Van stakingsrecht naar stakingswet · 2012. 12. 5. · 2.5.4. Viking ... Vooreerst zal worden...

1

Faculteit Rechtsgeleerdheid

Universiteit Gent Academiejaar 2011-12

Van stakingsrecht naar stakingswet?

Masterproef van de opleiding

‘Master in de rechten’

Ingediend door

Luwaert Celine

(studentennr. 00701099)

Promotor: Prof. dr. P. Humblet

Commissaris: I. Van Hiel

2

Dankwoord

Hierbij wil ik graag van de gelegenheid gebruik maken om een aantal mensen te bedanken.

Vooreerst wil ik mijn promotor Professor Dr. Patrick Humblet bedanken voor het aanreiken

van dit interessante onderwerp en de zeer goede begeleiding. Hij stond het voorbije jaar steeds

klaar om mijn vragen te beantwoorden en mij in de juiste richting te sturen.

Verder wil ik nog mijn ouders bedanken voor hun onvoorwaardelijke steun tijdens mijn

studies en in het bijzonder mijn mama voor de enorme hulp bij het verbeteren en nakijken van

deze masterproef. Ten slotte wil ik ook nog mijn vriend bedanken voor de morele steun en het

vele geduld gedurende de voorbije vijf jaar.

3

INHOUDSTAFEL:

Inleiding……………………………………………………………...……………………………………………………………..…...8

Deel I Stakingsrecht in België…………………………………………………….………………………………...10 Hoofdstuk 1: Erkenning van het stakingsrecht in België…………………………..……………………..10 Inleiding………………………………………………………………………………………………………………...…………………10

1.1. Private sector……………………………………...………………………………………………………………..…..10

1.1.1. Vóór 1921…………………………………………………………………………………………….…………..10 1.1.1.1. Coalitieverbod……………………………………………………………………………………………..…...10

1.1.1.2. Stakingsverbod…………………………………………………………………………………….…………..11

1.1.2. Na 1921……………………………………………………………………………………………...…………….11 1.1.2.1. Afschaffing stakingsverbod……………………………………………………………………………..11

1.1.2.2. Civielrechtelijke sanctionering……………………………………………………….………………..12

1.1.2.3. Erkenning van het stakingsrecht door de rechtspraak……………………………...……...12

1.2. Publieke sector………………………………………………………………………………………….....………….14

1.2.1. Feitelijk stakingsverbod…………………………………………………………………………...………14 1.2.2. Gedoogbeleid………………………………………………………………………...…………………………15 1.3. Internationale erkenning van het stakingsrecht………………………………………………………15

1.3.1. Inleiding………………………………………………………………………………………………………...…15

1.3.2. Artikel 8 van het Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en

culturele rechten van 19 december 1966………………………………………………...…….16

1.3.3.1. Artikel 11 EVRM………………………………………………………………………………...…………..16

1.3.3.2. Toegelaten beperkingen……………………………………………………………………..…………….17

1.3.4. Artikel 6,4 van het Europees Sociaal Handvest van 1961………………….……………17

1.3.4.1. Algemeen……………………………………………………………………………..…………………………..17

1.3.4.2. Impliciet ook van toepassing op ambtenaren…………………………………………………...18

1.3.4.3. Onduidelijkheid omtrent de directe horizontale werking……………………………..….18

1.3.4.4. Toegelaten beperkingen…………………………………………………………………………..……….19

1.3.4.4.1. Collectieve arbeidsovereenkomsten……………………………………………….………………..19

1.3.4.4.2. Beperkingen op grond van artikel G ESH………………………………………….……………19

1.3.4.4.3. Beperkingen bij specifieke onderdelen van de overheidsdienst…………………….....20

1.3.4.4.4. Essentiële diensten……………………………………………………………………..…………………….20

1.3.5. Gemeenschapshandvest van Sociale Grondrechten van 8 december 1989……....21

1.3.6. Artikel 28 van het Handvest van de grondrechten van de EU van 7 december

2000…………………………………………………………………..………………………………………….......21

1.3.7. ILO conventies…………………………………………………………………….…………………………......21

1.3.7.1. Stakingsrecht………………………………………………………………..…………………………………..21

1.3.7.2. Verbod of beperking op het stakingsrecht……………………………………………………….22

1.3.7.2.1. Leger en politie………………………………………………………………………………….……………..22

1.3.7.2.2. Verbod of beperking slechts mogelijk in drie gevallen……………………...…………....22

1.3.7.3. Minimale dienstverlening……………………………………………………..……………………...…..24

1.3.8. Conclusie………………………………………………………………………………………………..………...24

4

Hoofdstuk 2: Beperkingen aan het stakingsrecht………………………………………..……….………...….25 Inleiding…………………………………………………………………………………………………………………………...………25

