Dit is een publicatie van Amnesty International Vlaanderen vzw en Amnesty International Belgique francophone. Amnesty International is een wereldwijde onafhankelijke en onpartijdige organisatie die de naleving van alle mensenrechten nastreeft door onderzoek en actie. Onze activisten worden gedreven door verontwaardiging over ernstige mensenrechtenschendingen en door hoop op een wereld waarin alle mensenrechten werkelijkheid zijn voor alle mensen. Giften zijn welkom op IBAN BE25 0000 0000 8282 - BIC BPOTBEB1.

VEILIGHEID &

MENSENRECHTEN

“MAATREGELEN TEGEN TERRORISME EN RADICALISERING”

BRIEF VAN AMNESTY INTERNATIONAL IN BELGIË AAN DE

KAMER VAN VOLKSVERTEGENWOORDIGERS N.A.V.

HOORZITTINGEN OP 12 MEI 2015.

12 MEI 2015

Dinsdag 12 mei 2015

2

INHOUDSOPGAVE

KORTE SAMENVATTING EN AANBEVELINGEN 3

“MAATREGELEN TEGEN TERRORISME EN RADICALISERING” 4

INLEIDENDE BEMERKINGEN 5

1. Terreurbestrijding en mensenrechten 5

2. België is geen uitzondering 6

3. Evalueer eerst wat bestaat 7

4. Oorlogsmisdaden, wreedheden en misdaden tegen de mensheid 7

5. Illegale en onverantwoorde wapenhandel 8

NIEUWE MAATREGELEN 9

1. Strafbaarstelling “verplaatsing naar het buitenland” 9 1.1. Inleiding – Accessoire misdrijven 9 1.2. Internationale context van de maatregel 10 1.3. Mensenrechtendimensie 10 1.4. Strafrecht en oorlogsrecht 11

2. Uitbreiding van de mogelijkheden voor het intrekken van de nationaliteit 12 2.1. De mensenrechtendimensie van nationaliteit 12 2.2. Gelijke behandeling bij dubbele nationaliteit 12 2.3. Andere bezorgdheden 13

3. Administratieve maatregelen: Tijdelijke intrekking van identiteitsdocumenten en

reispaspoorten, bevriezen van nationale tegoeden, herziening Plan R 15

4. Uitwisseling van informatie 15 4.1. Uitwisseling van informatie met derde landen 16 4.2. Interne uitwisseling van informatie 17

ANNEX – BIJKOMENDE LITERATUUR 19

1. Rapporten en berichten van Amnesty International omtrent misbruik

veiligheidsretoriek. 19

2. Oorlogsmisdaden, wreedheden, misdaden tegen de mensheid 21

Dinsdag 12 mei 2015

3

KORTE SAMENVATTING EN AANBEVELINGEN

De staat heeft een uiterst belangrijke verantwoordelijkheid om burgers te beschermen tegen

blinde aanvallen van gewapende groeperingen, individuen en terreurorganisaties. In de

uitvoering van die taak, hebben talloze staten zich echter schuldig of medeplichtig gemaakt

aan inbreuken op de mensenrechten.

België is daarop geen uitzondering en de overheid moet lessen trekken uit wat er de afgelopen

vijftien jaar fout is gelopen in de strijd tegen het terrorisme, in België, in Europa en in de

wereld.

Amnesty International roept de volksvertegenwoordigers op om zeer omzichtig om te gaan met

wetsvoorstellen en ontwerpen, in het bijzonder wanneer die mensenrechten inperken of

bedreigen.

Aanbevelingen aan het Parlement:

- alvorens verdere uitbreidingen aan het arsenaal toe te staan, een grondige evaluatie te

maken van de bestaande instrumenten in de strijd tegen terrorisme. In het bijzonder over de

impact van die instrumenten op de mensenrechten.

- het aanvaarden van beleids- en wetgevende initiatieven inzake terreurbestrijding en strijd

tegen radicalisering afhankelijk te stellen van het doorstaan van een rigoureuze

mensenrechtenanalyse.

Amnesty International roept de federale regering op om:

- erover te waken dat bij aan het parlement voorgelegde wetsontwerpen met betrekking tot

de strafwet:

• de strafbaarstellingen voldoen aan een stringente legaliteits- en

proportionaliteitstoets. De constitutieve elementen moeten helder en ondubbelzinnig

gedefinieerd worden.

• de link met het hoofdmisdrijf duidelijk is en dat de bijzondere intentie nodig is

wanneer het accessoire misdrijf veraf staat van het hoofdmisdrijf

- geen maatregelen voor te leggen die discriminatoir zijn, discriminatie bestendigen of

aanwakkeren of een groot risico vertonen om op arbitraire wijze te worden toegepast.

- mee te werken aan een grondige evaluatie van de bestaande wettelijke en

beleidsinstrumenten van politie en inlichtingendiensten in de strijd tegen terrorisme, met

een bijzondere focus op de impact van die instrumenten op de mensenrechten.

Amnesty International verwacht van regering en parlement dat zij de strijd tegen

straffeloosheid voor oorlogsmisdaden, misdaden tegen de mensheid en internationale

misdrijven centraal stellen in de strategieën over gewapende groeperingen en individuen.

Amnesty International eist een daadkrachtige aanpak van de illegale wapenhandel en een

effectieve controle op tussenhandel in wapens.

Dinsdag 12 mei 2015

4

“MAATREGELEN TEGEN TERRORISME EN

RADICALISERING”

“Compliance with all human rights while countering terrorism represents a best practice

because not only is this a legal obligation of States, but it is also an indispensable part of a

successful medium- and long-term strategy to combat terrorism.”1

Op 16 januari jl. stelde de federale regering “12 maatregelen tegen radicalisme en

terrorisme” voor.2 Dat gebeurde in respons op de aanvallen in Parijs eerder die maand en het

politieoptreden, onder meer in Verviers, op 15 januari. Veel van de maatregelen werden in het

regeerakkoord aangekondigd maar worden door de gebeurtenissen allicht sneller uitgewerkt

dan voorzien. De plannen vertonen ook grote gelijkenissen met (aangekondigde) maatregelen

in buurlanden en initiatieven op het regionale en internationale niveau.

Deze maatregelen en een aantal nauw verwante initiatieven houden potentiële risico’s in voor

de mensenrechten. Lang niet alle informatie is voorhanden om een grondige analyse te

maken. Deze brief beoogt dan ook louter een aantal problemen en valkuilen aan te duiden die

kunnen verwacht worden.

In een inleidend stuk wordt gepoogd om een aantal contextuele aspecten te duiden. In

hetzelfde deel wijzen we op belangrijke deelaspecten van de strijd tegen terreur waaraan

wordt voorbijgegaan in de plannen van de regering. Daarna volgt de analyse vanuit

mensenrechtenperspectief van een aantal voorgestelde maatregelen.

We hopen daarmee te bekomen dat de volksvertegenwoordigers elke wetswijziging en

beleidsmaatregel aan een kritische mensenrechtenanalyse zullen onderwerpen. Overhaast

werk is rond deze thematiek al vaak nefast gebleken, niet enkel voor de rechten van

verdediging maar ook voor de slachtoffers van terroristisch en ander gewapend geweld.

Amnesty International is zich zeer bewust van de moeilijke omstandigheden waarmee

overheden te maken hebben. Zowel vanuit principieel als vanuit pragmatisch oogpunt is het

respecteren en het trachten realiseren van alle mensenrechten echter essentieel voor het

welslagen van de aanpak van terreur en ander gewapend geweld. Alle maatregelen die de

regering voorstelde en verder besproken worden moeten voldoen aan het legaliteitsbeginsel.

Daarnaast moet voldaan worden aan het beginsel van non-discriminatoire toepassing van het

recht en moeten de maatregelen proportioneel en nodig zijn en een legitiem doel nastreven.

Het is vanuit die overtuiging dat we hopen constructief bij te dragen tot het debat dat ook in

België hierover leeft.

Daarom verzocht Amnesty International om hoorzittingen te organiseren waarbij internationale

en nationale experts worden gehoord. We verheugen ons op de kans om onze bekommernissen

aan de Commissies voor te stellen en herhalen de vraag om ook internationale experts aan bod

te laten komen.

1 Human Rights Council, Report of the Special Rapporteur on the promotion and protection of human rights and

fundamental freedoms while countering terrorism: Ten areas of best practice in countering terrorism, UN Doc.

