegenwoordiger van de belangen van de

nieuwe maatschappij tegen de oude, want ze behoort zelf tot de oude maatschappij. Ze

is de vertegenwoordiger van de vernieuwde belangen binnen een oude maatschappij.

Ze stond aan het roer van de revolutie niet omdat het volk achter haar stond; maar

omdat ze door het volk werd vooruitgeduwd…” Dan volgt een magistrale beschrijving

van de liberale bourgeoisie. “… revolutionair ten opzichte van de conservatieven en

conservatief ten opzichte van de revolutionairen, geen vertrouwen hebbend in haar

eigen ordewoorden, verspreider van tekst en niet van ideeën, opgeschrikt door het

werelds onweer en uitbuiter van dit onweer, zonder enige energie en plagiaat plegend in

alle richtingen, slechts origineel door laagheid, onderhandelend over haar eigen

verlangens zonder initiatief, zonder historische wereldroeping is ze een gekrompen

ouderling, blind, stom en uitgeput, vervloekt door allen, veroordeeld door haar

kwetsbaarheid tot leiding van de jeugdige aspiraties van een sterk volk om deze te

verstikken.”347

In deze atmosfeer komt Engels in Keulen weer. Op 7 en 8 februari 1849 moet hij

er voor het assisenhof verschijnen samen met Karl Marx, H. Korff, Schafferen Scheiver

allen medewerkers van de Neue Rheinische Zeitung. Marx nam onmiddellijk het woord.

347Cfr.: Karl Marx: Révolution et Contre-Révolution en Allemagne, Paris, Costes, 1933.

221

Op 8 februari worden allen vrijgesproken. Marx wordt publiek door de voorzitter van de

jury bedankt…

De periode van relatieve rust was echter voorbij. Op 18 mei verschijnt het laatste

nummer van de Neue Rheinische Zeitung.

Marx nam in gebonden stijl afscheid van zijn lezers. Hij richtte zich als volgt tot

de regering van Pruisen.

“De Koninklijke terroristen en deze in naam van god en recht bent U. In deze

terroristische praktijk bent U brutaal, provocerend, beledigend en in de theorie laf,

verborgen en zwijgzaam. In beide bent u eerloos.”

Marx wijst de arbeidersklasse op het gevaar van opstand. Het land in staat van

beleg zal deze verpletteren. Voor de journalisten van het blad blijft er 1 ordewoord “de

bevrijding van de arbeidsklasse”.

Marx neemt opnieuw de weg van de verbanning. Op 3 juni 1849 steekt hij de

Franse grens over en reist naar Parijs. Zijn vrouw en kinderen komen enkele dagen

later aan. Alles is er echter anders.

Cavaignac werd vervangen door Louis-Napoléon Bonaparte. Louis Blanc was

gevlucht naar Londen. Er was totale verwarring bij de socialisten.

Links was totaal ontredderd en de revolutionaire leiders starten wederzijdse

aanvallen met onder meer Cabet, Proudhon, Considerant. Louis-Napoléon Bonaparte

realiseerde desondanks door zijn persoonlijke politiek de unie van de democraten. La

Montagne klaagde in het Manifeste au peuple français de overtredingen van de

grondwet aan. Ook de president van de republiek had zich daaraan reeds schuldig

gemaakt. In Parijs op 13 juni en in Lyon op 15 juni trachtten die republikeinen de

regering omver te werpen welke de bedoeling had de laatste democratische vrijheden

op te heffen. De opstanden mislukten. De repressie was verschrikkelijk. Marx was een

onmachtige getuige van de gebeurtenissen.

Engels verbleef te Kaiserlautem en hield zich op afstand van de republikeinse

beweging omdat hij weinig vertrouwen had in de leiding. Hij ontving er de brief van

Marx met betrekking tot de situatie in Parijs.

“Hier heerst een royalistische reactie, nog schabouwelijker dan tijdens de periode

van Guizot. Ze is alleen te vergelijken met deze na 1815. Parijs is doods. Daarnaast is

er cholera welke verschrikkelijke vernielingen aanricht. Desondanks was een

revolutionaire krater nooit dichter bij een uitbarsting dan nu in Parijs.”

