2 Geo.brief maart 2009

U kent ze nog wel van de eersteklas Middelbare School, de Merk-waardige Producten: een aantalnut tige, algemeen geldige algebraï-sche vermenigvuldigingen, zoals:(a + b) × (a – b)=a2 – b2 of (a + b)2=a2 + 2ab + b2

Het bespaarde je heel wat gecijferals die merkwaardige productengoed in je hoofd zaten.Buiten de algebra heeft bijna ieder-een wel een aantal van deze ‘merk-waardige producten’ in zijn eigenintellectuele repertoire. Die staanbekend als vooroordelen. Dat zijnook algemene, handige, tijdbespa-rende redeneringen en oordelen.Antilliaan × Achterstevoren petje ×Minderjarig = Boefje Vrouw × Hoogopgeleid × Kinderen= ProbleemLeiden × Rechten × Minerva = Bal

Op mijn reizen naar minder fortuin-lijke landen, gebruikte ik zo’n al ge -mene tijdbesparende formule omsnel het Nationaal Inkomen perCapita van het land te schatten. Het was een eenvoudige vermenig-vuldiging van (a) de hoeveelheidafval die je zag rondslingeren, (b)de kwaliteit van het drukwerk, en(c) de kwaliteit van de lucifers.Arme landen produceren vrijwelgeen afval, want er wordt nietsweg gegooid; het lezen van eenkrant of het invullen van een doua-neformulier resulteert in inktzwartevingers, en bij het aansteken vaneen lokaal gefabriceerde luciferworden er rondvliegende brokjesgloeiende fosfor gelanceerd die eenaanslag op je ogen doen. Tsjaad enBangladesh waren be langrijk kali-bratiepunten bij deze stelling.

.van de voorzitter

Merkwaardige producten

Maar er zijn ook meer kwalitatieve,intuïtieve methodes die tot een sneloordeel leiden. Bij mijn bezoekenaan de burelen van concurrenten,partners, staatsmaatschappijen enministeries, bekeek ik altijd eersthet prikbord. Als daarop nog eenaankondiging van het kerstbal vanvorig jaar te lezen was, als dereceptioniste mij pas te woordstond na een half uur, en als danmijn afspraak ‘helaas niet aanwe-zig’ was en de vervanger geen ideehad waarover het ging of wie ikwas, dan wist ik het wel. Met zulkemensen doe je geen zaken.Bij verenigingen en stichtingenwordt het lastiger. Naar (mijn)schatting heeft Nederland ongeveertien belangenverenigingen, hobby-clubs, idealistische stichtingen,beroepsgenootschappen en broe-derschappen per vierkante kilo -meter. Ze worden vrijwel allemaalbestuurd door gemotiveerde, idea -listische vrijwilligers met vaakgrote en soms botsende ego’s, en dat maakt hen een volstrekt on -overzichtelijke en onvoorspelbaregroep. Ze hoeven geen winst temaken (mogen dat zelfs niet) en hetsterftecijfer is daardoor laag, wantdóórsudderen kost niets.

Bij gebrek aan het ordenend prin cipe van de winst- en verlies -rekening is het moeilijk om eenvou-dige regels te formuleren waarmeeje hun kwaliteit kunt inschatten.Ons Koninklijk Nederlands Geolo-gisch Mijnbouwkundig Genootschapis een enigszins merkwaardig pro-duct van geologen en mijnbouwers,nu al bijna 100 jaar geleden opsterke aandrang van de KoninklijkeShell tot stand gekomen. Intussen ishet woord Mijnbouw geheel uit Delftverdwenen en is Geologie slechtséén van de facultatieve vakkengeworden van de studie Aard -wetenschappen. Maar we heten nog steeds KNGMG. Hoe kan dat? Maar vooral: hoe staan we er voor en hoe moet dat verder?

Het bestuur heeft de dringendewens om daar met u over te sprekenop de komende Algemene Ledenver-gadering, 6 mei a.s. Uw aanwezig-heid is meer dan zeer gewenst. Kom dus in grote getale. Borrel om5 uur, vergaderen vanaf 6 uur. Voor meer informatie en agenda zie de volgende pagina van dit bladof de website www.kngmg.nl

Tot ziens, Peter de Ruiter

.www.kngmg.nl

Voor nieuwsberichten, mededelingen, discussie, downloads, interessante links, ledenlijst etc.

Het wachtwoord voor het beschermde download-gedeelte van hetkngmg-web voor de komende periode is:

Schlager

Iedereen wordt van harte uitgenodigd de Berichtenpagina van deKNGMG-website regelmatig te bezoeken, omdat hier de meest actuelemededelingen, aankondigingen en berichten verschijnen, waar u zelfook eventueel commentaar kunt leveren en discussies kunt volgen.Indien u beschikt over de de juist hard- en software kunt u zich boven-dien abonneren op de ‘RSS feeds’, zodat u nooit meer belangrijkeberichten kunt missen.

– advertentie –

maart 2009 Geo.brief 3

Jaarvergadering KNGMG – KIVI NIRIA, Den Haag, 6 mei 2009

Het bestuur van het KNGMG nodigt u uit voor de jaarvergadering vanhet genootschap op 6 mei 2009, in het KIVI-gebouw in Den Haag. De vergadering begint om 18.00 u (borrel om 17.00 u).

Plaats:KIVI NIRIA – Koninklijk Instituut van Ingenieurs Prinsessengracht 23, 2514 AP Den Haag

PROGRAMMA

17.00 u Ontvangst, borrel18.00 u Jaarvergadering

Agenda1. Opening2. Vaststelling agenda3. Ingekomen en uitgegane stukken4. Verslag jaarvergadering 24 mei 2008*5. Jaarverslag 2008*6. Financiën*7. Bestuursmededelingen algemene discussie

Het bestuur hoopt op een discussie over de volgende punten:- Ledenaantal

weinig jongere ledenweinig leden van de TU-Delft gebrek aan academische belangstelling

- Relatie Genootschap en Kringenband tussen beide wordt steeds losserwederzijdse lidmaatschap is eerder uitzondering dan regel

- Netherlands Journal of Geosciencesband NJG–KNGMG ontmoet weerstandde onjuiste mening, dat het NJG ons veel geld kost, heeft postgevat

- Geringe betrokkenheid van de leden- Moeten we van het Genootschap een Stichting maken?- Congres

willen wij vaker een groot congres voor een breed publiek organiseren met als voorbeeld de succesvolle klimaatconferentievan 2008?

