Het verzet tegen de breincultuur groeit

In de amygdala-hoekWe hebben een brein, maar we zijn veel meer dan dat.Toch worden problemen gereduceerd tot een kwestievan neuronen in ons hoofd. Het determÍnisme en deversimpeling van de neuro-cultuur ïoepen steeds meeïweerstand op.

DoorSanne Bloemink

I8 DE GROENEAMSTERDAMMER 07.02.20I3

ALS MIJN zoontje (s) op school wordt overmandoor heimwee naar New York, de stad waar htot afgelopen zomer is opgegroeid, dan weet hprecies wat hem te doen staat. Hij trekt ziceven terug in de 'amygdala-hoek'. Dat is ee:knus hoekje in de klas met een aantal kussenom op te zitten en een gezellig gordijntje eromheen. Hij legt aan mij uit dat de amygdala in jhersens zit en als deze'opspeelt', moet je proberen hem'onder controle'te brengen doorje everterug te trekken.

Zijn jtff is geweldig, het onderwijs op zijrschool uitstekend en het idee van een hoekjom je in terug te trekken vind ik ronduit s).rnpathiek. Maar waarom die verwijzing naar d,amygdala als een soort nieuw'duiveltje op d,schouder'? Ik besluit te lezen over de amygdalaEn inderdaad speelt deze plek in de hersens eerbelangrijke rol bij gevoelens van angst. Maadit geldt net zo goed voor gevoelens van gelulsterke geuren, seksueel stimulerende beelden ervele andere prikkels. Is het idee van de amygdala-hoek een van de vele'neurom;,then'die circuleren? In ieder geval is het een teken dat hebrein nu ook het klaslokaal heeft bereikt.

Niet alleen in het onderwijs is het brein naade voorgrond getreden. In de Britse documenIaÍe 56 and up waren onlangs de laatste verwikkelingen te zien in de levens van een groetrBritten die elke zeven jaar wordt geïnterview<("s werelds langst durende soap'wordt de seritook wel genoemd). Het meest tot de verbeeldinlspreekt de moeizaam levende Neil Hughes, ditop zijn 28ste nog rondzwier{op straat en zich ntop zijn 56ste geheel onverwacht een plek in dtpolitiek heeft veroverd. Elke zeven jaar wordt erveel over de serie geschreven en gesproken, maarde toon van het gesprek is totaal veranderd. Wahet oorspronkelijke doel van filmmaker MichaeApted om te onderzoeken wat precies de rol irvan de sociale omgeving op de levensloop, drhuidige publieke discussie lijkt zich nu te con.centreren op het brein van zo iemand als NeilHeeft hij een psychiatrische stoornis? AspergeriHoe anders had hij kunnen opgroeien als hij akkind een diagnose 'ergens op het spectr-um varautisme'had gekregen? Wat is er precies 'misin zijn hoofd? Het publieke debat concentreeÍzich op de hersens.

Die nadruk is ook terug te zien in de zelÍhulp-industrie waar het brein de nieuwe groeimarktbij uitstek aan het worden is. Ofje nu beschiktover een puberbrein, een middelbaar brein oleen seniorenbrein, er is voor iedereen wel eertoepasselijk zelfhulpboek om het maximale uilde hersens te halen. In populaire tijdschriften enkranten worden we eveneens voortdurend aan-gespoord om onze hersenen in toom te houden,Zo kopte NRC Handelsblctd op Nieuu,jaars-dag: 'Houd uw brein voor de gek. De hersenendoen er alles aan om uw goede voornemens t€dwarsbomen. Zeven trucs om uw wilskracht tetrainen'. Moeten we misschien met z'n allen inde 'amygdala-hoek'gaan zitten om die lastigehersens in het gareel te houden?

Het brein is overal. In de wetenschao te her-

Een MRl-scan

En het bleef niet bij dit proeÍballonnetje om degemoederen in de samenleving te peilen. Vorigemaand volgde opnieuw een'per ongeluk expres'uitgelekt conceptrapport, nu over de geestelijkegezondheidszorg (cez). Daarin staan allerleiaanbevelingen om fors het mes te zetten in devergoedingen voor psychiatrische behandelin-gen. Er ligt zelfs een inhoudelijke visie onder:er wordt onderscheid gemaakt tussen klachten(niet meer vergoeden) en ziekten/stoornissen,zoals depressie of schizofrenie (wel vergoeden).Ook wordt er onderscheid gemaakt tussenwetenschappelijk bewezen behandelingen (welvergoeden) en niet bewezen behandelingen.En zo gaat het verder: bepaalde stoornissen dievooral een lichamelijke oorzaak hebben, zoalsdementie of een delirium, moeten uit het pak-ket en betaald worden uit het ziekenhuisbudget.De lijst in het rapport is lang. Voor chronischepsychische ziekten - zoals autisme, Asperger,Gilles de la Tourette - zou nog maar één jaarbehandeling vergoed worden. Het komt eropneer dat mensen die volgens het czv niet 'ziek'zijn zelf maar van hun klachten moeten zien afte komen. Of anders professionele hulp uit eigenzak betalen. De aanleiding is, zo staat in hetadviesrapport, dat in de afgelopen tien jaar dekosten in de eez veel harder zijn gestegen danin de rest van de zorg.

