�

VeldgidsHunebedden

�

�

VeldgidsHunebedden

�

COLOFON

Documenttitel AtlasHunebedden Datum 23november2006OpdrachtgeverProvincieDrentheTekstA.Bossema

Redactie

Fotografie en illustratiesA.VoermanJ.B.Meijer

Kaarten

Uitgevoerddoor:

Stationsplein10Postbus1658330ADSteenwijkTelefoon+31(0)521534600Fax0521-516747info@steenwijk.royalhaskoning.comwww.royalhaskoning.comKvKArnhem09122561

�

INHOUD

COLOFON

RENDIERJAGERS, TRECHTERBEKERS EN HUNEBEDDENIJZIGEKOUDE(korteschetswordingsgeschiedenisvanhetlandschap)TRECHTERBEKERVOLKENEENGRAFVANGRANIET(deeersteboerenenhungebruiken)EENNIEUWLANDBOUWSYSTEEM(celtic fields, romeinen, middeleeuwen en essen etc...)HUNEBEDDENENDRENTHE(wathebbenzemetelkaar?)DEHUNEBEDDENBEDREIGD...

VISIE OP DE HUNEBEDDENELKHUNEBEDISUNIEK BESCHRIJVINGEN PER HUNEBED(metomschrijvingenvandearcheologieencultuurhistorieende landschappelijkekwaliteitenomdit inzichtelijk temakenvoordebezoekerwaardoordekwaliteitenbeter beleefbaar worden, in woord en beeld voor enkele geselecteerde hunebedden (bijzondere ligging, bijzonder type hunebed, bijzondere archeologische omgeving etc.)

D1STEENBERGEND2WESTERVELDED3END4MIDLAREND5ZEIJEND7END8KNIPHORSTBOSD9ANNEND13EEXTD15LOOND17END18ROLDED21t/mD25BRONNEGERD27BORGERD44WESTENESD45EMMERDENNEND49SCHOONOORDD50END51NOORDSLEEND52DIEVERD53END54HAVELTERBERG

COLOFON

�

�

1RENDIERJAGERS,

TRECHTERBEKERSEN

HUNEBEDDEN

�

Over de besneeuwde vlakte, aan de voet van de heuvel, rusten de mannen even uit. Ze zijn met zijn negenen, variërend in leeftijdvan16tot46 jaar.Vanmorgenhebben ze hun huizen verlaten om hetwerkaftemakenwaarzedehelewintermee bezig zijn geweest, voor zover het weerhettoeliet.Indemaandendaarvoorhadden ze in de omgeving drie enormestenen, ieder duizenden kilo’s wegend, metvereendekrachtenuitdelemigebo-demgegraven.Stukvoorstukhebbenzede monsters met graafstokken en stuk-kengeweivrijgelegdenzetoenmetbe-hulpvanboomstammetjesuithunkuilengemanoeuvreerd.Toendebodemindecemberbevroorener bovendien sneeuw was gevallen, was het moment daar om ze naar de plaatsvan bestemming te slepen. Op houtenglijders waren de stenen voortgeduwden gehefboomd, steeds enkele tientallen meters per dag, soms iets meer, soms eenstukminder.Nulagdaneindelijkdelaatste steen naast de beide andere. Inhetvoorjaarzoudezelfdegroepmannenze op hun plaats slepen, op de toppen vandekleinerestenendiedeafgelopenzomerwarenopgericht.Ditiseenvrijeweergavediezichinkoudetijden heeft afgespeeld. Hoewel het opeen gure winterdag ijzig koud kan zijn, zalhetnietmeerzosnelzokoudwordenals20.000jaargeleden.Ookissindsdieijzige koude het landschap veranderd.20.000 jaar geleden was er alleen eenkillewoestenijdatongetwijfeldindrukwek-kendmoetzijngeweest.Geenmenskoneroverlevenenmaarheelweinigdierenhaddenerietstezoeken.Ditwasdelaat-ste ijstijd, waarin het wel ijzig koud was, maarhetlandnietbedektwasdoorijs.Eén ijstijd eerder, ruim honderdduizend jaar daarvoor, was dat wel het geval.