Marx geeft vervolgens een opsomming van de fouten begaan door de voorlopige

regering van Pfalz-Baden. De buitengewone gezanten in Parijs dienden tot ongeveer

niets. De ene kreeg geen onderrichtingen en de andere verbleef te lande uit vrees voor

de cholera. Zo bleef alleen de mogelijkheid zand in de ogen van de Pruisen te strooien

door zoveel mogelijk besprekingen met de Franse republikeinse leiders.

222

Ondanks geruchten in de andere zin bleef Marx als vertegenwoordiger van het

Centraal Comité in Parijs achter de voorlopige regering staan. Hij vroeg Engels

nogmaals om financiële steun, gezien hij zijn laatste geld had uitgegeven om zijn

verplichtingen in verband met de Neue Rheinische Zeitung na te komen.

Intussen had Marx een bericht ontvangen van de Franse regering dat hem een

verplichte verblijfplaats werd toegewezen in de Morbihan. Hij deed er alles aan om een

uitstel te bekomen. Uiteindelijk slaagde hij erin.

Terwijl had Engels de wapens opgenomen in het republikeinse leger. De gehele

campagne was hij adjudant van zijn vriend August von Willich (officier lid van de

communistenbond die als kolonel het bevel voerde over een deel van het republikeins

leger).Op de terugtocht samen met zijn mannen overschreed Engels de Zwitserse

grens in Rheinfelden, einde juli 1849. Zijn voornaamste gezellen waren Willich, Struve

en Frédéric Thiébaut als leden van de voorlopige regering van Baden. De soldaten

werden onmiddellijk ontwapend en naar de andere zijde van het land gezonden (het

kanton Vaud) op bevel van de confederale autoriteiten. Zwitserland beschouwde hen

niet als reguliere militairen maar als politieke vluchtelingen als welwillendheid ten

opzichte van de Duitse regeringen.

Engels belandde in Vevey. Struve en Willich werden uitgewezen. Engels nam er

kennis van de aanhouding van Marx te Parijs maar werd door deze laatste vlug

gerustgesteld! Marx gaf echter een pessimistisch overzicht van de politieke situatie.

“Waarde kameraad wat moeten wij nu doen? Wij moeten een literaire- en

handelsonderneming starten. Ik wacht uw voorstellen af.” Op 23 augustus 1949 moest

Marx zich naar de Morbihan begeven. Hij verlaat Frankrijk en vertrekt naar Londen.

Engels vervoegt hem daar drie maanden nadien. Nu komen de moeilijke jaren van

strijd voor Marx er aan. Nog voor lange tijd ondergaat hij de weerslag op moreel en

fysiek vlak van de nederlaag van 1848. Alle hoop die hij gesteld had op de

revolutionaire, morele en constructieve capaciteit van de arbeidersklasse was

vervlogen.

Het project van een centrale leiding die de sociale actie kon coördineren naar

gelang het verloop van de opstandige bewegingen bleek niet realiseerbaar. Alles

moest vanuit minder dan niets herbeginnen. De herinnering aan de ramp stemde de

revolutionaire harten tot bitterheid in tegenstelling tot de wervelende hoop van

februari1848.De weerslag was zo overweldigend dat de communistenbond moest

worden ontbonden.

Zo stierf op 17 november 1852 de avant-première van de socialistische

internationale. Zijn werk was echt vruchtbaar. Zijn lessen werden door geen enkele

revolutionair vergeten: noodzaak van eenheid tussen de arbeiders en

verstandhoudingtussen alle democratische partijen, noodzaak om de finale doelstelling

van het socialisme af te kondigen, de idealen van het socialisme niet te verbergen, het

voortzetten zonder onderbreking en zonder oponthoud van de strijd tegen de sociale

organisatie gesteund op het kapitalisme.

De grootste les was echter aan Marx zelf besteed. In vijf jaar tijd was hij van

beschouwende naar militante wijsbegeerte overgeschakeld en van de militante

223

wijsbegeerte naar het communisme. Een agerend, wijsgerig humanist, dat is Karl Marx

op dertigjarige leeftijd. Allen die dachten dat Marx een kamergeleerde was hebben zich

vergist. Hij was een organisator van en een deelhebber aan de strijd. Zonder de

diepgang van zijn denken en de geniale kracht van zijn verstand te verliezen verwierf

hij door zijn contacten met gewone mensen begeesterd door hetzelfde ideaal een

duidelijker waarneming van de zaken.