De leden worden van harte uitgenodigd ook hùn vragen en sugges-ties te berde te brengen.

8. BestuurswisselingDrs. P.A.C de Ruiter treedt af als voorzitter Dr. M.J. de Ruig wordt benoemd tot nieuwe voorzitter

9. Rondvraag10. Sluiting

* Het verslag van de jaarvergadering van vorig jaar, het jaarverslag over 2008, de verslagen van de Kringen en het verslag van de penningmeester kunnen na 25 maart worden gelezen op de website(www.kngmg.nl) of worden opgevraagd bij ons secretariaat bij KIVI NIRA, tel. 070-3919892.

Op donderdag 26 maart 2009 zal de Van Waterschoot van der Gracht-penning van het KNGMG worden uitgereikt aan Dr W. Schlager.

Plaats: VU University Amsterdam, FALW – Faculteit van Aard- enLevenswetenschappen, Instituut voor Aardwetenschappen, Sectie Sedimentologie en Marine Geologie, De Boelelaan 1085, 1081 HVAmsterdam

Ter omlijsting van de uitreiking wordt een lezingenmiddag georganiseerdwaar drie gastsprekers zullen ingaan op het thema:

.vwvdg penningDonderdag 26 maart 2009, VU Amsterdam

Uitreiking van de Van Waterschoot van der Grachtpenning 2009

Carbonate Sedimentation in the Indian Ocean: The Interaction between Sea Level and Climate

Verdere informatie in Geo.brief no 1 van 2009 en:http://www.geo.vu.nl/~sedimar/sedimar/Welcome.htmlen bij het secretariaat Sectie Sedimentologie en Marine Geologie, Els Ufkes: tel: 020 – 598 9953

‘Old Harry’, aan de kust van Dorset

4 Geo.brief maart 2009

.achtergrond ‘Antarctica is de thermostaat van de aarde’

Op uitnodiging van NWO oriënteerden Zijne Koninklijke Hoogheid prins Willem-Alexander en prinses Máxima zichsamen met minister Ronald Plasterk op polair onderzoek. Hoe is dit bezoek aan de Zuidpool hen bevallen?

Willem-Alexander enMáxima op de Zuidpool

“Op Rothera wordt iedere onderzoeker die naar beestjes komt kijken ongelooflijkondersteund met een vijfsterrenservice.Het is erg lastig om er als onderzoekereen plaats te krijgen, want dat kost veelgeld. Maar zit je er eenmaal, ook al is hetmaar voor een paar weken, dan heb je dezekerheid dat je experiment ook de restvan het jaar blijvend wordt gemonitord.”

Aan het woord is prins Willem-Alexander,zojuist teruggekomen van een intensiefdriedaags bezoek aan het Britse onder-zoekstation Rothera op de Zuidpool. Opuitnodiging van NWO verdiepte hij zichsamen met prinses Máxima en ministerRonald Plasterk (OCW) in polair onder-zoek op de Zuidpool en bij de Tyndall-gletsjer aan de zuidkant van de Andes. In een reeks weblogs deed de prins dage-lijks verslag van zijn bevindingen. Onbe-antwoord bleef daarbij de vraag of ditbezoek aan zijn verwachtingen voldeed.“Eigenlijk had ik geen idee. Op de Zuid-pool was de situatie veel ruiger dan ikooit had kunnen vermoeden. Bijvoorbeelddat je zeventien liter brandstof nodig hebtom één liter brandstof op de juiste plekop Antarctica te krijgen. Alles is daarschaars. Iedereen beseft dat hij op eenvan de duurste onderzoeksplekken werkten er heerst een mentaliteit om er hetbeste van te maken. Gasten zijn ze nietecht gewend. Er zijn geen ondersteunen-de diensten. Iedereen zit in een schemaen moet af en toe afwassen. Er is eendokter, maar die is ook tandarts, hij zorgtvoor de winkel en stempelt de post in hetpostkantoor. Maar de sfeer en de mentali-teit zijn prima.”

Hoe ervaart u het onderzoek op Antarctica?“Antarctica is een unieke plek, de thermo-staat van de aarde. Veranderingen in hetmilieu van Antarctica gaan heel langzaam.De temperatuur schommelt hooguit eenhalf graadje in een hele reeks van jaren.Dat lijkt heel weinig, maar het is voldoen-de om het voortbestaan van micro-organis-men te stressen, waardoor er toch groteschade ontstaat. Onze onderzoeker AdHuiskes doet bij Rothera onderzoek naarhet ecosysteem van Antarctica. Dat is eenheel simpel systeem, en daardoor heelgoed te be studeren. Het mooie is dat ditsysteem alle elementen bevat waardoor jehet als model voor mondiale ontwikkelin-gen kunt gebruiken.”

“Minister Plasterk heeft aangegeven dat Nederland ook op langere termijnbetrokken blijft bij het poolonderzoek.Niet alleen omdat wij onderzoek op top -niveau leveren, maar ook omdat wij op de langere termijn een goede tussenrolkunnen blijven spelen als mediator tus-sen alle landen die zich op Antarcticawillen bewegen. Daarbij geldt natuurlijk:voor niets gaat de zon op en ik begreepvan professor Jan Stel dat er goede kansen zijn om samen te werken metandere landen, die wel over een eigenpoolstation beschikken.”

Welk belang hecht u overigens aan wetenschappelijk onderzoek?“Als je als land mee wilt draaien in demoderne maatschappij, dan moet je dui-delijk investeren in zowel toegepast alsfundamenteel onderzoek. Onze industrie

heeft vooral kansen als kennisindustrie endaaraan moet je in het onderwijs veel aan-dacht besteden. Zelf was ik op het VWOgeen talent op het gebied van natuur- enscheikunde, maar ik heb er helemaal geenspijt van dat ik die vakken toen tochgedaan heb. Anders had ik nooit een car-rière bij de marine kunnen maken.”

