�� VDP-Bulletin 107, januari 2011

Met het verzamelen van antieke prenten, foto’s, dia’s, postzegels, penningen, bladwij-zers, cartoons, prentbriefkaarten e.d. met afbeeldingen van bibliotheken, leeszalen en archiefinstellingen ben ik ruim 40 jaar gele-den begonnen. Zowel van gebouwen als interieurs, tegen-woordig ook promotiekaarten en schatten uit bibliotheken. Deze bijdrage handelt voornamelijk over Nederlandse biblio-theekinstellingen.

librariana en carnegie librariesDe verreweg grootste verzameling van an-sichtkaarten met afbeeldingen van bibli-otheken is bijeenvergaard door Norman D.Stevens uit Storrs (Connecticut) die vanaf

1977 niet minder dan ongeveer 25.000 kaar-ten verzamelde en deze in het Canadian Centre for Architecture inMontreal (Canada) heeft ondergebracht. Een gigantisch aantal, ook wanneer men in ogenschouw neemt dat de Verenigde Sta-ten volgens de American Library Association (ALA) meer dan 100.000 bibliotheken telt, waarvan – inclusief filialen – 16.110 open-bare bibliotheekgebouwen, een aantal dat met de forse gemeentelijke bezuinigingen van dit moment de komende jaren zal da-len. Veel bibliotheken zijn meer dan eens verhuisd en van een aantal bestaan talrijke

Nederlandse bibliotheken en leeszalen op prentbriefkaarten

HanS krol

theMa

Afb.1 Courantenzaal in

de openbare leeszaal van

Hilversum, op 6 juli 1911

geschreven door directrice

Olena Mühlenfeld aan de

directrice van de OLB in

Amsterdam, mejuffrouw

Annie Gebhard, waarin zij

schrijft vanwege avond-

dienst haar niet te kunnen

bezoeken.

Afb.3 Het Leesmuseum,

vroegere centrale van de

openbare bibliotheek Apel-

doorn. J.H.Schaefer’s edit.,

Ap 604, Amsterdam

Afb.2 Openbare bibliotheek

Neede. Uitg. Boekhandel

Hofmeijer, Neede.

kaarten uit allerlei periodes, het meest van de Library of Congress in Washington en van het hoofdgebouw van de New York Public Library in Manhatten.De staalmagnaat en filantroop Andrew Car-negie (1839-1919), van wie men in 1903 had uitgerekend dat hij een dollar per seconde verdiende, doneerde in totaal 56.162.622 dol-lar voor de constructie van 2.509 bibliotheken in Engelstalige landen: Canada, Zuid-Afrika, Australië, Nieuw Zeeland, Ierland, Engeland en Schotland. Daarvan ging ruim 40 miljoen dollar naar de oprichting van 1.679 openbare bibliotheekgebouwen in de USA, merendeels gebouwd in de Romanesque architectuurstijl. Carnegie was tevens de weldoener van het Vredespaleis in Den Haag.

VDP-Bulletin 107, januari 2011 ��

Wereldwijd zijn me ongeveer 25 verzame-laars van dit motief bekend, slechts drie in Nederland, onder wie drs. Sjoerd Koopman, die bij het secretariaat van IFLA: Internatio-nal Federation of Library Associations and In-stitutions in Den Haag werkt en met wie ik jarenlang ruilcontacten onderhoud.De verwerving van oude en nieuwe kaarten geschiedt op de volgende 5 manieren:1) bezoeken aan instellingen, ook in het

buitenland,

theMa

Afb.4 Openbare leeszaal en bibliotheek, Generaal de

Reijlaan 12, Bussum. Promotiebriefkaart uit 1924 met

op achterzijde ook informatie: ‘De Leeszaal is kosteloos

toegankelijk voor personen boven 18 jaar. Zij is geopend:

des Zondags van 2 - en 7 - 10 uur, des Maandags van

2 - 6 en 7 - 10 uur, en alle overige dagen van 10 - 6 en

7 - 10 uur’.

