Verbeeldingen van de Planeten en de Zodiak in de ...Gavin White, Babylonian Star-Lore (2008)...
82
Verbeeldingen van de Planeten en de Zodiak in de Islamitische Astrale Wetenschappen Rob H. van Gent Mathematical Institute Utrecht University
Transcript of Verbeeldingen van de Planeten en de Zodiak in de ...Gavin White, Babylonian Star-Lore (2008)...
Verbeeldingen van de
Planeten en de Zodiak
in de Islamitische
Astrale Wetenschappen
Rob H. van Gent
Mathematical Institute
Utrecht University
Verbeeldingen van
de hemelsfeer Tot ver in de 19de eeuw was het
gebruikelijk om de sterrenbeelden
op de hemelsfeer volgens twee
manieren voor te stellen.
• Getekend op de binnenzijde van
een denkbeeldige bol zoals deze
door een ‘aardse’ waarnemer wordt
gezien. De sterrenbeeldfiguren
worden in het algemeen getekend
met hun gezichten naar de
waarnemer. De gebruikelijke
manier in een sterrenatlas.
• Getekend op de buitenzijde van
een bol zoals deze door een
‘hemelse’ waarnemer wordt gezien.
De sterrenbeeldfiguren zijn dan
gespiegeld (ofwel links-rechts zijn
verwisseld). De gebruikelijke
manier op een hemelglobe.
De Sterrenbeelden
van Mesopotamië
Een moderne reconstructie
van de sterrenbeeldfiguren van
het Antieke Midden Oosten
zoals deze op diverse
kleitabletten en monumenten
zijn overgeleverd.
Gavin White, Babylonian Star-Lore
(2008)
Spijkerschrifttablet, deel van een astrologisch compendium, uit de bibliotheek van de priester-
astronoom Anu-Bēlshunu (Uruk, Seleucidische periode, ca. 200 v.Chr.)
Berlijn, Vorderasiatisches Museum, VAT 7847
De astrologische eigenschappen van de Stier (IN.DUB.AN.NA) met de Maan (Sin) en het
Zevengesternte (MUL.MUL). Spijkerschrifttekst uit te bibliotheek van Anu-Bēlshunu (Seleucidische
periode, ca. 200 v.Chr.).
Berlijn, Vorderasiatisches Museum, VAT 7851
De astrologische eigenschappen van de Leeuw (UR.GU.LA) met Jupiter (dAMAR.UD = Marduk) en de
Waterslang (MUŠ). Spijkerschrifttekst uit de bibliotheek van Anu-Bēlshunu (Seleucidische periode,
ca. 200 v.Chr.).
Berlijn, Vorderasiatisches Museum, VAT 7847
De astrologische eigenschappen van de Maagd (AB.SÍN) met Mercurius (GU4.UD), de staart van de
Waterslang (MUŠ) en de Raaf (UGA.MUŠEN). Spijkerschrifttekst uit de bibliotheek van Anu-
Bēlshunu (Seleucidische periode, ca. 200 v.Chr.).
Parijs, Louvre Museum, AO 6448
De Sterrencatalogus van Klaudios
Ptolemaeus van Alexandrië
(ca. 150 n.Chr.)
Almagest, boeken VII & VIII
Bevat 1028 sterren, waarbij drie sterren tweemaal zijn
opgevoerd, verdeeld over 48 sterrenbeelden. Vijf
sterren zijn aangeduid als ‘nevelachtig’ en zes als
‘roodachtig’. Hanteert de helderheidsschaal van
Hipparchus of Nicaea (ca. 130 v.Chr.).
Eclipticale koordinatensysteem
Gemiddelde afwijking in breedte: 0.3°
Gemiddelde afwijking in lengte: 0.3°
Systematische afwijking in lengte: 1.0°
Epoche: 1 Thoth, 885 Nabonassar [= 20 juli 137 n.Chr.]
Ptolemaeus hanteert een precessie constante van 1.0°
per eeuw in eclipticale lengte.
Olieverf op populierhout toegeschreven aan Joos
van Wassenhove (ca. 1475) voor de studiolo van
Federico II da Montefeltro in de Palazzo Ducale van
Urbino (nu in het Louvre Museum, Parijs).