2.1. Wet betreffende de Prestaties van Algemeen Belang in Vredestijd…………………..……....25

2.1.1. Regeling…………………………………………………………………………………………..……………….25

2.1.2. Kritische bespreking………………………………………………………….……………………………..26

2.1.2.1. Naar een uitbreiding van het toepassingsgebied……………………………………………...26

2.1.2.2. Actualisering vereist……………………………………………………………………….……………......27

2.1.2.3. Overeenstemming met het internationaal recht……………………………………….………27

2.2. Procedureregels………………………………………………………………………………………………..………28

2.2.1. Inleiding…………………………………………………………………………………………………..……...28

2.2.2. Vredesplicht………………………………………………………………………………………...…………..29

2.2.2.1. Impliciete vredesplicht………………………………………………………...………………………….29

2.2.2.2. Expliciete vredesplicht………………………………………………………………...………………….29

2.2.3. Verzoeningsprocedures…………………………………………………………………………..……….30

2.2.3.1. Infrastructuur te beschikking gesteld door de overheid……………………..…………...30

2.2.3.2. Sociale bemiddelaars in het vooruitzicht voor de publieke sector…………..……...30

2.2.3.3. Conventionele verzoeningsprocedures………………………………………...………………….31

2.2.3.4. Juridische afdwingbaarheid…………………………………………………………………………….32

2.2.3.4.1. Obligatoire bepalingen versus collectief normatieve bepalingen……………...……32

2.2.3.4.2. Obligatoire bepalingen…………………………………………………………………...……………….32

2.2.3.4.3. Collectief normatieve bepalingen…………………………………………………………...………33

2.2.3.4.4. Soorten vorderingen…………………………………………………………………….………………….33

2.2.3.5. Besluit……………………………………………………………………………………………………………..34

2.2.3.6. Overeenstemming met het internationaal recht……………………….……………………...35

2.3. Grenzen aan het stakingsrecht van ambtenaren……………………………………………………...35

2.3.1. Inleiding…………………………………………………………………..……………………………………..35

2.3.2.1. Stakingsverbod……………………………………………………………………………………………....36

2.3.2.2. Overeenstemming met het internationaal recht……………………………………………..36

2.3.3.1 Voorwaardelijk stakingsrecht………………………………………………………………………...36

2.3.3.2. Overeenstemming met het internationaal recht……………………………..……………....37

2.3.4.1. Stakingsprotocol…………………………………………………………………………………………….38

2.3.4.2. Overeenstemming met het internationaal recht…………………………...………………...39

2.3.5.1. Opeising………………………………………………………………………………………………………....39

2.3.5.2. Overeenstemming met het internationaal recht……………………………………………..40

2.3.6. Besluit…………………………………………………………………………………………………..………..41

2.3.7. Initiatieven om het stakingsrecht aan banden te leggen in de publieke

sector……………………………………………………………………………………………………………...41

2.3.7.1. Minimale dienstverlening openbaar vervoer…………………………………………………41

2.3.7.2. Minimale dienstverlening in het gevangeniswezen………………………………….……42

2.3.7.3. Wetsvoorstel tot regeling van de hele openbare sector……………………………….…44

2.3.7.4. Kritische bespreking………………………………………………………………………………….….....44

2.3.7.4.1. Aantasting van het stakingsrecht……………………………………………………...……………44

2.3.7.4.2. Haalbaarheid…………………………………………………………………………………………….……45

2.3.7.4.3. Welke sectoren……………………………………………………………………………..………………..45

2.3.7.4.4 Internationaal recht………………………………………………………………………………………...45

2.3.7.4.4.1. Minimale dienstverlening openbaar vervoer…………………………………………………45

2.3.7.4.4.2. Wetsvoorstel tot regeling van het stakingsrecht in de openbare sector…...…….46

2.3.7.4.4.3. Minimale dienstverlening penitentiaire instellingen……………………………..……….47

2.4. Rechterlijke tussenkomst inzake collectieve conflicten………………………………..…………48

5

2.4.1. Inleiding…………………………………………………………………………………………………...…48

2.4.2. Rechterlijke tussenkomst: inhoudelijk………………………………………………………..48

2.4.2.1. Evolutie…………………………………………………………………………………………………….....48

2.4.2.2. Misbruik van het stakingsrecht…………………………………………………..…….…………50

2.4.2.2.1. Omschrijving………………………………………………………………………………………………50

2.4.2.2.2. De NMBS-stakingsverboden………………………………………………………………....……50

2.4.2.2.3. Overeenstemming met het internationaal recht……….……………………………....….51

2.4.2.3. Feitelijkheden…………………………………………………………………………………………..…53

2.4.2.3.1. Begrip……………………………………………………………………………………………………..…..53

2.4.2.3.2. Het posten als onderdeel van een normale uitoefening van het

stakingsrecht………………………………………………………………………………………….…….53

2.4.2.3.2.1. Het verbieden van vreedzame stakingsposten…………………………………………….53

2.4.2.3.2.2. Overeenstemming met het Europees Sociaal Handvest………………………..…….55

2.4.2.3.2.2.1. Vakbonden dienen klacht in bij het ECSR………………………………………………….55

2.4.2.3.2.2.2. Visie ECSR………………………………………………………………………………………..………..56

2.4.2.3.2.3. ILO controleorganen……………………………………………………………………………….….56

2.4.2.4. Schending van subjectieve rechten…………………………………..………………………....57

2.4.2.4.1. Inleiding…………………………………………………………………………………………………..….57

2.4.2.4.2. Welke subjectieve rechten…………………………………………………………………………..57

2.4.2.4.3. Conclusies ECSR……………………………………………………………………….………….……58

2.4.3. Rechterlijke tussenkomst: procedureel……………………………………………………….59

2.4.3.1. Rechtsmacht…………………………………………………………………………………………….….59

2.4.3.2. Rechtbank van eerste aanleg versus arbeidsrechtbank………………………….……59

2.4.3.3. Procedure in kort geding……………………………………………………………………………..61

2.4.3.3.1. Bevoegdheid van de voorzitter………………………………………………………………..….61

2.4.3.3.2. Urgentie………………………………………………………………………………………………………61

2.4.3.3.3. Uitspraak bij voorraad…………………………………………………………………………...……62

2.4.3.3.4. Eenzijdig verzoekschrift……………………………………………………….…………………….62

2.4.3.3.4.1. Urgentie en volstrekte noodzakelijkheid…………………………………………………….62

2.4.3.3.4.2. Rechten van verdediging……………………………………………………………….……………63

2.4.3.3.4.3. Naar een tegensprekelijke procedure………………………………………………………….64

2.4.3.3.4.4. Algemene beslissing…………………………………………………………………………….……..65

2.4.3.3.4.5. Derdenverzet……………………………………………………………………………………………….66

2.4.3.3.4.5.1. Omschrijving…………………………………………………………………………………...………….66

2.4.3.3.4.5.2. Inefficiënt……………………………………………………………………………………………………66

2.4.3.4. Dwangsom…………………………………………………………………………………….…………….68

2.4.3.4.1. Omschrijving………………………………………………………………………………………………68

2.4.3.4.2. Discussie………………………………………………………………………………..……………………68

2.4.3.5. Voorontwerp Onkelinx 2001………………………………………………..……………………..69

2.4.3.6. Herenakkoord…………………………………………………………………………………………..….70

2.5. Collectieve actie versus vrij verkeer………………………………………………………………………..71

2.5.1. Spaanse aardbeien…………………………………………………………………...…………………...72

2.5.2. Schmidberger………………………………………………………………………………….…………......72

2.5.3. Laval………………………………………………………………………………………………………...….73

2.5.4. Viking………………………………………………………………………………………………………….73

2.5.5. Conclusie…………………………………………………………………………………………………….74

2.5.6. Rechtspraak Hof van Justitie niet in overeenstemming met visie ECSR….......75

2.5.7. Invloed op de nationale rechtspraak……………………………………………………..………75

6

Deel II Stakingsrecht in rechtsvergelijkend perspectief………………………………….....76 Hoofdstuk 1: Stakingsrecht in Nederland…………………………………………………………………………..76

1.1. Erkenning van het stakingsrecht in Nederland………………………………………………………76

1.1.1. Private sector……………………………………………………………………………………………….76

1.1.1.1 Opheffing strafrechtelijk verbod………………………………………………………………....76

1.1.1.2. Wanprestatie en onrechtmatige daad :civielrechtelijke benadering……………..76

1.1.1.3. Internationaal recht…………………………………………………………………………………......79

1.1.2. Publieke sector……………………………………………………………………………………………80

1.2. Beperkingen op het stakingsrecht……………………………………………………………………………81

1.2.1. Inleiding…………………………………………………………………………………………………...…81

1.2.2. Rechterlijke toetsing………………………………………………………………………….………..82

1.2.2.1. Spelregeltoetsing………………………………………………………………………………………...82

1.2.2.1.1 Ultimum remedium…………………………………………………………………………………….82

1.2.2.1.2. Aanzegging…………………………………………………………………………………………………83

1.2.2.1.3. Spelregeltoetsing in overeenstemming met het internationaal recht?...............83

1.2.2.2. Proportionaliteit…………………………………………………………………………………………..84

1.2.2.2.1. Algemeen……………………………………………………………………………………………………84

1.2.2.2.2. Minimumdienstverlening…………………………………………………………………………....85

1.2.2.3. Stakingsposten…………………………………………………………………………………………….86

1.3. Besluit……………………………………………………………………………………………………………...……….86

Hoofdstuk 2: Stakingsrecht in Frankrijk…………………………………………………………………….……………87

2.1. Erkenning van het stakingsrecht in Frankrijk…………………………………………………………..87

2.1.1 Grondwettelijke erkenning van het stakingsrecht…………………………...…………..87

2.1.2. Internationale erkenning van het stakingsrecht……………………………..……………87

2.2. Beperkingen op het stakingsrecht……………………………………………………………………….…….88

2.2.1. Inleiding……………………………………………………………………………………………….……...88

2.2.2. Publieke sector……………………………………………………………………………………………88

2.2.2.1.1 Stakingsverbod voor bepaalde categorieën………………………………………………...88

2.2.2.1.2. Overeenstemming met het internationaal recht……………………………………...…...89

2.2.2.2. Stakingsaanzegging…………………………………………………………………………………….89

2.2.2.2.1. Artikel L. 521-3…………………………………………………………………………………………..89

2.2.2.2.2. Overeenstemming met het internationaal recht…………………………………….…….90

2.2.2.3. Minimale dienstverlening……………………………………………………………………….…...90

2.2.2.3.1. Minimale dienstverlening in de vier oorspronkelijke sectoren…………….……..90

2.2.2.3.2. Minimale dienstverlening transportsector en onderwijs……………………........…...90

2.2.2.3.2.1. Algemeen……………………………………………………………………………………………………..90

2.2.2.3.2.2.1. Minimale dienstverlening transportsector……………………………………………….….90

2.2.2.3.2.2.2. Overeenstemming met het internationaal recht…………………………………………..91

2.2.2.3.2.3.1. Minimale dienstverlening onderwijs…………………………………………………………..91

2.2.2.3.2.3.2. Overeenstemming met het internationaal recht………………………………...…….........92

2.2.3. Private sector…………………………………………………………………………………………….....92

2.2.3.1. Beperkingen bij wet………………………………………………………………………………..…..92

2.2.3.2. Beperkingen bij collectieve akkoorden……………………………………………..………..93

2.2.4. Beperkingen door de rechtspraak……………………………………………………………….93

2.2.4.1. Rechtsmisbruik…………………………………………………………………………………………...93

2.2.4.2. Stakingsposten………………………………………………………………………………………..…..94

7

Deel III………………………………………………………………………………………………………………………………….95

Inleiding…………………………………………………………………………………………………………………………………...95

1. Publieke sector………………………………………………………………………………………………………....95

1.1. Nood aan een regulering van het stakingsrecht in de publieke sector?............95

1.2. Voorstel tot regeling van het stakingsrecht in de publieke sector……….….…..96

1.2.1. Algemeen…………………………………………………………………………………………………….96

1.2.2. Voorafgaande bemiddelingspoging………………………………………………………….....97

1.2.3. Stakingsaanzegging……………………………………………………………………………………..98

1.2.4. Minimale dienstverlening…………………………………………………………………..……….99

1.2.4.1. Welke sectoren…………………………………………………………………………………………....99

1.2.4.1.1. Algemeen……………………………………………………………………………………………...…......99

1.2.4.1.2. Openbaar vervoer………………………………………………………………………………….…….99

1.2.4.1.3. Gevangenispersoneel……………………………………………………………………….………....100

1.2.4.1.4. Onderwijs……………………………………………………………………………………………….…101

1.2.4.1.5. Overige sectoren…………………………………………………………………………………...…..101

1.2.4.2. Uitwerking minimale dienstverlening………………………………………………………101

1.2.5. Versterking verzoening en bemiddeling………………………………………………...…102

2. Private sector………………………………………………………………………………………………………….103

2.1. Algemeen……………………………………………………………………………………………….....103

2.2. Aanpassing Wet Prestaties Algemeen Belang in Vredestijd……………………103

3. Rechterlijke tussenkomst……………………………………………………………………………………..….104

3.1. Procedureel…………………………………………………………………………………………….....104

3.1.1. Bevoegde rechtbank……………………………………………………………………………..…...104

3.1.2. Procedure in kort geding en eenzijdig verzoekschrift…………………………..…..104

3.1.3. Dwangsom……………………………………………………………………………………………….....105

3.1.4. Voorafgaande procedures………………………………………………………………………...106

3.2. Inhoudelijk……………………………………………………………………………………………….106

Bibliografie………………………………………………………………………………………………………….……………108

8

Inleiding

1. In deze verhandeling zal de nood aan een stakingswet in België onderzocht worden. Er

bestaat momenteel geen stakingswet maar sommige aspecten van het stakingsrecht zijn wel

bij wet geregeld. Denk maar aan de Wet betreffende de Prestaties van Algemeen Belang in

Vredestijd die dateert uit 1948.