Afb.5 Zutphen, St. Wal-

burgs Kerk, Librije Anno

1564. Uitg. Drieënhuizen,

Zutphen.

Afb.6 Studiezaal Biblio-

theek Veendam, 20-er ja-

ren. Uitgave 100 jaar bibli-

otheek 1992.

Rubriek-indeling van mijn verzameling en aantallen kaarten1. Librijen 55

2. Openbare bibliotheken 358

3. Bibliobussen 16

4. Koninklijke Bibliotheek (oude en nieuwe gebouw) 23

5. Universiteitsbibliotheken 85

6. Wetenschappelijke, speciale en schoolbibliotheken 75

7. Klooster- en seminariebibliotheken 93

8. Kastelen, paleizen, buitenplaatsen en musea 87

9. Commerciële lees- en winkelbibliotheken 75

10. Vormingscentra, volksuniversiteiten, retraitehuizen e.d. 144

11. Bejaarden- en rusthuizen, leeszalen in hotels,

recreatieoorden e.d. 45

12. Militaire tehuizen, academies, kampen en kazernes 38

13. Ziekenhuizen, sanatoria, verpleeghuizen 16

14. Diversen, zoals blinden- en scheepbibliotheken 22

15. Archiefinstellingen 124

Onbekend 6

�� VDP-Bulletin 107, januari 2011

theMa

2) het aanschrijven van instellingen, 3) aankopen op ruilbeurzen, in verzamel-

winkels e.d. Veel kaarten zijn in het ver-leden aangeschaft bij Het Verzamelpunt uit Almere,

4) bestellingen via veilingsites, het meest bij Delcampe,

5) schenkingen dankzij collega’s, vrienden en andere verzamelaars.

nederlandVan ons land bezit ik november 2010 meer dan 1.250 prentbriefkaarten, ingedeeld in vijftien rubrieken (zie apart kader).

openbare leeszalen en bibliotheken Van de openbare bibliotheken zijn zo’n 130 plaatsen vertegenwoordigd. Daaronder een herdruk van de kaart met vooraanzicht van de eerste in 1892 in ons land gestichte biblio-theek in het lokaal Concordia te Utrecht, of-schoon deze nog eigenlijk meer weg had van een volksleeszaal. De vaste bezoekers waren vooral ontslagen gevangenen, werklozen en jongens van de ambachtsschool die daar hun boterhammen opaten. De neutraliteit bij de keuze der boeken en kosteloze toegang (af-wijkend van de oude volksbibliotheken) zijn de belangrijkste reden geweest Utrecht als de eerste (moderne) openbare bibliotheek te accepteren. In 1899 volgde Dordrecht, welk gebouw in de Wijnstraat uitsluitend als bi-bliotheek werd ingericht. Zowel van het ge-bouw zijn omstreeks 1910 verscheidene kaar-ten vervaardigd, als van het interieur met drie zalen, inclusief een afzonderlijke lees-zaal en studiezaal. De boeken zijn tot het plafond opgeslagen en (oudere) heren van stand en een enkele dame met hoed zitten aan de leestafels in lectuur verdiept.Zeldzaam zijn ansichten van het vooroor-logse parkbibliotheekje in het Vondelpark en de kinderleeszaal in het Nutsgebouw aan de Nieuwezijds Voorburgwal 212 in Amster-dam.In de kinderleeszaal aan de Wijdesteeg werkte Annie M.G.Schmidt enige tijd als jeugdbibliothecaresse, alvorens zij tijdens de oorlogsjaren als directrice van de openbare bibliotheek in Vlissingen werkzaam was. Veelvuldig op een prentbriefkaart afgebeeld is het filiaal van de openbare bibliotheek in Tuindorp Oostzaan met karakteristiek rieten dak. In 1923 als tweede filiaal in de hoofdstad geopend maar hedentendage niet meer als zodanig in gebruik.

