Verpleegkundige als ontwerper

Omslag TM • Serie 5 verpleegkundige beroepsrollen • Arienne de Boer, studio Pietje Precies bno, Hilversum

rugdikte: 11 mm • formaat 170 * 243 mm • fc

T. Schoot (red.)

T. Schoot (red.)D

e verpleegku

nd

ige als ontw

erper

T. Schoot (red.)S. Danen-de VriesH.J.M. van der HamA.M.M. JonkersR. KoetsenruijterB. van Swieten

Verpleegkunde is een prachtvak. Afwisselend en boeiend werk met een grote verantwoordelijkheid. Van verpleegkundigen wordt verwacht dat zij een bijdrage leveren aan het verbeteren van verpleegbe-leid en zorgprogramma’s. Dat vraagt om de juiste competenties. Dit boek ondersteunt je bij de ont-wikkeling van de competenties die je als hbo-ver-pleegkundige in de rol van ontwerper nodig hebt.

De verpleegkundige als ontwerper bereidt je voor op je rol als ontwerper van verpleegbeleid en als ontwikkelaar van zorgen kwaliteitsprogramma’s op afdelingsniveau. Na een verkenning van de domeinen zorgprogrammering, verpleegbeleid en kwaliteitszorg wordt ingegaan op algemene ontwik-kelingen en verpleegkundige taken. Een belangrijk accent ligt op evidence-based practice, projectmatig werken en kwaliteitszorg.

In deze grondig herziene uitgave zijn recente ont-wikkelingen en inzichten uit de verpleegkundige beroepspraktijk opgenomen. Het bijzondere aan deze uitgave is de actuele en concrete beschrijving van ontwikkelingen in de gezondheidszorg, de aan-dacht voor hoe dit de zorgvraag beïnvloedt en wat dit betekent voor de rol als ontwerper.

De verpleegkundige als ontwerper

De verpleegkundige

als ontwerper

Tineke Schoot (red.)

Saskia Danen-de Vries

Anja Jonkers

Riet Koetsenruijter

Hendrik van der Ham

Betsy van Swieten

Verpl.als_Ontwerper.indd 3 30-08-11 14:54

Auteurs Tineke Schoot (red.)Saskia Danen-de Vries Anja Jonkers Riet Koetsenruijter Hendrik van der Ham Betsy van Swieten

Ontwerp Studio Pietje Precies, Hilversum

Vormgeving binnenwerk: Spil Design, Baarn

ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor Primair Onderwijs, Voortgezet Onderwijs, Beroepsonderwijs en Volwasseneneducatie en Hoger Onderwijs

Meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzicht van onze leermiddelen: www.thiememeulenhoff.nl of via onze klantenservice (088) 800 20 16

ISBN 978 90 06 95236 0Tweede herziene druk, eerste oplage, 2011

© ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2011

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 Auteurswet j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl., dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Deze uitgave is voorzien van het FSC-keurmerk. Dit betekent dat de bosbouw voor het gebruikte papier op een verantwoorde manier heeft plaatsgevonden.


V

Woord vooraf

Het verpleegkundig beroep

Verpleegkundigen zien zich voor de taak gesteld zich steeds te ontwikkelen. Zowel bin-

nen als buiten de beroepsgroep worden zij geconfronteerd met vele veranderingen.

Zo is de samenleving ingewikkelder geworden, onder andere door globalisering,

multiculturaliteit, toename van levensverwachting, van welvaart en het aantal mensen

met een chronische ziekte. Algemene normen en waarden, zoals autonomie en parti-

cipatie, verschuiven. Technische ontwikkelingen lijken grenzeloos, communicatie en

informatie via internet hebben invloed op alles wat er in de maatschappij gebeurt. De

gezondheidszorg ontwikkelt zich in een duizelingwekkend tempo. Het aantal medisch-

technische mogelijkheden blijft toenemen, weten regelgeving veranderen voortdurend

en steeds meer zorg vindt extramuraal plaats.

De verpleegkunde dient daarom als een van de kerndisciplines in de gezondheidszorg

steeds een antwoord te geven op die ontwikkelingen. En dat doet ze. Daarin speelt on-

der andere de beroepsvereniging V&VN een belangrijke rol. In 1999 verscheen het

Beroepsprofiel van de verpleegkundige, waarin verplegen omschreven werd. En op het mo-

ment van verschijnen van dit boek wordt gewerkt aan een herziening van het beroeps-

profiel. Als antwoord op de ontwikkelingen in de maatschappij komt verplegen hierin

vooral naar voren als een dialoog met de zorgvrager.

Tegenwoordig wordt in de verpleegkunde veel meer dan vroeger gebruik gemaakt van

wetenschappelijke gegevens. Sinds de start van de verwetenschappelijking van de ver-

pleegkunde vindt er wereldwijd onderzoek plaats, waarvan de uitkomsten een steeds

duidelijker plek krijgen in de beroepspraktijk. Daarnaast is het terrein waarop de ver-

pleegkunde zich begeeft zo ruim en divers geworden, dat specialisatie en differentiatie

noodzakelijk zijn.

Met het oog op de toekomst

Naar aanleiding van deze ontwikkelingen verscheen in 2001 als uitkomst van het project

‘Beroepscompetenties hbo-verpleegkunde’ het rapport Met het oog op de toekomst. Daarin

wordt de positie van de hbo-verpleegkundige in de gezondheidszorg helder beschreven

in rollen, kerncompetenties en beroepscompetenties.

Er worden in de beroepsuitoefening op hbo-niveau vijf centrale verpleegkundige

rollen onderkend, die vervuld worden in drie domeinen. Deze drie domeinen bevatten

met elkaar negen verpleegkundige taakgebieden, domeinspecificaties genaamd.


VI Woord vooraf

De ViJf Rollen De DRie Domeinen De negen DomeinSpecificATieS

Zorgverlener Zorg Zorg voor zieken, gehandicapten

en stervenden

Regisseur individuele en collectieve preventie

gVo

ontwerper organisatie van zorg Zorgprogrammering

coach Verpleegbeleid

Werkbegeleiding

Kwaliteitszorg

Beroepsbeoefenaar Beroep Beroepsinnovatie

Deskundigheidsbevordering

Rollen, domeinen en domeinspecificaties hbo-verpleegkundigen (Pool e.a., 2001)

Als definitie van beroepscompetentie werd gekozen voor: ‘het vermogen en

de wil van een persoon om effectief gedrag in een werksituatie te tonen’. Een

hbo-verpleegkundige (hbo-v’er) is competent in alle drie de domeinen. In de

beroepsuitoefening vervul je als hbo-v’er dan ook alle vijf de rollen. Afhankelijk

van de zorgcategorie waarmee je te maken hebt ligt er meer accent op de ene

of de andere rol. Zo zul je in het verpleeghuis vooral de rol van regisseur, coach

en ontwerper vervullen; in de intensief klinische zorg zal het daadwerkelijk zorg

verlenen een grotere component van je werk vormen.

Aan elk van de rollen is in deze serie een boek gewijd, waarin de auteurs de

uitoefening van de betreffende rol in de beroepspraktijk beschrijven en het

waarom ervan toelichten aan de hand van de achterliggende theorieën en

wetenschappelijke inzichten. Waar nodig en relevant worden verbindingen

gelegd met andere rollen. De serie omvat de volgende titels:

- De verpleegkundige als zorgverlener;

- De verpleegkundige als regisseur;

- De verpleegkundige als ontwerper;

- De verpleegkundige als coach;

- De verpleegkundige als beroepsbeoefenaar.

Drie van deze vijfboeken (de rol van zorgverlener, ontwerper en beroepsbeoefenaar)

zijn grondig herzien. Actuele ontwikkelingen zijn in de herziene versies verwerkt. De

overige twee boeken (de rol van regisseur en coach) worden gehandhaafd in de oor-

spronkelijke vorm.


VIIWoord vooraf

Doel en doelgroep

De doelgroep van deze serie bestaat uit hbo-v studenten en docenten en verpleegkundi-

gen in de praktijk die hun competenties willen ontwikkelen richting hbo-niveau.

Gebruik van het boek

Kenmerkend voor hogere beroepsopleidingen is het gebruikmaken van verschillende

kennisbronnen. Dit boek is één van die bronnen. Je kunt het beschouwen als een basis

van waaruit andere bronnen - specialistische literatuur, actuele internetbronnen, weten-

schappelijke databanken - te raadplegen zijn, op zoek naar verdere diepgang.

In de kantlijn bij de tekst vind je zogeheten kernwoorden. Deze kernwoorden worden

eenmalig aangegeven. Dit betreft een selectie van voor het betoog essentiële begrippen,

die je achterin het boek met definitie, betekenis of toelichting terug kunt vinden.

Gebruik van begrippen

Afhankelijk van de setting spreek je in de beroepspraktijk over de ‘cliënt’, ‘bewoner’ of

‘patiënt’. In dit boek zul je meestal het neutrale begrip ‘zorgvrager’ aantreffen, dat

in de praktijk niet zo gangbaar is. Hiervoor is gekozen omdat dit boek over de rollen in

de gehele breedte van de gezondheidszorg gaat.

Tot slot: de verpleegkundige wordt voor het leesgemak aangeduid als vrouwelijke per-

soon: ‘zij’ en ‘haar’, lees dit gerust ook als ‘hij’ en ‘hem’.


De verpleegkundige als ontwerper betreft de rol bij uitstek waarin het hbo-niveau van

de verpleegkundige tot uitdrukking komt. De rol van ontwerper wordt vervuld op het

mesoniveau van de gezondheidszorg, maar heeft vooral consequenties voor het micro-

niveau. De centrale domeinspecificaties waarbinnen de verpleegkundige deze rol ver-

vult zijn verpleegbeleid, zorgprogrammering en kwaliteitszorg. De verpleging en ver-

zorging vormen samen een zeer grote beroepsgroep. Verpleegbeleid is nodig om zorg

van meerdere verpleegkundigen en verzorgenden onderling optimaal af te stemmen,

zodat de zorg patiëntgericht, efficiënt en effectief verloopt. Zorgprogrammering richt

zich op een integrale, inzichtelijke, doelmatige en planmatige inzet van betrokken par-

tijen. Kwaliteitszorg is nodig om de geboden zorg op verschillende niveaus voortdurend

te bewaken en te bevorderen.