A/HRC/16/5, 22 december 2010, para. 12 (http://www2.ohchr.org/english/bodies/hrcouncil/docs/16session/A-HRC-

16-51.pdf). 2 Zie onder meer: www.premier.be/sites/default/files/articles/PPT_16012015_définitif.pdf

Dinsdag 12 mei 2015

5

INLEIDENDE BEMERKINGEN

1. TERREURBESTRIJDING EN MENSENRECHTEN

Burgers bewust tot doelwit maken bij aanslagen kan nooit worden vergoelijkt en is altijd in

strijd met de mensenrechten. Dergelijke aanvallen veroorzaken vreselijk lijden bij de directe

slachtoffers en hun families en creëren een klimaat van vrees waardoor hele gemeenschappen

geterroriseerd worden. Amnesty International stelt bovendien vast dat het lijden vaak wordt

verzwaard doordat staten falen om daders ter verantwoording te roepen, de waarheid bloot te

leggen of om genoegdoening te verzekeren voor de slachtoffers en hun naasten.3

Het voorkomen van en beschermen tegen terrorisme en ander gewapend geweld is een

fundamentele taak van de overheid. Vanuit mensenrechten hebben staten de verplichting om

het recht op leven en op veiligheid te beschermen. Overheden hebben eveneens de taak

ervoor te zorgen dat er geen straffeloosheid bestaat wanneer die rechten geschonden worden.

Maar, pogingen om die taken uit te voeren mogen zelf niet leiden tot het ondermijnen van

mensenrechten of tot een schending ervan. Jammer genoeg is net dat vaak het gevolg

gebleken van beleidsmaatregelen die werden verantwoord vanuit een veiligheidslogica.

Onder het mom van de strijd tegen terreur of de ‘nationale veiligheid’ wordt er gefolterd,

worden mensen zonder proces opgesloten, gebeuren gedwongen verdwijningen, wordt de

vrijheid van meningsuiting uitgehold, enzovoorts. Dit lijkt een globaal fenomeen. De wereld

rond wordt in naam van (nationale) veiligheid, mensenrechten op grote schaal geschonden.4

Europese staten vielen evenzeer ten prooi aan deze trend. EU-lidstaten maakten zich

bijvoorbeeld medeplichtig aan de CIA-programma’s van geheime detentie en rendition-

vluchten. Er werden op Europese bodem personen vastgehouden in geheime gevangenissen en

er naar alle waarschijnlijkheid ook gefolterd. Tot op vandaag werd daarvoor bijna niemand ter

verantwoording geroepen. De straffeloosheid is nagenoeg compleet.5 Naast transparantie en

3 Voor verdere informatie over onze standpunten met betrekking tot de bescherming van slachtoffers van misdaden,

met inbegrip van slachtoffers van terrorisme en mensenrechtenschendingen door gewapende groeperingen, zie

onder meer: Amnesty International, Amnesty International’s response to the report by the UN Special Rapporteur

on the promotion and protection of human rights and fundamental freedoms while countering terrorism, Ben

Emmerson, on the Human Rights of Victims of Terrorism, IOR 40/012/2012, 31 mei 2012

(http://www.amnesty.org/en/library/info/IOR40/012/2012/en) en Amnesty International, Amnesty International’s

comments on the European Commission’s proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council

establishing minimum standards on the rights, support and protection of victims of crime, februari 2012

(http://www.endfgm.eu/content/assets/AI_comments_on_EC_Victims_Proposal_Feb_2012.pdf). 4 Ter illustratie, in Annex I – deel 1 een gedeeltelijke selectie van recente rapporten en publicaties van Amnesty

International waarbij sprake is van mensenrechtenschendingen in het kader van of onder het mom van de strijd

tegen terreur of de bescherming van de nationale veiligheid. 5 Zie bijvoorbeeld: Amnesty International, Europe: Breaking the conspiracy of silence: USA’s European ‘partners in

crime’ must act after Senate torture report, EUR 01/002/2015, 20 januari 2015

(http://www.amnesty.org/en/library/info/EUR01/002/2015/en); Amnesty International, HDIM Statement on

Accountability for European Complicity in CIA Torture and Enforced Disappearance: An Update on Developments

in Europe 2013-2014, HDIM.NGO/0093/14, 24 september 2014

(http://www.osce.org/odihr/124110?download=true); Open Society Justice Initiative (OSJI), Globalizing Torture:

Dinsdag 12 mei 2015

6

genoegdoening voor de slachtoffers, moet er ook lering getrokken worden uit die fouten en

aberraties uit het verleden.

2. BELGIË IS GEEN UITZONDERING

Op de website van het Belgische ministerie voor Buitenlandse Zaken staat te lezen: “België is

ervan overtuigd dat de strijd tegen het terrorisme enkel kan worden gevoerd op voorwaarde dat

de rechten van de mens en het internationaal humanitair recht ten volle worden geëerbiedigd.

(...). Geen eerbied hebben voor de rechten en vrijheden die terroristen juist proberen te

vernietigen, staat een doeltreffende bestrijding van terrorisme in de weg.”6

Een mooi startpunt, maar de realiteit is minder rooskleurig. Zo kwam er – ondanks het werk

van onder meer een Senaatscommissie7 – weinig opvolging van de geruchten die bestonden

rond Belgische medewerking aan de renditions-programma’s van de CIA. De bemerkingen en

aanbevelingen van die commissie, maar ook van het Europese Parlement en van de Raad van

Europa, bleven grotendeels dode letter.8

Daarnaast droeg het Belgische beleid bij tot het uithollen van het universele en absolute

verbod op foltering. Ter staving van die vaststelling zijn er onder meer de zaken rond Ali

Aarrass, M.S. en Lahoucine El Haski.9 Bij de uitlevering van Nizar Trabelsi negeerde de

Belgische regering moedwillig een bindende interim maatregel van het Europees Hof voor de

Rechten van de Mens.10

België beriep zich ook op onbetrouwbare en niet afdwingbare diplomatieke waarborgen over

foltering in uitleveringszaken waarbij het risico op foltering en mishandeling groot was.11

CIA Secret Detention and Extraordinary Rendition, februari 2013

(http://www.opensocietyfoundations.org/sites/default/files/globalizing-torture-20120205.pdf); Amnesty

International, Open Secret: Mounting Evidence of Europe’s Complicity in Rendition and Secret Detention, EUR

01/023/2010, 15 november 2010 (https://www.amnesty.org/en/documents/eur01/023/2010/en/). 6 Zie “Terrorisme en mensenrechten”,

(http://diplomatie.belgium.be/nl/Beleid/beleidsthemas/vrede_en_veiligheid/terrorisme/terrorisme_en_mensenrechten

/). 7 Sénat de Belgique, Rapport sur l’éventualité que l’infrastructure aéroportuaire belge ait été utilisée par des vols

affrétés par la CIA pour transporter des détenus suspects d’être liés au terrorisme islamique, Doc. No. 3-1762/1

(2005/2006), 20 juni 2006

(http://www.senate.be/www/webdriver?MItabObj=pdf&MIcolObj=pdf&MInamObj=pdfid&MItypeObj=application/pdf

&MIvalObj=50335214). 8 Zie ook : Open Society Justice Initiative (OSJI), Globalizing Torture: CIA Secret Detention and Extraordinary

Rendition, februari 2013, p. 69 (http://www.opensocietyfoundations.org/sites/default/files/globalizing-torture-

20120205.pdf). 9 Voor individuele cases, achtergrond en aanbevelingen omtrent het Belgische beleid, zie de thematische fiche

“Veiligheid en Mensenrechten”, gepubliceerd naar aanleiding van de verkiezingen in 2014: Amnesty International,

Thematische Fiche Federale en Regionale Verkiezingen 2014, 4 juli 2014

(https://www.aivl.be/subthema/verkiezingsfiches/45689). 10 Zie daarover: Amnesty Interantional. Amnesty International’s concerns on Belgium’s disregard for the European

Court of Human Rights’ Interim Measure in the case of Nizar Trabelsi, Ref. B1543, 28 maart 2014

(http://www.amnesty.eu/content/assets/Letters2014/B1543_PACE_rapporteur_Trabelsi_case-Mar2014.pdf) en

Europees Hof voor de Rechten van de Mens, Trabelsi c. Belgique, Nr. 140/10, 4 september 2014

(http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-146372). 11 Zie onder meer: Amnesty International, Belgium: Submission to the United Nations Committee Against Torture:

51st Session of the United Nations Committee Against Torture (28 October – 22 November 2013), EUR

14/002/2013, 11 oktober 2013 (https://www.amnesty.org/en/documents/EUR14/002/2013/en/).

Dinsdag 12 mei 2015

7

3. EVALUEER EERST WAT BESTAAT

De afgelopen jaren werden in antwoord op de dreiging van terreuraanslagen en zware

georganiseerde misdaad, in vele landen de bevoegdheden van politie- en veiligheidsdiensten

uitgebreid. Ook in België werd er een vrij uitgebreide reeks wetten en strafrechtelijke

voorzieningen ingevoerd met als doel om efficiënter te kunnen optreden.