IJZIGE KOU

�

Enhoe!HetnoordenvanNederlandlagbedektonder een ruim honderd meter dik ijspakket, waarvan de gelobde, met stenen en gruis ver-mengderandzichtussenZandvoortenNijmegenuitstrekte.Nueens trokdie randzichver terugnaar het noorden, dan weer rukte hij zuidwaarts op, en dat alles met tussenpozen van vele eeu-wenof zelfsmillennia.Het ijs voerdevanallesmet zich mee: zand, leem, grind, grote en kleine stenen, en een taai mengsel van dat alles dat alskeileembekendstaat.Aandezevoorlaatsteijstijd hebben we het Drents plateau, de Havelt-erbergendeHondsrugtedanken.Eén ijstijd later, zo’n 120.000 tot 12.000 jaar geleden, werd die solide ondergrond afgedekt met zand dat door poolwinden uit het droog-gevallen Noordzeebekken werd geblazen. DitdekzandligtnogsteedsopdehogeredelenvanDrenthe.Nuisditheelinhetkortdeontstaansgeschiede-nisvandeondergrond.Nietalleenspeeldehethelegebeurenzichafovereenperiodevantien-duizenden jaren, maar wind, water en ijs hebben ook talloze fijnere sporen getrokken in en over de

Hunebed D1 bij Steenber-gen ligt op een stuifduin aan de rand van de Steen-bergeresch.

�0

IJZIGE KOU

bodem. Gletsjers smolten plaatselijk af, waarbij het smeltwater grote en kleinere dalen uitsleep, daarbij een deel van de keileem wegspoelend.De wind blies grote kuilen in de dekzanddeken, en ondergrondse plakken ijs lieten grote, cirkel-vormige gaten achter nadat ze waren gesmol-ten.VoorwatdeHondsrugbetreftishetverhaalwatingewikkelder, want niemand weet eigenlijk pre-cieshoedieisontstaan.Sommigenmenendatdehoogteafkomstigisvanbewegingenvandeaardkorst, anderen beweren de werkingen van degletsjers.Tenslotteziendemeestegeologenhet als een geheel van twee ruggen, een west-elijke waarop de dorpen Borger, Odoorn en Em-menliggeneneenoostelijkewaaropdedorpenExloo, Valthe en Weerdinge liggen.

Assen

Hoogeveen

Emmen

stuww

al

stuww

al

stuw

wal

Drents plateau

Meppel

Schematische weergave van Drenthe met het Drents plateau, en stuw-wallen.

��

Zo zou Nederland er tijdens de ijstijden er waarschijnlijk hebben uitgezien

Ongeveer15.000jaargeledenbegonhetklimaatvandelaatsteijstijdgeleidelijkmilderteworden.Depoolwoestijnveranderdeintoendra.Ookhierheersen nog lage temperaturen, maar er is wel plantaardig, dierlijk en menselijk leven mogelijk. Ook de toendra van Drenthe raakte groen enbevolkt. Die bevolking bestond uit kleine gro-epen mannen, vrouwen en kinderen. Misschien dat toen twee of drie van zulke groepjes, elk 20 of 30 mensen tellend, de hele bevolking van NoordNederlandvormde.Ewarenuitzuidelijkerstrekenmeegetrokkeninhetkielzogvandekud-desrendierendieoverdetoendratrokken.Dezerendierjagerszijn tebeschouwenalsdeeerstebewoners van ons land, want al waren er wel (veel) eerder mensen geweest, zij waren op den duuraltijdweerdoorhetklimaatverdreven.Derendierjagers bleven, al konden ze zich niet altijd overalhandhaven.Door opgravingen weten we ongeveer wat weons bij hun leven moesten voorstellen. Langetochten over de toendra, steeds voor langere of korteretijdhalthoudendopplekkenwaarvanzealgeneraties langwistendaterdierlijkofplan-

��

��

2ELKHUNEBED

ISUNIEK

��

Tussen3400en3200vondophetDrentsplateaueen“cultuurversnelling”plaats.Indieperiodeondergingdelandbouweenplotselingeschaalvergroting.Hadmentot dan toe kleine open plekken bewerkt, nu werden er grotereterreinenontbostengeschiktgemaaktvoordeaanlegvannieuweakkers.Hetbelangvanvisvangstenjacht, al eeuwenlang niet meer allesoverheersend, nam verderaf.Hetkaraktervangrotereintensiefbewerkteakkersbonddemensensterkerdanvroegeraanhungrond en hun nederzettingen raakten verankerd. Hetproces ging gepaard met een duidelijke afbakeningvan het territorium, onder andere in de vorm van met wallen, greppels en palissaden omgeven terreinen die tussendenederzettingen in lagenenvoor religieuzeen sociale evenementen bestemd waren. Vanaf nuwerdmeerdanooithetlandschapdoormenselijkhan-delengevormd.