Na een verkenning van de rol van ontwerper in hoofdstuk 1, staan we in hoofdstuk 2

stil bij ontwikkelingen in de maatschappij en het macroniveau, zoals wetgeving. Deze

vormen de kaders voor verpleegkundige ontwerpen. In hoofdstuk 3 worden de centrale

betrokken partijen bij het ontwerpen van zorg en hun perspectieven verhelderd. De


VIII Woord vooraf

nadruk ligt in dit hoofdstuk op het mesoniveau. Om als verpleegkundige de rol van

ontwerper goed te kunnen uitoefenen, is het van belang de basisprincipes van project-

matig werken te kennen. Dat komt aan de orde in hoofdstuk 4. De rol van ontwerper

doet een appèl op de onderbouwing van het handelen met evidence. Hoe je nieuwe

evidence kunt opsporen en beoordelen komt aan de orde in hoofdstuk 5. In hoofdstuk

6 volgt het ontwerp van vuistregels voor zorg: richtlijnen, protocollen en verpleegbeleid.

In hoofdstuk 7 komt aan de orde hoe systematische kwaliteitszorg en kwaliteitsbevor-

dering op diverse niveaus plaatsvindt. Tot slot wordt in hoofdstuk 8 stilgestaan bij het

ontwerpen van zorgverbanden, met een interdisciplinair, geïntegreerd karakter, zoals

zorgprogramma’s, klinische paden en ketenzorg. Hierbij gaat het om continuïteit van

de zorg, een integraal zorgaanbod en doelmatigheid.

Tineke Schoot, redacteur

Tineke Schoot

Tineke Schoot is hbo-verpleegkundige en verplegingswetenschapper. In 2006 promo-

veerde zij op het thema cliëntgerichte zorg. In het kader van haar promotie werd in

samenspraak met zorgvragers en zorgverleners een leertraject ‘Zorg in dialoog’ ontwik-

keld, geïmplementeerd en geëvalueerd. Zij werkt als senior docent en senior onderzoe-

ker aan de Hogeschool Zuyd. Zij is daar onder meer werkzaam bij de opleiding hbo-v

en bij de master Advanced Nursing Practice. Als docent houdt zij zich onder meer bezig

met praktijkgericht onderzoek, evidence-based practice, cliëntgerichte zorg en commu-

nicatie. Zij was als projectleider betrokken bij de opzet van de kenniskring Autonomie

en participatie van chronisch zieken in 2001, en was tot 2010 lid en themaleider cliënt-

gerichte zorg van deze kenniskring. Zij was projectleider van diverse onderzoeks- en

implementatieprojecten in de praktijk.

Dankwoord

Aan eerdere edities van deze uitgave hebben de volgende personen bijgedragen:

Paul Stevens en Ton Vermeij.

Saskia Duymelinck en Liesbeth Ramaekers worden bedankt voor hun bijdrage.


IX

Inhoud

1 De rol van ontwerper 11.1 De rol van ontwerper 1

1.2 Context 3

1.3 Ontwerpen 4

2 Maatschappelijke ontwikkelingen en gevolgen voor de zorgvraag 132.1 Maatschappelijke ontwikkelingen 13

2.2 Reacties van de politiek op maatschappelijke ontwikkelingen 31

2.3 Ontwikkelingen in de gezondheidszorg 40

3 Centrale belanghebbenden en centrale belangen bij zorg 493.1 De verpleegkundige beroepsgroep 49

3.2 De zorgvrager en zijn mantelzorger 56

3.3 Zorgaanbieder 59

3.4 Andere disciplines in de zorg 60

3.5 Zorgverzekeraars en overheid 61

3.6 Verantwoorde zorg vanuit samenhangende zorgprogrammering 63

4 Projectmatig werken 674.1 Methoden van probleemoplossing 68

4.2 Projectmatig werken 69

4.3 Methodiek van projectmatig werken 76

4.4 Samenwerken in een project 85

5 Het ontwerpen van evidence-based zorg 895.1 Kennis 89

5.2 Evidence-based practice 95

5.3 Evidence-Based Practice in vijf stappen 97

5.4 Toepassing van EBP 103

5.5 Implementatie 103

6 Ontwerp van vuistregels voor zorg: richtlijn, protocol en afdelingsbeleid 109

6.1 Richtlijnen 110

6.2 Protocollen 127

6.3 Afdelingsbeleid en beleidsontwikkelingen 131


10 X

7 Ontwerp van kwaliteitszorg 1397.1 Kwaliteit van zorg en kwaliteitszorg 139

7.2 Kwaltiteitszorg op niveau van de overheid 144

7.3 Kwaliteitszorg op het niveau van de zorgaanbieders:

kwaliteitssystemen 150

7.4 Kwaliteitszorg op niveau van de beroepsbeoefenaren 154

7.5 Systematische kwaliteitszorg 155

7.6 Toepassing van kwaliteitszorg in de praktijk 161

7.7 Kanttekeningen 166

8 Een bijdrage aan het ontwerp van interdisciplinaire zorg 1718.1 Achtergrond en noodzaak van interdisciplinair samenwerken 172

8.2 Interdisciplinaire processen en producten 174

8.3 Ontwerpen van interdisciplinaire zorgprocessen en producten 184

Noten 193

Kernwoorden 195

Bronnen 204

Register 213


1

1 De rol van ontwerper

casus

marieke werkt als verpleegkundige op de afdeling interne geneeskunde. Tijdens het werkoverleg

vertelt het hoofd zorg van de afdeling dat er het afgelopen kwartaal een behoorlijke toename is van

het aantal meldingen incidenten patiëntenzorg (mip-meldingen) over medicatiever strekking. Zij

geeft aan dat zij blij is dat de bereidheid om incidenten te melden blijkbaar groot is, maar zij maakt

zich wel zorgen over de hoeveelheid en de ernst van de incidenten. Zij stelt voor een werkgroep sa-

men te stellen die de opdracht krijgt het probleem verder te analyseren en met verbetervoorstellen

te komen. Deze werkgroep komt onder leiding te staan van de kwaliteitsfunctionaris.

marieke meldt zich aan voor deze werkgroep. Als voorbereiding hierop wil zij zich gaan verdiepen

in wat er verwacht wordt van een hbo-verpleegkundige in de rol van ontwerper.

Dit eerste hoofdstuk vormt een inleiding op de volgende hoofdstukken en beschrijft

in grote lijnen de rol van ontwerper. Het gaat daarbij voornamelijk om wat de rol van

ontwerper precies inhoudt, in welke context deze rol wordt vervuld, welke kerncompe-

tenties daarbij nodig zijn, en wat het vervullen van de rol oplevert voor de zorgvrager,

de afdeling, de instelling, de gezondheidszorg en de beroepsgroep. Het ‘waarom’ en het

‘hoe’ van het ontwerpen, en de centrale begrippen hierbij, komen in de volgende hoofd-

stukken van het boek aan bod.

1.1 De rol van ontwerper

De verpleegkundige rol van ontwerper wordt in Met het oog op de toekomst, beroeps-

competenties van hbo-verpleegkundigen (Pool et al., 2001) als volgt omschreven:

‘Een hbo-verpleegkundige wordt geacht de alledaagse activiteiten van het primaire zorg-

proces te kunnen overstijgen. Juist het laveren tussen de belangen, behoeften en noden

van een individuele zorgvrager en die van de andere zorgvragers op een afdeling vraagt

- zeker met beperkte middelen - een consequent en consistent overdenken van de da-

gelijkse zorgpraktijk. Dat vraagt veel aandacht voor effectieve en efficiënte interventies.

Daarom wordt van de hbo-verpleegkundige verwacht dat zij kan meehelpen in het be-

denken van maatregelen die kunnen worden omgezet in verpleegbeleid. Op deze wijze

werkt de verpleegkundige op een proactieve wijze mee aan het verbeteren en vernieu-

wen van de zorg. Zij bedenkt nieuwe oplossingen voor problemen, en doet suggesties

voor nieuwe aanpakken. Zij ontwikkelt methoden, technieken en systemen. Deze ver-

taalt zij vervolgens naar voorstellen voor verpleegbeleid of voor een zorgprogramma. Zij

maakt hierbij gebruik van informatie uit verschillende bronnen, zoals wetenschappelijk

onderzoek, vakliteratuur en kennis uit andere disciplines.’

Protocollen ontwikkelen en implementeren en wetenschappelijk onderzoek in de prak-

tijk gebruiken, hoort ook bij deze rol. Het ontwerpen kan een specifiek beroepsinhou-


Zorgvrager

Mantelzorg

Zorginstelling

Overige disciplines

Zorgverzekeraars

Overheid

Verpleegkundigen

2 Hoofdstuk 1

delijk deel van de zorgverlening betreffen, maar het kan ook gaan om een multidiscipli-

naire aanpak van een probleem.

De rol van ontwerper heeft betrekking op het domein organisatie van zorg. Dit domein

kan worden onderverdeeld in drie relevante domeinspecificaties: zorgprogrammering,

verpleegbeleid en kwaliteitszorg (zie tabel 1.1).

Tabel 1.1 Rol, domein en domeinspecificaties

Rol Domein DomeinSpecificATie

ontwerper organisatie van zorg Zorgprogrammering

Verpleegbeleid

Kwaliteitszorg

Het functioneren van de hbo-verpleegkundige als ontwerper wordt ten aanzien van elk

van deze domeinspecificaties als een kerncompetentie beschreven (Pool et al., 2001). Je

kunt uit dit alles de conclusie trekken dat de rol van ontwerper een omvangrijke en be-

langrijke rol is. Alle partijen in de gezondheidszorg (de zorgvrager en zijn mantelzorg, de

zorginstelling, de verpleegkundige beroepsgroep, zorgverleners van andere disciplines,

de overheid en de zorgverzekeraars) hebben in directe of meer indirecte zin belang bij

een goede invulling van deze rol (zie figuur 1.1).