En het blog, viel het mee, om datelke dag te schrijven?“Ja, dat schrijven viel wel mee. Ik schrijfwel vaker verslagen en het is eenvoudig:wat willen je lezers weten? Dat tikken vergde tien minuten, maar je loopt ernatuurlijk wel een halve dag mee rond in je hoofd. Het overseinen van de foto’swas veel ingewikkelder. Een weblog isnatuurlijk iets heel persoonlijks. Maar het geeft je toch de kans om duide-lijk te ma ken naar wat je kijkt en wat jeervan vindt. En dat is toch wat andersdan sommige media die vooral schrijvenover welke kleren Máxima nu weer aan-had. Ik heb duidelijk kunnen maken datwij deze zeer interessante reis, die uitste-kend was georganiseerd door NWO, medete danken hebben aan de gastvrijheid vanChili in Torres del Paine en Engeland opRothera. Als ik nog eens de kans zou krij-gen, dan zou ik zeker geen nee zeggen. Ik vond het, samen met Máxima, eenunieke ervaring.”

Hein MeijersDit artikel is eerder gepubliceerd in NWO Hypothese.Meer informatie: www.nwo.nl/ipy

maart 2009 Geo.brief 5

Minister Plasterk over toekomstig Nederlands pool onderzoek: ‘Geen achtenhalfjes, maar negentjes’

“Ik hoef niet overtuigd te worden van het nut vanwetenschappelijk onderzoek op Antarctica, wantanders zou ik niet op werkbezoek zijn gegaan.Vroeger stak ons land heel weinig in het poolon-derzoek. Dankzij het IPY – International PolarYear – nu een paar jaar iets meer. Ik zie graaghet masterplan van NWO tegemoet dat aangeefthoe dit onderzoek in de toekomst in meer uitge-breide vorm ingericht zou moeten zijn. Ik streefniet naar een eigen Nederlands poolstation. Jebent al een paar miljoen kwijt om een landings-baan, gebouwen en allerlei voorzieningen neer tepoten en dan heb je nog geen onderzoeker indienst. Maar aan de andere kant, op de lange ter-

mijn kunnen en willen we niet voor een free rideblijven gaan. Dus ik kan me wel voorstellen datde landen die hun infrastructuur ter be schikkingstellen voor Nederlandse onderzoekers daar opeen gegeven moment een vergoeding voor moetenvragen.”

“Ik adviseer NWO om in haar masterplan uit tegaan van een competitie op basis van kwaliteit.Het gaat om de beste on derzoekers die ook inter-nationaal iets toevoegen. Programmatisch zouNWO daar wel uit moeten kunnen komen. Wantdat is hun core business. Ik plaats nu alvast éénkanttekening bij het komende masterplan. Het

gaat om heel kostbaar onderzoek, per onderzoe-ker vele malen duurder dan pakweg op Texel. Endaarom moet het ook hier om het beste onderzoekgaan. Geen achtenhalfjes, maar negentjes. Ik zoume wel hard willen maken voor de extra kosten.Maar dat moet dan ook met een inbreng van ande-re ministeries die daar belang bij hebben. Devoortrekkersrol wil ik wel bij mijn ministerieoppakken. En ik verwacht natuurlijk ook een gro-tere bijdrage van NWO voor de realisering van hetmasterplan met een duidelijke kwaliteitsinsteek,het handelsmerk van NWO.”

6 Geo.brief maart 2009

Knielend bij zogenaamde ‘gryphons’ (cf Hovland et al, 1997) in de caldera van de Dashgil moddervulkaan, Azerbeidjan, 2006.

maart 2009 Geo.brief 7

De Ruig is zich al druk aan het inwerken.De komende en gaande voorzitter warensamen aanwezig op de zesde Loopbaan-dag op de Vrije Universiteit. De Ruigheeft studenten gesproken, is collega’sen oud-studiegenoten tegen gekomen –hij heeft lang in het buitenland gewoond– en heeft nieuwe contacten gelegd methet bedrijfsleven. Hij hoopt meer aard -wetenschappers te betrekken bij de activiteiten van het genootschap. Dat isgezond voor de organisatie, maar ookhard nodig. Als exploratie manager bijShell in Rijswijk is hij verantwoordelijkvoor de exploratie-activiteiten van ditbedrijf in het gebied rond de KaspischeZee en dat zijn er vele.

“Dat halen jullie nooit”Geboren halverwege de jaren zestig in har-tje Amsterdam, opgegroeid met de grach-ten en de IJ-haven als speelterrein, gingDe Ruig naar het Barleus gymnasium.Samen met twee klasgenoten besloot hijgeologie te gaan studeren aan de Univer-siteit van Amsterdam. Zijn leraar Duitshad dit ooit geprobeerd en sprak weinigbemoedigend: “Jullie gaan geologie studeren? Dat lukt je nooit.” De Ruig:

“Ik wilde absoluut iets praktisch gaandoen. Ik heb nog getwijfeld over biologie,maar na ‘Nooit meer slapen’ van Hermansraakte ik geïntrigeerd door veldwerk. Al is dat boek misschien niet de besteaanbeveling. Het is een goede keusgeweest; ik vind geologie nog steeds boei-end: op vakantie fossielen verzamelen, kijken hoe een landschap eruit ziet ennadenken hoe het gevormd is. Klachtenvan vrouw en kind? Nee, dat valt welmee.”Na zijn studie structurele geologie bij dr. Otto Simon en dr. Harm Rondeel, gingDe Ruig promoveren aan de Vrije Univer-siteit bij Professor Cloetingh. Zijn onder-zoek richtte zich op de Miocene plooi-ingsgordel bij Alicante, Zuid-Spanje. Dit gebied ligt in het Prebeticum, de buitenste (externe) zone van de BetischeCordilleren, de noordoost-zuidwest lopen-de Alpiene bergrug, waar de Afrikaanseplaat tegen de Iberische plaat is gebotst.“Het Prebeticum bestaat hier voorname-lijk uit carbonaten. Deze afzettingen zijnin het Mioceen heel ondiep, min of meeraan het oppervlak, geplooid. Je ziet in het veld dat de toppen van de anticlinesafgesneden worden. Boven de carbona-

ten, gescheiden door de discordantie lig-gen jongere, ondiep mariene sedimenten.Je kunt in het veld volgen waar ondiepeafzettingen overgaan in diepwatersedi-menten met slumps en turbidieten. Volgens mij moet het er uitgezien hebbenzoals de Dalmatische kust nu: langgerek-te eilanden gescheiden door dunne zee-straten. Die relatie tussen tektoniek ensedimentologie vind ik buitengewooninteressant.”