Hunebedden werden gebouwd in de nabijheid vannederzettingen.Opdezeplekkenwaarnunogsteedswordtgewoond ishet landschap inde loopdereeu-wendoormenselijkhandelengevormd tothetesdor-penlandschap met essen, beekdalen en velden als te onderscheidenlandschapseenheden.Dit18eeeuwsecultuurlandschap waarvan de uiterlijke kenmerken ingrote delen van Drenthe nog duidelijk aanwezig zijnvormt het decor van menig hunebed. Soms treffenweeenhunebedaanopeenlocatiedieverwijstnaareen tijd van ver voor de hunebedden zelf, bijvoorbeeld

VISIE

��

een pingoruïne die werd gevormd in de laatste ijstijd, zo’n 10.000 jaar geleden. Op andere locaties is een duidelijkverband te leggenmetde rituelegebruikenomtrenthetbegravenvandedoden inverschillendetijdenentreffenwehunebeddenaan indenabijheidvan vlakgraven, grafheuvels en/of een hedendaagse begraafplaats. Hier kunnen we spreken van een fu-nerairlandschap.

Erzijnhunebeddendiealstoeristischeattractiedoorvelemensenbetastenbeklommenworden (D53en54 bij Havelte), er zijn er ook die in alle rust en stilte ergens op de heide of in het bos liggen te wachtenomontdekttewordendooreeneenzamewandelaar(D7inhetKniphorstbos).Eriseengrootstehunebed(D27bijhethunebedcentrumteBorger)eneriseenkleinstehunebed(D21teBronneger).Op deze manier kunnen we allerlei categorieën be-denkenwaarinhunebeddenovereenkomstenverton-en of juist van elkaar verschillen, belangrijk is het om tebeseffendatiederhunebeduniekis.Watwijgemeenhebbenmetdehunebedbouwers isdefascinatievoordeimmensgrotegrauwestenenendemystiekekrachtdiehunebeddenuitstralen.Hune-bedden zijn de oudste gebouwde monumenten vanNederland, het zijn de stille getuigen van de geschie-denis van Drenthe, zij verdienen alleen al daarom ons respect. De hunebedden hebben sinds hun opricht-

��

ing veel meegemaakt en over hun kant laten gaan, alsdezestenenkondensprekenzoudenzijonsveelverhalenkunnenvertellen.Hunebeddenhebbenveelgemeenschappelijkmaarerzijnookveelverschillen.Niet alleen verschillen in grootte en vorm maar ookverschillen in landschappelijke context maken iederhunebeduniek.Latenwedeuniekekwaliteitvaniederhunebed zoveel mogelijk voor zichzelf doen spreken, niet door het doen van nieuwe toevoegingen, maar juistdoordeaandachttevestigenopwateral isenvooralhetoverbodigeachterwegetelaten.

VISIE

��

Schematische weergave van Drenthe met het Drents plateau, en stuw-wallen.

Schematische weergave van Drenthe met het Drents plateau, en stuw-wallen.

Schematische weergave van Drenthe met het Drents plateau, en stuw-wallen.

��

��

3BESCHRIJVINGEN

�0

CultuurhistorieenarcheologieDeaanwezigheidvandiversearcheologischerelictenwijst op een vroeg gebruik van het gebied. Ookhettrechterbekervolkzalalvroegdekwaliteitenvanhetgebiedhebbenervaren.Opdehogergelegengron-denkondenzehungranenverbouwenterwijlhetveekongrazen inde lagereennatteregrondenronddebeek.Maarwaaromzejuistopdezeplekzijngeves-tigd, kunnen we nooit met zekerheid zeggen. Miss-chien iserweleendoorwaadbareplaats indebeekgeweest waardoor ze ook het overliggende gebiedkondengebruikenofmisschienheeftdeaanwezigheidvanhetveenbijKampsheideinvloedgehadopdelo-catiekeuze.Hetveenwasvoordevroegebewonersin diverse opzichten interessant. Ze hadden niet al-leen drinkwater en een plaats waar ze konden offeren, maarookkwamhetwilddrinkenbijdezeplaatsenwathetvoordejagersaanzienlijkmakkelijkermaakte.Hetwildkwamalshetwarenaarzetoe.

In ieder geval vinden we in het huidige landschapnog tallozesporenvandevroegebewoningvanhetgebied.UitdearcheologischeinventarisatieblijktdaterrestenzijnaangetroffenvannederzettingenuitdeBrons- en IJzertijd. De aanwezigheid van een celticfield op nog geen 500 meter van het hunebed wijst op eenvroeggebruikalsakkerlandenookdeverkave-lingsgeschiedenisvanhetbeekdalmetonderandere19eeeuwseverkavelingspatronen is totopvandaagnoggoed leesbaar inhet landschap.Zelfsdeoudewegen zijn nog herkenbaar. De Loonerweg tussenBalloo en Loon is hier een voorbeeld van. Ook deoudewegLienstukkenligtnoggrotendeelsnogopzijnhuidige plaats.Al deze gegevens vertellen een ver-haalvaneenrijkgebieddatalvroegingebruikwasenwaarvanmenaltijddewaardeheeftgezienengeluk-kignogisbehouden.

