Leren van KunstRuimte voor en door creativiteitOlga Potters & Suzan LutkeUitgeverij Coutinho 2018

De drang tot het vormgeven van de wereld om ons heen is de meest voedende bron tot leren en leven. In contact met anderen om ons heen kunnen we ons dingen verbeelden die we nog niet doen of weten, maar al wel diep van binnen begrijpen.

Creativiteit gedijt heel goed bij ruimte en verbinding.

Het onderwijs moet kinderen de ruimte geven zich te ontwikkelen tot volwassenen die ‘vaardig waardig en aardig’ zijn. Deze drie woorden schetsen de hoofdoelen van het onderwijs: kennisontwikkeling, maatschappelijke vorming en persoonsvorming.

Ambachtelijke artistieke training alleen leert kinderen niet creatief te zijn. Je zou zelfs kunnen stellen dat de aandacht voor technische beheersing en vaardigheden leerlingen minder creatief maakt, omdat er vaak een (al dan niet impliciet) oordeel verbonden wordt aan de ambachtelijke vaardigheid. Om creatief te zijn is het handig ambachtelijke vaardigheden te hebben, maar van het aanleren van ambachtelijke vaardigheden alleen word je niet automatisch creatief.

Eigenschappen die ervoor zorgen dat er veel ideeën gegenereerd worden, zijn snelheid van denken, flexibele geest (associatief), originaliteit en metaforisch denken.

In Cultuur in de spiegel stelt Barend van Heusden (2010) dat het bij cultuuronderwijs gaat om het stimuleren en ontwikkelen van ‘cultureel bewustzijn’. Hij stelt dat het daarbij niet gaat om het product maar om het proces dat het cultureel bewustzijn vormt. Cultuur is een woord dat enigszins te vangen is in ‘ al het menselijk handelen dat uitgedrukt is en kan worden’. Kunst kan gezien worden als een uitdrukking van menselijk denken en handelen.

Ruimte geven aan creativiteit is ruimte geven aan een cyclisch proces waarbij je niet zo goed weet waar iedereen instapt. Dit is juist het ‘prachtige risico van onderwijs’ Biesta (2015) J geeft ruimte aan een proces waarvan je de uitkomsten niet weet. Daarvoor heb je veel inhoudelijke, pedagogische en didactische expertise nodig. Het vraagt een creatieve grondhouding.

Kunst is niet gericht op waarheidsvinding of goed of fout. Kunst wil bevragen. Kunst wil openzetten. Kunst is dan ook per definitie ‘open-ended’. Een open-ended opdracht geeft de leerling de ruimte te laten zien wat het wel kan binnen het kader.

Kunst prikkelt de zintuigen. Ze verwart, streelt of pijnigt onze ogen, oren, tong of huid. Juist het feit dat kunst niet via één kanaal binnenkomt, maakt dat onze verbeeldingskracht overuren maakt.

Hooiveld (2011) verstaat onder concentrisch werken de herhaalde confrontatie met een thema, vaardigheid of ontwerp. Door deze herhaling ontstaat verdieping en herhaling – in tegenstelling tot een lineair curriculum waarin de stof in stukjes wordt verdeeld die na elkaar worden aangeboden. In het concentrisch curriculum worden thema’s als een geheel aangeboden en met de tijd de verdieping. Het gaat om samenhang.

Door naar het geheel te kijken en in de verwerking ruimte te geven voor verschillende insteken kan de leerling de inhoud verwerken, zodat het aansluit bij zijn eigen relevantie en voorkennis. Daardoor wordt het leren biografisch: de leerling verbindt het aan zijn persoonlijke betekenisgeving en aan zijn eigen ervaringen.

Je leert/onthoudt wat relevant is voor jou.

Van kunst kunnen we drie dingen leren over ons pedagogisch en didactisch handelen in de klas: een non-conformistische grondhouding, openheid en focus op proces. Non-conformistisme (Hooiveld 2011) is een manier van werken die is gebaseerd op dialoog en niet op ‘normen en regels’. In een dialoog sta je in contact met jezelf, de ander en de wereld om je heen.

Creativiteit vaart wel in een veilige omgeving. Een omgeving waarin fouten gevierd worden als dappere pogingen. Een omgeving waarin iedereen zich gezien voelt. Een omgeving waarin de leerkracht en de leerling zichzelf kunnen zijn én zich tegelijkertijd onderdeel van de groep voelen. De magie van creativiteit is openheid. Ruimte.

Creativiteit is een individueel proces dat niet lineair is, maar concentrisch. De rijkdom van dit proces is moeilijk te vangen in standaarden of criteria.