Een reactie kon niet uitblijven. En ook hierzieje een botsing tussen artsen en boekhouders.In een briefkeert een groep hoogleraren in de

psychiatrie zich fel tegen dit conceptadvies. 'Deinhoudelijke indeling wijkt af van wereldwijdgeldende standaarden voor de classificatie vanlichamelijke en geestelijke ziektebeelden en datzou van een gevaarlijke hoogmoed getuigen alswij in Nederland het beter weteni

Een van de ondertekenaars van die brief is

'We zullen echt niet, zoals inde media is geopperd, valsediagnoses stellen om ietsmaar vergoed te kriigen'

Aarbjan Beekman, voorzitter van de Neder-landse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP). Deironie is, zegt hij, dat hij met een aantal collega'seen dikjaar geleden door het czv is gewaagd ommee te denken over keuzes en kosten. Zli blii-ken nu de inhoudelijke input geleverd te heb-ben voor een rapport met verkeerde conclusies.'Sommige collega's voelen zich misbruikt. Wijhebben het alibi verschaft voor de inhoudelijkeingrepenl

Te meer zegt hij, 'omdat er al een jaar geledengoede afspraken zijn gemaakt om de groei in deccz te beteugelen. We nemen nu nog maar met2,5 procent toe. Onder meer door een dalingvanhet aantal bedden in psychiatrische instellingenmet een derde. Maar ook door een laag toe te

Amsterdam, 2 februari. Medewerkers van zorginstellingAmsta hebben het Sarphatihuis bezet

voegen tussen huisarts en specialisten: mildeklachten en eenvoudige aandoeningen wordennu behandeld door verpleegkundigen psychia-trie enjonge psychologen. Dat is veel goedkoperen effectief. Daarnaast zetten we in op e-health,zelÍhulp via het internet. Dat is gratis en vangtveel op waarïnee ellende in de kiem gesmoordkan worden.'

Hij verHaart het zo: de l'raag om mee tedenken over kosten en behandeling komt uitde tijd van het vorige kabinet en de lw was ergccz-vijandig. 'Inmiddels is er veel veranderd,en werken we al volop aan kostendaling in onzesector.'

Maar hoe kan de groei in de afgelopen tienjaar zo groot zijn? Volgens een studie werdin 1996 zestig procent van de patiënten voordepressie behandeld, in 2oo8 was dat tachtigprocent. Hoe kan dat? Is depressie toegeno-men of is de diagnose opgerekt? Zijn we minderweerbaar, verwend geworden?

'Nee, natuurlijk nietl meent hij stellig. Vol-gens hem is het taboe op psychiatrie afgenomenen werd er woeger veel onderbehandeld. TV.ekunnen depressie beter behandelen. Het zetmensen weer op de rails in de samenleving, datis óók van economisch belang. En alsof mensenvoor hun lol naar de psychiater gaan - dat beelddampt omhoog uit het czv-rapport. Het deelvan de bevolking dat om hulp waagt is wereld-wijd hetzelfde en stabiel, twintig procent. Dat isgenetisch bepaald, of omdat mensen door hetleven littekens oplopen. Wij stellen daarvoordiagnoses en dat mét behoud van privacy. Wezullen echt niet, zoals in de media is geopperd,valse diagnoses stellen om iets maar vergoed tekrijgen. Dat is verwerpelijk vanuit je beroeps-eed.'

Er is volgens hem nog een oorzaak van dekostenstijging in de geestelijke gezondheids-zorg: door de introductie van marktwerking zijner vele nieuwe aanbieders bij gekomen. 'Daargaat een prikkel vanuit om dingen te behande-len die niet per se nodig zijn. Men name in delichtere problematiek, de krenten in de pap bin-nen ons vak. Want de ernstige gevallen, de acutegevallen - die blijven in de reguliere ccz.'