LandschapOok landschappelijk gezien is het hunebed bij Bal-loo uniek gelegen. Het ligt op de overgang tusseneen beekdal en de es.Deze es kenmerkt zich doordekarakteristiekeopenheidengrootschaligheid.Ookdebollingvanhetlanddoorhetjarenlangopbrengenvanpotstalmest isnogduidelijkzichtbaar.Hetbeek-daldaarentegeniskleinschaliger.Ditgebiedkenmerktzich door zijn houtwallenstructuur die haaks op hetbeekdalgeplantis.

IJZIGE KOU

Zo trof professor Van Giffen het hunebed aan in 1920.

De kentekenplaat is nog aanwezig, rechts: de es heeft zijn openheid behouden

Ligging van het hunebed D16 in het landschap en de archeologische vondsten die in de directe omgeving zijn gedaan.

D16 Balloo

��

��

Het hunebed ligt in meerdere opzichten op de grens, op de grens van hoog naar laag, van droog naar nat, vanakkerlandnaargraslandenvangrootschaligheidnaar kleinschaligheid. Dit levert diverse gradientenopdiedebelevingvanhethunebedenzijnomgev-ing kunnen versterken. De rust bij dit hunebed magtochalsbijzondereeigenschapwordenaangemerkt.Dit wordt versterkt door de ligging aan het zandpadwatjehetgevoelgeeftbijnaletterlijkeenstapjeterugtezettenindetijd.

BereikbaarheidD16 ligt net ten noordoosten van Assen, tussen Balloo enLoon.VanuitLoonvolgtudedoorgaandeweg(Bal-looérwegrichtingLoon.NapasserenvanhetLoonerd-iepstaataanuwrechterhandeenkleinewegwijzereneenaanduidingvoordeparkeergelegenheid.VanuitderichtingRoldevolgtudewegnaarBalloo.Opdekruis-ingindekernvanBalloovolgtudewegrichtingLoon.Netnadeeerstewegrechtstreftueenwegwijzeraanendeaanduidingvoordeparkeergelegenheid.

D16 Balloo

Bijl en pijlpunten die zijn aangetroffen in het hunebed

��

WandelingVanaf de Loonerweg, waar een kleine parkeergele-genheid is, kan een wandeling worden gemaakt die hetzandpadnaarhethunebedvolgt.Vanafhethune-bed volgtde routeeendwarswalnaarhetbeekdal.Halverwegehethunebedenhetbeekdalishetoudeakkerperceel (1) nog duidelijk herkenbaar. De routevoertvervolgensnaareenlocatiewaaraanwijzingenzijngevondenvooreenTrechterbekernederzetting(2)en weer terug naar het zandpad. Voor wie een lan-gerewandelingwilmakenkandoorKampsheide(3)wandelenofnaarhetBallooérveld (tennoordenvandeLoonerweg).

AlgemeneinformatieAanwezigeroutesinhetgebied:- TRAP-routeRolde(nummer4)- Roldertoren(ANWBbewegwijzerderoute)- Rolderes(ANWBbewegwijzerderoute)- DrentseAa(ANWBbewegwijzerderoute)

Horeca:Rolde, Assen

Overnachtingenindeomgeving:Rolde, Assen, camping

VVVRolde

��

CultuurhistorieHetgebied isdoordiversearcheologische restantenzeer waardevol. Er zijn grafheuvels uit het neolithi-cum, de bronstijd en de ijzertijd, hunebedden, restan-ten van oude nederzettingen en celtic fields aanwezig. Reedsdiepindeprehistoriewaseralbewoninginhetgebiedaangezienzealleshaddenwatnodigwas.

Maar wat voor deze twee hunebedden bij Haveltemisschien nog wel unieker is, is de elementen uit de Tweede Wereldoorlog. In de Tweede Wereldoorlogwas de Havelterberg en omgeving een belangrijkevliegbasis. De bomkraters herinneren nog aan dezware bombardementen die zijn uitgevoerd. De hui-digeweg langsdehunebedden iseenoudewegententijdevandeoorlognoggebruiktomtanksteverp-laatsen.Ookdelandingsbaaneneenhangarzijnnogzichtbaar.