Via het bureau voor communistische correspondentie, door het internationaal

congres te houden, door de aanstelling door zijn gelijken als opsteller van het Manifest,

als lid van het Centraal Comité van de bond en als hoofdredacteur van de Neue

Rheinische Zeitung had Marx zijn leertijd als revolutionair militant volbracht. Wanneer

de internationale uit de as herrees om nadien door toedoen van het noodlot nogmaals

te verdwijnen had Marx een gigantisch werk volbracht: het tot stand brengen van de

socialistische doctrine en de codificatie van de tactische beginselen waarop vandaag

nog steeds alle marxisten in de hele wereld zich beroepen.

224

Facsimile van de kaft van de eerste editie van het Communistisch Manifest, uitgegeven te Londen in februari 1848.

225

ALFABETISCHE INDEX VAN DE BELANGRIJKSTE NAMEN

ANETHAN, Jules d’ Belgisch Minister van Justitie (1843-1847).

ANNENKOF, Paul (1816-1887) Russisch schrijver, vriend van Marx.

ARNIM, Harry-Karl von (1824-1881) Pruisisch minister te Parijs (1845).

AUERBACH, Richard Duits positivistisch wijsgeer.

BABEUF, Gracchus (1760-1797) Frans revolutionair, onthoofd ten gevolge van de

samenzwering van dergelijken; voornaamste volgelingen Blanqui en Buonarroti.

BAKOENIN, Michel (1814-1876) eerst officier, daarna wijsgeer, vriend van Marx en

Proudhon. Anarchist en tegenstander van Marx tijdens de eerste internationale.

BALLIU, Félix (1802- ? ) kunsthandelaar te Schaarbeek, schatbewaarder van de

Association Démocratique.

BARBES, Armand (1803-1870) Frans revolutionair zonder doctrine, verbleef

gedurende ongeveer zijn hele leven in de gevangenis.

BARROT, Odilon (1791-1893), eerste minister van Louis-Napoléon in 1849.

BARTELS, Jules (1815-1855) advocaat, radicaal liberaal, lid van de Association

Démocratique, gemeenteraadslid te Brussel.

BARTELS, Adolf (jaar X -1862) katholiek democraat, opsteller van het Journal de

Charleroi (1845-1859) nam ontslag uit de Association Démocratique.

BASSERMANN, Frederik staatssecretaris in de federale regering van Frankfurt in

1848.

BAUER, Bruno (1809-1882) en Edgar (1820-1886) Duitse wijsgeren.

BAUER, Hendrik (1805-1870) Duits communist lid van het Centraal Comité van de

bond in Parijs.

BAZARD, Armand (1791-1832) leerling van Saint-Simon.

BERANGER, Pierre (1780-1856) Frans zanger tegenstander van de Bourbons.

BERGHMANS, Charles onderzoeksrechter te Brussel in 1848.

226

BERNAYS, Ferdinand (1815-1879) Duits schrijver, advocaat en filoloog, week uit naar

Parijs (1844-1848) uitgever van Vorwärts.

BERNSTEIN, Eduard (1850-1892) Duits socialist leider van de revisionisten,

uitvoerdervan de testamenten van Marx en Engels.

BLANC, Louis (1811-1882) Frans socialist lid van de voorlopige regering in1848,

politiek vluchteling in België sedert 26 augustus 1848, aangehoudenen later vrijgelaten.

BLANK, Emiel schoonbroer van Engels.

BLANQUI, Auguste (1805-1881) schrijver van de Critique Sociale, inspirator en leider

van de opstandige fractie, zijn volgelingen vormden het ComitéCentral Révolutionnaire.

BLUM, Robert (1807-1848) Duits arbeider, schrijver en revolutionair. Te Wenen

terechtgesteld na de overwinning van het regeringsleger.

BÖRNSTEIN, Heinrich Duits democratisch schrijver, uitgever van Vorwärts in1845.

BORN, stephan (1824-1898) Duits communist nam deel aan de opstand in Pruisen in

1848.

BORNEMANN, Wilhelm (1794-1864) liberaal minister van justitie in Pruisen in1848.

BORNSTEDT, Adalbert von (1809-1851) directeur van de Deutsche Brüsseler Zeitung.

BOWRING, doctor John (1792-1872), volksvertegenwoordiger, voorstander van de

vrijhandel.

BRAY, John Brits liberaal econoom.