Figuur 1.1 Partijen in de gezondheidszorg

Je zou kunnen zeggen dat de rol van ontwerper het creatieve element vormt binnen

het verpleegkundig beroep. Je denkt na over wat jij en je collega’s doen, hoe jullie dat

doen en waarom jullie dat (zo) doen, je vraagt je af of het niet beter kan, met een beter

resultaat, sneller, efficiënter, met minder nadelige gevolgen en gaat op zoek naar andere

manieren en methoden. Soms vind je wat je zoekt in de literatuur, in vakbladen of via

internet, maar vaak heb je zelf ook veel goede ideeën. Ontwerpen is bewust wegdrijven

van de routine, die ook belangrijk is, maar die voortdurend aan kritische discussie bloot

moet staan.

partijen in de

gezondheidszorg

organisatie

van zorg


3De rol van ontwerper

De rol van ontwerper is geen vrijblijvende rol. Het ontwerpen hoort bij het werk van de

hbo-verpleegkundige. Anders gezegd: als hbo-verpleegkundige kun je je niet ‘beperken’

tot het zorg verlenen en samenwerken. Het is geen kwestie van kiezen, voorkeur of ge-

richtheid. Je kunt in de ogen van de zorgvragers een fantastische verpleegkundige zijn,

die alle verpleegkundige handelingen perfect uitvoert en precies de aandacht geeft die

zorgvragers nodig hebben en je kunt daarbij een geweldige collega zijn, die anderen op

maat ondersteunt, maar als je bij dit alles de rol van ontwerper laat liggen, is je beroeps-

uitoefening niet volledig.

1.2 Context

De rol van ontwerper vervul je binnen de context van de gezondheidszorg. Dat geldt

natuurlijk voor alle verpleegkundige rollen, maar we beginnen dit hoofdstuk met deze

constatering omdat je in de rol van ontwerper (en in de rol van beroepsbeoefenaar)

met alle drie de organisatieniveaus van de gezondheidszorg te maken hebt, het macro-,

meso- en microniveau.

1.2.1 Macroniveau

‘Macro’ duidt op het grotere geheel. Het macroniveau van de gezondheidszorg omvat

de gehele gezondheidszorg, de verschillende sectoren binnen de gezondheidszorg en

de overkoepelende organisatievormen. Als je het over het macroniveau van de gezond-

heidszorg hebt, spreek je bijvoorbeeld over:

- weten regelgeving;

- de bekostiging van de zorg;

- soorten en typen van zorgorganisaties en organisatiestructuren;

- aandachtsgroepen in de zorg;

- strategievorming zoals spreiding van gezondheidszorgvoorzieningen en taakherschik-

king;

- vakbonden;

- patiëntenverenigingen;

- vakorganisaties (Verpleegkundigen en verzorgenden Nederland, de V&VN);

- instituten die de overheid adviseren, zoals de Raad voor de Volksgezondheid (RvZ), de

Gezondheidsraad en het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM).

In je rol van ontwerper heb je altijd te maken met zaken die zich op het macroniveau

van de gezondheidszorg afspelen. Bij het ontwerpen van bijvoorbeeld een protocol of

een richtlijn in het kader van patiëntenzorg moet je je bijvoorbeeld altijd afvragen of de

nieuwe handelwijze niet in strijd is met bepaalde wetten en regels. Bij verpleegbeleid

speelt onder meer Arbo-regelgeving een rol.

macroniveau


4 Hoofdstuk 1

1.2.2 Mesoniveau

‘Meso’ betekent midden. Het mesoniveau van de gezondheidszorg is het niveau van de

voorzieningen. Je zou het ook het tactische niveau kunnen noemen, of het voorwaar-

denscheppende niveau. Afzonderlijke zorginstellingen behoren tot het mesoniveau,

maar ook afdelingen binnen die zorginstellingen en afdelingsteams. Instellingsbeleid

en afdelingsbeleid behoren ook tot het mesoniveau. De logistiek binnen een ziekenhuis,

maar ook de organisatievorm van verpleegkundige zorg, het verpleegsysteem en de manier

waarop de samenwerking binnen een (verpleegkundig) team georganiseerd is, behoren

tot het mesoniveau. Wat zich op dit niveau afspeelt, schept de concrete voorwaarden

of omstandigheden waarbinnen het daadwerkelijke zorgproces voltrokken kan worden.

De taken die bij de rol van ontwerper horen, het bijdragen aan de ontwikkeling van

zorgprogramma’s, de totstandkoming van verpleegbeleid en het ontwerpen van kwali-

teitszorg, spelen zich feitelijk af op het mesoniveau. Ook de medezeggenschapsraad en de

Verpleegkundige Adviesraad vallen onder het meso-niveau. Alles wat bedacht, ontworpen

of verbeterd wordt voor/door een zorginstelling, enkele samenwerkende zorginstellingen

of een of meer afdelingen binnen een zorginstelling, behoort dus tot het mesoniveau.

1.2.3 Het microniveau

‘Micro’ betekent klein. Het microniveau van de gezondheidszorg is het kleinste organi-

satieniveau, namelijk datgene wat plaatsvindt tussen de individuele verpleegkundige

en de zorgvrager. De zorgvrager kan een individu zijn, maar ook een gezin, een groep

of een gemeenschap. Dit is het operationele niveau, het niveau waar het primaire proces

van zorgverlenen plaatsvindt. Als ontwerper gaat het je uiteindelijk om de kwaliteit van

de zorg op dit niveau. De wijze waarop de zorg aan zorgvragers gegeven wordt en de

resultaten van die zorg, zijn een maatstaf voor hoe goed het verpleegbeleid, de zorgpro-

grammering en de kwaliteitszorg in elkaar steken.

Voor een goed begrip: het ontwerpen van zorg op individueel niveau (of anders gezegd:

het maken van een verpleegplan), is iets dat op microniveau plaats vindt en primair tot

de taken van de zorgverlener behoort. Voor meer informatie over het microniveau van

zorg, zoals over waarden en normen van de zorgvrager, ethisch redeneren en klinisch rede-

neren, de beroepshouding en beroepscode, verwijzen wij naar de uitgave De verpleegkundige

als zorgverlener.

Het ligt voor de hand dat deze drie niveaus in elkaars verlengde liggen en verbindingen

met elkaar moeten hebben. Macro- en mesoniveau moeten ertoe leiden dat er op micro-

niveau goede en verantwoorde zorg ontstaat. Het gehele systeem van de gezondheids-

zorg omvat al deze niveaus.

1.3 Ontwerpen

In Van Dale (2005) wordt ‘ontwerp’ omschreven als een plan, de beschrijving van iets in

hoofdlijnen, de beschrijving van datgene wat beraamd is. Ontwerpen omvat het uitden-

microniveau

mesoniveau



ken en in schets brengen van het uiteindelijke product. In de verpleegkunde hanteren we

een bredere opvatting, die verder gaat dan ‘in schets brengen’. Hbo-verpleegkundigen

ontwerpen bijvoorbeeld volledig uitgewerkte en onderbouwde protocollen, waarmee

een andere verpleegkundige zo aan de slag kan.

Een ontwerper ‘tekent’ zijn ontwerp eerst in grote lijnen, daarna gaat hij pas verfijnen.

Een ontwerper is proactief. Dit betekent dat hij niet afwacht wat de wensen van ‘de klant’

(de instelling, een projectteam, een afdelingsteam, een zorgcategorie) zijn, maar dat hij

zich bewust is van de mogelijke behoeften van de zorgvrager. Een goede ontwerper loopt

hierop vooruit, is trendsetter.

Een ontwerper probeert de behoeften van de klant en zijn eigen nieuwe ideeën zoveel

mogelijk te integreren. Daarnaast is hij steeds op zoek naar nieuwe (wetenschappelijke)

inzichten, werkwijzen en materialen.

Onder verpleegkundige ontwerpen verstaan we producten, of onderdelen van producten

die exclusief voor verpleegkundigen gemaakt worden, ontwerpen voor verpleegkundige

zorg dus. Een ontwerp voor verpleegkundige zorg is een samenhangende, onderbouwde

beschrijving van de verpleegkundige zorg. Het ontwerp geeft richting aan het verpleeg-

kundig handelen en geeft antwoord op de vragen: wat streven we na en wat gaan we daar-

voor doen? Concrete voorbeelden van zijn zorgontwerpen zijn richtlijnen en protocollen.

Het spreekt vanzelf dat verpleegkundige ontwerpen bij voorkeur ook door verpleegkun-

digen zelf gemaakt worden. Dat neemt niet weg dat zij waar nodig voor onderbouwing

te rade kunnen gaan bij andere disciplines. Als je bijvoorbeeld een protocol schrijft ter

voorkoming van verwondingen als gevolg van automutilatie bij zorgvragers met een ver-

standelijke beperking, moet je je verdiepen in de betekenis die het automutileren voor

deze zorgvragers heeft. Om dit te begrijpen heb je achtergrondinformatie nodig, bijvoor-

beeld over de psychologie en psychopathologie hiervan. De verpleegkundige levert ook

een bijdrage aan multidisciplinaire zorgontwerpen.

Hbo-verpleegkundigen leveren als ontwerper een bijdrage aan:

- zorgprogramma’s;

- verpleegbeleid;

- kwaliteitszorg, ook wel kwaliteitsbeleid genoemd.

Deze begrippen worden in de onderstaande paragrafen kort gedefinieerd. In de volgen-

de hoofdstukken zullen deze centrale begrippen verder uitgewerkt en toegepast worden.

1.3.1 Zorgprogramma’s

De Landelijke Projectgroep Zorgprogrammering (Van Yperen et al., 1999; Broeze &

Van Yperen, 2004) definieert een zorgprogramma als: een aantal gespecificeerde en sa-

menhangende afspraken en coördinerende activiteiten, resulterend in een doelgerichte

en planmatige inzet van twee of meer modules ten behoeve van een gespecificeerde

doelgroep.

zorgprogramma


6 Hoofdstuk 1

Een zorgprogramma bevat dus een aantal afspraken tussen zorgverleners en instanties

over de zorgverlening aan een afgebakende groep zorgvragers. Een zorgprogramma kan

beschouwd worden als een gemeenschappelijk kader voor organisaties, professionals

en zorgvragers. Zorgprogramma’s zijn bedoeld om meer duidelijkheid te scheppen in

de organisatie en financiering van de zorg en houvast te bieden bij het bewaken van de

kwaliteit. Dit kan omdat er meer samenhang in de zorg gecreëerd wordt. De vraag van

de cliënt, de zorgvrager, staat hierbij centraal. Zorgprogramma’s kunnen daarom ook

een rol spelen bij de versterking van de positie van de zorgvrager.