In de ecliptica
22. Aries
23. Taurus
24. Gemini
25. Cancer
26. Leo (+ Coma Berenices)
27. Virgo
28. Libra
29. Scorpius
30. Sagittarius
31. Capricornus
32. Aquarius
33. Pisces
Ten noorden van de
ecliptica
1. Ursa Minor
2. Ursa Major
3. Draco
4. Cepheus
5. Bootes
6. Corona Borealis
7. Hercules
8. Lyra
9. Cygnus
10. Cassiopeia
11. Perseus
12. Auriga
13. Ophiuchus
14. Serpens
15. Sagitta
16. Aquila (+Antinous)
17. Delphinus
18. Equuleus
19. Pegasus
20. Andromeda
21. Triangulum
Ten zuiden van de
ecliptica
34. Cetus
35. Orion
36. Eridanus
37. Lepus
38. Canis Major
39. Canis Minor
40. Argo Navis
41. Hydra
42. Crater
43. Corvus
44. Centaurus
45. Lupus
46. Ara
47. Corona Australis
48. Piscis Austrinus
De 48 Sterrenbeelden van Klaudios Ptolemaeus
De Atlas van Farnese
Romeins sculptuur (2de helft 2de eeuw n.Chr.)
de titaan Atlas verbeeldend die veroordeeld
was om de hemelsfeer te dragen. De
hemelbol toont de sterrenbeelden die in de
Grieks-Romeinse tijd bekend waren.
Museo archeologico nazionale, Napels
De Leidse Aratea
Geïllustreerde Karolingisch hand-
schrift (ca. 840) met de Latijnse
vertaling van de Phaenomena van
Aratos van Soloi (ca. 275 v.Chr.)
door Klaudios Caesar Germanicus
(een neef van keizer Tiberius).
In 1690 door de UB Leiden
verworven uit de bibliotheek van
Isaak Vossius (1618-1689). Eerder in
het bezit van Christina van Zweden
(1626-1689), Hugo de Groot (1583-
1645) en Vlaamse humanist Jacob
Susius (1520-1596).
Enkele bladzijden die verloren zijn
gegaan (Jupiter, Virgo, Centaurus,
Zon en Maan) waren nog aanwezig
toen Hugo de Groot zijn editie van
de Aratus teksten uitgaf (Syntagma
Arateorum, 1600).
Universiteitsbibliotheek Leiden,
ms. Vossius Latinus Q 79, fol. 93v
De Ram (Aries) en de Stier (Taurus)
in de Leidse Aratea (fols. 34v & 24v)
De Tweelingen (Gemini) en de Kreeft (Cancer)
in de Leidse Aratea (fols. 16v & 18v)
De Leeuw (Leo) en de Maagd (Virgo)
in de Leidse Aratea (fol. 20v)
De Weegschaal (Libra) en de Schorpioen (Scorpius)
in de Leidse Aratea (fol. 10v)
De Boogschutter (Sagittarius) en de Steenbok (Capricornus)
in de Leidse Aratea (fols. 52v & 50v)
De Waterman (Aquarius) en de Vissen (Pisces)
in de Leidse Aratea (fols. 48v & 38v)
De planeten in de Leidse Aratea (fol. 80v)
De aard van personen geboren onder Saturnus en Jupiter (De Sphaera, 15de eeuw)
De aard van personen geboren onder Mars en de Zon (De Sphaera, 15de eeuw)
De aard van personen geboren onder Venus en Mercurius (De Sphaera, 15de eeuw)
De aard van personen geboren onder de Maan (De Sphaera, 15de eeuw)
De eerste bloeiperiode van de islamitische wetenschap vond plaats in de
stad Bagdad, in 762 gesticht door de Abbasiden kalief al-Mansūr (r. 754-775)
Bagdad – De Stad der Vrede
De stad Bagdad werd in 762 gesticht door
de Abbasiden kalief al-Mansūr. Het
moment voor de eerste steenlegging werd
astrologisch bepaald door de Perzische
astroloog Abū Sahl al-Faḍl ibn Nawbakht.