Vaak hebben die wetgevingen implicaties voor de mensenrechten die onderbelicht blijven in

het parlementair debat. Nochtans is het geregeld en gedegen evalueren van dergelijke

ingrijpende instrumenten het minimum minimorum van wat verwacht kan worden van een

goed bestuurde staat.

Dit evalueren is bij uitstek noodzakelijk in de context van de strijd tegen terrorisme. Een vrij

grote groep mensenrechteninstanties van de VN en de Raad van Europa hebben gewezen op

het gebrek aan precisie in veel wetgevingen rond antiterrorisme en nationale veiligheid.12 De

Algemene Vergadering van de VN heeft staten ook opgeroepen om er in het bijzonder op toe te

zien dat strafbaarstellingen met betrekking tot terrorisme, precies worden geformuleerd, niet

discriminatoir zijn, en in overeenstemming met het internationaal recht.13

In de aanloop naar de verkiezingen van 2014, riep Amnesty International daarom op om zo’n

evaluatie te voorzien van de verschillenden wettelijke en beleidsinstrumenten, en van de

controlemechanismes.14 Nu de regering het plan heeft om het toepassingsgebied van de Wet

op de Bijzondere Opsporingsmethodes (BOM) verder uit te breiden, nieuwe strafbaarstellingen

in te voeren en de inlichtingen- en veiligheidsinstanties te hervormen, is een dergelijke

evaluatie zeer relevant en nodig.

4. OORLOGSMISDADEN, WREEDHEDEN EN MISDADEN TEGEN DE MENSHEID

Elke staat heeft de verplichting om te verzekeren dat er geen straffeloosheid bestaat voor

misdrijven tegen het internationaal recht, zoals oorlogsmisdaden en misdaden tegen de

mensheid, maar ook foltering en gedwongen verdwijning. Daders daarvoor verantwoording

doen afleggen moet dan ook een centraal aandachtspunt blijven.

De hieronder besproken maatregelen en bredere debat over radicalisering en

terreurbestrijding, houdt verband met de wreedheden die gebeuren in onder meer Syrië, Irak,

12 Special Rapporteur M. Scheinin on human rights and counter-terrorism: Spain, UN Doc. A/HRC/10/3/Add.2

(2008) §§6-14 ; Israel, UN Doc. A/HRC/6/17/Add.4 (2007) §16; Promotion and protection of human rights, UN

Doc. E/CN 4/2006/98 (2005) §§13, 26-27, 42-50, 72. Human Rights Council Concluding Observations: Hungary,

UN Doc. CCPR/C/HUN/CO/5 (2010) §9; Russia, UN Doc. CCPR/C/RUS/CO/6 (2009) §§7, 24; Libya, UN Doc.

CCPR/C/LBY/CO/4 (2007) §12; USA, UN Doc. CCPR/C/USA/CO/3/REV.1 (2006) §11; Hong Kong Special

Administrative Region, UN Doc. CCPR/C/HKG/CO/2 (2006) §14. En ook: CoE Venice Commission, Report on

Counter-Terrorism Measures and Human Rights, CoE Doc. CDL-AD(2010)022 (2010) §§32-34; CAT Concluding

Observations - Algeria, UN Doc. CAT/C/DZA/CO/3 (2008) §4; WGAD, UN Doc. E/CN.4/1995/31 (1994) §25(d). Zie

voor meer informatie ook: Amnesty International, Fair Trial Manual, POL 30/002/2014, 9 April 2014

(https://www.amnesty.org/en/documents/POL30/002/2014/en/). 13 UN General Assembly, Protection of human rights and fundamental freedoms while countering terrorism,

Resolutie 65/221, §6(l). 14 Zie de thematische fiche omtrent veiligheid en Mensenrechten, gepubliceerd naar aanleiding van de

verkiezingen in 2014: Amnesty International, Thematische Fiche Federale en Regionale Verkiezingen 2014 –

Veiligheid en mensenrechten, 4 juli 2014 (https://www.aivl.be/subthema/verkiezingsfiches/45689).

Dinsdag 12 mei 2015

8

Somalië en Noord-Nigeria.15 Amnesty International heeft in elk van die conflicthaarden

ernstige mensenrechtenschendingen vastgesteld, waarbij ook oorlogsmisdaden en misdaden

tegen de mensheid.

In dat opzicht is het betreurenswaardig dat het indijken van straffeloosheid voor die misdaden

ontbreekt in de plannen van de regering. Er werden bijvoorbeeld geen acties aangekondigd om

de mogelijkheden en toepassingssfeer van de regels inzake universele jurisdictie voor

internationale misdrijven, oorlogsmisdaden en misdaden tegen de mensheid uit te breiden of

krachtdadiger te maken.

5. ILLEGALE EN ONVERANTWOORDE WAPENHANDEL

Een ander ontbrekend aspect in de lijst van 12 maatregelen, is het verband tussen de strijd

tegen terreur en het bestrijden van illegale wapenhandel. Amnesty International herhaalt de

noodzaak om werk te maken van de uitwerking, uitvoering en evaluatie van het Nationaal

Actieplan tegen Illegale Wapenhandel. Er moet bijzondere aandacht gaan naar een betere

opspoorbaarheid en registratie van wapens en munitie. De markering en registratie van alle in

België geproduceerde, ingevoerde en verkochte munitie moet verplicht worden.

Ook inzake het aan banden leggen van internationale illegale en/of onverantwoorde

wapenhandel, schieten de Belgische autoriteiten te kort. Vooral de controle op

ondersteunende diensten zoals tussenhandel in en financiering van wapentransfers is zowel in

de wet als in de praktijk ondermaats.16

15 In Annex I – punt 2, een selectie van rapporten van Amnesty International over deze en andere conflicthaarden

die vaak in verband worden gebracht met gepercipieerde of reële dreigingen in Europa. 16 Zie voor verdere uitleg de aanbevelingen van Amnesty International omtrent wapens en gerelateerde goederen,

opgesteld naar aanleiding van de verkiezingen van 2014 (Illegale wapenhandel vanaf p. 10, tussenhandel vanaf

p.7): Amnesty International, Thematische Fiche Federale en Regionale Verkiezingen 2014 – wapens en

gerelateerde goederen, 4 juli 2014

(http://www.aivl.be/sites/default/files/bijlagen/VERK2014_03_WAPENSENGERELATEERDEGOEDEREN_17-3.pdf).

Dinsdag 12 mei 2015

9

NIEUWE MAATREGELEN

In wat volgt, gaan we in op een aantal van de 12 maatregelen zoals die aan de pers werden

voorgesteld. Vooralsnog zijn er weinig officiële teksten voorhanden van de aangekondigde

wetswijzigingen en andere beleidsmaatregelen. Onderstaande bemerkingen zijn dus zeker niet

exhaustief.

1. STRAFBAARSTELLING “VERPLAATSING NAAR HET BUITENLAND”

1.1. INLEIDING – ACCESSOIRE MISDRIJVEN

Het strafbaar maken van voorbereidende of ondersteunende handelingen is op zich niet in

strijd met internationale mensenrechten. Maar dergelijke accessoire misdrijven moeten een

voldoende direct verband houden met het hoofdmisdrijf. Bovendien moet de duidelijke en

onbetwistbare intentie om alle constitutieve elementen van het misdrijf te plegen, worden

bewezen.

Het helder formuleren van aan terrorisme gerelateerde misdrijven is erg moeilijk, gezien er

geen internationale consensus is over een definitie van ‘terrorisme’. Het risico is dan ook reëel

dat strafbaarstellingen onvoldoende helder geformuleerd zijn. Hoe verder verwijderd van het

hoofdmisdrijf, hoe moeilijker de definiëring en de bewijsvoering wordt.

Bij accessoire misdrijven worden gedragingen strafbaar die soms slechts een vage band

hebben met het beoogde hoofdmisdrijf (in deze context is dat doorgaans een ‘terroristisch

misdrijf’ zoals beschreven in art. 137 e.v. SW), en/of waarvoor de intentie ontbreekt om aan

het hoofdmisdrijf deel te nemen. Dat kan leiden tot onverantwoorde inperking van bepaalde

mensenrechten.

In het vigerende Belgische strafrecht omtrent “terroristische misdrijven” komen zulke

bijkomende, voorbereidende of ondersteunende misdrijven voor. Vooral de bepalingen waarbij

de strafbare daad relatief ver af staat van het hoofdmisdrijf, kunnen problematisch zijn in

particuliere gevallen (vnl. de artikels 140 tot en met 141 van het Strafwetboek17).