Zijn advies is: Wacht eerst even af hoe dekosten straks liggen nu we werken met het 2,5procent-moratorium, En vertrouw erop dat pro-fessionals goed zijn in indicatie stellen. Nu gaande verzekeraars op onze stoel zitten - onaccep-tabel.'

Als de behoeÍïe aanzorg desondanks blijft stij-gen, is er dan een grens te ziegroene,nltrekken waar de hulpwaag voorDossierZorgdoorschiet? En wie gaatdat bepalen? Het ant-woord is niet uitsluitend te geven door artsen en'zorgconsumenten'. Het is een maatschappelijk

a07.02.20I3 DE GROENE AMSTERDAMMER 17

dilemma.

Neuromythen in het onderwiisSimplistisch breindenken kan leiden tot een zekerdefaitisme in het onderwijs. Waarom investerenin een kind als het de hersens er toch niet voorheeft ? Jelle Jolles, hoogleraar neuropsychologieaan de VU en directeurvan het Centrum Brein enLeren denkt dat dergelijke overtuigingen inderdaadproblematisch zijn.'Zoals de overtuiging datje vermogens, talenten en lQ zijn aangeboren.0f de visie dat kinderen gestimuleerd moetenworden in de richtingvan hun (op dat moment)meest gebruikte leerstrategie. Dergelijke visieszijn gevaarlijk omdat ze de normale ontwikkelingvoor een kind kunnen afsluiten, omdat de ouder ofdocent een verkeerde attitude geeftï schrijft hij ineen e-mail.

Onder Jolle's leiding werd onlangs onderzoekgedaan naar dergelijke neuromythen in hetonderwijs: aannames over de werking van het breindie gebaseerd zijn op een verkeerde interpretatievan hersenond erzoek. (Neuromyths and Education:Prevalence and Predictors of MisconceptionsamongTeachers, Sanne Dekker, Nikki C. Lee, PaulHoward-Jones en Jelle Jolles, oktober 2012, gratis tedownloaden op hersenenenleren.nl)

De onderzoekers van de VU legden leraren32 verschillende stellingen voor over leren ende hersens; vijftien van deze stellingen warenonjuist, de zogenaamde neuromythen. Gemiddeldbleken de leraren de helft van deze neuromythente geloven. Het grappige was dat juist lerarenmet een groteÍe algemene kennis, zoals lerarendie regelmatig populair-wetenschappeliiketijdschriften lazen, eerdergeneigd waren deneuromythen voorwaaraan te nemen.

Voorbeelden van neuromythen zijn:'Wegebruiken maar tien procent van onze hersens';'Dominantie van een van beide hersenhelftenverklaart verschillen in leren';'Kinderen hebbenofweleen auditieve ofweleen visuele leerstijl'; 'lkheb nu eenmaal geen wiskundeknobbel'.

kennen aan het populaire voowoegseT neuro.Deze simpele toevoeging lijkt voor verschillendewetenschappelijke disciplines te leiden tot meerprestige, meer gewicht in de schaal, en, heelbelangrijk, tot rijker vloeiende financierings-stromen. Zo hebben we inmiddels neuro-eco-nomie, neuropolitie\ neuromarketing en zelfsneurotheologie. De uitkomsten van al dit neuro-onderzoek worden door de media (versimpeld)naar buiten gebracht en door het publiek gre-tig verorberd. 'This is gour brain on... drags/music/sen...'Zelfs de kop 'this is your brain onGod' is al gesignaleerd.

Dergelijke artikelen gaan dikwijls gepaardmet felgekleurde plaatjes van ÍMR[-scans waarduidelijk op te zien is dat een bepaald gebiedanders gekleurd is bij de bezigheid in krvestie.Het ziet er allemaal fascinerend uit en ik geeftoedat ook ik een zwak heb voor dergelijke 'brein-porno'. Want wat is er nu spannender dan eenmogelijk antwoord op de mysterieuze waag hoeons lichaam en onze geest met elkaarverbondenzltn?

Toch ontstaat er onder wetenschappers, publi-cisten en andere denkers weerstand tegen deneiging tot'brainuashing', waarbíj alle proble-men van de wereld worden gereduceerd tot eenlcwestie van neuronen in ons hoofd. Steeds meerfilosofen, psychologen, maar ook neurobiologenstellen dergelijke'neuroscience fiction ter dis-cussie en wijzen op de gevaren van een te een-zijdige nadruk op ons brein. De tegengeluidenvormen wellicht nog geen koor van verzet, maarde noten komen van verschillende kanten en zeworden steeds luider. Zo wagen psychoanalyticials Paul Verhaeghe en Darian Leader aandachtvoor het feit dat we het verhaal van psychiatri-sche hulpzoekers uit het oog verliezen. Filosofenals Alva Noë, Rayrnond Thllis en Bert Keizerschrijven in hun laatste boeken over de onhoud"bare filosofische positie van het biologischdeterminisme. Bn wetenschapsfilosoof TfudyDehue analyseerde al in 2oo8 in haar boek Dedeprusie-epidemie het biologische imago vandepressie.