Vooral instellingen voor geestelijke gezondheidszorg (GGZ) zijn volop bezig met het

ontwikkelen van zorgprogramma’s. Er ontstaan intensieve samenwerkingsprojecten in

de regio’s en geïntegreerde organisaties die complete zorgpakketten aanbieden. Dat het

vooral GGZ-instellingen zijn, kan verschillende redenen hebben. Wellicht is er, verge-

leken bij de andere zorgvelden, een grotere behoefte aan samenhang, duidelijkheid en

houvast. Een andere reden kan zijn dat er een al wat langere traditie is van samenwer-

king tussen zorgaanbieders. Een derde mogelijke reden is het gegeven dat zich in de

GGZ al in de jaren tachtig van de vorige eeuw een beweging naar vraaggestuurde zorg

inzette. Adequate vraagsturing kan nu eenmaal niet zonder zorgprogrammering.

De geschiedenis van de ontwikkeling van zorgprogramma’s begon met het advies

Bereidheid tot verandering, van de ‘Commissie Dekker’ (1986). In deze notitie wordt een

pleidooi gehouden voor een centrale positie van de zorgvrager in de gezondheidszorg,

waarbij het aanbod van zorg wordt bepaald door de vraag. Uitgangspunt daarbij is dat-

gene wat nodig is en niet meer uitsluitend de zorg die voorhanden is. In de notitie wordt

ook geadviseerd om instellingen niet langer automatisch te financieren op basis van ver-

strekkingen. Als instellingen meer hun best moeten doen om financiering te behouden,

zou dat leiden tot een betere kwaliteit van zorg.

Het huidige overheidsbeleid is nog altijd positief over de ontwikkeling van zorgprogram-

ma’s. De overheid stimuleert zorgprogramma’s in relatie met diagnosebehandelingcom-

binaties (DBC’s) en in relatie tot ketenzorg. In een DBC vormen de behandeling en de

nazorg voor een bepaalde groep zorgvragers één pakket waaraan de financiering van de

zorg wordt gekoppeld. Binnen één zorgprogramma kunnen meerdere DBC’s worden

ondergebracht.

Rol van de hbo-verpleegkundige

In Met het oog op de toekomst (Pool et al., 2001) wordt de verpleegkundige rol ten aan-

zien van zorgprogrammering als volgt omschreven:

‘Om verpleegkundige deskundigheid te waarborgen in een integrale aanpak van zorg,

behandeling en voorlichting werkt de hbo-verpleegkundige mee aan de ontwikkeling en

vaststelling van nieuwe zorgprogramma’s.’



Naast de dagelijkse patiëntenzorg, wordt van verpleegkundigen gevraagd om een bij-

drage te leveren aan het ontwikkelen van nieuwe zorgvormen. Kenmerkend is hierbij

het multidisciplinaire karakter van het werk. De hbo-verpleegkundige levert haar bijdrage

door deel te nemen aan werkgroepen, vakgroepen of projectgroepen, bijvoorbeeld voor

transmurale of psychosociale zorg. Haar bijdrage kan dan bestaan uit - het samen met

anderen - ontwikkelen van een verpleegkundige module. Ook kan zij door het inbren-

gen van casussen zorgen dat de beleidsmaatregelen die nodig zijn ook vertaald kunnen

worden naar de dagelijkse praktijk. Door uitwisseling van kennis, ervaringen en ideeën

met andere disciplines zoals medici, paramedici, sociaal werkers, pastores en psycho-

logen kunnen in het kader van een projectdoelstelling nieuwe werkvormen en betere

zorgtrajecten ontwikkeld worden.

Bij deelname aan zorgprogrammeringsprojecten gaat het om:

- werken vanuit een doelgroepenaanpak;

- gebruiken van expertise over de doelgroep;

- rekening houden met de rechten en plichten van de doelgroep;

- een multidisciplinaire geïntegreerde aanpak (interdisciplinair);

- de eigen vakdeskundigheid beknopt en concreet kunnen verwoorden;

- grenzen van de eigen vakdeskundigheid kennen en daarmee kunnen omgaan;

- openstaan voor de deskundigheid van andere disciplines;

- feedback geven en feedback ontvangen;

- evalueren van de effectiviteit en efficiency van zorgarrangementen;

- bondig mondeling en schriftelijk formuleren;

- beleidsmatig werken.

Hiermee wordt de te verlenen zorg doelmatiger, efficiënter en effectiever uitgevoerd, en

kunnen organisaties en professionals opener en flexibeler opereren (Pool et al., 2001).

Samengevat mag van de hbo-verpleegkundige worden verwacht dat zij, in samenwer-

king met andere centrale partijen, in staat is tot het bedenken en uitwerken van onder-

delen van zorgprogramma’s. Er wordt vaak beweerd dat verpleegkundigen vooral het

vermogen bezitten om de menselijke kant van de gezondheidszorg te belichten. Naast

de technische kanten van het vak besteden zij veel aandacht aan de beleving van de zorg-

vrager en de manier waarop hij omgaat met zijn ziekte. Om deze aspecten ook terug te

laten komen in zorgprogramma’s en ervoor te zorgen dat zorgvragers niet afhankelijk

zijn van de individuele verpleegkundige, is het belangrijk dat ook deze elementen in de

zorgprogramma’s worden vastgelegd.

Het werken met zorgprogramma’s heeft voor de verpleegkundige als consequentie dat

zij niet alleen gericht is op haar eigen beroepsdomein. De verpleegkundige moet meer

dan ooit openstaan voor een multidisciplinaire, en zelfs interdisciplinaire, geïntegreerde

benadering van vraagstukken.interdisciplinair


8 Hoofdstuk 1

1.3.2 Verpleegbeleid

Verpleegbeleid wordt in Met het oog op de toekomst omschreven als een combinatie van

activiteiten die worden gevormd door:

- (individuele) voornemens tot interventies op basis van een diagnosestelling;

- werkprocedures, routines en improvisaties op een afdeling of binnen een team;

- relaties met het gehele behandelplan van derden;

- het uitstippelen van zorgtrajecten voor de zorgvrager, om de inhoud en condities voor

de verpleegkundige zorg op concreet niveau op elkaar af te stemmen.

In deze uitgave wordt beleid daarbij opgevat als: het opstellen van vuistregels voor het

denken en doen van verpleegkundigen en verzorgenden, ten aanzien van een indivi-

duele patiënt of een groep patiënten, om de verpleegkundige zorg zo efficiënt en ef-

fectief mogelijk te sturen naar een patiëntgericht doel. Verpleegbeleid verwijst vooral

naar voorschriften voor de dagelijkse praktijk van de zorgverlening. Een verpleegplan

is op een individuele zorgvrager toegesneden, maar er dienen ook afwegingen gemaakt

te worden die meerdere individuen betreffen. Je zou verpleegbeleid ook de ‘onderlinge

afstemming van het verplegen’ kunnen noemen. In verpleegplannen is de zorg aan

individuele zorgvragers geconcretiseerd, maar dat wil nog niet zeggen dat het daadwer-

kelijk verplegen daarmee vloeiend verloopt. Je hebt immers met meerdere zorgvragers

te maken, en met een team en zorgverleners van andere disciplines. Zorgvragers mogen

elkaar bijvoorbeeld niet in de weg zitten, iedereen wil op tijd geholpen worden, de juiste

hulpmiddelen en materialen moeten voorhanden zijn en er moet bijtijds overdracht

plaatsvinden. Om dat allemaal voor elkaar te krijgen is verpleegbeleid nodig.


Niet alleen het management van een gezondheidszorginstelling is verantwoordelijk

voor het realiseren van verpleegbeleid. Ook van een hbo-verpleegkundige zelf wordt

een actieve bijdrage verwacht bij het bedenken van maatregelen die kunnen worden

omgezet in verpleegbeleid. Het gaat daarbij niet om managementtaken, maar om de

activiteiten die op de grens liggen van organisatie en professie.

In Met het oog op de toekomst speelt de bijdrage van de hbo-verpleegkundige aan het ver-

pleegbeleid zich vooral af op een afdeling. De bijdrage aan het verpleegbeleid wordt als

volgt in de betreffende kerncompetentie omschreven:

‘Om de zorgverlening op de afdeling zo efficiënt, effectief en goed mogelijk op de af-

deling te laten verlopen, levert de hbo-verpleegkundige een bijdrage aan het tot stand

komen van het verpleegbeleid.’

Verplegen kent altijd een zeker spanningsveld tussen individuele gerichtheid en eisen

van een groep. Enerzijds is de verpleegkundige persoonlijk verantwoordelijk voor de

zorg aan de haar toegewezen zorgvrager. Anderzijds werkt zij vanuit een team dat - of

een afdeling die - met groepen zorgvragers te maken heeft en moet zij ook zorgen voor

de patiënten die aan haar collega’s zijn toegewezen wanneer die afwezig zijn. In alle

Verpleegbeleid



gevallen is zij verantwoordelijk voor het uitvoeren van het zorg- of verpleegplan.

De zorgverlening vindt plaats in een organisatorische context waarin de verpleegkundige

geconfronteerd wordt met routines, normen, gewoontes en allerlei regels van het team

of de afdeling. Naast de verpleegkundige vakinhoud bepalen dagelijkse routines, orga-

nisatorische afspraken en routines van andere disciplines haar werk. Het verpleegbeleid

op de afdeling moet het mogelijk maken professionele waarden en normen te combi-

neren met organisatorische waarden en normen. Dit beleid kan gestoeld zijn op allerlei

theoretische noties, verpleegmodellen of organisatiemodellen. Van de hbo-verpleegkun-

dige wordt verwacht dat zij vanuit haar deskundigheid de afdelingsmanager kan advise-

ren en kan meewerken aan de ontwikkeling van het wenselijke verpleegbeleid, waarbij

zij rekening kan houden met financiële kaders.

Bij het meewerken aan de vormgeving van het verpleegbeleid op een afdeling door de

hbo-verpleegkundige gaat het om:

- rekening houden met de waarden van de zorggebruiker;

- kritisch het eigen vakgebied beoordelen;

- oplossingen bedenken voor individuele en groepsvraagstukken;

- oplossingsrichtingen formuleren voor dagelijkse problemen;

- verpleegmodellen kunnen toepassen;

- vakinhoud vertalen naar dagelijks handelen;

- het expliciet maken van de dagelijkse ergernissen en dagelijkse uitdagingen;

- uitdragen van beroepswaarden;

- rekening houden met waarden van zorgvragers bij afdelingsontwikkeling;

- continu de eigen werkstijl en afdeling willen en durven veranderen;

- openstaan voor ontwikkelingen binnen de organisatie.

