VENUS MET CUPIDO EN VULCANUS, OF EEN CALVARIEBERG?

In de beschrijving door Pastoor-Deken Lauwerys van het praalgraf van Antoon van Lalaing en Elisabeth van Culemborg lezen we dat Elisabeth tussen haar brede afhangende mouwen een medaillon heeft hangen waarop een kruisiging is afgebeeld. "Ertussen bengelt aan een ketting een ovale penning met de afbeelding van Christus aan het kruis als een belijdenis van haar geloof." (J. Lauwerys, De kerk van Hoogstraten II Symboliek en Ikonografie [Hok, Jaarboek van de Koninklijke Hoogstratense Oudheidkundige Kring 393 Jaar], Hoogstraten 1971, p. 71).

Het was schrikken geblazen bij het bekijken van de foto's van die "penning" omdat daarop geen kruisiging te zien is maar Venus (Aphrodite) tussen een enthousiast op zijn aambeeld hamerende Vulcanus (Hephaistos) en hun beider zoontje Cupido/Amor (Eros).

In de aan het "Inventarisboek" ontleende handleiding voor de kerkgidsen staat alleen: "de sierketting bevat een medaillon met de voorstelling van Venus." Dat Vulcanus en Cupido verschijnen aan weerszijden van Venus mocht ik de mensen van Hoogstraten onthullen met behulp van mijn stevig ingezoomde foto's.

De kruisiging is wèl te zien op het medaillon dat Elisabeth draagt op het raam dat aan het vormsel is gewijd. Dat omschrijft Lauwerys aldus: "Aan haar linker pols bengelt een ivoren medaillon met de afbeelding van Christus aan het kruis tussen Maria en Joseph. Op haar hoofd draagt ze een eenvoudig kapsel, zoals op haar praalgraf, dat Capronnier ongetwijfeld tot model gediend heeft."

In werkelijkheid hangt het gebrandschilderde medaillon met de kruisiging aan dezelfde heupketting als het albasten Venusmedaillon op het praalgraf. Dat zien we duidelijk op ingezoemde foto's. Capronnier tekende aan welke glasschijven hij ongemoeid had gelaten. De schijf met het "kruisigingsme-daillon" hoort daarbij! Lauwerys zal het medaillon van Elisabeth op het praalgraf misschien niet goed bekeken kunnen hebben. Je moet op een kruk of een trapje klimmen om het goed te kunnen zien. Pas op ingezoemde foto's wordt het echt duidelijk.

Dat het praalgraf de 19e-eeuwse restaurateur Capronnier tot model gediend heeft, gaat evident niet op voor de kruisiging op het medaillon. Maar dat het medaillon met Venus tussen Vulcanus en Amor door de beeldhouwer, Jan Mone(?), zomaar verzonnen werd, lijkt ook weinig waarschijnlijk. Hij wist toch dat de opdrachtgeefster waarschijnlijk zijn werk nog zou inspecteren, wat inderdaad gebeurd moet zijn omdat het beeldhouwwerk ruimschoots vóór haar dood opgeleverd werd? Het valt eerder te vermoeden dat er in onderling overleg beslist is over wat er op het gebeeldhouwde medaillon te zien zou zijn. En het kan over een ècht medaillon gaan dat door Elisabeth daadwerkelijk gedragen werd. Bezat Elisabeth van Culemborg misschien een medaillon dat aan twee kanten gesculpteerd c.q. gegraveerd was? Was dat (althans de vóórkant ervan met Venus tussen Vulcanus en Amor) misschien een ivoren camee uit de klassieke oudheid? Vergelijk romaanse versieringen van bijvoorbeeld Evangelieboeken met gegraveerde edelstenen en cameeën uit de heidense oudheid, compleet met mythologische voorstellingen erop die met het Evangelie niks te maken hadden. Was die oude heidense camee dan "gekerstend" doordat er op de platte achterkant ervan een kruisiging gegraveerd werd? Of was het van meet af aan een dubbelzijdig Renaissance-medaillon waardoor christendom en klassieke oudheid met elkaar gerijmd werden? In de op het testament van Elisabeth van Culemborg gebaseerde inventarislijst komt wel een medaillon voor met de afbeelding van een calvarie, maar niets met een Venus, Vulcanus of Cupido. Het medaillon met de calvarie zou evenwel de beschrijving kunnen zijn van een tweezijdig versierd medaillon, met Venus cum suis aan de niet beschreven andere zijde.

Al bij al rijzen ten naaste bij de volgende vragen: 1. Heeft geen van beide medaillons echt bestaan? 2. Was er één echt medaillon en was het andere fictief? 3. Waren er twee echte medaillons, waarvan het ene in albast werd uitgebeeld en het andere op glas geschilderd? 4. Of was er één echt medaillon met een heidense kant waarop Venus stond met Amor aan de hand, naast een zwoegende Vulcanus (voor de verandering als knappe kerel, zonder zichtbare manke poot) en een christelijke kant met de kruisiging. Hoe dan ook is het een spannende vraag wat er bedoeld werd met de Venus-kant van het medaillon.

Je zou kunnen denken dat op het medaillon een van de bezoeken is afgebeeld van Venus met Cupido aan de smidse van Vulcanus, maar daarvoor staat Venus toch te veel in het centrum, frontaal naar de beschouwer gericht. Wat er ook moge zijn van inspiratie door verhalen uit de klassieke oudheid; de suggestie ligt nogal voor de hand dat Elisabeth van zichzelf wilde laten weten dat zij echt geen koele dame was. Háár Antoon was wel degelijk als een Vulcanus in haar smidse actief geweest, waar AMOR thuis was. Elisabeth heeft altijd haar huwelijkse plichten met vreugde verricht, zoals het een christelijke echtgenote betaamt, als een ware christelijke Venus! Een bizarre confrontatie van Venus met de gekruisigde Christus op Golgotha! Toen het praalgraf en het raam gemaakt werden was men zeker nog wel op de hoogte van het bericht van Kerkvader Hiëronymus over het marmeren beeld van Venus dat de heidenen ten tijde van Keizer Hadrianus hadden neergezet op de plaats

waar het kruis van Christus had gestaan (in crucis rupe). Dat bericht werd een passage in de legende van de kruisvinding. Helena, de moeder van keizer Constantijn liet het bouwsel vanzelfsprekend afbreken. Maar het had er dus zo'n 180 jaar gestaan. Het verhaal werd nota bene ook verspreid in de Legenda Aurea, die van het marmeren Venusbeeld een tempel van Venus maakte die door keizer Hadrianus zou zijn opgericht. In de Saksische Wereldkroniek kregen Joden de schuld: "Joden, de dar gewonet hadden, de hadden gemaket an der delven stat en bilde Veneris der godinne durch dat, swelch cristen man dar queme unde wolde anbeden in der stat de godes gnade, dat man sege ine dar anbeden mer den afgot ...".

Tegenover de "verheidensing" van Golgotha stond onvermijdelijk de nadrukkelijke kerstening van de nodige heidense tempels waarvan er ook aan Venus gewijd waren. P.s. Ondertussen begin ik hoop te krijgen dat we, via oude tekeningen van te Rome bewaard gebleven kunstwerken uit de oudheid, greep kunnen krijgen op voorbeelden voor de afbeelding en profil van de zittend hamerende Vulcanus en de frontale afbeelding van Venus in het midden, met de tegenover Vulcanus en profil gezeten Cupido aan haar hand.