BRENTANO, Albert liberaal lid van de opstandige regering in Baden.

BREYER, Friedrich Duits geneesheer te Brussel sedert 1832.

BRICOURT, Jean-Joseph (An XIII - 1857) rechter in Charleroi, volksvertegenwoordiger

te Soignies, slachtoffer van de wet der onverenigbaarheden8 juni 1847.

BRUNSWICK, hertog Karl (1804-1873) afgezet als monarch.

BUCHEZ, Philippe arts, socialist, dissident van de strekking Saint-Simon, van

katholieke strekking, stichter van de eerste arbeiders coöperatieve.

BÜRGERS, Heinrich (1815-1882) Duits communist, later meer gematigd lid vande

volksvertegenwoordiging in Frankfurt.

227

BURNS, Mary (1824-1863), arbeidster in Manchester, vriendin van Engels. Vergezelde

hem naar België. Keerde terug naar Engeland na een incident.

BURNS, Lizzy (1826-1878) zuster van Mary, Engels leefde met haar samen nade dood

van Mary en huwde haar in extremis.

CABET Etienne (1788-1856) Frans jurist, pacifistisch revolutionair en theocratisch

communist.

CAMPHAUSEN, Ludolf (1803-1890) eerste minister in Pruisen in 1848.

CASSEL en compagnie, bankiers te Brussel.

CHARTISME, eerste sociale en democratische beweging in 1836, georganiseerd door

O’Connor; programma hernomen door Marx in Londen (29november 1847).

CHATEL, Ferdinand (1795-1857) priester, nam deel aan de revolutie in

1848,voorstander van de emancipatie van de vrouw.

COBDEN, Richard (1804-1865) Engels econoom, theoreticus van de vrijhandel.

COCKERILL, John (1790-1840) Belgisch industrieel.

CONSIDÉRANT, Victor (1808-1893) belangrijkste volgeling van Fourier, lid van de

volksvertegenwoordiging, verbannen naar België, stichter vaneen volledig mislukte

phalanstère in Texas.

CONWAY, Edouard (jaar XII - 1871) intendant van de civiele lijst van Leopold I.

CZARTORYSKI, prins Adam (1770-1861) chef van de voorlopige regering van Polen in

1830, gevlucht naar Frankrijk in 1831.

DANIELS, Roland (1810-1855) Duits communistisch geneesheer.

DASSY, Robert Belgisch communistisch arbeider.

DAXBECK, Gommaar adjunct-politiecommissaris te Brussel, afgezet door de

gemeenteraad in 1848 na de aanhouding van Jenny Marx.

DE BROUCKÈRE, Charles (1796-1860) advocaat, liberaal politicus, lid van het

nationaal congres, minister, burgemeester te Brussel 1848-1860.

DECHANGE, Charles (1796-1860) Belgisch militair geneesheer.

DE GRONCKEL, François-Joseph (1816-1871) advocaat, liberaal politicus.

228

DELECLUZE, Charles (1809-1858) commissaris van de republiek in Nord en Pasde

Calais.

DELESSERT, Gabriel (1786-1858) politie perfect te Parijs 1836-1848.

DELHASSE, Félix (1809-1898) Belgisch democraat en letterkundige.DE MAN, Hendrik

auteur van Au de là du Marxisme, professor te Frankfurt, ontbondde Belgische

Werkliedenpartij in 1940.

DESCARTES, Renè (1596-1650) Frans filosoof.

D’ESTER, Karl (1811-1865) Duits democraat, geneesheer vriend van Marx en Engels.

DRONKE, Ernst (1815-1875) Duits communist medewerker aan de Neue Rheinische

Zeitung, vluchtte naar Parijs in 1849.

DUCHATEL, graaf Charles (1806-1867) minister van Louis-Philippe (1834-1848)

DUCPETIAUX, Edouard (1804-1868) Belgisch econoom.

DUFAURE, Armand (1806-1867) Frans minister van binnenlandse zaken mei1848.

DUMON, Pierre (1797-1870) advocaat, staatsman, minister van Louis-Philippe(1843-

1848)

EISERMANN, Duits socialist te Parijs, meubelmaker, volgeling van Grün enProudhon.

ENFANTIN, Barhélemy (1796-1864) één van de voornaamste volgelingen van Saint-

Simon.

ENGELS, Friedrich senior (1785-1853) vader van Engels, industrieel.