Hierdoor verloopt het functioneren van de totale afdeling met verpleegkundigen in ver-

schillende diensten zo synchroon mogelijk met de zorg voor de individuele patiënt en de

professionele verantwoordelijkheid van de verpleegkundige (Pool et al., 2001).

1.3.3 Kwaliteitszorg

Kwaliteit van zorg krijgt in de gezondheidszorg steeds meer aandacht. Onder meer door

de introductie van marktwerking in de zorg is kwaliteit van zorg een politiek thema. In

debatten in de Tweede Kamer zijn niet alleen kosten en toegankelijkheid een discus-

siepunt maar ook ondervoeding van ouderen in het verpleeghuis of het aantal doden in

een ziekenhuis.

Als gevolg hiervan krijgt de zorg om de kwaliteit van producten of diensten te behouden

of te verbeteren steeds meer aandacht. Dat wordt kwaliteitszorg genoemd. In een aantal

wetten is vastgelegd wat de rechten en plichten zijn van degene die zorg nodig heeft en

degene die zorg biedt. De Wet BIG, die eisen aan de opleiding en kwalificatie van indivi-

duele beroepsbeoefenaren stelt en de Kwaliteitswet Zorginstellingen, die van toepassing is

op zorginstellingen, bieden samen het raamwerk voor verantwoorde zorg. Van verpleeg-

marktwerking


10 Hoofdstuk 1

kundigen wordt verwacht dat zij de kwaliteit van zorg vanuit verschillende perspectieven

kunnen bekijken en beoordelen: vanuit een gebruikersperspectief, een professioneel

perspectief of een bedrijfsmatig perspectief.


In Met het oog op de toekomst wordt de rol van de hbo-verpleegkundige ten aanzien van

kwaliteitszorg in de betreffende kerncompetentie als volgt omschreven:

‘Om de kwaliteit van de zorg te bewaken en te waarborgen participeert de hbo-verpleeg-

kundige in het ontwerpen van kwaliteitszorg op afdelingsniveau.’

Om de zorg zo efficiënt, effectief en excellent mogelijk te laten verlopen, kan de ver-

pleegkundige een bijdrage leveren aan kwaliteitszorg. Hiervoor signaleert zij vanuit

haar dagelijkse klinische ervaring aandachtspunten die zij doorgeeft aan het afdelings-

hoofd. Daarnaast wordt zij vanuit de instelling geconfronteerd met instrumenten voor

kwaliteitsbewaking en kwaliteitsborging. Vanuit haar klinische deskundigheid en praktijk-

ervaring kan zij de afwezigheid van kwaliteitsinstrumenten signaleren en de beschik-

bare instrumenten toetsen aan de praktijk.

Tevens kan zij een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van het kwaliteitsbeleid van de

instelling door deelname aan kwaliteitsgroepen en werkgroepen en door initiatieven te

ontwikkelen op de afdeling. Haar bijdrage zal veelal bestaan uit het formuleren van ei-

sen voor een professionele en wetenschappelijk onderbouwde zorgverlening en voor in-

terventies, en het daarvan afleiden van gedragsvoorschriften voor de dagelijkse praktijk.

Bij de ontwikkeling van kwaliteitszorg door de hbo-verpleegkundige gaat het om:

- initiatieven nemen voor kwaliteitsverbetering op afdelingsniveau; een bijdrage leveren

aan ontwikkeling en vaststelling van kwaliteitsindicatoren;

- een bijdrage leveren aan ontwikkeling en vaststelling van meetinstrumenten;

- initiëren en meewerken aan vraaggestuurde zorgverlening;

- samenwerken met kwaliteitsfunctionarissen;

- deelname aan kwaliteitsgroepen met cliënten-, patiënten- en consumentenorgani-

saties;

- voorstellen doen voor kwaliteitsverbetering door verbetering van rapportage en regis-

tratiesystemen;

- voorstellen doen voor overleg gericht op verbetering van communicatie;

- voorstellen doen voor en participeren in de ontwikkeling en de vaststelling van meet-

instrumenten;

- meewerken aan de invoering van uitgewerkte modellen voor kwaliteitsverbetering;

- participeren in de ontwikkeling en vaststelling van protocollen en richtlijnen.

Hierdoor wordt de zorg transparant, omdat er ijkpunten voor kwaliteit beschikbaar ko-

men, waaraan de dagelijkse zorgverlening en de interventies getoetst kunnen worden

(Pool et al., 2001).

kwaliteitsbeleid

kwaliteitszorg

kwaliteits-

indicatoren

kwaliteit



afronding casus

De werkgroep maakt een plan van aanpak voor het terugdringen van het aantal medicatiefouten.

De kwaliteitsfunctionaris zal samen met de mip commissie de incidenten analyseren en kijken

naar de rode draad in de meldingen. marieke krijgt de opdracht om het protocol, zoals op de

afdeling gehanteerd, met de collega’s te bespreken in een werkoverleg. De vraag aan de collega’s

moet vooral zijn of ze zich aan dit protocol houden en zo niet, waar ze er dan vanaf wijken. Tevens

krijgt marieke de taak om in de literatuur te duiken en te zoeken naar de meest actuele versie van

richtlijnen op dit terrein.

in de geschetste casus is vooral aangesloten bij de huidige praktijk en de huidige taakverdeling

met betrekking tot het ontwerpen van zorg. Die praktijk kent veel varianten, soms zijn verpleeg-

kundigen leidend, soms moeten ze nog bewijzen dat ze een rol kunnen hebben in het ontwerpen.

Al deze rolverdelingen zal de verpleegkundige in de praktijk tegenkomen. Dit betekent dat de ver-

pleegkundige haar rol als ontwerper van zorg zelf moet oppakken en zelf gestalte dient te geven.

In Met het oog op de toekomst wordt gesteld dat het karakteristieke van de hbo-verpleeg-

kundige vooral tot uitdrukking komt in rollen en taken die zowel op het vlak van het

primaire als op dat van het secundaire proces van zorgverlening liggen. Dit geldt bij

uitstek voor de rol van ontwerper.

In dit hoofdstuk is beschreven wat de rol van ontwerper inhoudt en in welke context

deze rol vervuld wordt. De rol van ontwerper wordt vervuld op het mesoniveau van

de gezondheidszorg, maar heeft vooral consequenties voor het microniveau. Daarbij

moet rekening worden gehouden met zaken van het macroniveau, zoals wetgeving. Een

aantal in de praktijk veelgebruikte verpleegkundige ontwerpen zijn protocollen en richt-

lijnen. In de rol van ontwerper levert de verpleegkundige een bijdrage aan het ontwik-

kelen van zorgprogramma’s, verpleegbeleid en kwaliteitsbeleid. Uitgelegd is wat zorg-

programma’s zijn en hoe ze tot stand komen, wat verpleegbeleid en kwaliteitszorg is en

wat de rol van de verpleegkundige hierin is. Tot slot zijn de kerncompetenties die nodig

zijn bij het vervullen van de rol van ontwerper beschreven. Deze competenties richten

zich op een bijdrage aan de ontwikkeling van verpleegbeleid, zorgprogrammering en

kwaliteitszorg.


13

2 Maatschappelijke ontwikkelingen en gevolgen voor de zorgvraag

casus

lieke werkt als coördinerend wijkverpleegkundige in de wijk Kanaleneiland in Utrecht. in de voorbije

zomer zijn twee collega’s vertrokken, ze konden het werk in deze buurt niet meer aan. Het is een

onrustige wijk met een zeer gemengde bewonersgroep; allerlei nationaliteiten, allerlei klassen en

inkomensgroepen. Veel werkloze jongeren zonder opleiding en oudere autochtone nederlanders

die zich niet meer op straat wagen.

lieke is bezig om samen met de zorgmanager de sollicitatiegesprekken voor te bereiden voor nieu-

we collega’s. Het aantal reacties op de vacature was beperkt. Twee vacatures, die beide vanwege

bezuinigingen nu parttime worden ingevuld, leverden maar een twintigtal brieven op. morgen zijn

de gesprekken en lieke vraagt zich af wat voor een collega ze nodig heeft. Voor de wijk waarin ze

werkt, is een allochtone collega misschien niet zo gek, maar die willen niet parttime werken. of

juist een man die niet bang is? Bij de sollicitanten zitten jonge mensen, net afgestudeerd aan het

hbo-v, die goed op de hoogte zijn van de nieuwe ontwikkelingen. er zijn ook een aantal herintreders

bij die vanwege de economische crisis een centje willen bijverdienen. Wie zal er opgewassen zijn

tegen de gevolgen van de maatschappelijke ontwikkelingen op de zorgvraag van nu?

In dit hoofdstuk staan maatschappelijke en beleidsontwikkelingen in relatie tot het ont-

werpen van de zorg centraal. Er wordt uiteengezet wat de effecten zijn van maatschap-

pelijke, beleidsmatige en politieke keuzes op de inhoudelijke invulling van de zorg, op

macro-, meso- en microniveau. We zullen duidelijk maken dat beleidsontwikkelingen

vanzelfsprekend invloed hebben op de rol van de verpleegkundige als ontwerper.

We beschrijven ontwikkelingen aan de ‘cure’ kant (ziekenhuizen, eerste lijn), aan de ‘care’

kant (langdurige verzorging en verpleging in alle sectoren) en op het grensgebied tussen

deze beide (thuiszorg en curatieve zorg thuis). Ontwikkelingen volgen elkaar in snel tem-

po op. Daarom is dit hoofdstuk enkel een momentopname. Het kan heel goed zijn dat be-

paalde ontwikkelingen anders uitpakken dan op het moment van schrijven was voorzien.

Het hoofdstuk laat zien dat de gezondheidszorg midden in de maatschappij staat en

door veel thema’s wordt geraakt. Het feit dat een individuele relatie tussen zorgvrager

en zorgverlener ook bepaald wordt door maatschappelijke ontwikkelingen en overheids-

beleid maakt zorgontwerp spannend.

2.1 Maatschappelijke ontwikkelingen

In deze paragraaf staan we stil bij maatschappelijke ontwikkelingen in Nederland. Denk

hierbij aan thema’s als vergrijzing en ontgroening, sociaaleconomische gezondheids-

verschillen en het opleidingsniveau van Nederlandse burgers. De thema’s die aan bod

komen zijn gekozen omdat deze van invloed zijn op de rol van ontwerper en de relatie

tussen zorgverlener en zorgvrager.