Afb.7 Breust-Eysden, Lim-

burg Kloosterbibliotheek

van de Capucijnen. Nels.

Ern. Thill, Bruxelles.

Afb.8 Leeszaal in hotel

Krasnapolsky, Amsterdam.

Uitg. J. Glückstadt & Mün-

den, Hamburg.

Afb.9 Interieur van een militaire kampbibliotheek in

Harderwijk uit omstreeks 1915. Uitgave W.Wielenga,

Harderwijk.

VDP-Bulletin 106, oktober 2010 ��

theMa

Afb.10 Verhuiskaart uit 1986 van centrale openbare

bibliotheek Dordrecht, naar Groenmarkt 153. (boven)

Afb.11 Centrale vestiging bibliotheek Technische Uni-

versiteit Delft. Gebouwd door Mecanoo architecten. (Ei-

gen uitgave bibliotheek TU Delft). (rechtboven)

Afb.12 Aan de Vischmarkt links het gebouw van de

openbare leeszaal en bibliotheek Gronngen. Ansicht uit

1910. (rechts)

Afb.13 Interieur centrale bibliotheek Rotterdam, Emile

Luider, 1985 Art Unlimited.(rechtsonder)

Afb.14 De Handelingenkamer (bibliotheek). Het voor-

malige Ministerie van Justitie. Uitgave: Tweede Kamer der

Staten Generaal. Fotograaf: Hans Kouwenhoven. (onder)

�0 VDP-Bulletin 107, januari 2011

Ten tijde van de verzuiling telde Nederland ook veel protestants-christelijke en rooms-katholieke openbare boekerijen, die veelal geleidelijk fuseerden met de algemene open-bare bibliotheek.Toen in 1948 in Heemstede een algemene openbare bibliotheek werd geopend was dat met een afzonderlijke R.K.afdeling onder één leiding en onder één dak, maar aparte boekencollecties, catalogi, balies en perso-neel. Opmerkelijk is dat de confessionele afdeling aanvankelijk méér leden telde. De huisvesting van openbare bibliotheken in ons land verschilt van plaats tot plaats. Hypermoderne gebouwen zijn te vinden in onder meer Amsterdam (aan het Oosterd-okseiland nabij het Centraal Station), Den Haag, Almere, Lelystad, Groningen, Hel-mond, Amstelveen, Maastricht en Hengelo. Soms samen met het raadhuis, zoals in Den Haag, Montfoort, Heerhugowaard, binnen-kort Heemskerk, soms met culturele cen-tra/dienstencentra, zoals het coda in Apel-doorn. De centrale openbare bibliotheek Eindhoven is gehuisvest in een voorma-lig gebouw van Philips, vanouds De Witte Dame geheten. Andere bibliotheken zijn ge-huisvest in voormalige boerderijen (Neede, Odoorn), kerken (Rijen, Zutphen), scholen (Heemstede), raadhuizen (Schellinkhout), provinciehuizen (Zwolle), monumentale/historische gebouwen (Bergen op Zoom, Leeuwarden, Dordrecht, Haarlem, filiaal De Pinto in Amsterdam, Heerlen etc.). Van de moderne bibliotheekgebouwen is de Centrale Bibliotheek in Rotterdam het vaakst op een ansichtkaart verschenen. Bij gelegenheid van het 20-jarige jubileum van de Stichting Nederlandse Bibliotheek Dienst te Leidschendam is in 1990 een foto-boekje uitgegeven: Bibliotheken en Leeszalen in beeld.Bedoelde publicatie bevat 72 foto’s en an-sichtkaarten van bibliotheekgebouwen en –interieurs in 40 Nederlandse gemeenten van Amersfoort tot Zwolle.

overige bibliotheken en archievenNadat de Haarlemmer Jan Nieuwenhuyzen in 1784 de Maatschappij tot Nut van ’t Alge-meen (het Nut) stichtte is op 29 januari 1794 door boekhandelaar Adriaan Loosjes Pzn. het voorstel gedaan voor ‘ de Oprichting van een openbare leesbiblotheec voor den Gemee-nen Man, op koste van het Haarlems Dept., ten gebruikte van alle zodanige Medeburgers

Afb.17 Bibliotheek Groot-

seminarie Warmond.