ENGELS, Friedrich junior (1820-1895) vriend, leerling en volgeling van Marx. Uitgever

van de postume werken.

ESSELENS, Prosper-Antoine, stichter van het dagblad Le Peuple te Luik 1848.

EWERBECK, Herman (1816-1860) Duits geneesheer, uitgeweken naar Parijs, lid van

de federatie der rechtvaardigen, later medewerker van Karl Marx (1844-1851).

FAIDER, Victor (1820-1882) advocaat te Brussel, secretaris van de Association

Démocratique in 1847, niet te verwarren met Charles minister van justitie.

FEUERBACH, Ludwig (1804-1872) Duits wijsgeer, leerling en later tegenstander van

Hegel, hield zich in het bijzonder bezig met het religieus probleem.

229

FICHTE, Johann (1762-1814) Duits wijsgeer, volgeling van Kant, tegenstander van de

Franse bezetting in Pruisen.

FLOCON, Ferdinand (1800-1866) minister in de voorlopige regering op 24

februari1848.

FRIEDRICH-WILHELM IV (1795-1861) koning van Pruisen, verzette zich tegen liberale

hervormingen, stierf krankzinnig.

FRÖBEL, Jules (1805-1893) Duits uitgever, genaturaliseerd Zwitser, lid van het

parlement van Frankfurt 1848, neef van de beroemde pedagoog.

FUNCK, Jean (1822-1877) advocaat, lid van de Association Démocratique, Kamerlid.

GALILEI (1564-1642) astronoom.

GANEAU, arts, voorstander van de gelijkheid tussen mannen en vrouwen.

GIGOT, Philippe (1819-1860) lid van het Centraal Comité van de communistenbond.

GOBLET d’ALVIELLA, Albert (1790-1873) generaal, minister van Leopold I.

GOETHE, Wolfgang (1749-1832) de grootste Duitse dichter.

GOTTSCHALK, Andreas (1815-1880) arts, stichter van de arbeidersvereniging te

Keulen.

GRÜN, Karl (1813-1887) Duits wijsgeer, volgeling van Hegel, vriend van Proudhon,

emigreert in 1844 naar Parijs, uitgewezen, lid van het parlementte Frankfurt.

GUESDE, Jules (1845-1922) stichter van de Franse arbeiderspartij.

GUIZOT, François (1787-1874) Frans politicus, minister van buitenlandse zaken(1840-

1848).

HARCOURT, François (1786-1865) hertog, voorzitter van de vrijhandelsvereniging te

Parijs.

HARNEY, George, Brits journalist, leider van de chartisten, vriend van Marx en Engels.

HAUSSY, François (1789-1869) advocaat te Charleroi, gouverneur van de Nationale

Bank.

HEGEL, Georg-Wilhelm (1770-1831) Duits wijsgeer.

HEILBERG, Ludwig, Duits democraat, uitgeweken naar Brussel.

230

HEINE, Heinrich (1799-1856) Duits dichter, zeer goede vriend van Karl Marx.

HEINZEN, Karl (1809-1880), Duits socialist, volgeling van Weitling, jeugdvriend van

Marx, uitwijkeling keerde in 1848 terug naar Duitsland.

HERWEGH, Georg (1817-1875) Duits dichter, kwam naar Brussel in 1847, leider met

Bornstedt van het “zwart, rood en goud legioen” in 1848.

HESS, Moses (1812-1875) Duits wijsgeer en revolutionair, verwijderde zich van Marx

om samen te werken met Grün en Lasalle.

HODY, Alexis-Guillaume (1807-1880) leidde de Belgische staatsveiligheid(1839-1851).

HOMPESCH, graaf, vertrouwensman van Louis-Philippe.

HUET, François (1814-1869) Frans wijsgeer, hoogleraar te Gent, invloedrijk liberaal.

IMBERT, Charles (jaar VIII -1861) Frans democraat, gouverneur van de Invalides in

1848.

JAURES, Jean (1859-1914) leider van de verenigde Franse socialisten.

JONES, Ernest (1819-1869) Brits democraat, aanhanger van het marxisme

sedert1855.

JOTTRAND, Lucien (1804-1877) advocaat, lid van het nationaal congres (1830-31),

voorzitter van de Association Démocratique.

JUNG, Georg (1814-1866) Duits democraat, vriend van Marx en Ruge.