14 Hoofdstuk 2

2.1.1 Demografische ontwikkelingen

Demografie is de wetenschap die zich bezighoudt met het onderzoek naar en de (statis-

tische) beschrijving van ontwikkelingen in omvang, samenstelling en ruimtelijke sprei-

ding van bevolkingen en de maatschappelijke oorzaken en gevolgen daarvan.1 Altijd

vinden er in meer of mindere mate demografische ontwikkelingen plaats. Sommige

daarvan hebben bijna rechtstreeks invloed op de organisatie van de gezondheidszorg,

de zorgprogrammering en het verpleegbeleid, en daarmee op de invulling van de ont-

werpersrol. De verpleging als geheel houdt immers vooral een maatschappelijke verant-

woordelijkheid in.

Vergrijzing en ontgroening

Europa vergrijst. Vergrijzing wil zeggen dat binnen de totale bevolking het percenta-

ge 65-plussers steeds verder toeneemt. Nederland staat in vergelijking met de andere

Europese landen nog maar aan het begin van de vergrijzingsgolf. Op dit moment (2010)

hebben we ruim 2,4 miljoen 65-plussers, dat is 13 procent van de totale bevolking. Ter

vergelijking: in Duitsland is dat 16,9 procent, in Frankrijk 16,2 procent en in Zweden

17,2 procent (Ministerie van VWS, 2005b).

In 2030 zijn ruim vier miljoen Nederlanders ouder dan 65 jaar. Dat is een kwart van de

bevolking. De toename is het gevolg van de naoorlogse geboortegolf en de stijging van

het aantal geboorten tot ongeveer 1970. Wanneer we praten over vergrijzing, dan doen

we dat eigenlijk altijd vanuit het problematiseren van de gevolgen. Het probleem zit dan

in de kosten voor de maatschappij, het niet meer deelnemen aan het arbeidsproces van

grote groepen mensen, de kosten van de gezondheidszorg en het inkomen van ouderen.

Door deze formulering verwachten we niets meer van ouderen, alleen maar problemen.

Er kan vanuit drie verschillende invalshoeken gekeken worden naar de vergrijzing en

ouderen:

- Vanuit het cultureel-historische perspectief: hoe kijken we als samenleving aan tegen

ouderen en welke plek hebben deze ouderen in de samenleving?

- De individuele invalshoek: wat kunnen ouderen nog, welke actieve bijdragen mogen

we van hen verwachten aan de samenleving?

- De macro-economische invalshoek: wat zijn de gevolgen van de vergrijzing voor onze

samenleving in macro-economisch perspectief?

Deze drie perspectieven bepalen het beleid dat door de overheid wordt gemaakt ten

aanzien van het omgaan met de vergrijzing in Nederland. In de afgelopen vijftig jaar is

de ‘blik’ vanuit de drie perspectieven op ouderen sterk verschoven.

In 1955 hadden de ouderen gemiddeld 50 jaar gewerkt, met een laag loon en weinig

scholing. De levensverwachting na het 65e levensjaar was voor de man 13,8 en voor de

vrouw 14,6 jaar. De verhouding van de 65-plussers ten opzichte van de arbeidsbevolking

(20-64 jaar) was 1:6,6. Het belangrijkste streven van de overheid was om de schaarste

te verdelen.

demografie

vergrijzing


15maatschappelijke ontwikkelingen en gevolgen voor de zorgvraag

In 1980 was de verzorgingsstaat Nederland op zijn top, de AOW werd in 1957 gerea-

liseerd en was inmiddels opgetrokken tot het minimumloon. Daarnaast waren de ar-

beidstijdverkorting en VUT gerealiseerd om jongeren de ruimte te geven op de arbeids-

markt. De levensverwachting boven het 65e levensjaar was gestegen naar 14,0 (man) en

17,6 (vrouw). Van de ouderen verbleef 12 procent in een bejaardenhuis. De verhouding

65-plussers ten opzichte van de arbeidsbevolking (20-64 jaar) was 1:5.

In 2010 is het individu belangrijker dan de groep. Communicatie en informatie vergaren

doen ook 65-plussers via het internet. In 2005 hadden ruim vier op de vijf Nederlanders

toegang tot internet. Het paradigma is verschoven van ‘verdelen’ naar ‘participeren’. De

levensverwachting is verder gestegen: boven het 65e levensjaar is de levensverwachting

voor mannen 14,8 en voor vrouwen 18,1 jaar. De vrouwen zijn massaal gaan werken,

het opleidingsniveau is fors gestegen (nog een kwart van de ouderen heeft alleen lagere

school). De verhouding 65-plussers ten opzichte van de arbeidsbevolking (20-64 jaar)

is 1:4,4.

In 2010 is werken tot het 67e levensjaar een belangrijk thema tijdens de verkiezingen

voor de Tweede Kamer der Staten Generaal. Daar waar er in Frankrijk gestaakt en gepro-

testeerd wordt omdat de pensioengerechtigde leeftijd verhoogd wordt tot 62 jaar, gaat

Nederland de pensioenleeftijd uitstellen tot 67 jaar. Men wil een uitzondering maken

voor ‘zware beroepen’.

Ontgroening en vergrijzing zijn demografische ontwikkelingen die je niet los van elkaar

kunt zien. In de westerse wereld is inmiddels sprake van ‘dubbele ontgroening’: zoals

hierboven ook al geschetst, de verhouding binnen de bevolking van Nederland tussen

het aantal 65-plussers enerzijds en het aantal jongeren en de beroepsbevolking ander-

zijds, verschuift. Was er in 1955 nog sprake van één 65-plusser ten opzichte van 6,6 (20-

64 jaar), in 2005 is dat cijfer gedaald naar één 65-plusser op 4,4 (20-64 jaar).

Daarnaast is er in Nederland sprake van een dalend geboortecijfer: in 2008 werden er

185.000 kinderen geboren, in 2009 waren dat er 182.186. Het geboortecijfer daalt hier-

mee tot 10,4 per duizend inwoners, terwijl dat er in 2005 12 waren.

In 2010 wonen er 1650 honderdjarigen in Nederland. Deze stijging is voornamelijk te

danken aan de vrouwen. Het aantal van 193 honderdjarige mannen blijft min of meer con-

stant. Het aantal vrouwen die al een eeuw of meer leven stijgt juist erg sterk. Dat de man-

nen achterblijven, komt vooral doordat het sterfterisico voor mannen in de jaren zeventig

en tachtig sterk toenam, waarmee de seksverschillen nog schever kwamen te liggen.

In Europa is Nederland nog net geen hekkensluiter. Met ongeveer 90 honderdjarigen

per miljoen inwoners doen we het net wat beter dan Tsjechië, Portugal, Polen en Finland.

Echt veel eeuwelingen vind je in Griekenland met ongeveer 230 honderdjarigen per mil-

joen inwoners. Italië, het Verenigd Koninkrijk en Zweden volgen in de rangorde.

Geriatric giants

De vijf meest voorkomende gezondheidsproblemen bij ouderen, ook wel de ‘geriatric

ontgroening

paradigma

geriatric giants


16 Hoofdstuk 2

giants’ genoemd, zijn: vergeetachtigheid, dementie, doof- en slechtziendheid, inconti-

nentie en mobiliteitsstoornissen. Dementie is het ernstigste probleem.In 2010 zijn er

110.000 gediagnosticeerde mensen met Alzheimer dementie, de schatting is dat er nog

eens 120.000 mensen met Alzheimer dementie zijn voor wie geen diagnose is gesteld.

De heer Janssen is 83 jaar en weduwnaar. Zijn vrouw is vorig jaar na een langdurig ziekbed over-leden aan de ziekte van parkinson. Sindsdien woont meneer alleen in zijn royale bovenwoning in Den Haag. Zijn enige zoon woont ver weg. De laatste tijd, eigenlijk al sinds het overlijden van zijn vrouw, wordt meneer vergeetachtig. eerst betrof het kleine zaken zoals vergeten om brood te kopen, maar al snel gebeuren er vervelendere zaken. De deur niet op slot doen als hij weggaat, verdwalen als hij terugkomt na een bezoekje aan de begraafplaats en vergeten dat er eten op het fornuis staat. Uiteindelijk schakelt de huisarts het centraal indicatieorgaan (ciZ) in. geconcludeerd wordt dat meneer Janssen dagopvang en huishoudelijke zorg nodig heeft. meneer krijgt twee keer in de week huishoudelijke hulp van de gemeente, daarnaast gaat hij drie dagen in de week naar de dagopvang in het verzorgingshuis.

Een ander gezondheidsprobleem is vallen als gevolg van mobiliteitsproblemen.

Ongeveer 30 procent van de ouderen valt eenmaal per jaar, 15 procent tweemaal of va-

ker. Ieder jaar belandt 1 op de 25 mensen van 75 jaar of ouder in het ziekenhuis door

een val, 15.000 mensen worden opgenomen in het ziekenhuis met een heupfractuur

(kosten 300 miljoen euro). Stijging van niet-specifiek geriatrische problematiek is er

ook: overgewicht, hart- en vaatziekten, diabetes mellitus en kanker zullen steeds vaker

voorkomen.

Effect op de zorgvraag

‘Op 13 oktober 2009 overleed de laatste Nederlander die de gehele twintigste eeuw

had meegemaakt: Grietje Jansen-Anker werd 112 jaar oud. Het laatste jaar van haar

leven woonde ze in een verzorgingshuis in Rotterdam, samen met haar dochter. Ze

schuwde de publiciteit, want het bereiken van een hoge leeftijd vond zij geen bijzon-

dere verdienste. Maar misschien dan geen verdienste, bijzonder was het natuurlijk

wel, want tot op heden is het een zeldzaamheid als mensen leeftijden van 110 jaar en

ouder bereiken. Maar dat neemt niet weg dat de levensverwachting gestaag toeneemt,

de laatste jaren zelfs in een versneld tempo.’ Bron: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, RiVm, 2010.