Londen, PerthEenmaal gepromoveerd twijfelde De Ruigtussen een wetenschappelijke carrière eneen baan in de olie-industrie. Het werdde Shell (“om een paar jaar te probe-ren”); hij werkt er nu zeventien jaar. Londen werd zijn eerste standplaats,Peter de Ruiter was daar zijn baas. “Ik was geoloog / seismic interpreter voorde Centrale Noordzee. Dat betekent con-cessiegebieden analyseren, zoeken naarnieuwe prospects, voorstellen schrijvenvoor exploratieputten en boringen plan-nen. Drie van mijn boorvoorstellen zijnuitgevoerd. Twee waren succesvol, waar-van één ‘technisch succes’ zoals dat heet– wat betekent dat een boring volgens

.voetlicht De uitdagingen van de Kaspische Zee

Menno de Ruig wordt de nieuwe voorzitter van het KNGMG

Menno de Ruig zal op de komende jaarvergadering van 6 mei benoemd worden tot de nieuwe voorzitter van hetKNGMG. Hij volgt hiermee Peter de Ruiter op die drie jaar aan het hoofd van het Genootschap heeft gestaan.Plannen voor drastische koerswijzigingen of ingrijpende veranderingen heeft hij nog niet. Eerst wil hij zijn oor te luisteren leggen bij de achterban: wat willen de leden, wat vinden zij goed gaan, en wat missen ze in hetGenootschap.

8 Geo.brief maart 2009

plan en planning verloopt, maar dat devondst niet economisch is.”Na Londen volgde Perth aan de westkustvan Australië, met als ‘inleesboeken’ deFatal Shore van Robert Hughes en TheSong Lines van Bruce Chatwin. Er zijngrote gasvoorraden in Noordwest-Austra-lië. Het continentale plat loopt daar vernaar het noorden in de richting van deIndische Oceaan, met reservoirs in hetTrias en de Jura. De Ruig heeft daaronder andere op grond van regionale stu-dies nieuwe gasvondsten gedaan in hetJoseph Bonaparte Basin (de broer van),een Paleozoïsch bekken tussen ArnhemLand en Kimberley in Noord-Australïe.

WenenDaarna werd het Wenen. De Oostenrijkerszijn er nog steeds trots op dat zij begin20ste eeuw een van de grootste olie -producenten ter wereld waren. De Ruig:“Toen bestond het Habsburgse rijk nog;

Oostenrijk bezat Hongarije en Roemenië.De olie-industrie bestaat hier dus al heellang en het gebied is intensief geboord.Ten noorden van Wenen pompen ja-knikkers nog steeds olie op. RAG, de Oostenrijkse oliemaatschappij waar Shelleen belang in had, bezit een concessie in het Molassebekken ten noorden van de Alpen. Daar zitten een veertig kleineregasvelden in Oligocene diepwatersedi-menten en er is ook olie aanwezig inEocene afzettingen. In dit gebied wordtgeproduceerd sinds de jaren 50 van devorige eeuw. Toen ik hier kwam, was ernet een grootschalige 3-D seismische sur-vey afgerond. Alle boringen in dit gebiedzijn vanaf het begin uitgebreid gekernd,goed gedocumenteerd, degelijk gecatalo-giseerd en netjes opgeslagen in een groteloods bij een man die zijn eigen schnapsnog stookt. Er had maar zelden een sedi-mentoloog naar gekeken. Wij hebben eenpromovendus van de Stanford University

op de kernen gezet. Hij heeft de sedi-mentologische faciës van de gesteentenbeschreven terwijl ik die kenmerken terugtrachtte te vinden in seismische karakte-ristieken. En dat lukte. Samen hebben we een nieuw sesimostratigrafisch modelvoor de Molasse gebouwd en nu zijn deseismische karakteristieken ook voorspel-lend te gebruiken.”

Kaspische bekkensEn nu is De Ruig weer ‘thuis’. Hij heeftmet veel genoegen in het buitenlandgewerkt, zou dat op termijn weer willengaan doen, maar op het moment lieverniet. Zijn zoon zit op de middelbareschool en hij gunt hem die jaren graag op een vaste plek. De Ruig woont in Den Haag, vlak bij Scheveningen, op een paar minuten van duinen en strand.Een heerlijke plek vindt hij. Zijn verantwoordelijkheden liggen vernaar het oosten, bij de Kaspische Zee,

Posterpresentatie aan vertegenwoordigers van staatsoliebedrijven, Almaty, Kazakhstan 2007

bezig. Hij moet strategieën uitzetten,financiën bewaken, keuzes maken uitinteressante structuren, bepalen welkevelden het eerst ontwikkeld gaan wordenen hoe ze ontwikkeld gaan worden. Hijwil het optimaal mogelijke voor hetbedrijf bereiken, maar moet ook rekeninghouden met de belangen van de lokaleoverheden. Dat betekent veel overleg endat is niet altijd even gemakkelijk. “Erzijn grote cultuurverschillen. Daar pro-beer je je zo goed mogelijk op voor tebereiden door bijvoorbeeld met mensente spreken die het gebied goed kennen.Het onderhandelen met de overhedengaat altijd via een tolk. Dat maakt hetextra moeilijk. Veel zakenmensen daarverstaan Engels en spreken het ook. Zijbegrijpen dus veel, terwijl wij alles moe-

ten raden. Ik heb deze functie nu eenjaar; ik heb een ‘learning curve’ die bijnaover de kop gaat, zo steil. Ik heb metzoveel aspecten te maken waar een geo-loog met seismische kennis niet voor isopgeleid. De grootste uitdaging van dezefunctie vind ik het zoeken naar mogelijk-heden en kansen om toegang te krijgentot nieuwe gebieden. Nationale oliemaat-schappijen trekken tegenwoordig steedsmeer naar het buitenland. Chinese, Rus-sische en andere staatsoliemaatschappij-en kunnen op regeringsniveau onderhan-delen. Wij niet. Wij moeten concurrerendzijn met onze technische kwaliteiten, metvaardigheden die andere maatschappijenniet bezitten.”