JUNGE, Duits jong communist uitwijkeling, juiste identiteit onbekend.

JUSTINIANUS (482-565) Keizer van het Oost-Romeinse rijk, bekend als wetgever.

KATS, Jacob (1804-1866) Vlaams socialist en volkstribuun.

KÖTTGEN, Gustav-Adolf, Duits communist.

KRIEGE, Hermann (1820-1850) Duits socialist volgeling van Weitling.

KÜTTMANN, Ludwig, Duits uitgever in het vrije Bremen.

LAMARTINE, Alphonse de (1790-1869) Frans dichter, lid van de Franse regering

1848-1851.

LAMENNAIS, Félicité de (1872-1854) Frans katholiek wijsgeer, veroordeeld door de

paus wegens liberalisme.

231

LAUDERDALE, James (1759-1839) graaf, Brits staatsman en econoom.

LAVELEYE, Emile de (1822-1892) liberaal econoom, hoogleraar te Luik.

LEDRU-ROLLIN, Alexandre-Auguste (1807-1874) advocaat, lid van de voorlopige

regering in 1848.

LELEWEL, Joachim (1786-1861) Pools emigrant, hoogleraar aan de ULB.

LENIN, Vlademir Illitch (1870-1924) stichter van de IIIe internationale.

LEOPOLD I, koning der Belgen (1790-1865).

LEROUX, Pierre (1797-1861) Frans socialistisch theoreticus, volgeling vanSaint-

Simon.

LOCKE, John (1632-1704) Brits wijsgeer.

LÜBLINER, Ludwig (1809-1869) Pools advocaat te Brussel, uitgewezen in maart1848.

MACDONALD, James Ramsay, leider van de labour-partij, eerste socialistische

regeringsleider.

MACH, Ernst (1838-1916) Duits positivistisch wijsgeer en natuurkundige.

MALTHUS, Thomas (1766-1834) Brits econoom, vooral zijn bevolkingstheorie is

belangrijk (voedsel groeit aan volgens rekenkundige reeks, bevolking volgens

meetkundige).

MAURER, Germann (1813-1880) Duits communistisch geneesheer.

MARX, Edgar (1846-1855) eerste zoon van Karl Marx.

MARX, Guido (1849-1850) tweede zoon van Karl Marx.

MARX, Heinrich (1782-1838) vader van Karl Marx, advocaat, stafhouder te Trier.

MARX, Henriette (1787-1863) Pressling, moeder van Karl Marx.

MARX, Jenny (zie Westphalen) echtgenote van Karl Marx.

MARX, Jenny-Laura (1844-1883) eerste dochter van Karl Marx.

MARX, Laura-Jenny (1846-1911) tweede dochter van Karl Marx, gehuwd met Paul

Lafargue.

MAYNZ, Karl (1812-1882) Duits advocaat te Brussel, vriend van Marx, hoogleraar te

Brussel en te Luik.

232

MELLINET, Armand-François (1768-1852) generaal ere-voorzitter van de

AssociationDémocratique. Ter dood veroordeeld in de zaak Risquons-Tout.

MESKENS, socialistisch arbeider, voorzitter van de Agneessens-kring.

MOLL, Joseph (1810-1849) Duits communist, gedood tijdens de opstand in Baden.

MUELENAERE, graaf Félix (1794-1862) Belgisch minister 1831-32, 1835 en1841.

NOTHOMB, Jean-Baptiste (1804-1881) Belgisch minister (1841-45).

O’CONNOR, Feorgus (1794-1855) leider van de chartisten en de

vrijhandelsvereniging.

OPPENHEIM, Dagobert (1809-1889) bankier.

OWEN, Robert (1771-1858) Brits econoom behorende tot de socialistische strekking,

gebruikte als eerste samen met Pierre Leroux de termsocialisme.

PASCAL, Blaise (1623-1662) beroemd Frans wijsgeer en wiskundige.

PELLERING, Jean, Belgisch arbeider, socialist en republikein.

PICARD, Albert (1821-1880) advocaat, stafhouder, secretaris van de Association

Démocratique.

PLATO, (428-347 voor J.C) Grieks wijsgeer.

PYAT, Félix (1810-1889) lid van de grondwetgevende vergadering in 1848,vriend van

Engels.

RASPAIL, François (1794-1858) Frans scheikundige en revolutionair.