De wetgever moet daarom bijzondere zorg aan de dag leggen bij het definiëren van nieuwe

(accessoire) strafbaarstellingen en de toepassing van de bestaande regels grondig evalueren

eer nieuwe strafbaarstellingen toe te voegen.

Concreet stelde de regering bij haar aankondiging volgende maatregel voor:

“Verplaatsing naar het buitenland voor terroristische doeleinden” - “Uitbreiding van de

terroristische misdrijven en aanpassing wetgeving met het oog op meer doeltreffende

bestraffing: aanvulling van het strafwetboek met een nieuw terroristisch misdrijf,

namelijk “verplaatsing naar het buitenland voor terroristische doeleinden”.”

17 De bepalingen zijn kort samengevat: de strafbaarstelling van deelname aan activiteiten van een terroristische

groep (art. 140SW), het aanzetten tot terreurdaden (art. 140bis SW), rekrutering (art. 140ter SW), het geven van

opleidingen met het oog op terroristische misdrijven (art. 140 quater SW), dergelijke opleidingen krijgen (art. 140

quinquies SW), financiering van of materiële hulp aan (art. 141 SW).

Dinsdag 12 mei 2015

10

1.2. INTERNATIONALE CONTEXT VAN DE MAATREGEL

De maatregel beoogt het strafbaar maken van een verplaatsing naar het buitenland voor

terroristische doeleinden. Een zeer gelijkaardige bepaling komt voor in

onderhandelingsteksten van het bijkomende Protocol bij het Verdrag ter preventie van

terrorisme van de Raad van Europa18 en in Resolutie 2178 (2014) van de VN-

Veiligheidsraad.19

Gezien het bindend karakter van resoluties van de Veiligheidsraad, zijn bepaalde aspecten van

Resolutie 2178 problematisch. Zoals eerder gezegd schenden veel staten hun

mensenrechtenverplichtingen in de context van nationale veiligheid en de strijd tegen

terrorisme. In die context baart het zorgen dat Resolutie 2178 spreekt over “terrorisme in alle

vormen en uitingen”, “extremisme”, “buitenlandse terroristische strijders” en “terroristen”

zonder die termen sluitend te definiëren.20 Resolutie 2178 lijkt bovendien een ongewenste

mengelmoes te maken van het gemeen strafrecht enerzijds en het internationaal humanitair

recht anderzijds. De Belgische wetgever moet de grootste zorg aan de dag leggen als het

bepalingen ervan wenst over te nemen in de nationale rechtsorde.

Ook de kladversie van het bijkomend Protocol heeft tekortkomingen. Amnesty International

publiceerde, samen met de International Commission of Jurists, twee bijdragen voor die

onderhandelingen. Beide zijn publiek beschikbaar en zeer relevant voor de debatten in de

Belgische parlementen.21

1.3. MENSENRECHTENDIMENSIE

De concrete maatregel om verplaatsing naar het buitenland voor terroristische doeleinden

strafbaar te maken, houdt een inperking in van de vrijheid van beweging, en in het bijzonder

het recht om eender welk land te verlaten (ook het eigen land). Dat recht kan enkel beperkt

worden wanneer het strikt noodzakelijk is en het een proportionele maatregel betreft (artikel 2

van het 4e Protocol EVRM en artikel 12 van het BUPO-verdrag).

Strafbaarstellingen moeten voldoen aan het legaliteitsbeginsel. Dit houdt in dat een individu

uit de verwoording, zoals geïnterpreteerd door de rechtbanken, moet kunnen opmaken wat

18 Een eerste voorlopige versie kan hier worden geraadpleegd: Committee on foreign terrorist fighters and related

issues, 12 maart 2015 (http://www.coe.int/t/dlapil/codexter/COD-CTE/COD-

CTE%20(2015)%201prov%20Draft%20Protocol_EN_12_03_publ.pdf). 19 Art. 6 (a) UN-Veiligheidsraad, Resolutie 2178, S/RES/2178 (2014). 20 Zie hierover ook: Human Rights Council, Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights on

the protection of human rights and fundamental freedoms while countering terrorism, A/HRC/28/28, 19 december

2014. 21 Amnesty International, Draft Additional Protocol to the Council of Europe Convention on the Prevention of

Terrorism: Joint submission by Amnesty International and the International Commission of Jurists to the Council of

Europe Committee of Experts on Terrorism (CODEXTER), IOR 60/1393/2015, 6 april 2015

(https://www.amnesty.org/en/documents/ior60/1393/2015/en/); Amnesty International, Submission of Amnesty

International and the International Commission of Jurists to the Committee on Foreign Fighters and Related Issues

(COD-CTE): Draft Additional Protocol to the Council of Europe Convention on the Prevention of Terrorism, 19 maart

2015 (https://www.amnesty.org/en/documents/ior60/1281/2015/en); International Commission of Jurists, Legal

Submissions, 19 maart 2015 (http://www.icj.org/council-of-europe-icj-and-ai-submission-on-draft-foreign-fighters-

protocol). Zie, over het Verdrag ter preventie van terrorisme, ook : Amnesty International, Amnesty International's

representations on the February 2005 draft Council of Europe Convention on the Prevention of Terrorism, IOR

61/005/2005, 1 februari 2005 (https://www.amnesty.org/en/documents/ior61/005/2005/en).

Dinsdag 12 mei 2015

11

strafbaar is en wat niet. De definitie moet precies en helder verwoord zijn en mag niet naar

analogie worden toegepast. Daarnaast moet retroactieve toepassing uitgesloten zijn.22

Eenvoudig gesteld moet het voor elke burger – ook diegene die overweegt zich bij deze of gene

gewapende groep aan te sluiten – duidelijk kunnen zijn wat in strijd is met de wet en wat niet.

In concreto, kan bijvoorbeeld de vraag gesteld worden of afreizen naar Irak of Syrië met de

intentie om daadwerkelijk deel te nemen aan de gevechten, altijd of slechts in bepaalde

gevallen een misdrijf zou uitmaken. En te bepalen valt ook, of en in welke gevallen afreizen

met (bewezen) intentie om louter ondersteunende diensten te leveren aan een gewapende

groep, strafbaar wordt.

Er moet ook rekening gehouden worden met de potentiële arbitraire en discriminatoire

gevolgen bij de toepassing in de praktijk. Hoe dan ook moet – indien weerhouden – de

maatregel vereisen dat er een duidelijk aangetoonde intentie om deel te nemen aan een

misdrijf is. In geen geval mag de bewijslast bij de beklaagde komen te liggen. Uiteraard moet

het vermoeden van onschuld gevrijwaard worden.

Het risico op arbitraire toepassing van een dergelijke maatregel of voor de ongepaste inperking

van de vrijheid van beweging, neemt toe wanneer het ook de bedoeling zou zijn om de ‘poging

tot verplaatsing…’ en ‘voorbereidende handelingen’ strafbaar te maken. Zoals eerder vermeld,

mag de band tussen het hoofdmisdrijf (‘terroristisch misdrijf’) en het accessoire misdrijf (‘zich

verplaatsen naar het buitenland’) niet dermate vaag worden dat er geen betekenisvol verband

meer is.

1.4. STRAFRECHT EN OORLOGSRECHT

Duidelijkheid moet worden verschaft over hoe deze voorgestelde maatregel zich verhoudt tot

art. 141bis SW, waarin wordt bepaald dat de titel ‘Terroristische misdrijven’ niet van

toepassing is wanneer het internationaal humanitair recht van toepassing is (overigens een

terechte en toe te juichen bepaling).

Het doel van deze maatregel lijkt te zijn om een bijkomende repressieve maatregel te creëren

ter bestraffing en voorkoming van het fenomeen van de Syriëstrijders. Het is van groot belang

dat in die context het internationaal humanitair recht en het gemeen strafrecht niet vermengd

worden.

22 M. Scheinin, “Council of Europe Draft Protocol on Foreign Terrorist Fighters is Fundamentally Flawed”, in: Just

Security, 18 maart 2015 (http://justsecurity.org/21207/council-europe-draft-protocol-foreign-terrorist-fighters-

fundamentally-flawed) en Amnesty International, Fair Trial Manual, POL 30/002/2014, 9 April

2014 (https://www.amnesty.org/en/documents/POL30/002/2014/en/), p.139.

Dinsdag 12 mei 2015

12

2. UITBREIDING VAN DE MOGELIJKHEDEN VOOR HET INTREKKEN VAN DE NATIONALITEIT

De precieze bedoelingen hiervan zijn onduidelijk. Mediaberichten variëren en ook

regeringspartijen lijken onderling van mening te verschillen.23 Een aantal wetsvoorstellen lijkt

tevens verschillende richtingen uit te gaan.24 Bovendien is het onduidelijk of dergelijke

maatregelen bedoeld zijn om de betrokkenen vervolgens het land uit te zetten. In afwachting

van concrete wetsontwerpen maken we vanuit mensenrechtenoogpunt een aantal

bedenkingen.