Vanaf het begin van de 9de eeuw was het
een centrum van wetenschap die door
kalief al-Maʾmūn (r. 813-833) en zijn
opvolgers actief werd gesteund.
Van grote invloed waren de talloze
vertalingen van wetenschappelijke
teksten uit het Grieks, Sanskriet en
Nieuw Perzisch naar het Arabisch.
Kennis over de astrale wetenschappen
werd met name verzameld door vertalers
en instrumentmakers uit Ḥarrān.
Ḥarrān – De Stad van de Maangod
De stad Ḥarrān was vanaf de oudste tijden verbonden met de
verering van de Maan. Al in het Oude Testament genoemd als
de stad waar de vader van Abraham zich na zijn vertrek uit Ur
vestigde (Genesis 11:31-32, 27:43 & 28:10).
In mei 53 v.Chr. werd nabij Ḥarrān (Carrhae) een Romeins
leger onder leiding van Marcus Licinius Crassus vernietigend
verslagen door de Parthen.
Onder kalief Marwān II hoofdstad van het Omajjadenrijk.
In 830 werd de grotendeels heidense bevolking van Ḥarrān
door de Abbasidische kalief al-Maʾmūn opgedragen om zich tot
de islam te bekeren maar hun claim dat zij Sabiërs
(Mandaeërs?) waren (één van de drie in de Koran genoemde
‘boekvolkeren’ die – naast de islam – een eigen heilige geschrift
kende) voorkwam dit.
Bekende personen uit Ḥarrān:
•al-Battānī – sterrenkundige.
•Thābit ibn Qurra – vertaler.
•Enkele van de eerste makers van islamitische astrolaben.
•Ibn Taymiyya – streng-soennitische schriftgeleerde.
De gehele bevolking van de stad werd in 1271 door de
Mongolen naar Mosul en Mardin gedeporteerd waarna de stad
in verval geraakte.
Detail uit een houtsnede van Albrecht Durer met de titel
Imagines coeli Septentrionales cum duodecim imaginibus
zodiaci (1515)
Biografische schets van
al-Ṣūfī Abū al-Ḥusayn ‘Abd al-Raḥmān ibn
‘Umar al-Ṣūfī (903-986) schreef over
astrologie, sterrenkunde, alchemie en
wiskunde.
Zijn meest bekende werk is zijn Kitāb
Ṣuwar al-Kawākib al-Thābiṭah (“Boek
over de Beelden van de Vaste
Sterren”) welke hij omstreeks 964 in
Shīrāz voltooide.
Oorspronkelijk geschreven in het
Arabisch, later ook vertaald naar het
Perzisch en het Latijn.
Schreef ook een uitputtende
verhandeling over de astrolabe.
De maankrater Azophi en de kleine
planeet 12621 Alsufi zijn naar hem
vernoemd.
Prachtexemplaar uit de
Bibliotheek van Ulugh Beg
(BNF Arabe 5036)
Omstreeks 1430-40 vervaardigd in
Samarkand (nu Oezbekistan) voor de
bibliotheek van de Timoeriden sultan
Ulugh Bēg (1394-1449).
De uitbeelding van enkele sterren-
beelden (Draco, Cetus, Hydra, etc.)
zijn sterk beïnvloed door .tekenstijlen
uit het Verre Oosten.
Het volledige handschrift is digitaal
beschikbaar op de GALLICA website.