RAVEAUX, François (1810-1851) Duits democraat van Franse afkomst, revolutionair,

week uit naar Brussel in 1849.

RICARDO, David (1772-1823) een van de belangrijkste economen vooral in verband

met de verdeling van de rijkdommen.

RIEDEL, Richard (1804-1878) Duits communist, week uit naar Brussel en Luik.

ROGIER, Charles (1800-1878) liberaal staatsman, meermaals eerste minister.

RONGE, Jean (1813-1865) afgescheurd priester, democraat.

ROUSSEAU, Jean-Jacques (1712-1778) Frans wijsgeer, wegbereider van de Franse

revolutie.

233

RUGE, Arnold (1802-1880) Duits auteur, uitgever met Marx van de Frans-Duitse

jaarboeken, lid van het parlement van Frankfurt.

SAINT-PIERRE, Charles de (1658-1743) priester, voorloper van de internationale

organisatie in Europa.

SAINT-SIMON, Henri de (1760-1825) een van de grootste voorgangers van het

socialisme.

SAND, George (1804-1876) Frans schrijfster, gedurende een periode welwillend

tegenover de arbeidersklasse SCHAPPER, Karl (1815-1869) Duits communist,

uitgeweken naar Londen, belangrijksteleider van de communistenbond in Engeland, lid

vanhet Centraal Comité.

SHAKESPEARE (1564-1616) de grootste Engelse dramatische auteur.

SMITH, Adam (1723-1790) Brits econoom auteur van de “Rijkdommen van de Naties”.

SOREL, Georges (1847-1922) Frans socioloog, theoreticus van het

revolutionairsyndicalisme).

SPILTHOORN, Charles (jaar XIII -1872) advocaat te Gent, nam deel aan de revolutie

van 1830, ten onrechte ter dood veroordeelt in de zaak Risquons-Tout, kreeg gratie, in

1855 verbannen naar de USA.

STEINGENS, Albert, huisschilder, week uit naar Brussel in 1848, secretaris vande

vereniging der Duitse arbeiders, was het eens met Marx.

STIRNER, Max (1806-1856) Duits filosoof, links Hegeliaans, behoorde tot de

anarchistische stroming.

STRUVE, Gustav (1805-1870) Duits advocaat, diplomaat en auteur, vervolgd door de

censuur, leider van de republikeinse regering in Baden, vluchtte naar Zwitserland in

1849.

SUE, Eugène (1804-1857) Frans auteur.

TAINE (1828-1893) Frans wijsgeer en socioloog.

TEDESCO, Victor (1822-1897) advocaat te Luik, afkomstig uit het Groot hertogdom

Luxemburg, communist, lid van de Association Démocratique. Ter dood veroordeeld na

Risquons-Tout, kreeg gratie in 1855.

THEUX de MEYLANDT (1794-1870) Belgisch minister in 1837 en 1846-47.

THIERS, Adolphe (1797-1877) advocaat, historicus, Frans president in 1871.

234

THOMPSON, William (1785-1833) Iers socioloog, zeer vooruitstrevend in marxistische

richting.

TOURREIL, socialist, theoreticus van het fusionisme.

TSCHECH, gewezen burgemeester van Storkow, pleegde aanslag op Frederik-Willem

IV, terechtgesteld op 15 december 1844.

VAN BEVERVOORDE, Adriaan (1820-1851) Nederlands democratisch journalist,

uitgever van De Burger in 1848, vluchtte naar Parijs.

VANDERVELDE, Emile (1866-1938) voorzitter van de socialistische internationale,

aanhanger van het marxisme beïnvloed door het positivisme.

VIDAL, François (1812-1872) Frans advocaat, lid van de Assemblée nationale in1848,

medewerker van Louis Blanc.

VOGLER, Duits uitwijkeling, boekhandelaar te Brussel, uitgever van Marx.

WALLAU, Max, Duits communistisch militant.

WEBER, Georg, Duits communist in Brussel.

WEERTH, Georg (1822-1856) Duits communistisch schrijver, jeugdvriend vanMarx en

Engels, medewerker van Marx te Brussel.

WEIDEMEYER, Joseph, Duits communist, vriend van Marx, week uit naar de USA in

1851.

WEITLING, Wilhelm (1808-1870) arbeider, stichter van de federatie der

rechtvaardigen, tegenstander van Marx.