2.1. DE MENSENRECHTENDIMENSIE VAN NATIONALITEIT

Het hebben van een nationaliteit is een mensenrecht (zie onder meer artikel 15 UVRM).

Situaties waarbij personen stateloos worden, moeten worden vermeden. Andere rechten volgen

uit en zijn afhankelijk van staatsburgerschap of nationaliteit (zie onder meer artikel 25

IVBPR). Burgerschap speelt bovendien een belangrijke rol in de bescherming tegen

mensenrechtenschendingen. Zo is het - zeker in België – een sterke garantie tegen

uitwijzingen of uitleveringen naar een land waar het risico op foltering of mishandeling van de

persoon in kwestie groot is (zie onder).

2.2. GELIJKE BEHANDELING BIJ DUBBELE NATIONALITEIT

“De Belgen zijn gelijk voor de wet.” – Artikel 10 Belgische Grondwet

Het hebben van een tweede of derde nationaliteit is niet noodzakelijk iets is waar men voor

kiest of zelfs van op de hoogte is. Het is vaak een gevolg van familierelaties. Iran beschouwt

de echtgenote van elke Iraanse man bijvoorbeeld als Iraanse, en kinderen van een

Marokkaanse of Egyptische man dragen de nationaliteit van hun vader, ongeacht waar ze

worden geboren. Sommige landen voorzien bovendien geen mogelijkheid om afstand te doen

van de nationaliteit, zoals Tunesië, Marokko en Algerije.

23 Bvb: Jvt, “Reynders: ‘Ook nationaliteit afnemen bij 2e en 3e generatie’”, in: Nieuwsblad, 1 februari 2015

(http://m.nieuwsblad.be/cnt/dmf20150201_01504797); X, “Overheid kan nationaliteit Syriëstrijders voortaan

makkelijker intrekken”, in: HLN, 6 februari 2015 (http://www.hln.be/hln/nl/32616/Terreurdreiging-in-

Belgie/article/detail/2208955/2015/02/06/Overheid-kan-nationaliteit-Syriestrijders-voortaan-gemakkelijker-

intrekken.dhtml); Jva, “Nog geen beslissing over afname nationaliteit bij Belgen door geboorte”, in: De Standaard,

6 februari 2015 (http://www.standaard.be/cnt/dmf20150206_01514786). 24 Bestaande wetsvoorstellen waar Amnesty International weet van heeft: Proposition de loi (F. Dewinter et al.)

prévoyant des sanctions et la déchéance de la nationalité belge pour les Belges qui adhèrent de leur plein gré à

certains groupements, associations ou entités djihadistes ou accomplissent des missions pour ceux-ci, Parl.St.

Kamer 2014-2015, nr. 54K0781001

(https://www.lachambre.be/kvvcr/showpage.cfm?section=/flwb&language=fr&cfm=flwbn.cfm?lang=F&legislat=54&d

ossierID=0781); Proposition de loi ( H. Vuye et al.) relative à la lutte effective contre le djihadisme, à la protection

des institutions démocratiques et à la garantie des libertés fondamentales, Parl.St. Kamer 2015-2015, nr.

54K0790001

(https://www.lachambre.be/kvvcr/showpage.cfm?section=/flwb&language=fr&cfm=flwbn.cfm?lang=F&legislat=54&d

ossierID=0790); Proposition de loi (V. Matz et al.) modifiant le Code de la nationalité belge afin d'étendre les

possibilités de déchéance de la nationalité, Parl.St. Kamer 2015-2015, nr. 54K0796

(https://www.lachambre.be/kvvcr/showpage.cfm?section=/flwb&language=fr&cfm=flwbn.cfm?lang=F&legislat=54&d

ossierID=0796).

Dinsdag 12 mei 2015

13

Amnesty International is vooral bezorgd over ideeën die in de pers en in de Kamer circuleren

omtrent het mogelijk maken van het ontnemen van de nationaliteit van personen met een

dubbele nationaliteit die werden geboren in België.

Dergelijke maatregelen zouden een bestaand klimaat van vijandigheid en achterdocht met

betrekking tot afkomst verder kunnen voeden. Zulke maatregelen voeden stereotypen zoals dat

Belgen met dubbele nationaliteit d’office minder loyaal zouden zijn aan de samenleving of

alsof terrorisme gelinkt zou zijn aan bepaalde nationaliteiten. Mensen met de dubbele

nationaliteit worden in die benadering gezien als minder betrouwbare burgers. Het

aanwakkeren van die stereotypen voedt discriminatie tegen bepaalde groepen.

Sommige van de ideeën die in de pers werden genoemd, staan bovendien duidelijk ook op

gespannen voet met het gelijkheidsbeginsel zoals dat in artikel 10 van de Belgische Grondwet

werd ingeschreven: “De Belgen zijn gelijk voor de wet.”

De overheid heeft de taak om iedereen te beschermen tegen discriminatie en ongelijke

behandeling, niet om die aan te wakkeren. Amnesty International beweert niet dat dergelijke

voorstellen bedoeld zijn om te discrimineren, maar de onvermijdelijke impact lijkt te zijn dat

personen met een dubbele nationaliteit tweederangsburgers worden of zich aldus zullen

behandeld voelen. Het is zeer begrijpelijk dat personen met de dubbele nationaliteit en

gemeenschappen waarbinnen dit vaak voorkomt, zich door deze maatregelen geviseerd voelen.

Overigens, de zeer betreurenswaardige houding van de opeenvolgende Belgische regeringen

omtrent de uitlevering, foltering en mishandeling van Ali Aarrass in Marokko, toont dat het

beleid mensen met een dubbele nationaliteit soms daadwerkelijk als tweederangs behandelt.

2.3. ANDERE BEZORGDHEDEN

Zeer grote zorg moet gaan naar procedurele waarborgen bij elke poging om iemand de

Belgische nationaliteit te ontnemen. Het is nog onduidelijk wat de uiteindelijke

wetsontwerpen van de regering zullen inhouden en dus heeft het weinig zin om alle potentiële

risico’s en denkpistes exhaustief te behandelen. Een aantal zaken waarbij in ieder geval

rekening zal moeten gehouden worden hieronder daarom louter aangestipt.

WAT IS HET DOEL?

Er dient duidelijkheid te komen over de finaliteit van deze piste. De gevolgen van een

eventuele intrekking van de nationaliteit op de verblijfsstatus van in België geboren personen

en daarbij onder meer de impact op het recht op een gezinsleven, is bijvoorbeeld onduidelijk.

BUITENLANDSE VONNISSEN

Amnesty International is ongerust over denkpistes waarbij Belgische rechtbanken zich voor het

ontnemen van de nationaliteit ook zouden kunnen baseren op verdicten van buitenlandse

rechtbanken, zo er aan bepaalde voorwaarden is voldaan.

Amnesty International heeft de wereld rond talloze gevallen gedocumenteerd waarbij

‘terroristische misdrijven’ werden aangewend om activisten, oppositieleden en journalisten te

bestraffen. Al te veel staten voorzien bovendien onvoldoende waarborgen om bewijsmateriaal

te weren dat door foltering of andere mishandeling werd verkregen.

Het absolute minimum is dan ook dat buitenlandse vonnissen moeten voldoen aan hoge

standaarden van eerlijke rechtspleging alvorens Belgische rechters er mee rekening zouden

kunnen houden.

Dinsdag 12 mei 2015

14

STRAFRECHTELIJK KARAKTER

Het ontnemen van de nationaliteit in respons op crimineel gedrag heeft een straffend

karakter. De voorstellen staan mogelijk op gespannen voet met het principe dat men geen

twee keer kan gestraft worden om dezelfde feiten.

In combinatie met de mogelijke gevolgen voor het verblijf van de persoon in kwestie in België,

lijkt het in de praktijk zelfs erg te gaan lijken op de straf van de verbanning, een straf die

vroeger vrij populair was maar nooit in het Belgische strafwetboek heeft bestaan.

IN ABSENTIA PROCEDURES

Het Belgisch recht voorziet in de mogelijkheid van in absentia procedures en verdicten. Het

afnemen van de nationaliteit kan impact hebben op de mogelijkheid om verzet aan te

tekenen. Het mag immers niet de bedoeling zijn dat door het ontnemen van de nationaliteit

het recht om verzet aan te tekenen in de praktijk onmogelijk wordt.