2. Om na te gaan of er een stakingswet moet komen en hoe deze er dan moet uitzien, is deze

verhandeling opgebouwd uit drie delen. Vooreerst zal worden toegelicht wat de reikwijdte is

van het stakingsrecht in België. Daarbij zal dus vooral worden gekeken naar de beperkingen

op het stakingsrecht opgelegd door de wet en de rechtspraak. Tevens zullen de pijnpunten van

het stakingsrecht aan bod komen. In het tweede deel van deze verhandeling gaan we op zoek

naar inspiratie door te kijken naar het stakingsrecht in onze buurlanden Nederland en

Frankrijk. Misschien wordt in deze landen het stakingsrecht wel op een betere manier

geregeld dan bij ons. In het laatste deel zullen we ten slotte al deze inzichten uit deel 1 en deel

2 bundelen en zelf een poging ondernemen om de krijtlijnen van een stakingswet te schetsen.

3. In het eerste deel zal dus de huidige situatie in België worden besproken. Daarbij wordt

vooreerst uiteengezet hoe men tot een erkenning van het stakingsrecht is gekomen. Hier kan

een bespreking van de internationale bepalingen die ons land binden niet ontbreken aangezien

zij een belangrijke rol hebben gespeeld bij de erkenning van het stakingsrecht. Nog relevanter

zijn echter de beperkingen op het stakingsrecht die deze internationale bepalingen toelaten. In

het eerste deel zal dan ook uitgebreid worden ingegaan op de beperkingen die er momenteel

bestaan op het stakingsrecht in België. Daar komt uiteraard de Wet Prestaties Algemeen

Belang aan bod. Deze wet geldt echter enkel en alleen voor de private sector en in de publieke

sector bestaat er niets gelijkaardigs. Dit is dus alvast één van de pijnpunten van het

stakingsrecht in België. Er gaan dan ook sinds een aantal jaren stemmen op om een minimale

dienstverlening te voorzien in de publieke sector. In deze verhandeling zullen enkele van deze

initiatieven aan bod komen. Daarbij zal vooral worden gekeken of deze voorstellen wel

realistisch zijn en rekening houden met het internationaal recht. Bovendien wordt ook de

huidige Wet Prestaties Algemeen Belang aan een kritisch onderzoek onderworpen. Naast deze

wet bestaan er ook beperkingen op het stakingsrecht door middel van collectieve

arbeidsovereenkomsten die vaak in verzoeningsprocedures voorzien. Daar zal blijken dat deze

verzoeningsprocedures niet veel om het lijf hebben aangezien ze niet bindend zijn voor de

individuele werknemer. Bij het uitwerken van een stakingswet kan daar eventueel verandering

in worden gebracht. Als laatste zal in deel 1 ook de rechterlijke tussenkomst inzake

collectieve conflicten worden behandeld. Niet alleen de wet maar ook de rechters leggen

immers vaak beperkingen op aan het stakingsrecht. Er bestaat heel wat discussie omtrent de

vraag hoe ver de rechter mag gaan bij het beperken van het stakingsrecht. Mag de rechter het

stakingsrecht beperken indien er sprake is van rechtsmisbruik? Kan de rechter rekening

houden met de rechten en vrijheden van anderen om bijvoorbeeld stakingsposten te

verbieden? Daarvoor zal worden gekeken naar de rechtspraak en de rechtsleer en vooral naar

de toelaatbare beperkingen volgens het internationaal recht. Het European Committee of

Social Rights heeft zich bijvoorbeeld in zijn conclusies al meerdere keren uitgesproken over

de overeenstemming met het Europees Sociaal Handvest. Eveneens zal aandacht worden

besteed aan het oordeel van de controleorganen van de Internationale Arbeidsorganisatie.

Minstens even controversieel is ook de wijze waarop de uitspraken van de rechters tot stand

komen en de bevoegdheid van de rechter om tussen te komen inzake collectieve conflicten.

Procedures worden immers vaak aanhangig gemaakt bij de voorzitter van de rechtbank van

9

eerste aanleg door middel van een eenzijdig verzoekschrift waarbij de tegenpartij niet wordt

gehoord. Ook hier zal worden gekeken of dit wel in overeenstemming is met het

internationaal recht. Tevens zullen ook enkele initiatieven aan bod komen die zich verzetten

tegen de bestaande situatie door bijvoorbeeld een vorm van tegenspraak te introduceren. Als

laatste zal ook aandacht besteed worden aan de rechtspraak van het Hof van Justitie en meer

bepaald of de vier fundamentele EU-vrijheden beperkingen opleggen aan het stakingsrecht.

4. In deel 2 zal dan worden gekeken naar het stakingsrecht in Nederland en Frankrijk. Er

bestaan immers grote verschillen met ons land. Het stakingsrecht in deze beide landen zal

kritisch onder de loep worden genomen om dan tot het besluit te komen of we misschien iets

van onze buurlanden kunnen opsteken. Daarvoor zal dan ook uiteraard gekeken worden of de

regeling van het stakingsrecht in Nederland en Frankrijk wel in overeenstemming is met het

internationaal recht. Indien dit niet het geval is dan spreekt het immers voor zich dat we er

geen voorbeeld aan moeten nemen.

5. In het laatste deel van deze verhandeling zal dan zelf een poging worden gedaan om de

krijtlijnen van een stakingswet te schetsen. Daarbij zullen uiteraard de conclusies uit deel 1 en

deel 2 in het achterhoofd worden gehouden.

10

Deel I Het stakingsrecht in België

Hoofdstuk 1 : Erkenning van het stakingsrecht in België

Inleiding

6. In dit hoofdstuk zal vooreerst worden uiteengezet hoe men tot een erkenning van het

stakingsrecht in België is gekomen. De dag van vandaag lijkt het recht om te staken

vanzelfsprekend maar dat is lang niet altijd zo geweest. Vroeger gold er immers voor de

private sector een coalitieverbod dat geleidelijk aan geëvolueerd is naar een stakingsrecht.

Uiteraard zal in het kader van deze verhandeling slechts een zeer beknopte evolutie van het

stakingsrecht worden geschetst. Anderzijds kan een bespreking van de evolutie niet ontbreken

indien men een verhandeling schrijft omtrent het stakingsrecht. Wat de indeling van dit

hoofdstuk betreft, zal een onderscheid worden gemaakt tussen de private en de publieke

sector.

Naast het beschrijven van deze evolutie zal ook aandacht worden besteed aan de juridische

bronnen die vandaag de grondslag vormen van ons stakingsrecht. Daarbij zal blijken dat

vooral de internationale bepalingen die België binden een belangrijke rol spelen. Er zal dan

ook uitgebreid aandacht worden besteed aan deze internationale regelen.

1.1. Private sector

1.1.1. Vóór 1921

1.1.1.1. Coalitieverbod

7. Bij de opkomst van het industriële kapitalisme werd alles eraan gedaan om de organisatie

van arbeiders te verbieden. De wet Le Chapelier uit 1791 stelde dat iedere samenscholing van

arbeiders verboden was omdat dit inging tegen de “vrije uitoefening van nijverheid en

arbeid”. De vrijheid van ondernemen werd dus centraal gesteld en stond tegenover het recht

van de arbeiders om zich te organiseren. Iedere overtreding van deze wet werd bestraft met

zware sancties.

8. Het Napoleontische strafwetboek van 1810 behield de bepalingen betreffende de vrijheid

van arbeid en van nijverheid zoals ze voorkwamen in de wet Le Chapelier. Art. 414 van dit

strafwetboek betrof elke coalitie tussen hen die werknemers tewerk stelden die ertoe strekte

op een onjuiste en abusieve manier de lonen te drukken. Daarentegen sloeg art. 415 op elke

coalitie van werknemers, die ertoe strekte tezelfdertijd het werk neer te leggen, het werk te

verbieden in een werkplaats, teneinde ernaar toe te gaan, er te blijven na de arbeid en in het

algemeen het werk te schorsen, te beletten of te bemoeilijken. Art. 416 ten slotte betrof het

opstaan tegen of het aanzetten tot opstand tegen de werkgever.1 Volgens deze artikelen is dus

samenspanning van werknemers om het werk te verhinderen of op te schorten, strafbaar. Het

maakte het uitoefenen van druk door vakbonden onmogelijk.

1 M. RIGAUX, Staking en bezetting naar Belgisch recht, Antwerpen, Kluwer, 1979, 76.

11

1.1.1.2. Stakingsverbod

9. Met het Decreet van 16 oktober 1830 kwam in België onder het Voorlopig Bewind een

einde aan alle beperkingen op de verenigingsvrijheid. Dit werd bekrachtigd door het

toenmalige artikel 20 van de Belgische grondwet van 1831 dat de Belgen het recht toekent om

zich te verenigen zonder dat dit recht aan enige preventieve maatregel kon worden

onderworpen. De artikelen 414, 415 en 416 uit het strafwetboek van 1830 waren dus in strijd

met het principe van vrijheid van vereniging vervat in de grondwet. Desondanks bleven deze

bewuste artikelen behouden en werden ze zelfs veelvuldig toegepast door hoven en

rechtbanken. Deze laatste hadden immers niet de mogelijkheid om bepalingen van het

strafwetboek te toetsen aan de grondwet.2 Tijdens de periode van 1830 tot 1867 werden niet

minder dan 1500 werknemers veroordeeld tot gevangenisstraffen voor de schending van

artikel 415 van het Strafwetboek.3

10. Met de wet van 31 mei 1866 trachtte de wetgever een verzoening tot stand te brengen

tussen de nog steeds absoluut opgevatte vrijheden van arbeid en nijverheid en het recht

collectief op te treden om beroepsbelangen te verdedigen.4 Door deze wet werden de artikelen

414, 415 en 416 opgeheven maar tegelijkertijd werd er ook een nieuw artikel 310 in het

strafwetboek ingevoerd. Dit artikel bepaalde dat de minste morele of fysieke dwang, alsook

de samenscholingen bij de fabrieksgebouwen of bij de gebouwen van de werkgevers

waardoor de vrijheid van arbeid en nijverheid wordt aangetast, strafbaar is. Stakersposten

bleven met andere woorden onwettig, waardoor efficiënte vakbondsacties de facto onmogelijk

waren.5 De afschaffing van het coalitieverbod is echter een lege doos als men geen gebruik

kan maken van het stakingswapen. Het is immers pas door te staken dat werknemers druk

kunnen uitoefenen op de totstandkoming en de inhoud van sociale regelingen.