WESTPHALEN, Edgar von (1819-1890) schoonbroer van Marx, communist, week uit

naar Brussel, later naar de USA.

WESTPHALEN, Jenny von (1814-1881) echtgenote van Karl Marx, haar halfbroer

Ferdinand werd minister van binnenlandse zaken in Pruisen in1850.

WIGAND, Georg (1808-1858) Duits schrijver en democratisch uitgever te Leipzig.

WIGAND, Otto (1795-1870) Duits uitgever, jeugdvriend van Marx, Ruge en Feuerbach.

WILLICH, August von (1810-1879) Duits communist, vriend van Marx en Engels,

gewezen Pruisisch officier, stichter van de arbeidersvereniging te Keulen in 1848.

WOLFF, Ferdinand, Duits communist, bijgenaamd de rode medewerker van Marx bij

de Neue Rheinische Zeitung.

235

WOLFF, Wilhelm (1809-1864) Duits communist, bijgenaamd Lupus, lid van het

Centraal Comité te Parijs in 1848, zijn legaten hielpen Marx uit de armoede, Das

Kapital werd aan hem opgedragen.

236

NOTEN E. FRANSSENS:

FOURIER, Charles (1772-1837)Frans utopisch socialist, voorloper in het Franse

socialisme, werkte een nieuwe sociale organisatie uit gebaseerd op het Phalanstère,

publicaties:Théorie des Quatre mouvements (1818) en Traité de l’Association

domestique/agricole (1822).

De MAN, Rik (1885-1953)Stamde uit de Antwerpse burgerij, op jonge leeftijd lid van de

socialistische jonge wacht, student te Gent in 1902, aanhanger en kenner van het

marxisme, criticus van het reformistisch socialisme samen met De Brouckère,greep

terug naar het utopisch socialisme, deed ernstige pogingen om het socialisme te

vernieuwen, kwam na 1933 op de voorgrond met zijn Plan van de Arbeid dat door de

grote meerderheid van de arbeiders werd gesteund, “niets dan het Plan alleen het

Plan”, is waarschijnlijk de enige linkse intellectueel die ooit de straat meekreeg maar

weigerde de algemene staking uit te roepen. Trad toe tot de regering van nationale

eenheid Van Zeeland in 1936, het Plan van de Arbeid werd verlaten, het betekende de

intellectuele ondergang van de Man en de versterking van het fascisme in België. Hij

wordt na het overlijden van Vandervelde nog voorzitter van de B.W.P., in 1940 na de

Duitse overwinning wordt deze door hem ontbonden, roept op om de bezetter niet te

weerstaan, dit vormt de eindfase van zijn intellectueel drama, vluchtte na de mislukking

van de Unie van Hand- en Geestesarbeiders tijdens de bezetting naar Zwitserland,

door het Belgisch gerecht veroordeeld na de oorlog, kwam door een verkeersongeval

om het leven in Zwitserland in 1953 toen Spaak zijn terugkeer naar België

voorbereidde.

Maakte twee kapitale fouten

1. Verwierp de revolutionaire theorie (het marxisme door hem nochtans goedgekend)

omdat ze niet overeenstemde met de reformistische praktijk.

2. Gezien zijn vrees voor het revolutionaire karakter van het volk weigert hij de

algemene werkstaking uit te roepen wat tot de mislukking van het Plan van de Arbeid

moest leiden.348Hijschreef deze later toe aan het gebrek aan voldoende steun van de

B.W.P.-leiding. Dit is waarschijnlijk de verklaring van zijn revanchistische houding in

1940 welke te begrijpen, maar niet goed te keuren is. Ernest Mandel (1903-1995) in

een herdenkingsartikel over André Renard in La Gauche: “Maar De Man verloor zijn

vertrouwen in de arbeidersklasse en werd overvallen door angst en verwarring toen de

Borinage hem in 1935 ontving met de strijdkreet “grève générale.”.

348Medegedeeld door Deconinck Jules (1897-1979) socialist, syndicalist, volksvertegenwoordiger en

volkstribuun uit Wevelgem. Edmond Franssens: voor het Plan, zie The Plan du Travail: First Tendencies toward Economic Planning in Belgium, Antwerp, 1962 (in Peter Dodge, Beyond Marxisme, The Hague, 1966) en Socialistische Standpunten, 1963.

237