Ansichtkaart uit 1912.

Afb.15 Bibliotheek op

passagiersschip de Willem

Ruys. Uitgave: Fotografi-

sche Dienst M.S. ‘Willem

Ruys’.

Afb.16 27-1-1949 Aan-

bieding fotoalbums aan de

Koninklijke Familie in de bi-

bliotheek van paleis Soest-

dijk. Takken No. 307.

theMa

VDP-Bulletin 107, januari 2011 ��

en ingezetenen, die de werken, door dit De-partement daartoe geschikt geoordeeld, gratis zouden verkiezen te lezen.’ De eerste nutsbi-bliotheek was zo’n succes dat in het najaar filialen in zes wijken van de Spaarnestad kwamen. De Haarlemse nutsboekerij heeft nog tot 1966 bestaan. In de bloeitijd telde het Nut in 1843 ruim 200 nutsbibliotheken en op het hoogtepunt omstreeks 1890 zelfs 340 van dergelijke instellingen, verspreid over het gehele land. Met uitzondering ove-rigens van de katholieke provincies Noord-Brabant en Limburg waar soms parochiebi-bliotheken met vrijwilligers werkten. Foto-kaarten van deze instellingen zijn moeilijk te vinden. Afbeeldingen op ansichtkaarten van lees-musea (voor de gegoede burgerij in grotere steden) komen nog wel regelmatig voor. Zeer talrijk zijn kaarten van de (laatmiddel-eeuwse) Librije verbonden aan de St. Wal-burgiskerk te Zuphen.De vroegere seminarie- en kloosterbibliotheken zijn voor een groot deel verdwenen. Eén van de fraaiste en nog bestaande rococo-bibliotheek-interieurs is van het grootseminarie Rolduc, gemeente Kerkrade.Ook van talrijke lees- ofwel winkelbiblio-theken, vaak samen geëxploiteerd met een boekhandel, zijn prentbriefkaarten vervaar-digd. Deze commerciële bibliotheken zijn sinds begin jaren tachtig van de vorige eeuw helemaal uit het straatbeeld verdwenen on-der invloed van de groei van het openbare bibliotheekwerk. Ook van universiteitsbibliotheken zijn veelal ansichtkaarten voorhanden.Van de archiefinstellingen (vandaag de dag vaak aangeduid met Regionaal Historisch Centrum) zijn in het verleden kaarten ver-vaardigd van o.a. het Rijksarchief Noord-Brabant in Den Bosch, Rijksarchief Dren-the (Assen), Gemeentearchief Amsterdam, Stadsarchief Haarlem, Rijksarchief Zee-land (Middelburg) en Kanselarij en Rijks-Archieven te Leeuwarden. Als bijzonder in mijn verzameling noem ik ten slotte de leeszaal van de Marxistische Arbeidersschool in ‘s-Gravenhage, de bibli-otheek van het interneringskamp in Zeist (van uitgeweken Belgen tijdens de Eerste Wereldoorlog) en de huisbibliotheek van de Oranjes op paleis Soestdijk.

Afb.19 De rococo-seminariebibliotheek in Rolduc, ont-

worpen door H. Moretti. Uitgave De Tulp, Haarlem.

Afb.18 Bibliotheek van grootseminarie Hoeven in Noord-

Brabant. De boeken zijn na opheffing verhuisd naar bibli-

otheek van de Vrije Universiteit in Amsterdam.

Afb.20 Kamer van de Rijksarchivaris in de Vleeshal te

Haarlem uit 1934, verzonden aan de historicus mr.dr. J.

Belonje in Alkmaar door jkvr. J.H. von Spengler.

theMa