Aukjen Nauta

maart 2009 Geo.brief 9

Op veldwerk in Zuid-Kazakhstan bij 42 graden hitte (de Paleozoische carbonaten in het Bolshoi

Karatau gebergte zijn een analoog voor olie & gas reservoirs in de Kaspische zee)

een van de meest fascinerende plekkenop de wereld, vindt hij. “Het gebied valtuiteen in drie elkaar overlappende sedi-mentaire bekkens. In het noorden ligt het Prekaspische Bekken, dat zich verdernaar het noorden uitstrekt dan de huidigeKaspische Zee. In dit bekken ligt eenpakket sediment van 25 km dik, maar hetdiepste deel van het bekken is natuurlijknooit aangeboord. Langs de randen vanhet bekken zitten olie- en gasvoorkomensin Paleozoïsche rifcarbonaten die ondereen dik pakket zout uit het Perm liggen.De reservoirs liggen diep, 3,5 tot 5 km,en staan onder hoge druk. Het gaat omvelden van vele miljarden barrels olie en gas, zoals Kashagan en Tengiz. Ze zijn gigantisch groot, maar moeilijk teontwikkelen door de locatie, de politiek,het gebrek aan infrastructuur en het klimaat.”De Ruig legt verder uit: “Het Zuid-Kaspische Bekken – het zuidelijk deelvan de Kaspische Zee – is een van dediepste bekkens ter wereld. Het ligt volmet Laat-Miocene en Pliocene sedimen-ten die niet ouder zijn dan 5 miljoen jaar.Er zijn boringen gezet tot meer dan zevenkilometer diep en nog is de basis van hetPlioceen niet aangeboord. Het zijn alle-maal fluviatiele en deltasedimenten vanonder andere de vroegere Wolga, die toenverder naar het zuiden uitstroomde in deKaspische Zee. Dit enorme pakket sedi-ment is tijdens de Kaukasus orogenesegeplooid. Het is een bizar landschap met moddervulkanen waar gas uitkomt.Ook hier komen grote olie- en gasvoor -komens voor, maar die zijn geologischniet te vergelijken met die in het noorde-lijke bekken. Het middelste bekken isgevuld met Mesozoïsche sedimenten vergelijkbaar met die in de Noordzee. Het zijn ondiep mariene sedimenten.Shell heeft daar de afgelopen jaren olieen gas gevonden. Wij zijn nu bezig develden te ontwikkelen. Plaattektonischheeft dit gebied een buitengewoon com-plexe geschiedenis. Het Zuid-KaspischeBekken bijvoorbeeld bestaat uit een stukje oceanische korst dat niet gesub -duceerd is. Rivieren als de Wolga, Koeraen Amoe Darya hebben hier zulke grotehoeveelheden sedimenten afgezet, dat de oceanische korst onder het gewichtverder is gaan zinken. Waarom dat stukjeoceanische korst bewaard is gebleven,blijft gissen.”

UitdagingAls exploratie-manager is De Ruig tegen-woordig minder met ‘echte’ geologie

10 Geo.brief maart 2009

In de ondergrond van Nederland bevindtzich een aantal olie- en gasvelden. Eén daarvan is het Groningen gasveld.Met een oorspronkelijke gasvoorraad van2700 miljard m3 behoort het tot degrootste gasvelden ter wereld. Het heefteen oppervlakte van 900 vierkante kilo-meter. Het gas bevindt zich in het Rotlie-gendes. De gaswinning sinds de jarenzestig zorgt voor compactie van de gas-

houdende laag, waardoor er bodemdalingoptreedt aan het aardoppervlak. Debodemdaling heeft ruimtelijk gezien de vorm van een gelijkmatige schotel.

Het meten van bodemdalingMijnbouwondernemingen in Nederlandzijn wettelijk verplicht metingen uit tevoeren naar bodemdaling, onder anderevanwege het effect op de waterhuishou-

ding. Vanaf het begin van de gaswinningin Groningen is de daling bepaald door de hoogteverschillen te meten tussenvaste peilmerken, gemeten tijdens dezogenaamde waterpascampagnes. Vanafde jaren negentig zijn radar satellieten instaat de vervorming van het aardopper-vlak, bijvoorbeeld als gevolg van aardbe-vingen, te meten. De deformatie wordtgeschat uit de faseverschillen tussentwee opnames die op verschillende tijd-stippen vanuit dezelfde satellietbaangedaan zijn. Deze techniek heet satellietradar interferometrie (InSAR). Een radaropname bestrijkt een gebiedvan 100 bij 100 kilometer; de golflengteis 5.6 centimeter (voor de satellietenERS en Envisat).De kern van het promotieonderzoek wasde vraag of InSAR een geschikt middel is om bodemdaling door gaswinning tebepalen, toegespitst op het Groningengasveld. Het onderzoek is uitgevoerd van2003 tot 2008, in een samenwerkings-verband tussen de Radar remote sensinggroep van Prof. Ramon Hanssen (TU-Delft) en de Nederlandse Aardolie Maat-schappij (NAM). Het werk vond plaats inhet kader van de Regeling Technologi-sche Samenwerking en werd financieelondersteund door SenterNovem. Er wasin dit samenwerkingsverband een uitste-kende wisselwerking tussen wetenschap-pelijk onderzoek en toepassing van deresultaten in de praktijk. De toepasbaarheid van InSAR in Gronin-gen was aan het begin van het onderzoektwijfelachtig. Een voorwaarde is namelijk

.promotie Satelliet radar interferometrie

Het monitoren vanbodem daling veroor-zaakt door gaswinning

Gini Ketelaar is op 30 september 2008 gepromoveerd aan de Technische Universiteit Delft op een nieuwemanier om bodemdaling in Groningen te meten. Promotoren waren prof. Peter Teunissen en prof. RamonHanssen.