De 21e eeuw wordt in medisch opzicht de eeuw van de chronische ziekte genoemd. Uit

de recent gepubliceerde Volksgezondheid Toekomst Verkenning (RIVM, 2010) blijkt dat de

levensverwachting stijgt, tussen 2003 en 2008 zelfs met twee jaar, en dat tegelijkertijd

het aantal Nederlanders met een chronische ziekte toeneemt.

De levensverwachting voor het gedeelte dat mensen leven zonder dat zij een chronische

ziekte hebben, is voor mannen en vrouwen zelfs afgenomen tot respectievelijk 48 en 42

jaar, een daling van vier tot negen jaar in deze periode.

We worden dus ouder maar krijgen op jongere leeftijd een chronische aandoe-

ning. Ongeveer 1,3 miljoen mensen heeft meerdere chronische ziekten tegelijkertijd



comorbiditeit en multimorbiditeit: bijna één op de drie 75-plussers heeft meer dan één

chronische ziekte onder de leden. De acht grootste aandoeningen qua ziektelast zijn co-

ronaire hartziekten, beroerte, angststoornissen, depressie, diabetes, longkanker, COPD

en artrose. Oorzaken van het stijgende aantal chronisch zieken zijn de vergrijzing, de

veranderende leefstijl en de medische invloeden zoals eerdere opsporing en betere over-

leving. Maar ook maatschappelijke invloeden als medicalisering spelen een rol.

Multiculturele samenleving

Nederland beschouwt zichzelf als een multiculturele samenleving. Dit is een maatschappij

waarin mensen uit diverse culturen en van verschillende etnische afkomst gelijkwaardig

kunnen samenleven. Het samenleven wordt gekenmerkt door communicatie en inter-

actie tussen alle mogelijke verschillende groepen en mensen, op een gelijkwaardige

wijze, zodat iedereen zijn eigen maximale bijdrage kan leveren. Zeker in de jaren ne-

gentig, waarin het geloof in een ‘maakbare samenleving’, een samenleving die te beïn-

vloeden en te vormen is, was vooral de overheid overtuigd van het feit dat er binnen de

Nederlandse maatschappij ruimte is voor alle culturen. Met de dood van Pim Fortuyn in

de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van mei 2002 sloeg het denken over de

multiculturele samenleving echter definitief om en ontstond er ook ruimte voor andere

inzichten.

In de huidige politieke en maatschappelijke discussie over de positie van de etnische

minderheden in Nederland bestaat er vooral bezorgdheid over een gebrek aan, en een

vermeende onwil tot, sociaal-culturele integratie van minderheden. Inmiddels is het

beleid sterk gericht op het beperken van de mogelijkheden voor nieuwe migranten om

zich te vestigen in Nederland. Daarnaast is het beleid ook meer gericht op de eigen

verantwoordelijkheid van de migranten ten aanzien van hun integratie. De eisen voor

toegang en verblijf zijn scherp.

Tot de etnische minderheden worden in Nederland gerekend de Turken (387.000),

de Marokkanen (353.000) de Surinamers (343.504) en de Antillianen en Arubanen

(140.000). Daarnaast zijn er kleinere groepen met een andere achtergrond en land

van herkomst (zoals Molukkers, Afghanen, Iraniërs, Irakezen, Somaliërs, Chinezen,

Ghanezen). In 2007 zijn dat in totaal ongeveer 660.000 mensen, die ook als niet-wes-

ters allochtoon of etnische minderheid worden beschouwd. In totaal gaat het om 12

procent van de Nederlandse bevolking met vooral concentraties in de drie grote steden,

waar inmiddels 30 tot 40 procent van de bevolking als niet-westers allochtoon is te be-

schouwen.

In 2010 is de groep niet westerse allochtonen ruim 1,8 miljoen. De verwachting van

het Centaal Bureau voor de Statistiek (CBS) is dat de groep niet-westerse allochtonen in

2020 ruim 14 procent van de Nederlandse bevolking uitmaakt en 2,2 miljoen personen

telt. Bijna de helft zal in Nederland zijn geboren, de zogeheten tweede generatie. Met

uitzondering van de Molukkers zijn de etnische minderheden grotendeels pas in de


18 Hoofdstuk 2

laatste veertig jaar naar Nederland gekomen. Het merendeel zelfs pas in de afgelopen

twintig tot dertig jaar. Arbeidsmigratie speelt nu nauwelijks nog een rol; het betreft veel

meer volgmigratie vanwege gezinshereniging en gezinsvorming.

Yannar is 33 jaar, ze is getrouwd met een in nederland opgegroeide marokkaanse man. Yannar is nu 4 jaar in nederland. Ze heeft de inburgeringscursus wel gevolgd maar met de nederlandse taal blijft het behelpen. Ze zou graag willen werken maar dat lukt niet vanwege de taal. inmiddels is ze zwanger van hun tweede kind. om die reden komt ze voor de eerste keer bij de huisarts. Deze zal haar doorsturen naar de verloskundige en heeft niet de indruk dat Yannar erg blij is met de zwangerschap, ze maakt een sombere indruk. een gesprek lukt maar moeizaam, ook omdat Yannar niet veel lijkt te willen loslaten. in de maanden die volgen komt Yannar regelmatig bij de huisarts, met allerlei klachten die niet goed te duiden zijn. De huisarts denkt al heel snel dat Yannar aan een depressie lijdt, maar gezien de zwangerschap is een proefbehandeling met antidepressiva niet mogelijk. Het is een onbevredigende situatie waarin de huisarts weinig kan doen. Doorverwijzen naar maatschappelijk werk lukt niet. Het ziet ernaar uit dat Yannar met een sombere stemming haar tweede kind zal krijgen wat een onwenselijke situatie is.

Sociaaleconomische gezondheidsverschillen

Sociale ongelijkheid is niet alleen van deze tijd. Al sinds de negentiende eeuw is er on-

derzoek op grond van statistieken naar de verschillen tussen sociaaleconomische groe-

pen en de kans op vroegtijdig overlijden. Na een lange naoorlogse periode waarin dit

onderwerp niet op de agenda stond, is in de jaren zeventig en tachtig van de twintigste

eeuw er weer volop aandacht voor dit onderwerp. Sociaaleconomische gezondheidsver-

schillen bleken niet alleen alom aanwezig maar ook zeer persistent. Sociaaleconomische

gezondheidsverschillen (SEGV) kunnen worden gedefinieerd als de systematische samen-

hang tussen de gezondheid van mensen en de positie die deze mensen innemen op de

maatschappelijke ladder. De positie op de maatschappelijke ladder wordt vastgesteld

aan de hand van drie kernindicatoren van sociaaleconomische status: opleidingsniveau,

beroepsklasse en inkomens niveau. Het is nog steeds van belang om te onderzoeken

welke van deze drie indicatoren de meeste invloed heeft op de gezondheid van burgers.

Het verschil in levensverwachting tussen laag- en hoogopgeleide mannen en vrouwen is

respectievelijk 6,9 en 5,7 jaar (RIVM). Personen met een lage sociaaleconomische status

hebben een minder gezonde leefstijl: roken en drinken meer, eten minder groenten en

fruit en bewegen minder. Ook zijn materiële omstandigheden (woon en werkomstan-

digheden) vaak minder gunstig voor de gezondheid. Gezondheidsverschillen zijn echter

ook voor een deel het gevolg van gezondheidsselectie. Juist een slechtere gezondheids-

toestand kan ertoe hebben geleid dat iemand tot een lagere sociaaleconomische groep

behoort. Tot slot blijft tot op heden een deel van de samenhang tussen sociaaleconomi-

sche status en gezondheid onverklaard.

In de statistieken van het CBS is zichtbaar dat het opleidingsniveau van mensen van

invloed is op het beoordelen van de eigen gezondheid.



Tabel 2.1 Ervaren van goede gezondheid (CBS)

opleiDingSniVeAU eRVARen VAn goeDe geZonDHeiD, in pRocenTen

lager onderwijs 57,7

mavo/lbo 76,0

havo/vwo 82

hbo-universiteit 86,5

Het opleidingsniveau is niet alleen van invloed op het ervaren van een goede gezondheid,

het heeft ook invloed op de levensverwachting, zo laten de statistieken zien. Mensen met

een hoger opleidingsniveau worden gemiddeld ouder dan degenen met een lagere op-

leiding. Verschillen in levensverwachting bestaan nog steeds op oudere leeftijd. Tussen

mannen in het hoger en lager onderwijs is het verschil in levensverwachting 3,7 jaar, bij

vrouwen is dat 2,1 jaar.

Tabel 2.2 Resterende levensverwachting op 65-jarige leeftijd naar opleidingsniveau, in jaren (CBS)

Resterende levensverwachting op 65-jarige leeftijd naar opleidingsniveau, in jaren

opleiDingSniVeAU mAnnen VRoUWen

lager onderwijs 11,1 16,4

mavo-lbo 13,4 18,5

havo-vwo 13,3 18,6

hbo-universiteit 14,8 18,5

2.1.2 Individualisering

Zoals al eerder aan de orde kwam, is de Nederlandse burger in de periode tussen 1950

en nu sterk veranderd. De burger is veranderd van een volgzame, laaggeschoolde burger

die weinig welvaart en luxe gewend is, naar een burger die mondig is, een middelbare

schoolopleiding heeft, die gewend is aan welvaart en die - via internet - toegang heeft tot

veel informatie. Dit maakt dat de Nederlandse burger eisen gaat stellen aan de gezond-

heidszorg, aan de toegankelijkheid van deze gezondheidszorg en aan de informatie over

deze gezondheidszorg.

Opleidingsniveau van de Nederlander

Het opleidingsniveau van de Nederlander wordt weergegeven op basis van het hoogste

afgeronde (met diploma) onderwijs. De laatste vijftien jaar is het opleidingsniveau van

de Nederlandse bevolking gestegen. Dit is het gevolg van een afname van het aantal per-

sonen dat uitsluitend lager onderwijs heeft genoten. Deze ontwikkeling is voor autoch-

tonen en allochtonen echter verschillend verlopen. Ook het verschil in opleidingsniveau

tussen mannen en vrouwen is kleiner geworden.