De kritiek bereikt bovendien steeds vakerde mainstream. In november schreef AlyssaQuart bijvoorbeeld in een opiniestuk voor TheNew York Times:'Ikjuich de tegenreactie toe opwat ook wel eens breinporno wordt genoemd,waarÍnee belangrijke wagen worden opgewor-pen over dit reductionistische, slordige denkenen onze bereidheid om schijnbaar neuroweten-schappelijke verklaringen te accepteren voor,nou ja, voor wijwel alles.' In The Neu Yorkerwerd hier in december op ingehaakt, waarbij eroverigens wel voorwerd gewaarschuwd het kindniet met het badwater weg te gooien. 'De juisteoplossing is niet om neurobiologie te verlaten,maar om beter te kijken naar wat het ons welkan leren en wat niet', schrijft Gary Marcus inhet artikel Neuroscience Fiction.

Marcus' waarschuwing lijkt nogal overbodig,want niemand van de nieuwe neurocritici heeftiets tegen de discipline an sich. Ze vinden hethersenonderzoek meestal razend interessant.Wel zijn ze het erover eens dat er iets geks aanhet gebeuren is met het beeld van ons brein inonze cultuur en dat dit'geks'verder gaat danonschuldige beeldspraak zoals die van de 'amyg-dala-hoek'. Sterker nog: ze menen dat dit'geks'ronduit gevaarlijk kan zijn.

ALLEREERST is er de praktische kritiek opde overschatte waarde van hersenscans. Zo'nscan geeft een beeld van de doorbloeding vanbepaalde gebieden in de hersenen. De kri-tiek komt erop neer dat de relatie tussen eenbepaalde activiteit of emotie en een meer door-bloed gebied op een hersenscan ingewikkelderis dan dikrvijls wordt a"angenomen. Het feit dateen gebied bijvoorbeeld meer doorbloed raaktterwijl je denkt aan seks betekent nog niet datdit gebied ook daadwerkelijk meer doorbloedraal<t doordatje denkt aan seks. Ofdatje denktaan seks doordat dit gebied in de hersens actiefis. Met andere woorden: een relatie betekentnog niet per definitie een causaal verband.Bovendien kan een scan slechts een stilstaand

brein weergeven, terwijl hersens, zelfs als jeslaapt, altijd in beweging zijn. Ten slotte gaat hetook nog eens niet om een echte scan, maar omeen reconstructie op grond van een computer-programma, een soort animatie.

Dit betekent dat als mijn zoon{e heimweeheeft en een hersenscan zou laten zien dat dedoorbloeding van de amygdala in zijn breinactiever is dan normaal, het nog maar zeer dewaag is wat ik hier voor conclusies aan kanverbinden. Wanneer was precies zijn amygdalaactief? Hoeveel actiever was zijn amygdala dannormaal? En wat zegt die doorbloeding precies?

Een Britse neurobioloog houdt anoniem deblog Neuroskeptic bij, waarop hij zijn eigen vak-gebied kritisch onder de loep neemt. Hrj krijSttussen de vijftienhonderd en tweeduizend hitsper dag. Zo bleek uit een stuk in Nature vannovember dat bepaald hersenonderzoek naarautisme gebreken blijkt te vertonen. Een vande populairste en meest geaccepteerde theo-rieën over de oorzaak van autisme gaat uit vaneen verbroken verbinding tussen verschillendegebieden in het brein. Dit heet ook wel de'con-nectiviteitshypothese'. De Neuroskeptic woegzich alin eenblogpostvanjuli 2011 afofde afiMij-kende hersenscans niet zouden kunnen wordenveroorzaakt door beweging van het hoofd in descanner. De'abnormale connectiviteit' zou danniet echt zijn. De afwijking zou niet de oorzaakvan autisme aantonen, maar slechts een bewijszijn van het feit dat mensen met autisme vakerhun hoofd bewegen in de scanner. Zijn vermoe-

WiiziinonsbrcinvanDick Swaab isgeenpositie.'Hetisfilosofie van de Hema'

den van destijds wordt nu inderdaad bevestigd.De mysterieuze Neuroskeptic had gelijk.