Snelheden (mm/jaar) van Persistent Scatterers in de periode 1993-2000 in Noord-Nederland, na

integratie van onafhankelijke overlappende tijdseries uit zes ERS banen. De zwarte lijnen zijn de

contouren van de gasvelden. Zie ook het artikel over het modelleren van bodemdaling in Geo.brief 8

van vorig jaar

Bro

n: R

.F. H

anss

en, T

U D

elft

maart 2009 Geo.brief 11

de aanwezigheid van coherent reflecte-rende objecten op het aardoppervlak. De provincie Groningen, grotendeelsbestaande uit landelijk gebied, is in ditopzicht erg veranderlijk in de tijd. Verderzijn de bodemdalingsnelheden klein (inde orde van millimeters per jaar) en uit-gestrekt over een groot oppervlak. De precisie en betrouwbaarheid van de schatting van foutenbronnen, zoalsatmosferische verstoringen, zijn daaromessentieel. Bovendien klinkt het gebiedvan nature in, wat de satelliet niet kanonderscheiden van bodemdaling doorgaswinning.

Persistent ScatterersEssentieel voor satellietwaarnemingen is de aanwezigheid van meetpunten inhet terrein. Tijdseries van radaropnamenvan de ERS en Envisat satellieten zijn ge -bruikt om objecten te detecteren met eenconsistent reflectie patroon in de tijd, dePersistent Scatterers (PS). Ondanks hetlandelijke karakter van Groningen zijn er voldoende PS, variërend van 0 tot 10 per vierkante kilometer in het landelijkegebied, tot meer dan 100 PS per vier -kante kilometer in stedelijke gebieden. De PS vormen een geodetisch netwerkvan meetpunten. Zij zijn vaak gerelateerdaan gebouwen, maar ook dijken metbasaltblokken kunnen als PS fungeren.De ruimtelijke PS-dichtheid bleek aan-merkelijk hoger dan de 1-2 peilmerkenper vierkante kilometer in de waterpas-netwerken. Uit het onderzoek is gebleken dat desatelliet bodembewegingen tot 3 mm kanwaarnemen. Naast de precisie, is ook debetrouwbaarheid van de schattingen vande deformatie uit InSAR-gegevens onder-zocht. Daartoe is de ‘multi-track datumconnectie procedure’ ontwikkeld. Dezeprocedure integreert en toetst deformatie-schattingen uit tijdseries vanuit onafhan-kelijke, overlappende satellietbanen(ERS-tracks). Het Groningen gasveld is in de periode 1992-2005 (deels) waar -genomen door zes onafhankelijke ERS-tracks. Deze procedure leverde een over-zicht op van de bodembewegingen overeen zeer groot gebied, meer dan 200vierkante kilometer. InSAR toont zelfs de grensoverschrijdende bodemdaling:twee tracks bevatten ook een gedeeltevan Duitsland.

De toekomstVoor het operationele gebruik van InSARis overeenstemming met de waterpas -campagnes essentieel. Daarom zijn in

dit onderzoek de deformatieschattingenberekend uit InSAR en uit de waterpas-sen. De correlatie-coëfficiënt bleek 0.94,wat vergelijkbaar is met de theoretischhaalbare correlatie-coëfficiënt voor her-haalde waterpascampagnes (0.94–0.97).Vergeleken met waterpasmetingen isInSAR een relatief goedkope en veiligetechniek om de bodemdaling te monito-ren. Bovendien verkrijgen we door InSARmeer inzicht in het gedrag van een reser-voir: bodemdaling door gaswinning enbodemstijging als gevolg van de onder-grondse gasopslag worden gemeten. InSAR is een veelbelovende techniek voorhet monitoren van de bodembewegingdoor gas- en oliewinning en ondergrondseopslag. Omdat bodemdaling door gaswin-ning een langere termijn bestrijkt dan eensatellietmissie duurt (5-10 jaar), is hetvan belang dat de continuïteit gewaar-

borgd wordt. Qua satellietmissies ziet de toekomst er gunstig uit: de satellietenALOS, TerraSAR-X, Cosmo-Skymed, Sentinel-1 en RADARSAT-2 zullen in dekomende decennia operationeel worden.Bovendien houdt de toepassing vanInSAR niet op bij het monitoren vanbodemdaling door gaswinning. Aan deTU- Delft wordt bijvoorbeeld ook debruikbaarheid van deze techniek onder-zocht voor het monitoren van bewegingenlangs breuklijnen in Nederland.

Gini Ketelaar

Proefschrift: Monitoring Surface Deformation induced by hydrocarbon production using satelliteradar interferometry.

Voorbeelden van Persistent Scatterers: een dak van een gebouw en een dijk bedekt met basaltblokken.

12 Geo.brief maart 2009

.ontsluiting Australië 21°8’41.40”S / 119°20’7.30”E (ongeveer)

De ‘oudste fossielen op aarde’ bezorgen je de rillingen over je lijf en als je daar in de

regen bovenop mag staan, voel je je toch heel gelukkig!

Trendall, de Pilbara

3,420 miljard jaar oude stromatolieten

Grote stromatolietdome aan de linkerkant, waar het “Mickey Mouse oortje” op groeit boven het midden van de foto.

http://pilbara.mq.edu.au/wiki/Trendall_Locality

In het kader van de gezamenlijke master-cursus ‘From Lifeless to Living’ van deUniversiteit van Leiden en de VU-Amster-dam, ondernam begin juni 2008 eenenthousiaste groep van twaalf Nederland-se en zes Australische studenten (van deMacquarie University) met twee begelei-ders – Jan Wijbrans en ondergetekende –èn een vijftal half- en geheel gepensio-neerde geologen de ‘Eendracht-expeditie’naar de Pilbara in Australië. Dit met hetnobele doel om de alleroudste fossielenop aarde, 3,490 miljard jaar oude stromatolieten, met eigen ogen te aanschouwen en te bestuderen.