De sterrenbeelden de
Kentaur en de Wolf
Het sterrenbeeld de Kleine Beer (sterrenkaart en stercatalogus)
De sterrenbeelden de Waterslang, de Beker en de Raaf
De sterrenbeelden de Ram en de Stier
De sterrenbeelden de Tweelingen en de Kreeft
De sterrenbeelden de Leeuw en de Maagd
De sterrenbeelden deWeegschaal en de Schorpioen
De sterrenbeelden de Boogschutter en de Steenbok
De sterrenbeelden de Waterman en de Vissen
De sterrenatlas van al-Ṣūfī was van grote invloed op de
verspreiding van Arabische sternamen naar Europa
Planeet Soemerisch Akkadisch Grieks Latijn Arabisch
Maan ☾ Nanna Sin Σελήνη Luna al-Qamar
Mercurius ☿ Nabu Ἑρμῆς Mercurius ‘Uṭārid
Venus ♀ Inanna Ištar Ἀφροδίτη Venus al-Zuhra
Zon ⊙ Utu Šamaš Ἠέλιος Sol al-Shams
Mars ♂ Nergal Ἄρης Mars al-Mirrīkh
Jupiter ♃ Marduk Ζεύς Iuppiter al-Mushtarī
Saturnus ♄ Ninurta Κρόνος Saturnus Zuḥal
mannelijk / vrouwelijk
Teken Akkadisch Grieks Latijn Arabisch
Ram ♈ MULLU.ḪUŊ.GA Κριός Aries al-Ḥamal
Stier ♉ MULGU4.AN.NA Ταῦρος Taurus al-Thawr
Tweelingen ♊ MULMAŠ.TAB.BA.GAL.GAL Δίδυμοι Gemini al-Tawa’mān
Kreeft ♋ MULAL.LUL Καρκίνος Cancer al-Saraṭān
Leeuw ♌ MULUR.GU.LA Λέων Leo al-Asad
Maagd ♍ MULAB.SIN Παρθένος Virgo al-‘Adhrā’
Weegschaal ♎ MULZIB.BA.AN.NA Ζυγός Libra al-Mīzān
Schorpioen ♏ MULGIR.TAB Σκoρπιός Scorpius al-‘Aqrab
Boogschutter ♐ MULPA.BIL.SAG Τοξότης Sagittarius al-Rāmī
Steenbok ♑ MULSUḪUR.MAŠ Αἰγόκερως Capricornus al-Jadī
Waterman ♒ MULGU.LA Ὑδροχόος Aquarius Sākib al-mā’
Vissen ♓ MULSIM.MAḪ Ἰχθύες Pisces al-Samakatān
Teken Teken-
heerser
Dekaanheersers Verheffing
1ste 2de 3de
Ram ♈ Mars Mars Zon Venus Zon (19°)
Stier ♉ Venus Mercurius Maan Saturnus Maan (3°)
Tweelingen ♊ Mercurius Jupiter Mars Zon Maanknoop ☊ (3°)
Kreeft ♋ Maan Venus Mercurius Maan Jupiter (15°)
Leeuw ♌ Zon Saturnus Jupiter Mars
Maagd ♍ Mercurius Zon Venus Mercurius Mercurius (15°)
Weegschaal ♎ Venus Maan Saturnus Jupiter Saturnus (21°)
Schorpioen ♏ Mars Mars Zon Venus
Boogschutter ♐ Jupiter Mercurius Maan Saturnus Maanknoop ☋ (3°)
Steenbok ♑ Saturnus Jupiter Mars Zon Mars (28°)
Waterman ♒ Saturnus Venus Mercurius Maan
Vissen ♓ Jupiter Saturnus Jupiter Mars Venus (27°)
Abū Maʿshar (Albumasar) Abū Maʿshar Jaʿfar ibn Muḥammad ibn ʿUmar
al-Balkhī (787?-886?) was een van de meest
invloedrijke islamitische astrologen.
Afkomstig uit Balkh (nu Afghanistan), vestigde
zich in Bagdad in de tijd van kalief al-Maʾmūn.
Meest belangrijke werken:
•Kitāb al‐Mudkhal al‐Kabīr – “Grote Inleiding tot
de Astrologie”, in 1133 vertaald door Johannes
van Sevilla (Introductorium in astronomiam) en
in 1140 door Hermann van Karinthië (De
magnis coniunctionibus).
•Kitāb Mukhtaṣar al‐Mudkhal – een samen-
vatting van de “Grote Inleiding”, rond 1130 (of
eerder?) vertaald door Adelard van Bath
(Ysagoga minor Japharis matematici in
astronomicam).