Op 3 januari van dit jaar schrijft hij dat dooreen fout in de statistiek bij het gebruik van dehuidige'aonel-based brainscanners' in wijwelelk gezond mens abnormale breinactiviteit kanworden aangetoond. Hij bespreekt een nieuwrapport van Italiaanse neurobiologen dat eropwijst dat onder de ïoxel-based brainscanner'93,5 procent van de gezonde mensen ten minsteéén vals positieve uitkomst had op de scan. Inte-ressante informatie die echter niet heeft geleidtot een schreeuwende kop in de krant.

Maar het zijn nu juist die plaatjes die zo totde verbeelding spreken en ons het gevoel gevendat het'echte wetenschap'is die we voorgescho-teld krijgen. Neuropsychologen Paulo LegrenziCarlo Umilta en Frances Anderson deden eenonderzoek aan Stanford waaruit bleek dat alseen onzinverklaring van een bepaald fenomeengepaard ging met een opmerking over neuro-wetenschap met bijbehorende onzin-ÍMRl-plaatjes, men sneller de onjuiste verklaring

07,02,2013 DE GROENEAMSTERDAMMER I9

aannam dan de juiste. Als de 'brainwash' echterwerd weggelaten, dan koos men wel weer voorde juiste verklaring (ze beschrijven dit onder-zoek in hun boekNeuromania).

Trudy Dehue, hoogleraar wetenschaps-filosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen,verbaast zich al jaren over het feit dat veelmensen (inclusief wetenschappers) menen datneurobiologische kennis de werkelijkheid hetallerbest weerspiegelt. In een interview permail schrijft ze: 'Kijk nou eens goed naar wat ergebeurt. Proefoersonen worden in een lawaaie-rig en nauw apparaat gestopt, waarbij hun hoofdhelemaal ldem wordt gezet. In die uitzonderlijkepositie bekijken ze aÍbeeldingen die situatiesin het echte leven moeten representeren. Zezien bijvoorbeeld plaatjes van gezichtsuitdruk-kingen of misdaadslachtoffers en hun reactiesdaarop worden aangezien voor reacties of hetzien daarvan buiten het lab. Die reacties eropzijn ook afgeleiden, want geregistreerd wordtslechts of beoaalde hersendelen meer of min-der doorbloed raken. Computer-programma's zetten die informa-tie om in getallen en die getallenworden weergegeven in grafiekendie we hersenscans noemen. Vaakkleine verschillen in gemiddeldenworden aangegeven met grotekleurverschillen en die wordenweer door onderzoekers geïnter-preteerd.'

DE TWEEDE hoofdmoot van deneurokritiek betreft de enormeaantrekkingskracht van enkel-voudige verklaringen. Dergelijkeverklaringen accepteren we veelliever dan een ingewikkeld ver-haal over verschillende factorendie uiteindelijk leiden tot eenbepaald resultaat. Dus lezen weliever iets in de krant over'HETpsychose-gen' dan over een 'wisselwerking tus-sen opvoeding, cultuur, genen en de expressievan die genen'. Dat laatste klinkt immers nietbepaald alsofde oplossing nabij is.

Enkelvoudige verklaringen zijn eenvoudig tebegrijpen en geven ons de illusie van controle enuitzicht op verbetering. We denken: als het psy-chose-gen wordt gevonden, dan is het vast nietzo moeilijk om vervolgens te ontdekken hoe wedit gen kunnen manipuleren om een psychosete behandelen. Darian Leader schrijft hieroverinWhat is Madness en merkt in een e-mail aanmij fijntjes op dat de behoefte aan dergelijke'single cause enplanations'op zichzelf weer eenpsychotisch karakter heeft, omdat'in een psy-chotische waan ook vaak wordt uitgegaan vandit soort verklaringen die geheel buiten de eigensubjectiviteit staan'. Vergelijk: 'Ik voel me ang-stig en dit komt doordat een aantal crA-agentenachter me aanzit, die ik moet uitschakelen'met:'Ik ben ziek vanwege een psychose-gen in mijnhersens dat door een operatie moet worden ver-wijderdJ