RegenDe expeditie werd genereus gesteunddoor de Geological Survey of WesternAustralia, met name door Kath Grey, die een grote reputatie op het gebied van stromatolieten heeft. In de aanloopreisden we van Perth naar de Pilbara, een stevige rit van meer dan tweeduizendkilometer, in twee stuggeveerde, vierwiel-aangedreven Isuzu-busjes. Onderwegbestudeerden we de recente stromato -lieten van Lake Thetis bij Cervantes en de beroemde levende stromatolieten vanShark Bay aan de westkust. Na Shark Bay sloeg het noodlot toe: eerstvlogen de tenten in Carnarvon de lucht in en in de weken daarna – terwijl er indit deel van Australië maar een paar mil-limeter regen per maand valt – kregen wemeer dan 25 cm om de oren. Het gevolg:de meeste onverharde wegen werdengesloten (800 dollar per wiel boete voorovertreders en we hadden daar nogal watvan) en de Nullagine river overstroomde.De stemming leed er allerminst onder; ik heb zelden een reis met zo weiniggeklaag onder de deelnemers meege-maakt. Plan B moest uit de kast, en laterplan C en D. Maar als fossielen-fetishistmoest ik natuurlijk de oudste fossielenhebben. Ik was twee jaar eerder al naarde iets oudere Buick locality geweest(3,490 Ga) maar door de regen kondenwe daar nu niet komen.

Verkiezelde stromatolietenToch gingen we op weg naar de bijnaoudste stromatolieten: tegen het eind vande dag en in de stromende regen. Van dedrie vehikels raakten er regelmatig tweevast. Tot de Normay Gold mine middenop de North Pole dome ging het goed,daarna moesten de studenten graven.Noodkamp langs de Shaw rivier, de helenacht regen. Toch ‘s ochtends te voetnaar de Trendall locality langs de Shaw

river! Er staat op het web een mooie virtuele geologische tour naar deze ont-sluitingen van de Macquarie University(zie onderaan artikel voor website). Om op de terugweg niet in het donker testranden, kregen we maar een half uurom deze wonderschone ontsluiting tebestuderen. Maar je krijgt waar voor jegeld. Een 5-m-dikke verticale laag vanmeestal sterk verkiezelde stromatolietenin de Strelley Pool Chert staat dwars opde Shaw rivier. Een kort stukje van eenpaar meter is gespaard gebleven voor verkiezeling en bestaat uit de (?)oorspron-kelijke dolomiet, die echter sterk gere-kristalliseerd is.

Het debat in de literatuur gaat er over ofdit nu abiotische of biotische structurenzijn. De gefossiliseerde bacteriën die BillSchopf dacht waar te nemen zijn er niette zien, en die liggen toch al stevig onderde houwdegen van Martin Brasier (onder-aan dit artikel staat de website waar Bra-siers artikel te lezen is). De sterkste argu-menten voor een biologische oorsprongliggen in de driedimensionele aansnedenvan de bouwsels. Sommige zijn bolleopgestapelde vormen: ‘egg-carton’ stro-matolieten. Abiotisch zou je verwachtendat alle gelamineerde aangroeisels ‘isopa-chous’ aangroeien (vormgetrouw), zoalsde opbouw van agaten of cement in car-bonaatholten. In de stromatolieten vanTrendall zijn alle opgebouwde laminae

vormgetrouw. Dat zou je ook als tektoni-sche vervorming kunnen uitleggen, maardaarmee zijn die conische ‘egg-carton’vormen weer niet te verklaren. Evenminzijn de ‘Mickey Mouse oortjes’, een uitgroeisel op de flank van een grote stromatolietdome, eenvoudig als iets tektonisch of abiotisch te verklaren. Ik hou het op biotische bouwsels.Helaas klonk al gauw “we need to moveon!!”. Deze schitterende, goed gepreser-veerde ontsluiting verdiende veel meeraandacht!

Jan Smit,Vu Amsterdam

Meer fotos van de eendracht-expeditiestaan op: http://www.geo.vu.nl/~sedimar/Eendracht_expedition/Berichten over het slechte weer:http://www.abc.net.au/news/sto-ries/2008/06/15/2275192.htmVirtuele geologische tour van de Macquarie University naar de Trendall: http://pilbara.mq.ed.au/wiki/Main_Page(click Trendall)Het artikel van Martin Brasier et al.:http://rstb.royalsocietypublishing.org/content/361/1470/845.full

Weblog van de excursie:http://www.vublogs.nl/student/2008/06/eendracht-exped.html

maart 2009 Geo.brief 13

Vormgetrouwe stromatoliet cones. Volgens Kath Grey is het stuk linksboven door vandalen

meegenomen. De site is een natuurmonument, dus geheel beschermd!

14 Geo.brief maart 2009

M. S. J. Rudwick • 2008 • Uni-versity of Chicago Press • ISBN13-0-226-73128-5, 614 pp.,ingebonden • € 44,45

De ontdekking van ‘diepe tijd’ in ‘Bursting the Limits of Time’(BLT; Geo.brief maart 2008) isbinnen twee jaar vervolgd met‘Worlds before Adam’ (WBA).Samen zijn die boeken een ver-slag van de reconstructie van deaardgeschiedenis in de 19e eeuw.Dat was een buitengewone presta-tie die nauw verbonden was metde speurtocht naar een verklaringvan de verscheidenheid van hetleven en naar de plaats van demens in de natuur. Het doorbrakde grenzen van de tijd waardoorde werelden vóór Adam kondenworden beschreven.Deel 1 (1815-1820). Met Cuviermenen velen dat catastrofes deloop van de aard- en levens -geschiedenis onderbreken. Hetbesef breekt door dat bepaaldestratigrafische intervallen geken-merkt worden door het verschij-nen of verdwijnen van vreemdereptielen. De levensgeschiedenisvan de aarde verraadt diepe,vreemde werelden waarin demens nog niet paste. Deel 2 (1820-1830). Het ideevan een krimpende aardkern diede aardkorst verplooit, vormt debasis van de nieuwe disciplinestructurele geologie. Tertiaire bekkens (zoals die van Parijs),uitgedroogd, zoet geworden enbevolkt met exotische planten endieren, worden voor een geïnte-resseerd publiek uitgebeeld ineen voor wereldlijk landschap. Het ‘anders’ zijn van vroege tijdenwordt benadrukt. Tertiaire fossielemollusken fauna’s blijken statis-tisch in een vaste verhouding testaan tot re cente organismen. Het Tertiair wordt in overlopendeintervallen verdeeld. U-vormigedalen, enorme verplaatstegesteenteblokken en sedimentenmet ingespoelde beenderen vanuitgestorven reuzendieren vormen