1.1.2. Na 1921

1.1.2.1. Afschaffing stakingsverbod

11. Pas met de Wet van 24 mei 1921 werd artikel 310 van het Strafwetboek afgeschaft onder

druk van de arbeidersbeweging. De Wet van 24 mei 1921 stelt dat de vrijheid van vereniging

op elk gebied gewaarborgd is en dat niemand kan gedwongen worden van een vereniging deel

uit te maken of daarvan geen deel uit te maken. Door dit artikel werd de vrijheid van

vereniging in België een feit. De vrijheid van vereniging werd voortaan dus erkend.

Doordat bij deze wet het stakingsverbod werd afgeschaft, beschikten werknemers dus over de

vrijheid om te staken. Strafrechtelijk kunnen zij sindsdien niet meer worden vervolgd maar

toch bleef deelnemen aan een staking niet zonder gevolgen. Met de wet van 1921 had de

wetgever immers het stakingsrecht nog niet uitdrukkelijk erkend.6


3 B. ADRIAENS, “Staking en collectieve arbeidsconflicten: de rechter op de barricaden”, TWVR 1997, 4.


5P. HUMBLET en G. COX (eds.), Collectieve conflicten, Mechelen, Kluwer, 2011, 64. 6 B. ADRIAENS, “Staking en collectieve arbeidsconflicten: de rechter op de barricaden”, TWVR 1997, 6.

12

1.1.2.2. Civielrechtelijke sanctionering

12. Bij gebrek aan een uitdrukkelijke erkenning van het stakingsrecht werd in de rechtspraak

en rechtsleer dan ook lange tijd aangenomen dat deelname aan een werkstaking in de private

sector leidde tot onmiddellijke beëindiging van de arbeidsovereenkomst. De beteugeling

situeerde zich sinds de Wet van 24 mei 1921 dus niet maar op strafrechtelijk maar op

civielrechtelijk vlak.7 Men beschouwde staken immers als een uiting van de wil om de

arbeidsovereenkomst te beëindigen. Dit liet de werkgevers toe om stakende werknemers

zonder enige vorm van vergoeding te ontslaan. De hoven en rechtbanken gaven de werkgever

daarbij zelfs de mogelijkheid om van de werknemers een vergoeding te vorderen voor de door

hem geleden schade.8 Na afloop van de staking stond het de werkgever volledig vrij de

stakers al dan niet opnieuw aan te werven.9

1.1.2.3. Erkenning van het stakingsrecht door de rechtspraak

13. Vanaf 1948 heerst meer en meer de opvatting in de private sector dat een staking de

arbeidsovereenkomst schorst.10

Men begon in te zien dat door te staken de werknemers

weliswaar een wijziging van hun arbeidsvoorwaarden wilden afdwingen, doch geenszins hun

dienstbetrekking wensten te beëindigen. Staken werd dus stilaan niet meer beschouwd als de

eenzijdige onrechtmatige beëindiging van de arbeidsovereenkomst. Deze gewijzigde

opvatting is wellicht te verklaren doordat in een aantal internationale verdragen en

buitenlandse wetten staken als een recht werd erkend of zelfs als een grondrecht. Bovendien

heerste ook bij onze wetgever steeds meer en meer de gedachte dat staken niet onrechtmatig

is. Dit kan onder meer afgeleid worden uit artikel 11ter van de Arbeidsovereenkomstwet en de

totstandkoming van de Wet Prestaties Algemeen Belang. Artikel 11ter van de

Arbeidsovereenkomstenwet bepaalt immers het volgende: “Hij die een werknemer vervangt

wiens arbeidsovereenkomst is geschorst om een andere reden dan gebrek aan werk wegens

economische oorzaken, slecht weer, staking of lock-out, kan in dienst worden genomen onder

voorwaarden die afwijken van deze wet, wat de duur van de overeenkomst en de

opzeggingstermijn betreft”. Dit artikel bepaalt dus dat een vaste werknemer niet kan

vervangen worden wanneer diens arbeidsovereenkomst is geschorst omwille van werkstaking

of lock-out. Hieruit kan vooreerst de wil worden afgeleid om de werkstaking te beschermen

tegen pogingen van de werkgever om de staking te breken door vervangende werknemers in

dienst te nemen. Tevens bevat het ook de erkenning van de werkstaking en van de lock-out als

een schorsingsgrond van de arbeidsovereenkomst.11

Een ander aanknopingspunt betreft de

wetgeving met betrekking tot de vakbondsvrijheid. De vrijheid om te staken werd beschouwd

als een van deze vrijheid afgeleid recht.12

14. In 1967 oordeelde het Hof van Cassatie dan dat deelnemen aan een staking leidde tot een

wettige schorsing van de arbeidsovereenkomst en de arbeidsovereenkomst dus niet

7 P. HUMBLET en G. COX (eds.), Collectieve conflicten, Mechelen, Kluwer, 2011, 65.

8 B. ADRIAENS, “Staking en collectieve arbeidsconflicten: de rechter op de barricaden”, TWVR 1997, 6.


10 J. PETIT, “Gaat de rechter werkstakingen verbieden?”, Or. 1993, 235.


12 P. HUMBLET en M. RIGAUX (red.), Synopsis van het Belgische Arbeidsrecht, Antwerpen, Intersentia,

2006, 459-460.

13

beëindigde.13

Er werd echter een onderscheid gemaakt tussen geoorloofde en ongeoorloofde

stakingen. Als geoorloofde stakingen werden beschouwd deze die werden gesteund of

georganiseerd door een of meer representatieve werknemersorganisaties en werden

uitgeroepen na uitputting van de onderhandelingsmogelijkheden en met eerbieding van de

eventuele aanzegggings- en verzoeningsprocedures.14

Dit noemt men een regelmatige of

reguliere staking. Spontane stakingsacties of wilde stakingen werden daarentegen beschouwd

als ongeoorloofd en konden een ontslag om dringende reden van de staker met zich

meebrengen.15

Een spontane stakingsactie wordt wel door de vakorganisatie uitgeroepen of

erkend maar draagt als fundamenteel kenmerk de miskenning van de vredesplicht, de

verzoeningsprocedure en de stakingsaanzegging. De wilde staking respecteert evenmin als de

spontane staking de vredesplicht, de verzoeningsprocedure en de aanzegging, maar verloopt

volledig buiten de vakorganisatie om.16

Er was dus nog niet echt sprake van een stakingsrecht aangezien in bepaalde gevallen staken

toch nog werd beschouwd als een dringende reden die een ontslag rechtvaardigde.

15. De rechtsonzekerheid betreffende de gevolgen van de werkstaking op het voortbestaan

van de arbeidsovereenkomst werd slechts weggewerkt door het cassatiearrest De Bruyne van

21 december 1981.17

In dit arrest heeft het Hof van Cassatie het stakingsrecht van de

werknemers uitdrukkelijk erkend.18

Het Hof van Cassatie kwam tot deze erkenning door

middel van een a-contrario redenering op grond van de wet van 19 augustus 1948 betreffende

de Prestaties van Algemeen in Belang in Vredestijd. Deze wet heeft tot doel ervoor te zorgen

dat in geval van collectief conflict de voor het economische leven vitale werkzaamheden

verzekerd blijven. Werknemers kunnen op grond van deze wet toch verplicht worden

bepaalde werkzaamheden uit te voeren en bijgevolg mogen zij niet staken. Het Hof van

Cassatie leidde hieruit af dat werknemers die niet verplicht worden bepaalde werkzaamheden

uit te voeren tijdens een staking wel het recht hebben om te staken. Dus omdat bepaalde

werknemers in geval van een staking toch bepaalde werkzaamheden moeten verrichten tijdens

een staking leidde het Hof daaruit af dat werknemers die dat niet moeten doen wel mogen

staken. In principe hebben werknemers dus een stakingsrecht, enkel als ze worden verplicht

bepaalde werkzaamheden uit te voeren, mogen ze niet staken.

Elke staking wordt sindsdien beschouwd als een wettige schorsingsgrond van de

arbeidsovereenkomst. Sinds het cassatiearrest van 1981 beschikt de werkgever dus niet meer

over de mogelijkheid om een stakende werknemer te ontslaan wegens dringende reden. De

werkgever kan enkel nog optreden wanneer zich feiten voordoen die buiten de uitoefening

van het stakingsrecht vallen en die op zich een dringende reden uitmaken.

16. Belangrijk hierbij op te merken is dat het Hof van Cassatie in zijn arrest van 21 december

1981 geen onderscheid meer maakt naargelang het soort staking maar elke staking erkent als

wettige schorsingsgrond van de arbeidsovereenkomst. Deelname aan een staking schorst de

13

Cass. 23 november 1967, TSR 1967, 351; Cass. 23 november 1967, Pas. 1968, 16. 14

W. VAN EECKHOUTTE, Handboek Belgisch Arbeidsrecht editie 2008, Mechelen, Kluwer, 2008, 122. 15

M. RIGAUX, “Het recht op collectieve actie aan een (jurisprudentiële) herdefiniëring toe?” in C. DEVOS en

P. HUMBLET, Arbeid vs. kapitaal. Een kwarteeuw staking(srecht), Gent, Academia Press, 2007, 117. 16

M. RIGAUX, “Omtrent de juridische toelaatbaarheid van spontane stakingsacties”, RW 1978-1979, 1617. 17

E. BREWAEYS, F. DORSSEMONT en K. SALOMEZ, “Rechterlijke tussenkomst bij collectieve conflicten”, NJW 2003, 546. 18

Cass. 21 december 1981, RW 1981-82, 2525, noot M. RIGAUX; Cass. 21 december 1981, JTT 1982, 329.