213Register

Register

A

aandachtsgroepen 3

aansprakelijkheid 33, 133

accreditatie 152, 153

activiteitenplan 82

afdelingsbeleid 4, 131

afdelingsbeleidsplan 134

AGREE-instrument 116, 119, 121

Algemene Wet

Bijzondere Ziektekosten 35, 37

alphahulp 38

arbeidsbesparende innovaties 23

autorisatie 119

B

beheersen 77

beheersfactoren 75

beheersplan 80

bekostiging van de zorg 3, 38

beleidsplan 133

bemoeizorg 27

benchmarking 43, 162

beroepscode 4, 51, 52

beroepshouding 4, 52

beroepsopleiding 51

beroepsorganisatie 55

beroepsvereniging 51

best practice 60, 91, 162

bewijs 97

Booleaanse operator 100

budget 71

budgetgereguleerd systeem 59

burgerschap 61

C

carrièreperspectief 22

Centrum Indicatiestelling Zorg 36

certificaat 152

certificatie 152

chroniciteit 27

classificatie 121

cliëntenraad 58

cliëntentoetsingsorganisaties 45

cliëntgerichte zorg 181

cliëntparticipatie 154, 174

cliëntperspectief 148, 173

Cochrane Library 102

community care 25

comorbiditeit 17, 28

compartiment 62

consumptie van zorg 38

continuïteit 175

coördinatie 173

CQ-Index 148

criteria 141

D

databases 100

Deming-cyclus 156

demografie 14

diagnosebehandelingcombinatie 38

dialoog met de zorgvrager 58

disease-management 43

doelmatigheid 41, 145, 175

doelprotocol 128

doelstelling 75

doeltreffendheid 145

domotica 30

Doorbraakprojecten 163

draagvlak 71

E

EBRO 118, 123

eerstelijnszorg 40

effectief handelen 64

effectiviteit 95, 114, 175

efficiëntie 95, 114

elektronisch patiëntendossier 30

empirische cyclus 78

epidemiologisch onderzoek 29

ervaringskennis 91, 93


214 Register

ethisch redeneren 4

evalueren 127

evidence 97, 181

evidence-based medicine 96

evidence-based nursing 96

evidence-based practice 52, 90, 114

expliciete kennis 91

extramurale zorg 172

extramuralisering 23

F

farmacogenoom onderzoek 30

fasen 78

faseren 77

functiedifferentiatie 22

G

gerandomiseerde gecontroleerde trial 97

geriatric giants 15, 16

governancecodes 45

H

hiërarchie van evidence 101

I

ijkpunten 10

implementatie 71, 95, 126

implementatiecyclus van

Grol en Wensing 157

implementeren van

evidence-based practice 104

impliciete kennis 91

improviseren 68

indicatoren 18, 151, 158

individualisering 21

informatie- en communicatie-

technologie 30

informatietechnologie 90

initiatiefase 79

innovaties 67

Inspectie voor de

Gezondheidszorg 44, 149

instellingsbeleid 4

Instituut Nederlandse Kwaliteit 153

integrale benadering 53

integrale kwaliteitszorg 141

integrale zorg 40, 60, 175

intercollegiale toetsing 154, 161

interdisciplinaire aanpak 173

intermediairsrol 62

International Standards

Organisation 141

intervisie 154

intramurale zorg 172

ISO 153

J

Jaardocument 146

jaarverslag 134

K

kaizen 155

KCZ 44

kennisdeling 92

kenniseconomie 92

kenniskring 92

kennismanagement 92

ketenkwaliteit 143

ketenzorg 42, 183

kick-off bijeenkomst 84

kleinschalige woonvoorziening 24

klinisch pad 180

klinisch redeneren 4

klinische vragen 98

koepelorganisatie 55

kostenbeheersing 175

kritisch denken 107

kwalitatief onderzoek 102

kwaliteit 41, 140

kwaliteit van zorg 140

kwaliteitsaspecten 140

kwaliteitsbewaking 10

kwaliteitsborging 10

kwaliteitscyclus 137

kwaliteitsindicatoren 143, 145

kwaliteitsmanagementsysteem 151


215Register

kwaliteitsnormen 71

kwaliteitsverbetering 10

Kwaliteitswet Zorg-

instellingen 9, 44, 145, 151

kwaliteitszorg 4, 9, 142

L

landelijke beroepsorganisaties 150

lectoren 92

leiderschap 105

lerende organisatie 92

levensverwachting 15

logistiek 4

M

macroniveau 3

managed care 175

mantelzorgers 37

marktwerking 9, 32, 59

medezeggenschapsraad 4

MeSH-terms 100

mesoniveau 4

methodiek 69, 97

microniveau 4

MIP-commissie 153

model van Nolan 159

modules 177

motivatie 85

multiculturele samenleving 17

multidisciplinair karakter 7

multimorbiditeit 17

N

nazorgfase 83

Nederlandse Zorgautoriteit 32

NIAZ/PACE-normen 153

nieuw opleidingscontinuüm 50

normatieve professionalisering 51

O

ondernemerschap 61

ontgroening 15

ontschotting 174

opdrachtgever 72

organisatiestructuren 3

organisatievorm 4

organisatorische context 9

overeenstemming 71

P

paradigma 15

participeren in de zorg 57

partijen in de gezondheidszorg 2

patiëntenperspectief 111

patiëntenverenigingen 3

patiëntgerichte zorg 145

PDCA-cyclus 156

PDSA-model 159

persoonlijke kennis 93

persoonsgebonden budget 36

PICO 98

plan-do-check-act-cyclus 79

Practice Development 104

practice-based evidence 91

praktijkgericht onderzoek 92

prestatie-indicatoren 53

primair proces 4

proactief 5

probleemanalyse 75

probleemstelling 74

procesgericht 73

productcriteria 75

professionalisering 120

professionaliteit 51

professionele standaard 51, 119

professionele vakkennis 93

project 69, 184

projectleider 72

projectmatig creëren 84

projectmatig werken 70, 76, 184

projectopdracht 74, 80

projectplan 80

projectteam 73

propositionele kennis 93

protocol 5, 113, 127

publieke domein 59


216 Register

R

Raad voor de Volksgezondheid 3

regie 147

Regieraad Kwaliteit van Zorg 150

registreren 44

resultaat 75

resultaatgericht 70, 73

resultaatgericht werken 137

richtlijnen 5, 51, 54, 110, 113

richtlijnontwikkeling 114, 123

Rijksinstituut voor

Volksgezondheid en Milieu 13

routine 68

S

samenwerken 87

samenwerking 4, 41, 105

samenwerking tussen

zorgaanbieders 173

shared care 175

SMART-eisen 158

sociaaleconomische

gezondheidsverschillen 18

sociale cohesie 21

strategievorming 3

stuurgroep 72

substitutie 173

supervisie 154

systematische kwaliteitszorg 155

T

taakherschikking 3, 43

taaksubstitutie 22

tacit knowledge 91

transferpunten 173

transferverpleegkundige 171

transmurale zorg 174

transparant 10

transparantie 111, 145, 147, 152

V

V&VN 3

vakbonden 3

vakorganisaties 3

veiligheid 149

verantwoorde zorg 54, 64

verantwoordelijkheid van de burger 32

verantwoording 152

vergrijzing 14

vermaatschappelijking van de zorg 23

verpleegbeleid 55, 131

verpleegkundig specialist 51

Verpleegkundige Adviesraad 4, 187

verpleegkundige beroepsstructuur 50

Verpleegkundige en verzorgende

adviesraad 52

verpleegsysteem 4

verrichtingenprotocol 128

visitatie 51, 152

voorbereidingsfase 82

voorkeursstijl 86

vraaggerichte zorg 33, 57

vraaggestuurde zorg 33

vraaggestuurde zorgverlening 10

vrijwilligers 37

W

waarden en normen 4

Wet bescherming persoonsgegevens 189

Wet BIG 9, 128, 145, 189

Wet BOPZ 43

Wet cliëntenrechten zorg 146

Wet maatschappelijke ondersteuning 37

Wet Publieke Gezondheidszorg 44

Wet uitbreiding bestuurlijke

handhaving volksgezondheid 44

wetenschappelijk onderzoek 167

wetenschappelijke ontwikkeling 51

WGBH/CZ 25

WGBO 43, 189

WMCZ 44


217Register

Z

zelfmanagement 111

zoekstrategie 100

zorg in natura 36

Zorg voor Beter 163

zorgaanbieder 59

zorgbeginselenwet 147

zorgbeleid 115

zorgdeelmarkt 62

zorgnetwerk 175

zorgpaden 175

zorgprogramma 55, 177

zorgprogrammering 42

zorgstandaard 53, 111

zorgstandaarden 51, 151, 154, 175

zorgtoeslag 35

zorgtraject 7, 183

zorgverzekering 34

Zorgverzekeringswet 37

zorgzwaarte 36

zorgzwaartepakket 39


Omslag TM • Serie 5 verpleegkundige beroepsrollen • Arienne de Boer, studio Pietje Precies bno, Hilversum

rugdikte: 11 mm • formaat 170 * 243 mm • fc

T. Schoot (red.)

T. Schoot (red.)D

e verpleegku

nd

ige als ontw

erper

T. Schoot (red.)S. Danen-de VriesH.J.M. van der HamA.M.M. JonkersR. KoetsenruijterB. van Swieten

Verpleegkunde is een prachtvak. Afwisselend en boeiend werk met een grote verantwoordelijkheid. Van verpleegkundigen wordt verwacht dat zij een bijdrage leveren aan het verbeteren van verpleegbe-leid en zorgprogramma’s. Dat vraagt om de juiste competenties. Dit boek ondersteunt je bij de ont-wikkeling van de competenties die je als hbo-ver-pleegkundige in de rol van ontwerper nodig hebt.

De verpleegkundige als ontwerper bereidt je voor op je rol als ontwerper van verpleegbeleid en als ontwikkelaar van zorgen kwaliteitsprogramma’s op afdelingsniveau. Na een verkenning van de domeinen zorgprogrammering, verpleegbeleid en kwaliteitszorg wordt ingegaan op algemene ontwik-kelingen en verpleegkundige taken. Een belangrijk accent ligt op evidence-based practice, projectmatig werken en kwaliteitszorg.

In deze grondig herziene uitgave zijn recente ont-wikkelingen en inzichten uit de verpleegkundige beroepspraktijk opgenomen. Het bijzondere aan deze uitgave is de actuele en concrete beschrijving van ontwikkelingen in de gezondheidszorg, de aan-dacht voor hoe dit de zorgvraag beïnvloedt en wat dit betekent voor de rol als ontwerper.


Verpleegkundige als ontwerper

Documents

Transcript of Verpleegkundige als ontwerper