Ram – tekenheerser: Mars –
dekaanheersers: Mars, Zon & Venus
(Bodleian ms. Or. 133, fol. 2v)
Abu Maʿshar – Kitāb al-Bulhān (“Boek van
Verwondering”)
Bekende handschriften:
•Oxford, Bodleian ms. Or. 133
•Londen, Keir Collection (→ Dallas Museum of
Art)
•Sarajevo, Orijentalni Institut (zwaar beschadigd
in 1992)
Tweelingen – tekenheerser: Mercurius –
dekaanheersers: Jupiter, Mars & Zon
(Bodleian ms. Or. 133, fol. 5v)
Kreeft – tekenheerser: Maan –
dekaanheersers: Venus, Mercurius & Maan
(Bodleian ms. Or. 133, fol. 7v)
Maagd – tekenheerser: Mercurius –
dekaanheersers: Zon, Venus & Mercurius
(Bodleian ms. Or. 133, fol. 11v)
Leeuw – tekenheerser: Zon –
dekaanheersers: Saturnus, Jupiter & Maan
(Bodleian ms. Or. 133, fol. 9v)
Weegschaal – tekenheerser: Venus –
dekaanheersers: Maan, Saturnus & Jupiter
(Bodleian ms. Or. 133, fol. 13v)
Schorpioen – tekenheerser: Mars –
dekaanheersers: Mars, Zon & Venus
(Bodleian ms. Or. 133, fol. 15v)
Steenbok – tekenheerser: Saturnus –
dekaanheersers: Jupiter, Mars & Zon
(Bodleian ms. Or. 133, fol. 19v)
Boogschutter – tekenheerser: Jupiter –
dekaanheersers: Mercurius, Maan & Saturnus
(Bodleian ms. Or. 133, fol. 17v)
Vissen – tekenheerser: Jupiter –
dekaanheersers: Saturnus, Jupiter & Mars
(Bodleian ms. Or. 133, fol. 22v)
Waterman – tekenheerser: Saturnus –
dekaanheersers: Venus, Mercurius & Maan
(Bodleian ms. Or. 133, fol. 21v)
Clima Planeet Dmax φc Parallel
I Saturnus 13 16;27° Meroë
II Jupiter 13½ 23;51° Syene
III Mars 14 30;22° Neder-Egypte
IV Zon 14½ 36;00° Rhodos
V Venus 15 40;56° Hellespontus
VI Mercurius 15½ 45;01° Pontus
VII Maan 16 48;32° Borysthenes
De geografische ‘clima’ en de 7 planeten
Saturnus – Bodleian ms. Or. 133, fol. 41r
Jupiter & Mars – Bodleian ms. Or. 133, fols. 47r & 47v
Zon & Venus – Bodleian ms. Or. 133, fols. 48r & 48v
Mercurius & Maan – Bodleian ms. Or. 133, fols. 49r & 49v
Ram, 2de dekaan [1ste & 3de ontbreken]
– tekenheerser: Mars –
dekaanheerser: Zon
(BNF ms. Arabe 2583, fol. 4v)
Stier – tekenheerser: Venus – dekaanheersers: Mercurius, Maan & Saturnus
(BNF ms. Arabe 2583, fols. 5v, 6v & 7v)
Tweelingen – tekenheerser: Mercurius – dekaanheersers: Jupiter, Mars & Zon
(BNF ms. Arabe 2583, fols. 8v, 9v & 10v)
Kreeft – tekenheerser: Maan – dekaanheersers: Venus, Mercurius & Maan
(BNF ms. Arabe 2583, fols. 11v, 12v & 13v)
Leeuw – tekenheerser: Zon – dekaanheersers: Saturnus, Jupiter [& Mars]
(BNF ms. Arabe 2583, fols. 14v & 15v)
missing
Maagd – tekenheerser: Mercurius – dekaanheersers: Zon, Venus & Mercurius
(BNF ms. Arabe 2583, fols. 16v, 17v & 18v)
Weegschaal – tekenheerser: Venus – dekaanheersers: Maan, Saturnus & Jupiter
(BNF ms. Arabe 2583, fols. 19v, 20v & 21v)
Schorpioen – tekenheerser: Mars – dekaanheersers: Mars, Zon & Venus
(BNF ms. Arabe 2583, fols. 22v, 23v & 24v)
Boogschutter – tekenheerser: Jupiter – dekaanheersers: Mercurius, Maan & Saturnus