14

arbeidsovereenkomst ongeacht of het een spontane of reguliere door de vakorganisatie

erkende staking betreft.19

Bovendien is ook gepreciseerd dat het de individuele werknemer is

en niet de vakorganisatie die beschikt over de mogelijkheid te staken. Ook stakingen

georganiseerd buiten de vakorganisaties om, met name wilde stakingen, werken dus

schorsend ten aanzien van de uitvoering van de individuele arbeidsovereenkomst.20

1.2. Publieke sector

1.2.1. Feitelijk stakingsverbod

17. De bepalingen uit het Strafwetboek van 1810 en 1867 die hierboven aan bod kwamen,

waren enkel van toepassing op de private sector en dus niet voor de publieke sector.21

Dit

betekende echter niet dat stakingsacties van ambtenaren geoorloofd waren. Ook in de

publieke sector werd staken in het verleden onmogelijk geacht.22

Zo oordeelde de Raad van

State in een arrest van 9 januari 1964 dat disciplinaire sancties bij staking geoorloofd zijn en

beriep zich hierbij op het principe van de continuïteit van de openbare diensten.23

Het is

immers zo dat openbare overheidsdiensten vaak in algemene behoeften of zelfs

levensbehoeften voorzien en door een staking kunnen deze in het gedrang worden gebracht.

Staken werd dan ook onmogelijk geacht in de publieke sector aangezien dit de ononderbroken

voortzetting en bestendigheid van de openbare diensten belemmert. Indien mensen uit vrije

wil aanvaarden om staatstaken te vervullen dan kunnen zij niet op eigen houtje beslissen om

die taken tijdelijk niet meer te vervullen door deel te nemen aan een stakingsactie. De staat

heeft immers de verplichting ten aanzien van de burgers om in bepaalde prestaties te voorzien

en ambtenaren kunnen niet beslissen om de bevolking tijdelijk deze rechten te ontnemen.24

Er bestond dus een feitelijk stakingsverbod voor alle ambtenaren aangezien in geen enkele

wetgeving sprake was van een algemeen strafrechtelijk werkstakingsverbod.25

Om een

stakingsverbod opgelegd aan alle soorten ambtenaren te rechtvaardigen, steunde men zich op

het principe van de continuïteit van de openbare diensten. Men baseerde zich daarvoor ook op

artikel 7 van het Koninklijk Besluit van 2 oktober 1937 en de artikelen 233 tot en met 236 van

het Strafwetboek inzake de samenspanning van ambtenaren. Deze twee rechtsgronden zijn

echter betwijfelbaar om een algemeen stakingsverbod van ambtenaren te rechtvaardigen.

19

M. RIGAUX (ed.), Bedrijfssluitings en arbeidsconflictenrecht, Brugge, Die Keure, 1988, 186. 20

M. RIGAUX (ed.), Bedrijfssluitings en arbeidsconflictenrecht, Brugge, Die Keure, 1988, 187; Arbh. Luik 19 oktober 1983, JTT 1985, 157; Arbh. Antwerpen 27 mei 1988, RW 1988-89, 408; Luik 3 januari 1996, JTT 1996,

221. 21

J. GIJSSELS, “Stakingsrecht in overheidsdiensten en kontinuïteitsbeginsel” in M. VAN HOECKE (eds.), Algemene rechtsbeginselen, Antwerpen, Kluwer, 1991, 309. 22

P. HUMBLET en R. JANVIER, “De beperking van het stakingsrecht in de publieke sector” in M. RIGAUX

en F. DORSSEMONT (eds.), Vitale behoeften, essentiële diensten, minimumprestaties en stakingsrecht. Naar een amendering en actualisering van de Prestatiewet?, Antwerpen, Intersentia, 2003, 139. 23

C. ENGELS (eds.), Werkstaking – lockout en arbeidsrecht en sociale zekerheidsrecht, Antwerpen, Kluwer,

1988, 53; V. PERTRY, “Staking: een feitelijkheid die in kort geding verboden kan worden?” (noot onder KG Rb. Brussel 12 februari 1988), Soc. Kron. 1988, 180. 24

J. GIJSSELS, “Stakingsrecht in overheidsdiensten en kontinuïteitsbeginsel” in M. VAN HOECKE (eds.), Algemene rechtsbeginselen, Antwerpen, Kluwer, 1991, 305. 25

J. DE STAERCKE, “Het werkstakingsverbod in de publieke sector en het continuïteitsbeginsel anno 2003: een requiem”, CDPK 2003, 615.

15

18. Desondanks was het werkstakingsverbod voor alle ambtenaren een feit en wie toch

deelnam aan een staking moest de gevolgen daarvan dragen. In 1948 werden maar liefst 519

ambtenaren uit hun ambt gezet. Zoals reeds aangegeven, had de Raad van State geoordeeld

dat eveneens disciplinaire sancties geoorloofd zijn zoals tuchtmaatregelen. Bovendien kon een

staking ook aanleiding geven tot inhouding van wedde wegens afwezigheid.26

1.2.2. Gedoogbeleid

19. Eind de jaren ’60 en in de loop van de jaren ’70 werd staken door ambtenaren wel

toegelaten. De opeenvolgende regeringen hebben immers geen sancties meer getroffen in

geval van staking door ambtenaren.27

Dit komt onder meer door het feit dat er heel wat

ambtenaren zijn die bovendien onderscheiden taken hebben en dus niet allemaal bekleed zijn

met een deel van het overheidsgezag. Niet elke staking door iedere soort ambtenaar brengt

dus de continuïteit van de openbare dienst onmiddellijk in gevaar.28

Bovendien werd er in

politieke middens op gewezen dat er geen enkele tekst is die het stakingsrecht van ambtenaren

verbiedt.29

Vooral door de bekrachtiging van een aantal verdragsbepalingen in de jaren ’90 kwam het

stakingsverbod ten volle onder druk te staan.30

Hierna zullen deze verdragsbepalingen die het

stakingsrecht uitdrukkelijk hebben erkend uitgebreid aan bod komen.

1.3. Internationale erkenning van het stakingsrecht

1.3.1. Inleiding

20. Uit de evolutie hierboven blijkt dat er op nationaal niveau geen enkele wettelijke bepaling

is die het stakingsrecht van werknemers en ambtenaren uitdrukkelijk erkent. Ook de grondwet

bevat geen enkele bepaling omtrent het stakingsrecht.

Het stakingsrecht voor werknemers is wel uitdrukkelijk erkend door het cassatiearrest van 21

december 1981. Het Hof van Cassatie kwam tot deze erkenning door middel van een a-

contrario redenering op grond van de Wet van 19 augustus 1948 betreffende de Prestaties van

Algemeen in Belang in Vredestijd. Voor ambtenaren geldt dit cassatiearrest niet en bij hen

wordt een louter gedoogbeleid toegepast.

26

J. DE STAERCKE, “Het werkstakingsverbod in de publieke sector en het continuïteitsbeginsel anno 2003: een requiem”, CDPK 2003, 616. 27

C. ENGELS (eds.), Werkstaking – lockout en arbeidsrecht en sociale zekerheidsrecht, Antwerpen, Kluwer, 1988, 53. 28

R. JANVIER en P. HUMBLET, Ambtenarenrecht I. Vakbondsstatuut: Collectieve arbeidsverhoudingen in de publieke sector in rechte en in de feiten, Brugge, Die Keure, 1998, 268. 29

J. DE STAERCKE, “Het werkstakingsverbod in de publieke sector en het continuïteitsbeginsel anno 2003: een requiem”, CDPK 2003, 617. 30 J. DE STAERCKE, “Het werkstakingsverbod in de publieke sector en het continuïteitsbeginsel anno 2003: een requiem”, CDPK 2003, 617.

16

21. In het internationaal recht daarentegen is het stakingsrecht wel formeel erkend en dit

zowel voor werknemers als ambtenaren. Staken is een recht gewaarborgd door artikel 6, lid 4

van het Europees Sociaal Handvest, door IAO-Verdragen nummer 87 en 98, door artikel 8

van het Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten (ECOSOC)

en indirect door artikel 11 van het Europees Verdrag ter bescherming van de rechten van de

mens en de fundamentele vrijheden (EVRM). Ook in het Gemeenschapshandvest van sociale

grondrechten van de werkenden van 8 december 1989 wordt het recht te staken uitdrukkelijk

vermeld en ook artikel 28 van het Handvest van de grondrechten van de EU van 7 december

2000 dat handelt over het recht op collectieve onderhandelingen en collectieve actie, erkent

expliciet het stakingsrecht.

22. In wat volgt zullen deze internationale bepalingen worden toegelicht en zal besproken

worden welk belang zij hebben in de Belgische rechtsorde. Bovendien zal daarbij worden

aangegeven welke beperkingen deze internationale bepalingen toelaten op het stakingsrecht.