20 DE GROENE AMSTERDAMMER 07.O2.2O13

Neurobiologische oorzaken zijn juist wijwelaltijd complex, meervoudig en grotendeelsbepaald door de omgeving. Vanuit de epi-genetica, een vakgebied binnen de genetica,leren we dat onze genen door bepaalde omstan-digheden en dus door het contact met onzeomgeving al dan niet tot expressie komen enaan de andere kant bepalen die tot expressiegekomen genen weer onze omstandighedenen omgeving. Paul Verhaeghe beschrijft in zijnboek ldentiteiÍ hoe hetzelfde geldt voor ons zelf-gevoel en onze identiteit: ons zelfis door en doorsociaal en dit geldt tot aan het niveau van onzegenen. In een interview per mail schrijft hij:'Persoonlijk ga ik nog een stap verder: ons wes-ters dualisme van de psyche tegenover de somais een redeneerfout die we te danken hebben aanPlato, die vervolgens werd overgenomen doorhet christendom in de vorm van de ziel tegen-over het lichaam en die ten slotte ons onderwijsbepaalde door geneeskunde te stellen tegenovertheologie, psychologie en filosofie. Vandaar dat

wij denken: "Ik heb een lichaam." Maar lichaamen geest vallen niet te scheiden. We verwarrengeest met bewustzijn boven op een als geheelfunctionerend en uiterst complex levend wezen.'

Trudy Dehue pleit ervoor om een meer con-textuele benadering in de plaats te stellen vanonze huidige breincultuur: 'Elk leven voltrektzich in een context, maar dat verliezen we uit hetoog.' De'amygdala-hoek' van mijn zoontje vindtze erg interessant. Ze schrijft: 'Waar de woe-gere "hoek" ging om bestraffing, gaat de amyg-dala-hoek uit van het huidige ideaal van zelf-management. Mensen worden geacht zichzelfaan te sturen, waarbij neurobiologische zelÍken-nis als een belangrijk hulpmiddel geldt.'In haarvakgebied heet dit 'biopolitiek en het begintal op jonge leeftijd. 'Neurobiologische kennisgaat er vaak over dat we ons biologische lot ineigen hand moeten nemen. Het idee dat we onsbrein zijn, impliceert dus zeker niet dat we wil-loos zijn overgeleverd aan dit orgaan.' Zo wor-den we aangespoord om onze hersens te trainenmet sudoku en vergeetachtigheid te voorkomen

door veel beweging. .Wie dan nog vergeetachtigwordt, heeft dat op zh minst deels aan zíchzelfte danken', aldus Dehue.

VAN EEN iets andere orde is de neurokritiek vande ïerkeerde lens'. Als ik het heelal wil bestu-deren, dan heb ik een telescoop nodig, voorde aardbodem een grondboor, voor cellen eenmicroscoop. Voor elk soort onderzoek gebruikik een 'andere lens'. Als ik onderzoek wil doennaar onze maatschappij moet ik het hebben vanmenselijke concepten als democratie, mensen-rechten of rechtsstaat. Het feit dat ik een demo-cratie niet kan zien onder een microscoop bete-kent natuurlijk niet dat democratie niet bestaat.Het gaat om menselijke constructen, maar ditzijn toevallig wel juist de constructen die onsIeven vormgeven en inkaderen.

Eenzelfde soort verhaal zou je kunnen hou-den voor de geest, waar het in het neurodebatvaak om draait. In hoeverre hebben wij eengeest? En zorgt die geest er vervolgens voor dat

we een wije wil hebben? Waarzit die geest dan precies? En hoewerkt die? Breindeterministengaan ervan uit dat we geen geesthebben, omdat we die niet kun-nen zien. .Wij zijn ons brein', nietmeer dan dat. Maar het feit datwe geen geest kunnen waarne-men in het brein betekent nogniet dat die niet aanwezig is. Alsik slechts over de Mona Lisakanpraten in termen van verschil-lende kwakjes verf, dan mis ikvolledig de betekenis. Want alsik een paar stappen achteruitzet, zie ik opeens het beroemdekunstwerk. Beide zienswijzen,de lavakjes verf en het kunst-werk, zijn juist, maar ze moetenwel in de juiste context wordengebruikt. We zien ze door ver-

schillende lenzen.Bert Keizer legt me aan de telefoon uit dat

het gebruikvan een verkeerde lens in de filosofieeen 'category mistake'wordt genoemd. Het isals wagen: 'Waar zrt de liefde voor jouw kind?'In zijn boek Waar blffi de zielmaakt de publi-cist gehakt van het nieuwe determinisme. Hoe-wel Keizer groot respect heeft voor Dick Swaab,schrijver van de bestseller Wij zijn ons brein,meent hij dat de neurobioloog zich met zijnboek op een terrein begeeft waar hij zich beterniet op zou kunnen begeven. Wij zijn ons breinis volgens Keizer namelijk geen filosofischepositie; geen enkele filosoof neemt een dergelijkuitgangspunt serieus.'Een positie die ertoe leidtdat je net zo goed helemaal niets meer zou kun-nen doen, omdat alles al bepaald is; dat is geenpositie. Dat is filosofie van de Hema.'