UITZETTING EN UITLEVERING

België levert personen met de Belgische nationaliteit niet uit. Het ontnemen van de

nationaliteit maakt uitlevering of uitwijzing in theorie wel mogelijk. Daartegenover staat dat

België geen al te best palmares heeft inzake het respecteren van het principe van non-

refoulement ten aanzien van niet-Belgen. België heeft het absolute verbod om een persoon uit

te zetten of uit te leveren wanneer er een hoog risico bestaat dat de persoon in kwestie zal

worden gefolterd of mishandeld, herhaaldelijk geschonden of dat geprobeerd.25

Zolang het non-refoulement principe niet strikt wordt nageleefd, zijn maatregelen die

uitlevering en uitwijzing kunnen vergemakkelijken van personen die een hoog risico lopen, een

bron van bezorgdheid. Zeker bij personen die veroordeeld zijn of gezocht worden voor

terroristische misdrijven is dat risico vaak erg hoog.

RECHTERLIJKE BESLISSING

Tot slot voor dit deel, een positieve noot. Bij de voorgestelde ideeën, ligt de bevoegdheid om

het intrekken van de nationaliteit bij de rechterlijke macht. Indien het parlement er ondanks

alle bezwaren voor zou kiezen om het intrekken van de nationaliteit te vergemakkelijken bij

crimineel gedrag, is dat een waarborg die moet behouden blijven. Het sterk penaliserend

karakter vergt immers dat de persoon in kwestie zich kan verdedigen binnen een kader dat

voldoet aan alle standaarden van een eerlijke proces.

25 Zie onder meer: Europees Hof voor de Rechten van de Mens, S.J. c. Belgique, Nr. 70055/10, 27 februari 2014

(http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-141199); Europees Hof voor de Rechten van de

Mens, Trabelsi c. Belgique, Nr. 140/10, 4 september

2014 (http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-146372); Europees Hof voor de Rechten van

de Mens, M.S. v Belgium, Nr. 50012/08, 31 januari 2012

(http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-108834); Europees Hof voor de Rechten van de

Mens, Islamist extremist’s human rights breached concerning extensions of his continued detention and return to

Iraq (press release), 31 januari 2012 (http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=003-3827100-

4392255); Europees Hof voor de Rechten van de Mens, Singh et autres c. Belgique, Nr. 33210/11, 2 oktober

2012 (http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-113660); Europees Hof voor de Rechten van

de Mens, M.S.S. v. Belgium and Greece, Nr. 30696/09, 21 januari 2011

(http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-103050; Amnesty International, The European Court

of Human Rights vindicates the rights of asylum-seekers in the EU, EUR 03/001/2011, 21 januari 2011

(https://www.amnesty.org/en/documents/eur03/001/2011/en/); Amnesty International, Raad van State stuurt

Tsjetsjeen naar folterkamer, 1 april 2011 (http://www.aivl.be/nieuws/raad-van-state-stuurt-tsjetsjeen-

naarfolterkamer/35944#.UguST9L0ElA); Amnesty International, Belgium: Fear of forcible return / Torture /Unfair

Trial, EUR 14/002/2006, 17 november 2006 (https://www.amnesty.org/en/documents/eur14/002/2006/en/);

Amnesty International, Belgium: Fear of refoulement / fear for safety, EUR 14/001/1997, 1juli 1997

(https://www.amnesty.org/en/documents/eur14/001/1997/en/; Amnesty International Report 2010 Belgium,

(https://www.amnesty.org/en/documents/pol10/001/2010/en/), p77.

Dinsdag 12 mei 2015

15

3. ADMINISTRATIEVE MAATREGELEN: TIJDELIJKE INTREKKING VAN IDENTITEITSDOCUMENTEN EN REISPASPOORTEN, BEVRIEZEN VAN NATIONALE TEGOEDEN, HERZIENING PLAN R

De regering kondigt ook een reeks administratieve en beleidsmaatregelen aan. Sommige

daarvan zullen geen wetswijzigingen vergen. Ook bij deze schijnbaar minder ingrijpende

maatregelen zijn de procedurele waarborgen en de praktische uitwerking cruciaal. Bij het

tijdelijk intrekken van identiteitsdocumenten en reispaspoorten, bijvoorbeeld, moet de

persoon op de hoogte zijn van de maatregel en de reden ervoor en moet – in een vroeg

stadium – gerechtelijke controle mogelijk zijn.

Administratieve maatregelen kunnen leiden tot pestgedrag en misbruik. Dat kan aanleiding

geven tot mensenrechtenschendingen en kan contraproductief werken. Zaken die als

pestgedrag worden gepercipieerd kunnen gemakkelijk aanleiding geven tot verdere

polarisering en recuperatie.

Een voorbeeld van hoe administratieve maatregelen kunnen resulteren in

mensenrechtenschendingen, is de zaak van M.S.. In die zaak werd België door het Europese

Hof voor de Rechten van de Mens veroordeeld voor de geforceerde ‘vrijwillige’ terugkeer naar

Irak van de heer M.S.. België bewerkstelligde dit door aanhoudende administratieve druk en

herhaalde administratieve detentie. Van vrije wil was geen sprake.26,27 Mo*-magazine

rapporteerde dat de behandeling van M.S. door verschillende administratieve diensten,

onderdeel was van de uitvoering van Plan R.28

Procedurele waarborgen en de toegang tot een rechter in een zo vroeg mogelijk stadium zijn

cruciale mechanismes om dergelijk misbruik te voorkomen.

4. UITWISSELING VAN INFORMATIE

Hoewel er niet noodzakelijk wetswijzigingen zullen worden gekoppeld aan deze maatregel,

dringt Amnesty International er op aan om bijzondere aandacht te geven aan dit voornemen en

het met grote voorzichtigheid te behandelen.

Amnesty International erkent dat effectieve uitwisseling van informatie cruciaal is in het

voorkomen van en reageren op terroristische activiteiten, net als voor het voorkomen en

reageren op mensenrechtenschendingen. Maar, uitwisseling van informatie moet gepaard gaan

met stringente waarborgen, vooral wanneer de informatie onvolledig of onbetrouwbaar is en

26 Europees Hof voor de Rechten van de Mens, M.S. c. Belgique, Nr. 50012/08, 31 januari 2012

(http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-108834). 27 Zie ook: Amnesty International’s Jaarrapporten voor 2010, 2011 en 2013, en Amnesty International in België.

Amnesty International, Thematische Fiche Federale en Regionale Verkiezingen 2014 - Veiligheid en

Mensenrechten, 3 februari 2014

(https://www.aivl.be/sites/default/files/bijlagen/VERK2014_04_VEILIGHEIDENMENSENRECHTEN3-02.pdf). 28 K. Clerix, “Sharia4Belgium helpt strijd tegen radicalisering”, in: MO Mondiaal nieuws, 29 augustus 2012

(http://www.mo.be/artikel/sharia4belgium-helpt-strijd-tegen-radicalisering).

Dinsdag 12 mei 2015

16

zeker wanneer ze gedeeld wordt met of afkomstig is van overheden met een slecht

mensenrechtenpalmares.29

Deze maatregel heeft een interne en een externe dimensie.

4.1. UITWISSELING VAN INFORMATIE MET DERDE LANDEN

Het bestrijden van internationale misdaad, waaronder terroristische aanslagen, vergt nauwe

contacten tussen inlichtingendiensten, politiediensten en gerecht. Dit stelt op zich geen

probleem, zo lang de gerechtelijke en de veiligheids- en inlichtingendiensten in die landen de

meest fundamentele rechtsregels respecteren. Echter, daar wringt het schoentje.

Het probleem doet zich het duidelijkst voor in verband met informatie die mogelijk door

foltering of andere mishandeling is verkregen en de gevolgen daarvan voor de betrokkenen. In

wat volgt werken we dat voorbeeld verder uit. Bijzondere zorg is evenzeer nodig wanneer het

gedrag inzake mensenrechten van de partij waarmee men informatie uitwisselt, zorgwekkend

is om andere redenen.

UITWISSELING OMTRENT GERECHTELIJKE PROCEDURES

De regel dat bewijsmateriaal dat uit foltering werd verkregen niet in een gerechtelijke

procedure mag gebruikt worden, is absoluut en een inherent beschermingsmechanisme tegen

praktijken van foltering en mishandeling.30

Voor gerechtelijke procedures is het recht dus simpel. Veel staten respecteren deze basisregel

echter niet. Amnesty International en anderen documenteerden tal van cases – in het

bijzonder in de context van ‘nationale veiligheid’ van personen die werden veroordeeld op

basis van bekentenissen die door foltering zijn verkregen. De uitsluitingsregel wordt lang niet

overal gerespecteerd. Zie hieronder (5.2) voor de tekortkomingen in de bescherming in België.