Als men in België in de toekomst het stakingsrecht in bepaalde gevallen wil verbieden of

beperkingen eraan wil opleggen door bijvoorbeeld een minimumdienstverlening te

garanderen, dan moet men immers rekening houden met de toelaatbare beperkingen volgens

het internationaal recht. Daarbij moet worden opgemerkt dat het niet volstaat dat een

beperkingsgrond verenigbaar is met de normen of standaards van één van de internationale

organisaties. Een beperkingsgrond moet verenigbaar zijn met alle relevante

internationaalrechtelijke normen.31

1.3.2. Artikel 8 van het Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en

culturele rechten van 19 december 1966

23. De bekrachtiging van dit verdrag leverde in België een eerste expliciete erkenning van het

recht te staken op.32

Artikel 8 lid 1, d van het Internationaal Verdrag inzake economische,

sociale en culturele rechten verplicht België om het stakingsrecht te waarborgen, “mits het

wordt uitgeoefend overeenkomstig de wetten van het desbetreffende land”. Algemeen wordt

evenwel aangenomen dat deze bepaling geen rechtstreekse werking heeft omdat de bepaling

onvoldoende duidelijk en volledig is.33

1.3.3.1. Artikel 11 van het EVRM

24. Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens van 4 november 1950 bevat een

artikel dat relevant is in het kader van stakingsrecht. Artikel 11, §1 van het Europees Verdrag

tot bescherming van de Rechten van de mens en fundamentele vrijheden luidt als volgt:

“Eenieder heeft recht op vrijheid van vreedzame vergadering en op vrijheid van vereniging,

met inbegrip van het recht met anderen vakverenigingen op te richten en zich bij

vakverenigingen aan te sluiten voor de bescherming van zijn belangen” . Wat opvalt aan dit

31 F. DORSSEMONT, “Rechterlijke tussenkomst in versus paritair beheer van collectieve conflicten in de

publieke of semi-publieke sector” in M. RIGAUX en F. DORSSEMONT (eds.), Vitale behoeften, essentiële diensten, minimumprestaties en stakingsrecht. Naar een amendering en actualisering van de Prestatiewet?,

Antwerpen, Intersentia, 2003, 194. 32

P. HUMBLET en G. COX (ed.), Collectieve conflicten, Mechelen, Kluwer, 2011, 69. 33

F. SAELENS en S. MARQUANT, “Stakingen en stakingspiketten, een stand van zaken”, Or. 2008, 132.

17

artikel is dat het recht op collectieve actie er niet uitdrukkelijk is in opgenomen. Het Europees

Hof voor de Rechten van de Mens heeft echter geoordeeld in de zaak Enerji Yapi-Yol Sen34

dat het stakingsmiddel een wezenlijk element is om de rechten van werknemers te verdedigen.

Om die reden is het een inherent onderdeel van de vakverenigingsvrijheid.35

Artikel 11, §1

van het EVRM bevat dus impliciet het recht op collectieve actie dat bovendien rechtstreeks

toepasbaar is in de Belgische rechtsorde.

25. Artikel 11 van het EVRM is dus van fundamenteel belang voor het stakingsrecht in

België. Aangezien het stakingsrecht door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens

wordt beschouwd als een inherent onderdeel van de vakverenigingsvrijheid rijst de vraag of

het stakingsrecht ook impliciet vervat ligt in artikel 27 van de Belgische Grondwet

betreffende de vrijheid van vereniging. Indien men dit aanneemt dan heeft het stakingsrecht in

België een grondwettelijke waarde. De stelling dat het recht op collectieve actie in België niet

grondwettelijk zou worden gewaarborgd, staat volgens sommige rechtsgeleerden dan ook op

losse schroeven.36

1.3.3.2. Toegelaten beperkingen

26. Artikel 11, §2 van het EVRM bepaalt dat “De uitoefening van deze rechten mag aan geen

andere beperkingen worden onderworpen dan die, die bij de wet zijn voorzien en die in een

democratische samenleving noodzakelijk zijn in het belang van de nationale veiligheid, de

openbare veiligheid, het voorkomen van wanordelijkheden en strafbare feiten, voor de

bescherming van de gezondheid of de goede zeden of de bescherming van de rechten en

vrijheden van anderen. Dit artikel verbiedt niet dat rechtmatige beperkingen worden gesteld

aan de uitoefening van deze rechten door leden van de krijgsmacht, van de politie of van het

ambtelijk apparaat van de Staat.” Indien men dus beperkingen wil opleggen aan het

stakingsrecht dan zullen deze dus in overeenstemming moeten zijn met Artikel 11, §2 van het

EVRM.

1.3.4. Artikel 6,4 van het Europees Sociaal Handvest van 1961

1.3.4.1. Algemeen

27. Niettegenstaande België tot de eerste landen behoorde die het ESH ondertekenden, duurde

het tot 1990 vooraleer het ratificatieproces voltooid was.37

Door de wet van 11 juli 1990 werd

uiteindelijk het Europees Sociaal Handvest in België goedgekeurd.38

Sinds de herziening van

het Handvest, vervangt het Herziene Europees Sociaal Handvest, dat in 1999 van kracht werd,

geleidelijk aan het oorspronkelijke Handvest van 1961. Artikel 6,4 van dit Handvest wordt

34

EHRM 21 april 2009, arrest nr. 68959/01.

35 F. DORSSEMONT, “Artikel 11 EVRM: de missing link van het Belgisch stakingsrecht”, Juristenkrant 2009,

2. 36

F. DORSSEMONT, “Artikel 11 EVRM: de missing link van het Belgisch stakingsrecht”, Juristenkrant 2009, 2. 37

F. DORSSEMONT, “De prullenbak, een locus naturalis voor het leerstuk van misbruik van stakingsrecht”, SR 2002, 321. 38

Wet van 11 juli 1990, BS 28 december 1990.

18

doorgaans aangewezen als de belangrijkste rechtsgrond voor de erkenning van het recht op

collectieve actie en van het stakingsrecht in het bijzonder in de interne rechtsorde.39

Laatstgenoemd artikel erkent het recht van werknemers en werkgevers op collectief optreden

in gevallen van belangengeschillen, met inbegrip van het stakingsrecht, behoudens

verplichtingen uit hoofde van reeds eerder gesloten collectieve arbeidsovereenkomsten.

Artikel G40

van het Europees Sociaal Handvest voorziet beperkingen op dit stakingsrecht. De

mogelijke beperkingen op het stakingsrecht op grond van artikel G van het ESH komen in een

volgend onderdeel aan bod.

28. De controle op de naleving van dit Handvest gebeurd vooreerst via de rapporten die de

lidstaten jaarlijks moeten indienen waarin ze aangeven hoe zij de verplichtingen van het

Europees Sociaal Handvest in hun wetgeving en praktijk implementeren. Het Comité voor

Sociale Rechten onderzoekt dan de rapporten en neemt dan een beslissing, bekend als

“conclusie”, die jaarlijks gepubliceerd worden. Daarnaast bestaat er ook een collectieve

klachtenprocedure waardoor klachten van schendingen van het Europees Sociaal Handvest bij

het Comité kunnen worden ingediend.

1.3.4.2. Impliciet ook van toepassing op ambtenaren

29. Artikel 6,4 van het Europees Sociaal Handvest heeft het enkel over “werknemers” maar

luidens de parlementaire voorbereiding vallen ook ambtenaren onder dit begrip.41

Men

spreekt dan ook veelal van een impliciet stakingsrecht voor ambtenaren op grond van artikel

6,4 van het Europees Sociaal Handvest omdat er geen uitdrukkelijke vermelding is van

ambtenaren in dit artikel.

30. Eerder werd al gewezen op het feit dat de bekrachtiging van het ESH in België lange tijd

op zich liet wachten. Dit komt juist omwille van het feit dat artikel 6,4 van het ESH ook het

stakingsrecht impliciet erkent van ambtenaren. Op grond van artikel 31 van het ESH zijn wel

beperkingen toegelaten op het stakingsrecht maar deze moeten bij wet zijn voorgeschreven en

in een democratische samenleving noodzakelijk zijn voor de bescherming van de rechten en

vrijheden van anderen en voor de bescherming van de openbare orde, de nationale veiligheid,

de volksgezondheid of de goede zeden. Beperkingen op het stakingsrecht van ambtenaren zijn

dus toegelaten maar deze moeten wel voortvloeien uit een wet of in brede zin een koninklijk

besluit. Er was echter geen enkele wet in België die deze kwestie regelde, althans niet op een

algemene wijze. Met de goedkeuring van het ESH zou het stakingsrecht van ambtenaren dus

op een absolute wijze erkend kunnen worden aangezien er geen beperkingen waren geregeld

bij wet.42

Omwille van deze reden bleef een bekrachtiging van het ESH dus lange tijd uit in

België.