(BNF ms. Arabe 2583, fols. 25v, 26v & 27v)
Steenbok – tekenheerser: Saturnus – dekaanheersers: Jupiter, Mars & Zon
(BNF ms. Arabe 2583, fols. 28v, 29v & 30v)
Waterman – tekenheerser: Saturnus – dekaanheersers: Venus, Mercurius & Maan
(BNF ms. Arabe 2583, fols. 31v, 32v & 33v)
Vissen – tekenheerser: Jupiter – dekaanheersers: Saturnus, Jupiter [& Mars]
(BNF ms. Arabe 2583, fols. 34v & 35v)
missing
De Maan, Mercurius en Venus volgens al-Qazwīnī’s kosmografie (UB Leiden, ms. Or. 8907)
De Zon en Mars volgens al-Qazwīnī’s kosmografie (UB Leiden, ms. Or. 8907)
Jupiter, Saturnus en de Ram volgens al-Qazwīnī’s kosmografie (UB Leiden, ms. Or. 8907)
Stier, Tweelingen, Kreeft, Leeuw en Maagd volgens al-Qazwīnī’s
kosmografie (UB Leiden, ms. Or. 8907)
Weegschaal, Schorpioen, Boogschutter, Steenbok, Waterman en Vissen
volgens al-Qazwīnī’s kosmografie (UB Leiden, ms. Or. 8907)
Geglazuurde keramische
schaal met ruiters en de
zeven planeten
Metropolitan Museum of Art,
New York, inv. nr. 57.36.4
Noord of centraal Iran, eind
12de/ begin 13de eeuw
De twaalf tekens van de dierenriem op een keramische schaal
Museum für Islamische Kunst, Staatliche Museen zu Berlin
De zeven planeten en de twaalf tekens van de dierenriem
Eerste helft 15de eeuw. Topkapı Saray, Istanbul, ms. Hazine 2153, fol. 164a
Yemenitische astrolabium gemaakt door
‘Umar ibn Yusuf ibn ‘Umar ibn ‘Ali ibn
Rasul al-Muzaffari
The Metropolitan Museum of Art, New York, inv.
nr. 91.1.535a–h
A.H. 690 (1291 n.Chr.)
De islamitische sterrenkunde zou na de 12de eeuw via Spanje, Zuid-Italië
en Byzantium van grote invloed zijn op de Europese sterrenkunde
Georgius Zothorus Zaparus
Fendulus – Liber Astrologiae Sicilië, vermoedelijk aan het hof van Frederick II
(1194-1250).
Overgeleverd in 7 prachtig geïllustreerde hand-
schriften:
• Londen, British Library Sloane 3983
• Parijs, BNF mss. lat. 7330, 7331 & Smith-
Lesouëf 8
• New York, Morgan Library & Museum, ms. M.
785
Dag- en nachthuis van Venus
(BNF ms. Lat. 7330, fol. 53v)
De val van Mars in de Kreeft
(BNF ms. Smith-Lesouëf 8, fol. 26v)
De Maan in De Natuurkunde van het Geheelal (fol. 123r)
De planeetvoorstellingen in De
Natuurkunde van het Geheelal
Middelnederlands leerdicht over de kosmos
van een onbekende schrijver uit de tweede
helft van de 13de eeuw.
Herzog August Bibliothek, Wolfenbüttel, ms.
Cod. Guelf. 18.2, Aug. 4o (laatste kwart 14de
eeuw).
Mercurius en Venus in De Natuurkunde van het Geheelal (fols. 123v + 124r)
De Zon en Mars in De Natuurkunde van het Geheelal (fols. 125r + 125v)
Jupiter en Saturnus in De Natuurkunde van het Geheelal (fols. 126r + 126v)
Recente kunsthistorische studies over de astrale wetenschappen in de islam
Geboortehoroscoop van Iskandar Sūlṭan (1384-1414), een kleinzoon van Timoer Lenk
(Wellcome Collection, Londen)