Volgens Keizer is de constatering dat onzehersens ons besturen niet relevant: 'Ik gehoor-zaam ook aan de wetten van de zwaartekracht.Kijk naar de bewegingen van een bal en die vande jongen die er achteraan rent. Dan weet je

Kopstukkenvande -nieuwe neurokritiekBert Keizer, verpleeghuisarts en publicist, maaktin Waar blijft de ziel (20121 gehakt van het nieuwebreindeterminisme.

Alva Noë, hoogleraar filosoÍie aan deUniversity of California, Berkeley, stelt in Out ofour Heads (2010) uitdagend dat het hoofd nietde plek is waar we moeten zoeken naar de geest.

Paul Verhaeghe, hoogleraar klinischepsychologie en psychoanalyse aan de universiteitvan Gent. Hij schrijft in ldenfÍteit (2012) over dedesastreuze gevolgen van het neoliberalisme. Hijwijst erop hoe inzichten vanuit de epigeneticalaten zien dat onze identiteit onlosmakelijkverbonden is met onze omgeving.

Raymond Tallis is een bekende Britse allroundfilosoof, arts en schrijver. In zijn laatste boekApingMankind (2011) veegt hij devloeraan metzowel'neuromanie' als'darwinitis',

Trudy Dehue schreef al in 2008 over debiologische focus op depressie in haar boekDedepressie-epidemle. Ze onderzoekt de huidige'biopolitiek', waarbij mensen steeds meerworden geacht zichzelf aan te sturen en waarbijneurobiologische kennis als een belangrijkhulpmiddelgeldt.

Paulo Legrenzi, Carlo Umilta en FrancesAnderson beschrijven in Aleuromania (20121 dehuidige neuromanie als een'boot die afsteventop een ijsberg, waarbij we geen idee hebben vande afmetingen van die ijsberg en van het gat datdie in onze boot zalveroorzaken'.

Darian Leader, een Britse psychoanalyticus,bepleit een menselijke benadering vanpsychische ziekte in zijn boek What Is Madness(2012). Hij benadrukt hoe we door de huidigebiologische benadering in de psychiatrie desubjectieve belevingvan patiënten uit het oogverliezen en hoe onze psychiatrische kennis vanvroeger te gemakkelijk het raam uit is gegooid.

Jan Derksen betooglin Bevrijd de psychologie(2012) dat'amateurbiologen' met hun'hersenmythen' de macht hebben overgenomenin de psychologie. Hij wilde psychologie bevrijdenvan'etikettenplakkerij', waarbij elk probleem tothersenstoornis wordt uitgeroepen en er geen oogmeer is voor de kwetsbare mens.

meteen lraarom die jongen bezield denkt en debal niet.'

Keizer heeft als verpleeghuisarts veel temaken met beschadigde hersens van demen-tiepatiënten. Dat sterkt hem in de overtuigingdat onze kennis over het brein slechts beperkteinformatie geeft.. Zo vertelt hij dat een familie-lid van een patiënt teweden constateerde dat erop de hersenscan maar weinig te zien was vande dementie van zijn vader. 'Maar als diezelfdedemente vader elke nacht om drie uur in debloempot plast, dan heb je aan zo'n hersenscannatuurlijk niets. Het gaat uiteindelijk toch omhet gedrag.'

HET MEEST verschrikkelijke praktische gevolgvan het breindenken is volgens Keizer dat in depsychiatrie het idee is ontstaan dat geestelijkeziekte zich slechts afspeelt in het brein en dat wedus 'in dat brein moeten gaan wroeten'. Daar-door worden mensen'afgescheept met pillen diebovendien vaak niet werken'. Mensen die hulpzoeken voelen zich, aldus Keizer, vaak'affectiefverwaarloosd] omdat de langdurige persoon-lijke ontmoeting eruit is gegooid. 'De grootsteklacht van patiënten is dat hun psychiater nietÍraar ze luisteÉ. De psychiater nota benel'roepthij uit. 'Op psychiatrische congressen praatiedereen over neuroreceptoren, maar niemandwaagt nog: wat voor moeder had die man?'