39

R. BLANPAIN, “Stakingsrecht en vrijheid van arbeid”, RW 2005-06, 1352; K. SALOMEZ, “Het grondrecht

op collectieve actie” in G. COX en M. RIGAUX (eds.), De grondrechtelijke onderbouw van het collectief arbeidsrecht, Mechelen, Kluwer, 2005, 92. 40

Volgens het oorspronkelijk Handvest artikel 31 van het ESH. 41

J. DE STAERCKE, “Het werkstakingsverbod in de publieke sector en het continuïteitsbeginsel anno 2003: een requiem”, CDPK 2003, 617-618. 42

C. ENGELS (eds.), Werkstaking – lockout en arbeidsrecht en sociale zekerheidsrecht, Antwerpen, Kluwer, 1988, 54.

19

1.3.4.3. Onduidelijkheid omtrent de directe horizontale werking

31. Sinds de Hoge Raad van Nederland in het zogenaamde NS-arrest van 1986 de

rechtstreekse werking van artikel 6,4 van het Europees Sociaal Handvest bekrachtigde, wordt

aangenomen dat het rechtstreekse werking heeft in de interne rechtsorde van de lidstaten.43

Het Hof van Cassatie heeft tot op heden echter de directe werking van artikel 6, 4 ESH niet

erkend.44

De Raad van State en het Grondwettelijk Hof hebben zich daarentegen wel

uitgesproken over de directe werking van dit artikel. Zo toetste het Grondwettelijk Hof in zijn

arrest van 6 april 2000 de organieke wet van 7 december 1998 tot organisatie van een

geïntegreerde politiedienst aan artikel 6,4 van het ESH. Dergelijke toetsing onderstelt dat het

hof uitgaat van een directe werking.45

Ook moet gewezen worden op het arrest van de Raad

van State van 22 maart 1995. In deze zaak stapten een aantal werknemers van de Post die

deelnamen aan een wilde staking naar de Raad van State omdat hen als vergeldingsmaatregel

tuchtstraffen werden opgelegd. Zij meenden dat dit een schending uitmaakte van artikel 6,4

van het Europees Sociaal Handvest en van artikel 8 lid 1,d van het Internationaal Verdrag

inzake economische, sociale en culturele rechten van 19 december 1966. De Raad van State

gaf de werknemers gelijk en oordeelde dat de bestreden handeling deze bepalingen schendt.46

Daarmee erkent de Raad van State de directe horizontale werking van artikel 6,4 van het

Europees Sociaal Handvest aangezien de werknemers zich op deze bepaling rechtstreeks

konden beroepen tegenover hun werkgever, namelijk de Post. Directe horizontale werking

houdt immers in dat particulieren zich ten overstaan van elkaar op een rechtsregel kunnen

beroepen. Ook in recentere rechtspraak van de arbeidsrechtbanken werd de directe werking

wel degelijk erkend.47

1.3.4.4. Toegelaten beperkingen

1.3.4.4.1. Collectieve arbeidsovereenkomsten

32. Artikel 6,4 van het Europees Sociaal handvest bevat het recht van werknemers en

werkgevers op collectief optreden in gevallen van belangengeschillen, met inbegrip van het

stakingsrecht, behoudens verplichtingen uit hoofde van reeds eerder gesloten collectieve

arbeidsovereenkomsten. Hieruit blijkt dus dat er beperkingen op het stakingsrecht toegelaten

zijn indien deze voortvloeien uit reeds eerder gesloten collectieve arbeidsovereenkomsten.

1.3.4.4.2. Beperkingen op grond van artikel G ESH

33. Er kunnen bovendien beperkingen gelegd worden op het stakingsrecht binnen de grenzen

van artikel 31 van het ESH. Dit artikel bepaalt dat beperkingen enkel kunnen worden

43

F. SAELENS en S. MARQUANT, “Stakingen en stakingspiketten, een stand van zaken”, Or. 2008, 131. 44

F. DORSSEMONT, “Artikel 11 EVRM: de missing link van het Belgisch stakingsrecht”, Juristenkrant 2009, 2. 45

F. DORSSEMONT, “De prullenbak, een locus naturalis voor het leerstuk van misbruik van stakingsrecht”, SR 2002, 321; 46

RvS 22 maart 1995, Soc. Kron. 1996, 442-443, noot J. JACQMAIN. 47

Arbrb. Antwerpen 18 mei 2001, onuitg., Juristenkrant 2001, 42; KG Arbrb. Brussel 26 december 2001, Soc.

Kron. 2002, 218.

20

opgelegd wanneer deze bij wet zijn voorgeschreven en in een democratische samenleving

noodzakelijk zijn voor de bescherming van de rechten en vrijheden van anderen en voor de

bescherming van de openbare orde, de nationale veiligheid, de volksgezondheid of de goede

zeden.

1.3.4.4.3. Beperkingen bij specifieke onderdelen van de overheidsdienst

34. Ten slotte dient ook nog gewezen te worden op de bijlage die gehecht is aan artikel 6,4

van het Europees Sociaal Handvest. Hierin staat dat een beperking of een verbod is toegelaten

bij specifieke onderdelen van de overheidsdienst, met name de politie, brandweer, leger en de

rechterlijke macht. Volgens de conclusies van het ECSR moet die reglementering wel

gebeuren binnen het kader van art. G ESH48

. Dit impliceert dat niet de totale dienst

uitgesloten mag worden van het collectief actierecht tenzij aangetoond wordt dat de dienst zo

essentieel is dat een ongestoorde uitoefening ervan voor de samenleving noodzakelijk is. Dat

zal alleen in uitzonderingsgevallen zo zijn.49

1.3.4.4.4. Essentiële diensten

35. Het recht op collectieve actie kan echter niet enkel worden beperkt in geval het gaat om

een overheidsdienst.50

Men zal moeten kijken of het gaat om een essentiële dienst en dan is

een beperking mogelijk op het stakingsrecht. Deze beperking moet dan wel gebeuren binnen

het kader van artikel G ESH.51

Een beperking is dus enkel toegelaten wanneer het gaat om een

essentiële dienstverlening waarvan de onderbreking een bedreiging kan vormen voor het

algemeen belang, de nationale veiligheid, de volksgezondheid en de goede zeden. Een

beperking op het stakingsrecht bij dergelijke essentiële diensten kan er dan bijvoorbeeld in

bestaan dat men de acties tijdig moet aanzeggen en de burgers tijdig dient in te lichten en dat

men een minimum niveau van dienstverlening moet handhaven.52

Bovendien heeft het ECSR

geoordeeld dat de bevoegde overheid de mogelijkheid heeft om de werknemers op te eisen die

met deze prestaties belast zijn.53

Het ECSR verzet zich wel tegen het aanleggen van vaste, uitgebreide lijsten van diensten die

als essentiële diensten moeten worden aangemerkt. Dergelijke lijsten hebben immers een te

definitief karakter en beletten een beoordeling aan de hand van de normen van artikel G van

het ESH.54

48ECSR, conclusies II, 27, X-I, 75-76, X-2, 75.

49 T. JASPERS, “Het vitale belang en het recht op collectieve acties” in M. RIGAUX en F. DORSSEMONT

(eds.), Vitale behoeften, essentiële diensten, minimumprestaties en stakingsrecht. Naar een amendering en

actualisering van de Prestatiewet?, Antwerpen, Intersentia, 2003, 51. 50

T. JASPERS, “Het vitale belang en het recht op collectieve acties” in M. RIGAUX en F. DORSSEMONT (eds.), Vitale behoeften, essentiële diensten, minimumprestaties en stakingsrecht. Naar een amendering en


ECSR Concl. XII-1, p. 25. 52

ECSR Concl. XII-2, pagina 98;T. JASPERS, “Het vitale belang en het recht op collectieve acties” in M.

RIGAUX en F. DORSSEMONT (eds.), Vitale behoeften, essentiële diensten, minimumprestaties en stakingsrecht. Naar een amendering en actualisering van de Prestatiewet?, Antwerpen, Intersentia, 2003, 51. 53

T. JASPERS, “Het vitale belang en het recht op collectieve acties” in M. RIGAUX en F. DORSSEMONT (eds.), Vitale behoeften, essentiële diensten, minimumprestaties en stakingsrecht. Naar een amendering en


ECSR Concl. XV-1, pagina 155 (Denemarken).

21

1.3.5. Gemeenschapshandvest van Sociale Grondrechten van 8 december 1989

36. Artikel 13 van dit Handvest bepaalt het volgende : “Het recht om bij belangenconflicten

de toevlucht te nemen tot collectieve actie, impliceert het recht op staking, onder voorbehoud

van de uit de nationale voorschriften en de collectieve arbeidsovereenkomsten voortvloeiende

verplichtingen”.

Dit artikel erkent dus uitdrukkelijk het stakingsrecht. Het Handvest heeft echter de vorm van

een plechtige verklaring en heeft dus geen directe werking in de interne rechtsorde der

lidstaten.55

Artikel 13 van dit Handvest heeft dus weinig waarde.

1.3.6. Artikel 28 van het Handvest van de grondrechten van de EU van 7

december 2000

37. Artikel 28 van het Handvest erkent het recht op collectieve onderhandelingen en op

collectieve actie, met inbegrip van het stakingsrecht. Het oorspronkelijke Handvest had

aanvankelijk geen juridisch bindende kracht en werd uitgevaardigd omdat een toetreding tot

het EVRM op dat moment niet mogelijk werd gemaakt. Het vormt een bekrachtiging van de

Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en het EVRM. Het Verdrag van Lissabon

heeft daar echter verandering in gebracht. Door dit Verdrag verkreeg het EU-Handvest

immers bindende rechtskracht.56

Werknemers kunnen zich nu dus rechtstreeks beroepen op

dat artikel om een staking af te dwingen voor de nationale rechtscolleges.

1.3.7. ILO Conventies

1.3.7.1. Stakingsrecht

38. De ILO-conventies nr. 87 en nr. 98 zijn door België geratificeerd en hebben daarmee ook

rechtskracht gekregen. Deze conventies waarborgen de syndicale vrijheid en het recht op

collectieve onderhandelingen. Er bestaat geen ILO-conventie dat specifiek het recht op

collectieve actie erkent. Het Comité van onafhankelijke deskundigen van de IAO heeft echter

geoordeeld dat de bepalingen inzake de syndicale vrijheid een impliciete erkenning bevatten

van het recht op collectieve actie.57

55

F. SAELENS en S. MARQUANT, “Stakingen en stakingspiketten, een stand van zaken”, Or. 2008, 132. 56

L. MONSEREZ, “Het verdrag van Lissabon: een echte bres in de ontslagmacht van de werkgever?”, Or. 2010, 100. 57

K. SALOMEZ, “Het grondrecht op collectieve actie” in G. COX en M. RIGAUX (eds.), De

grondrechtelijke onderbouw van het collectief arbeidsrecht, Mechelen, Kluwer, 2005, 82; P. HUMBLET en G.