UITWISSELING VAN INFORMATIE MET EN TUSSEN VEILIGHEIDS- EN INLICHTINGENDIENSTEN

Voor uitvoerende en inlichtingendiensten liggen de zaken moeilijker. Er zijn namelijk geen

internationale regels die inlichtingendiensten ervan weerhouden om door foltering verkregen

informatie te verspreiden en te gebruiken. In de meeste landen bestaan hieromtrent geen

regels – voor zover wij kunnen nagaan ook in België niet.

In een context die per definitie transnationaal is, moet er aandacht gaan naar situaties waarbij

zich er een reëel risico voordoet dat de informatie die wordt gedeeld het product is van

foltering of andere mishandeling. De veiligheids- en ordediensten van staten in het Midden

Oosten, Noord-Afrika of Centraal Azië in het bijzonder houden zich al te vaak niet aan het

absolute verbod op foltering en mishandeling.

In een recent rapport behandelt de Juan Mendez, de Speciale VN-rapporteur voor Foltering,

dit probleem. Hij gaat in op de uitsluitingsregel in gerechtelijke procedures en ook hoe de

uitvoerende macht en haar diensten om moeten gaan met informatie die uit foltering

29 Zie voor uitgewerkte individuele cases waaruit lessen kunnen worden getrokken: Amnesty International Canada,

Insecurity and Human Rights: Concerns and Recommendations with Respect to Bill C-51, The Anti-Terrorism Act

2015, 9 maart 2015 (http://www.amnesty.ca/sites/default/files/amnesty_international_brief_regarding_bill_c-

51.pdf). 30 Onder meer: art. 15 VN-Antifolterverdrag.

Dinsdag 12 mei 2015

17

voortkomt. Hij wijst ook op regels voor inlichtingendiensten die in sommige landen wel al

bestaan.31

Samenwerking en uitwisseling van informatie met het oog op het voorkomen, onderzoeken of

vervolgen van terroristische of andere misdrijven, mag onder geen beding een impliciete

aanvaarding, stilzwijgende goedkeuring, aanmoediging of gedogen van foltering inhouden.

Voor de Belgische inlichtingendiensten zijn hierover geen afdwingbare regels. Bij het

uitdenken van systemen voor grotere samenwerking en de operationalisering ervan, moet daar

aandacht naar gaan.

4.2. INTERNE UITWISSELING VAN INFORMATIE

De bestaande Belgische regels omtrent het weren uit gerechtelijke procedures van informatie

die uit foltering voortkomt, zijn onvoldoende. In weerwil van aanbevelingen van het VN Comité

tegen foltering en van Amnesty International is er geen expliciete verwijzing opgenomen in het

Wetboek van Strafvordering die voorziet in de volstrekte nietigheid van informatie die

verkregen is door foltering of andere mishandeling. 32

Dat het ontbreken van expliciete wetsbepalingen geen louter theoretisch of symbolisch

probleem is, werd duidelijk in de zaak El Haski.33 Die man werd in België veroordeeld tot 7

jaar gevangenisstraf voor deelname aan activiteiten van een terroristische organisatie (de

Groupe Islamique Combattant Marocain of “GICM”) en gerelateerde misdrijven (o.m. valsheid

in geschrifte). In de procedure werden stukken toegevoegd die werden aangeleverd door de

Marokkaanse autoriteiten. De stukken werden vergaard in het kader van een onderzoek naar

de bomaanslagen in Cassablanca in 2003. Daarbij ook een getuigenis die de betrokkenheid

van El Haski bij activiteiten bij de GICM aan zou tonen. In 2012 deed het Europees Hof voor

de Rechten van de Mens uitspraak in de zaak. Het Hof veroordeelde België wegens de

schending van het recht op een eerlijk proces, artikel 6 EVRM. Volgens het Hof was er een

ernstig risico dat de getuigenverklaringen uit de Marokkaanse stukken, uit foltering verkregen

waren in Marokko.

Het Hof oordeelde dat het gebruik in rechtszaken van bewijsmateriaal dat werd vergaard door

inbreuken op artikel 3 EVRM (= het verbod van foltering en andere mishandeling) automatisch

het eerlijk proces (artikel 6 EVRM) in het gedrang brengt. Dat geldt óók voor het gebruik van

bewijsmateriaal dat als direct resultaat van een dergelijke inbreuk werd verkregen en het

gebruik van bewijsmateriaal dat door dergelijke behandeling verkregen werd van andere

personen dan de beklaagde.

Indien het voorafgaandelijk niet bewezen wordt dat dergelijke bewijsmiddelen niet door

middel van foltering verkregen zijn, verbiedt artikel 6 EVRM de rechtbanken deze

bewijsmiddelen te gebruiken. De zaak El Haski v. Belgique toont duidelijk aan dat de

31 Human Rights Council (J. E. Méndez), Report of the Special rapporteur on torture and other cruel, inhuman or

degrading treatment or punishment, UN Doc. A/HRC/25/60, 10 april 2014

(http://www.ohchr.org/EN/HRBodies/HRC/RegularSessions/Session25/Documents/A-HRC-25-60_en.doc). 32 Zie hierover: Amnesty International, Thematische Fiche Federale en Regionale Verkiezingen 2014 - Veiligheid

en Mensenrechten, 3 februari 2014

(https://www.aivl.be/sites/default/files/bijlagen/VERK2014_04_VEILIGHEIDENMENSENRECHTEN3-02.pdf) en

Amnesty International, Belgium: Submission to the United Nations Committee Against Torture: 51st Session of the

United Nations Committee Against Torture (28 October – 22 November 2013), EUR 14/002/2013, 11 oktober

2013 (https://www.amnesty.org/en/documents/EUR14/002/2013/en/). 33 Ibid. en Europees Hof voor de Rechten van de Mens, El Haski v. Belgium, Nr. 649/08, 25 september 2012

(http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-113336).

Dinsdag 12 mei 2015

18

Belgische garanties om uit foltering voortkomende elementen uit het proces te weren,

ontoereikend zijn.34

De gebrekkige waarborgen in gerechtelijke procedures enerzijds, en wat hierboven vermeld

wordt over de afwezigheid van regels voor inlichtingen- en veiligheidsdiensten anderzijds,

leiden tot bezorgdheid. Zo bestaat niet enkel het risico dat foltering in derde landen

bestendigd of impliciet ondersteund wordt. Daarenboven zijn politionele en gerechtelijke

gevolgen voortbouwend op informatie uit foltering niet uitgesloten. Nauwere samenwerking en

uitwisseling van informatie moeten dus gepaard gaan met aanscherping van de safeguards die

gericht zijn op het uitbannen van foltering en andere ernstige mensenrechtenschendingen.

34 Europees Hof voor de Rechten van de Mens, El Haski v Belgium, Nr. 649/08, 25 september 2012

(http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-113336); Amnesty International, Draft Additional

Protocol to the Council of Europe Convention on the Prevention of Terrorism: Joint submission by Amnesty

International and the International Commission of Jurists to the Council of Europe Committee of Experts on

Terrorism (CODEXTER), IOR 60/1393/2015, 6 April 2015

(https://www.amnesty.org/en/documents/ior60/1393/2015/en/), voetnoot 13.

Dinsdag 12 mei 2015

19

ANNEX – BIJKOMENDE LITERATUUR

Amnesty International, Thematische Fiche Federale en Regionale Verkiezingen 2014 - Veiligheid en

Mensenrechten, 3 februari 2014

(https://www.aivl.be/sites/default/files/bijlagen/VERK2014_04_VEILIGHEIDENMENSENRECHTEN3-02.pdf)

Amnesty International, Draft Additional Protocol to the Council of Europe Convention on the

Prevention of Terrorism: Joint submission by Amnesty International and the International

Commission of Jurists to the Council of Europe Committee of Experts on Terrorism

(CODEXTER), IOR 60/1393/2015, 6 april 2015

(https://www.amnesty.org/en/documents/ior60/1393/2015/en/);

1. RAPPORTEN EN BERICHTEN VAN AMNESTY INTERNATIONAL OMTRENT MISBRUIK VEILIGHEIDSRETORIEK.

Onderstaande lijst is verre van omvattend. Ze dient louter om het globale karakter aan te

tonen van de mensenrechtenrisico’s die met terreurbestrijding en nationale veiligheid gepaard

gaan.

De Amerika’s :

- Amnesty International, United States of America: Another Year, same missing ingredient:

Human rights still absent from counter-terrorism policy a year after President Obama

proclaimed “America at crossroads”, AMR 51/032/2014, 22 mei 2014

(https://www.amnesty.org/en/documents/amr51/032/2014/en/.

- Amnesty International, USA: Human rights betrayed: 20 years after US ratification of ICCPR,

human rights principles sidelined by “Global War” theory, AMR 51/041/2012, 7 juni 2012

(https://www.amnesty.org/en/documents/amr51/041/2012/en/%3E).