Ook psychoanalyticus Darian Leader maaktzich zorgen over het negeren van de verhalenvan psychiatrische patiënten. Hij citeert onder-zoek van medline waaruit blijkt dat slechts o,17procent van het psychiatrische onderzoek zichop dit moment bezighoudt met de subjectievebeleving van de patiënt. Leader wijst op de rijkebron aan psychiatrische kennis die we verkregenhebben van psychoanalltici als Freud en Lacan,maar dat hun werk op dit moment grotendeelswordt genegeerd.'We gaan een nieuwe donkereeeuw tegemoet] schrijft hij, 'waarin al het werkvan antropologen, historici en wetenschaps-fi losofi e wordt genegeerd.'

We kunnen ons afr,'ragen hoe erg het is alser niet meer wordt geluisterd naar de verhalenvan psychiatrische patiënten. Zíjn ze misschienniet beter af met een pilletje dan met einde-loos gepraat en gewroet in het verleden? Maardaarmee vergeten we het grote belang van hetontdekken van een coherente verhaallijn omons leven mee te beschrijven en daarmee zin tegeven. Historicus Philipp Blom zegt het treffendin de laatste Van der Leeuwlezing: 'Onze feite-lijke, ongefilterde ervaring van de wereld ken-merkt zich door een onverdraaglijke hoeveel-heid onrecht, chaos en willekeur. Zaken waarlve voor leven en werken en op hopen, wordengeen werkelijkheid, andere lijken zomaar uit delucht te komen vallen. Kinderen gaan dood aanziekten, rechtschapen mensen worden gedwars-boomd en vertrapt en in armoede gestort,schurken maken keer op keer goede sier en wor-den rijk en omringd door hun familie oud, helesteden worden weggevaagd door natuurrampenof onheil dat de mens zelf teweegbrengt... Voor

de meeste mensen ontvouwt het leven zich alseen onleeÍbare reeks teleurstellingen en tegen-slagen. Maar wij ervaren het leven niet zo. Wijervaren het zoals we het aan onszelf vertellen.'Verhalen vorrnen volgens Blom niet alleen eenexistentiële troost door ons valse moed te geven,ze vormen zelf de wereld waarin wij leven.

Het breindeterminisme staat haaks op elkevorm van context en op de vorming van onzewereld door verhalen. Het doet denken aan'hetniets' uit Die anendliche Geschichte vanMichaelEnde. 'Het niets'maakte een einde aan alle ver-halen en dreigde daarmee de wereld te vernieti-gen. Alleen de verbeelding kon de wereld reddenvan het gevaar van dit'niets'en stelde hiervoorin de plaats 'het oneindige verhaal'.

HELAAS is de neurokritiek grotendeels beperkttot wat Keizer noemt de'slimme mensen'. 'Er iseen kleine kring die nietvaltvoor die neuro-hap.'Maar het grote publiek vindt dat gepraat overhet brein 'hartstikke geinigl denkt hij. 'Ze genie-ten ervan.'Ook Leader ziet slechts een beperktekritische kring in de psychiatrie die zich verzet.Hij tekent bovendien aan dat nogal wat neuro-critici vervallen in weer een andere manie, dievan het neodarwinisme, waarbij alles wordt ver-klaard door de evolutie. Filosoof Ra)rynond Tiallisveegt om die reden in zijnboekApingMankindde vloer aan met'neuromanie' én'darwinitis'.

Paul Verhaeghe denkt dat het 'wij zijn onsbrein'-denken nog steeds behoorlijk stevig over-eind staat. Ook omdat nogal wat psychologie-

Misschien is de zoektocht naar'de ziel', of naar de verbindingtussen lichaam en geest, weleen nooit eindigend verhaal

faculteiten per se'hard' wetenschappelijk willenworden en'doktertje willen spelen'. Hij verwachtdat de boegbeelden van de nieuwe neurokritiekin feite de nieuwe topneurologen zijn, zoals JaapPanksepp, die onderzoek doet naar de neurolo-gische basis van bijvoorbeeld empathie. Ook eenwetenschapper als Antonio Damasio schetsteen genuanceerd beeld in zijn boek Ilhen SelfComes to Mind.

De conclusie van Keizers boek over de zielis dat we in feite nog geen stap verder zijn dande dualiteit van lichaam en geest. 'Mensen heb-ben me bekritiseerd omdat mijn eindconclusieis dat we het nog niet weten, maar dat is welgewoon de waarheid',zegt hij. Misschien is de jzoektocht naar 'de ziel'.of naar de verbinding :tussen lichaam en geest,wel een nooit eindigendverhaal. Misschien is het wel een verhaal waarinverbeelding de hoofdrol speelt. En misschien isdat wel helemaal niet zo erg. a

07.02.2013 DE GROENE AMSTERDAMMER 21