COX (ed.), Collectieve conflicten, Mechelen, Kluwer, 2011, 116; C. DENEVE, “Het recht op staking en de

IAO-normen en –rechtspraak” in M. RIGAUX en F. DORSSEMONT (eds.), Vitale behoeften, essentiële diensten, minimumprestaties en stakingsrecht. Naar een amendering en actualisering van de Prestatiewet?,

Antwerpen, Intersentia, 2003, 64.

22

39. Naast de ILO conventies dient bovendien gekeken te worden naar de administratieve

rechtspraak van de controleorganen aangezien deze de inhoud en de beperkingen van het recht

op collectieve actie verder hebben verfijnd.58

Vooreerst dient gewezen te worden op de

Commissie van deskundigen die rapporten ontvangt van de lidstaten en bemerkingen van de

sociale partners. Daarnaast is er ook het Comité van de syndicale vrijheid die klachten

ontvangt en zich al meermaals heeft uitgesproken omtrent het recht op collectieve actie.

1.3.7.2. Verbod of beperking op het stakingsrecht

1.3.7.2.1. Leger en politie

40. Vooreerst dient gewezen te worden op artikel 9 van de ILO conventie nr. 87. Dit artikel

houdt in dat het aan de nationale wetgever toekomt om te bepalen in hoeverre de regeling van

de ILO conventie nr. 87 van toepassing is voor het leger en de politie. Dit betekent met andere

woorden dat de nationale wetgever bij de regeling van het stakingsrecht geen rekening moet

houden met de toelaatbare beperkingen op het stakingsrecht volgens de ILO-conventies. Het

CFA zal dus geen bezwaren uiten tegen nationale wetgeving die een stakingsverbod oplegt

ten aanzien van leger of politie.59

1.3.7.2.2. Verbod of beperking slechts mogelijk in drie gevallen

41. Een verbod of beperking van het stakingsrecht is alleen toegelaten in het geval van

ambtenaren die in naam van de staat bekleed zijn met openbaar gezag, werknemers in de

essentiële diensten in de strike zin en in geval van acute nationale noodtoestand. Dit is echter

maar een vage omschrijving en er dient dus nader onderzocht te worden in welke gevallen er

precies een verbod of beperking van het stakingsrecht kan worden opgelegd.

Wil België dus bij het uitwerken van een stakingsverbod of beperking in overeenstemming

zijn met de ILO-conventies dan zal zij moeten onderzoeken of de uitgewerkte regeling terug

te brengen is onder 1 van de 3 gevallen. Het is dus van primordiaal belang om te weten welke

situaties de CFA eigenlijk beoogd heeft aangezien er wordt gewerkt met vage omschrijvingen

zoals bijvoorbeeld het feit dat een stakingsverbod of beperking mogelijk is in ‘acute nationale

noodtoestand’.

42. Vooreerst kan er dus een verbod of een beperking van het stakingsrecht worden opgelegd

voor personeelsleden van openbare diensten die effectief bekleed zijn met een gedeelte van de

openbare macht.60

Volgens de CFA vallen bijvoorbeeld justitie-ambtenaren61

en andere hoge

ambtenaren daaronder. Ambtenaren daarentegen die tewerkgesteld zijn in het onderwijs

58P. HUMBLET en G. COX (ed.), Collectieve conflicten, Mechelen, Kluwer, 2011, 116. 59 B. GERNIGON, A. ODERO en H. GUIDO, “ILO principles concerning the right to strike”, 2000, www.ilo.org, 17

, http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@ed_norm/@normes/documents/publication/wcms_087987.pdf 60 B. GERNIGON, A. ODERO en H. GUIDO, “ILO principles concerning the right to strike”, 2000, www.ilo.org,18.http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@ed_norm/@normes/documents/publication/wcms_0

87987.pdf 61

See the 1996 Digest, paras. 537 and 538; and 336th Report, Case No. 2383, para. 763., http://www.ilo.org/ilolex/cgi-lex/single.pl?query=2320061006@ref&chspec=23

23

vallen niet onder deze categorie.62

Het is echter niet altijd gemakkelijk om uit te maken

wanneer iemand met een deel van de openbare macht bekleed is. In geval van twijfel

suggereert het CFA om een minimumdienstverlening in te voeren, in plaats van een totaal

stakingsverbod.63

43. Vervolgens is een verbod of beperking van het stakingsrecht tevens mogelijk in essentiële

diensten in de strikte zin. De vraag is echter wat onder ‘essentiële diensten’ moet worden

verstaan. Volgens de CFA zijn essentiële diensten : “services the interruption of which would

endanger the life, personal safety or health of the whole or part of the population”.64 Enkele

voorbeelden van essentiële diensten zijn onder meer ziekenhuizen, de waterbevoorrading, de

controle van het luchtverkeer en de elektriciteitssector. De transportsector, de post en het

onderwijs zijn echter geen essentiële diensten.65

Er bestaat geen exhaustief lijstje van

dergelijke essentiële diensten en men dient dus geval per geval te gaan beoordelen.66

44. Niet enkel in essentiële diensten kan er een verbod of beperking worden opgelegd maar

eveneens in niet-essentiële diensten zoals bijvoorbeeld voor de post en de havenarbeid. In dit

geval is wel vereist dat er sprake is van een acute nationale noodtoestand.67

Een acute

nationale noodtoestand bestaat er bijvoorbeeld in dat er in een land sprake is van een

natuurramp of een staatsgreep. Wanneer er bijvoorbeeld door een natuurramp schade is aan

warenhuizen en voedselfabrieken waardoor het land zichzelf niet meer van voedsel kan

bevoorraden en de havenarbeiders beslissen om te gaan staken, waardoor er geen voedsel

meer kan worden ingevoerd, dan kan er een stakingsverbod worden opgelegd.

45. Ten slotte dient nog te worden opgemerkt dat indien op grond van één van deze drie

gevallen het stakingsrecht van bepaalde overheidsambtenaren of werknemers wordt ontzegd,

dan moeten deze personen een gepaste garantie krijgen om deze beperking te compenseren.

62

B. GERNIGON, A. ODERO en H. GUIDO, “ILO principles concerning the right to strike”, 2000, www.ilo.org,18.http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@ed_norm/@normes/documents/publication/wcms_0

87987.pdf, 18; C. DENEVE, “Het recht op staking en de IAO-normen en –rechtspraak” in M. RIGAUX en F. DORSSEMONT (eds.), Vitale behoeften, essentiële diensten, minimumprestaties en stakingsrecht. Naar een

amendering en actualisering van de Prestatiewet?, Antwerpen, Intersentia, 2003, 68. 63

C. DENEVE, “Het recht op staking en de IAO-normen en –rechtspraak” in M. RIGAUX en F.

DORSSEMONT (eds.), Vitale behoeften, essentiële diensten, minimumprestaties en stakingsrecht. Naar een amendering en actualisering van de Prestatiewet?, Antwerpen, Intersentia, 2003, 68. 64 B. GERNIGON, A. ODERO en H. GUIDO, “ILO principles concerning the right to strike”, 2000, www.ilo.org,20.http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@ed_norm/@normes/documents/publication/wcms_0

87987.pdf 65F. DORSSEMONT, “Rechterlijke tussenkomst in versus paritair beheer van collectieve conflicten in de

publieke of semi-publieke sector” in M. RIGAUX en F. DORSSEMONT (eds.), Vitale behoeften, essentiële diensten, minimumprestaties en stakingsrecht. Naar een amendering en actualisering van de Prestatiewet?,

Antwerpen, Intersentia, 2003, 198. 66 B. GERNIGON, A. ODERO en H. GUIDO, “ILO principles concerning the right to strike”, 2000, www.ilo.org,21.http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@ed_norm/@normes/documents/publication/wcms_0

87987.pdf ;

http://www.ilo.org/ilolex/cgi lex/single.pl?query=2320061006@ref&chspec=23 (zie deze website voor nog

andere sectoren die als essentieel of niet-essentieel worden beschouwd). 67 B. GERNIGON, A. ODERO en H. GUIDO, “ILO principles concerning the right to strike”, 2000, www.ilo.org,24.http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@ed_norm/@normes/documents/publication/wcms_0

87987.pdf

http://www.ilo.org,18.http/www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@ed_norm/@normes/documents/publication/wcms_087987.pdfhttp://www.ilo.org,18.http/www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@ed_norm/@normes/documents/publication/wcms_087987.pdfhttp://www.ilo.org,21.http/www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@ed_norm/@normes/documents/publication/wcms_087987.pdfhttp://www.ilo.org,21.http/www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/@ed_norm/@normes/documents/publication/wcms_087987.pdfhttp://www.ilo.org/ilolex/cgimailto:lex/single.pl?query=2320061006@ref&chspec=23

24

Een onpartijdige en snelle procedure van verzoening en bemiddeling wordt als compensatie

voorgesteld.68

1.3.7.3. Minimale dienstverlening

46. Een minimumdienstverlening wordt voorgesteld als alternatief op een beperking of verbod

van het stakingsrecht. Volgens het CFA is minimale dienstverlening mogelijk vooreerst in

e

Van stakingsrecht naar stakingswet · 2012. 12. 5. · 2.5.4. Viking ... Vooreerst zal worden...

Documents

Transcript of Van stakingsrecht naar stakingswet · 2012. 12. 5. · 2.5.4. Viking ... Vooreerst zal worden...