Midden Oosten en Noord Afrika:

- Amnesty International, “Syrian activists held on spurious ‘terrorism’ charges face prolonged

detention,” 26 June 2013, available at: https://www.amnesty.org/en/news/syrian-activists-held-

spurious-terrorism-charges-face-prolonged-detention-2013-06-26;

- Amnesty International, “Grave risk to media freedom in Egypt as journalists face ‘terror charges’,”

29 January 2014, available at: http://www.amnesty.org/en/news/egypt-al-jazeera-english-

journalists-referred-trial-2014-01-29;

- Amnesty International, Egypt “covering up” protester deaths in fourth anniversary of “25

January Revolution” (Index: MDE 12/0005/2015) February 2015 online:

<https://www.amnesty.org/en/documents/mde12/0005/2015/en/>;

- Amnesty International, Saudi Arabia: Counter-terror law continues to provide legal cover to

silence dissent a year on (Index: MDE 23/0012/2015) February 2015 online:

<https://www.amnesty.org/en/documents/mde23/0012/2015/en/>;

Dinsdag 12 mei 2015

20

Afrika:

- Amnesty International, “Uganda: Activist charged with terrorism,” 29 September 2010, available at:

http://www.amnesty.org/en/library/asset/AFR59/012/2010/en/98c4b6dd-e2c9-4691-b152-

4178fdb95107/afr590122010en.pdf.

- Amnesty International, “Ethiopia: Conviction of government opponents a 'dark day' for freedom of

expression” 27 June 2012, available at: http://www.amnesty.org/en/news/ethiopia-conviction-

government-opponents-dark-day-freedom-expression-2012-06-27

Azië:

- Amnesty International, “Jailed Sri Lankan journalist released on bail,” 12 January 2010, available at:

https://www.amnesty.org/en/news-and-updates/good-news/jailed-sri-lankan-journalist-released-

bail-20100112.

- Amnesty International, Sri Lanka: Forgotten prisoners: Sri Lanka uses anti-terrorism laws to

detain thousands, 8 March 2011, ASA 37/001/2011 en Amnesty International, Sri Lanka:

Ensuring justice: Protecting human rights for Sri Lanka's future, 7 October 2014, ASA

37/011/2014.

- Amnesty International, “Erosion of the right to freedom of expression and association,

torture of detainees, and no access for international monitors to Uzbekistan” (Index: EUR

62/005/2013) September 2013 online:

<https://www.amnesty.org/en/documents/eur62/005/2013/en/>.

- “Open letter to Prime Minister Nawaz Sharif” (Joint statement of shared concerns about

attacks on journalists in Pakistan, 29 May 2014) online:

<https://www.amnesty.org/en/documents/asa33/010/2014/en/>;

- Amnesty International, “A Bullet has been Chosen for You”: Attacks on Journalists in

Pakistan (Index: ASA 33/005/2014) April 2014 online: <

https://www.amnesty.org/en/documents/asa33/005/2014/en/>;

- Amnesty International, Pakistan: Human Rights and justice – the key to lasting security:

Amnesty International submission to the Universal Periodic Review (Index: ASA

33/003/2012) April 2012 online:

<https://www.amnesty.org/en/documents/asa33/003/2012/en/>.

- Amnesty International, South Korea: National Security Law continues to restrict freedom of

expression (Index: ASA 25/001/2015) January 2015 online:

<https://www.amnesty.org/en/documents/asa25/001/2015/en/>;

- Amnesty International, Malaysia: New anti-terrorism law a shocking onslaught against

human rights, 7 April 2015.

Europa:

- Amnesty International. Human Rights Dissolving at the Borders ? Counter-terrorism and EU

Criminal Law. 31 May 2005. IOR 61/013/2005.

http://www.amnesty.eu/static/documents/2005/counterterrorism_report_final.pdf

Dinsdag 12 mei 2015

21

- Amnesty International, Violation of the Right to Freedom of Expression, Association and

Assembly in Russia (Index: EUR 46/048/2014) October 2014 online:

<https://www.amnesty.org/en/documents/EUR46/048/2014/en/>;

- Amnesty International, A Right, Not a Crime: Violations of the Right to Freedom of Assembly

in Russia (Index: EUR 46/028/2014) June 2014 online:

<https://www.amnesty.org/en/documents/EUR46/028/2014/en/>.

- Amnesty International, “Open Secret: Mounting Evidence of Europe’s Complicity in

Rendition and Secret Detention,” EUR 01/023/2010, 15 November 2010,

http://www.amnesty.org/en/library/asset/EUR01/023/2010/en/3a3fdac5-08da-4dfc-9f94-

afa8b83c6848/eur010232010en.pdf;

- Open Society Justice Initiative (OSJI), “Globalizing Torture: CIA Secret Detention and

Extraordinary Rendition,” February 2013,

http://www.opensocietyfoundations.org/sites/default/files/globalizing-torture-20120205.pdf;

- Amnesty International, HDIM Statement on Accountability for European Complicity in CIA

Torture and Enforced Disappearance: An Update on Developments in Europe, 2013-2014,

HDIM.NGO/0093/14, 24 September 2014,

http://www.osce.org/odihr/124110?download=true.

- Amnesty International. Europe: Breaking the conspiracy of silence: USA’s European

‘partners in crime’ must act after Senate torture report. 20 januari 2015.

http://www.amnesty.org/en/library/info/EUR01/002/2015/en

- Amnesty International, Turkey: Arrests of journalists point to continuing pattern of

criminalising dissent (Index: EUR 44/025/2014) December 2014 online:

- Amnesty International, France: Newly announced “anti-terror measures” put human rights at

risk (Index: EUR 21/0001/2015) January 2015 online:

<https://www.amnesty.org/en/documents/eur21/0001/2015/en/>;

- Amnesty International, Hungary: Their backs to the wall: Civil society under pressure in

Hungary (Index: EUR 27/0001/2015) February 2015 online: <

https://www.amnesty.org/en/documents/eur27/0001/2015/en/>;

2. Oorlogsmisdaden, wreedheden, misdaden tegen de mensheid

Syrië:

- Amnesty International. Syria: Hardship, hope and resettlement: refugees from Syria tell their

stories, 4 February 2015, MDE 24/0004/2015.

https://www.amnesty.org/en/documents/mde24/0004/2015/en/ ;

- Amnesty International. Squeezing the life out of Yarmouk: War crimes against besieged

civilians,. 10 March 2014. MDE 24/008/2014.

Dinsdag 12 mei 2015

22

- Amnesty International. Syria: Al-Raqqa under attack: Syrian air force strikes against

civilians. 17 March 2015, Index number: MDE 24/1029/2015.

https://www.amnesty.org/en/documents/mde24/1029/2015/en/ ;

Irak:

- Amnesty International, Escape from hell: Torture and sexual slavery in Islamic State

captivity in Iraq, 23 December 2014, MDE 14/021/2014. ;

- Amnesty International. Iraq: Absolute impunity: Militia rule in Iraq., 14 October 2014, MDE

14/015/2014 ;

- Amnesty International. Iraq: Ethnic cleansing on historic scale: the Islamic State’s

systematic targeting of minorities in northern Iraq, 2 September 2014, MDE 14/011/2014.

https://www.amnesty.org/en/documents/MDE14/011/2014/en/.

Somalia:

- Amnesty International, Amnesty International Annual Report 2013 - The State of the World's

Human Rights, 23 May 2013, ISBN: 978-0-86210-480-1 – p 236 e.v. ;

- Amnesty International, Somalia: Forced returns to south and central Somalia, including to

al-Shabaab areas: A blatant violation of international law, 23 October 2014, AFR

52/005/2014, available at: http://www.refworld.org/docid/544a20c74.html ;

- Amnesty International, Somalia: In the line of fire: Somalia's children under attack, 20 July

2011, AFR 52/001/2011.

Nigeria:

- Amnesty International. Our job is to shoot, slaughter and kill': Boko Haram's reign of terror

in north east Nigeria. 13 April 2015, AFR 44/1360/2015.

https://www.amnesty.org/en/documents/afr44/1360/2015/en/

- Amnesty International, Nigeria: Trapped in the cycle of violence, 1 November 2012, AFR

44/043/2012.

- Amnesty International, Nigeria: Unlawful killings by Boko Haram may constitute crimes

against humanity, 6 November 2013, AFR 44/029/2013,

- Amnesty International, Nigeria: More that 1,500 Killed in Armed Conflict in North-eastern

Nigeria in Early 2014, 31 March 2014, AFR 44/004/2014, available at:

http://www.refworld.org/docid/533e7f3b4.html.