TijdensdeTweedeWereldoorlogzijnde tweehune-bedden zelfs begraven. De bezetter wilde de hune-bedden afbreken omdat het te duidelijke landmarkszoudenzijn.D53werdzelfsontmanteldendestenenwerdenbegraven ineen7meterdiepgatnaasthethunebed, D54 werd volledig bedolven onder het zand. VanGiffenheeftzevanverdwijningwetentereddendoordelocatievandestenennauwkeurigvastteleg-gentijdenszijnonderzoekin1918enlaterweerterugteplaatsen.

OmtekunnenwakenvoorgrotebrandenheefteropdeHavelterbergeenbrandtorengestaan.Vanafdezetorenwasoverdeheidezelfszichtophetontginning-slandschap.Vandaagdedagzijndebomentehooggeworden om dit uitzicht nog te hebben, maar de uit-gestrekteheideisnogaanwezig.

LandschapUitlandschappelijkoogpuntisookditgebieduniektenoemen.DeHavelterbergmaaktdeeluitvandestuw-waldietijdensdevoorlaatsteIJstijdontstaanis.Doordeontstaansgeschiedenisvanhet landduikterkeil-eemopopdeHavelterberg.Dezekeileemzorgtvooreengrotediversiteit invegetatie.Het iseenondoor-dringbarelaagdieerzelfsbovenopdebergvoorkanzorgendaterwaterblijftstaan.Hierdoorontstaateenbiotoopwaarbijzondereplantengedijen.

D53 en 54 Havelterberg

Zo trof professor Van Giffen het hunebed aan in 1920.

De kentekenplaat is nog aanwezig, rechts: de es heeft zijn openheid behouden

Ligging van het hunebed D53 en D54 in het land-schap en de archeolo-gische vondsten die in de directe omgeving zijn gedaan.

D53 begraven in een kuil

��

��

HetisnatuurlijkooknietzonderredendatdeHavelter-bergisbestemdalsNatura2000gebied.Hetlandschapligtopdeovergangvandehogergele-gen Havelterberg en de laaglandontginningen vanKallenkote en Wapserveen. De Havelterberg is eengebiedwaarallecomponentenvanhetesdorpenland-schapgaafbijeenliggenmiddenineenopenbeekdal.Hierdoorontstaanercontrastenzoalstussendeopen-heid van de heidevelden en de bossen. Het gebiedismedebekendomzijnuitgestrekteheidegebieden.Eenschaapskuddeindedirecteomgevingontbreektdanookniet.

Naastdezichtbarelandschappelijkekwaliteitenzijnerooknogelementendiemindergoedzichtbaarzijnofwaarmenlievernietaanherinnerdwilworden.DezeelementenzijnsporenuitdeTweedeWereldOorlog.In het gebied zijn nog bomkraters, aarden wallen waar devliegtuigenenhetluchtafweergeschutachterheeftopgesteldgestaan.Restantenvandebomkraterszijnnogalsdeukenmeteenaardenwalletjezichtbaar.

BereikbaarheidD53en54liggenaandeVanHelomawegterhoogtevanhettheehuisendeJohannespostkazerne.VanuitderichtingHaveltevolgtudeVanHelomawegricht-ingWapserveen.UkuntparkerenbijVlindertuinPapil-lioramaofaandeVanHelomawegterhoogtevanhetTheehuis. Hier staat een wegwijzer ter aanduidingvandeparkeerplaats.VanuitderichtingWasperveen

Met een arsenaal aan pijl-punten trok het Trechter-bekervolk over de vlakten.

Hunebedden zijn de oud-ste gebouwde elementen van Nederland.

D53 en 54 Havelterberg

��

kuntueveneenskiezenvoordeparkeergelegenheidaandeVanHelomawegofdoorrijdennaarvlindertuinPapilliorama.Vanafdevlindertuiniskuntueenfraaiewandelingdoorhetgebiedmaken.

WandelingVanafdeparkeergelegenheidaandeVanHelomawegisheteenkleinewandelingnaardebeidehunebed-den.Vanafhethunebediseenrondwandelinginhetgebiedmogelijk.Dezewandelingvoertlangsdebom-kraters, etc....

AlgemeneinformatieAanwezigeroutesinhetgebied:- TRAP-routeHavelterberg(nummer45)- Havelterberg(ANWBbewegwijzerderoute)- Wandelroute van Staatsbosbeheer, 1,5 kilo meter en 2,5 kilometer

Horeca:Theehuis, Havelte

Overnachtingenindeomgeving:Havelte, camping

VVVHavelte