het bewijs van de “Vloed vanNoah” op de overgang Diluviumen Alluvium. Grote vraag is hoede mens daarin past. Immers, inde Languedoc waren mense lijkebeenderen gevonden tussen potscherven en beenderen van‘anti-diluviaanse’ dieren. Lamarckoppert de mogelijkheid van evolu-tie van soort tot soort. Cuvierspreekt dat tegen, maar meldtweinig over het ontstaan van nieu-we soorten. Na Hutton benadruktLyell dat de aardgeschiedeniscyclisch ‘richtingloos’ was. Dit ishet uitgangspunt van zijn bekend-ste boek (Principles of Geology).Deel 3, (de jaren 1830). Lyellsboeken verschijnen. Deel 1 be -schrijft een wereldwijd toepasbaaractualistisch aardsysteem datdynamisch-evenwichtig is. In deel2 stelt hij dat soorten willekeurigontstaan en verdwijnen onafhan-kelijk van catastrofes. Het ver-dwijnen is milieubepaald; het ver-schijnen is een raadsel voor Lyell.In deel 3 handhaaft hij zijn visiedat catastrofes een illusie zijn;het is een schijnbaar gevolg vanincomplete fossiel opeenvolgingen.Immers, de statistisch gedefi-nieerde delen van het Tertiairlopen wel vloeiend van verledennaar heden.

Het Plioceen wordt door een ‘ver-meende catastrofale disconformi-teit’ gescheiden van het heden,maar Lyell bestrijdt die ‘catastro-fe’ met veldvoorbeelden uit Siciliëen de Auvergne. Hij probeert,analoog met het Tertiair, ook hetSecundair te verklaren. Maar hetgebrek ‘van een begin’ maakt hethem onmogelijk de aardgeschie-denis verder terug te reconstru-eren. Lyell is ervan overtuigd dathet grotendeels nog onbekendePrimair bestaat uit metamorfe(oorspronkelijk sedimentaire) enplutonische gesteenten.Deel 4 (1830-’40). Lyell’s provo-catieve actualistische synthesevan een richtingloze aardgeschie-denis roept heftige reacties op.Actualisme wordt met open armenverwelkomd, maar Buckland is er,in tegenstelling tot Lyell, wel vanovertuigd dat het leven richtingtoont. De rol van de mens is nogonduidelijk. De Fransman Tournalverdeelt het menselijke deel vande aardgeschiedenis in een langevóórhistorie en een korte geschie-denis. Bij Luik worden menselijkefossielen en gebruiksvoorwerpengevonden die sceptisch wordenbezien, totdat er onmiskenbarevondsten gerapporteerd wordenvan menselijke fossielen in diver-se delen van de wereld. Wetenschappers gaan zich reali-seren dat Krijt, Jura en Carboonmogelijk wereldwijd voorkomen.De ‘Transitional Beds’ onder hetCarboon worden door Murchison(Siluur) en Sedgwick (Cambrium)bestudeerd. Fossielen blijken zichaan te passen aan wisselendemilieuomstandigheden. Het ‘Devoon’ wordt een nieuwePeriode. Het Perm wordt het af -sluitende epoch van het Primair.Na diepgaande conflicten wordthet Ordovicium ingevoerd alscompromis (zie Rudwicks ‘TheGreat Devonian Controversy”. De Zwitsers Ignaz Venetz, Char-pentier en Agassiz poneren eenijstijdtheorie die lang controver-sieel blijft. De argumenten wor-

den stap voor stap ge accepteerd,vooral als ook ver buiten hetAlpengebied gletsjer- en ijssporenworden waargenomen. Parallelaan de ontwikkeling van de ijstijd-theorie, concluderen paleontolo-gen dat de aardgeschiedenis inPaleo-, Meso- en Cenozoïcum kanworden verdeeld, een indeling dietot op de dag van vandaag stand-houdt. Hier eindigt Rudwicks beschrij-ving van de “Werelden voorAdam” vrij plotseling.

Rudwick benadrukt zijn specialis-me paleontologie, maar het boekis breder. Hij beschrijft het inter-nationale karakter van de geologiedie, niet gebonden door staats-grenzen, over heel Europa en de hele wereld wordt beoefend. In ‘BLT’ en ‘WBA’ is de vooruit-gang van de wetenschappelijkestudie van de aarde het richtsnoermet het actualisme als belangrijkhulpmiddel. Aan het begin van‘BLT’ wordt Freud geciteerd diede plaats van de mens in denatuur beschrijft met drie groteomwentelingen. Copernicusplaatste de mens op een nietigeplaneet excentrisch in het zonne-stelsel. Darwin plaatste de menslaat in een lange reeks van zoog-dieren, en Freud zelf heeft demens van zijn rationele pretentiesont daan. Rudwick richt zich op de plaats van de mens in de tijd. Hij heeft er twee boeken aanbesteed. In dit goed uitgevoerde,uitbundig geïllustreerde en royaalvan voetnoten voorziene werkwordt de mens stevig neergezetals ‘een flikkerende vonk’ op eenzeer lange tijdlijn. Om dat besefte verwerven wordt lezing vanRudwicks boeken nadrukkelijkaanbevolen.

Tom Reijers

.boekbespreking

Worlds before Adam: the Reconstruction of Geohistory in the age of Reform

“Duria antiquitor”; een van de eer-

ste cartoon - achtige reconstructie

van vroeg leven in Dorset. Getekend

door Henry de la Beche (1830).

maart 2009 Geo.brief 15

draaid, maar niet met elkaar kunnen communiceren. Er wordtletterlijk langs elkaar heen ge -praat. Ik ben er van overtuigt dat Bruegel dit niet per ongeluk heeftgeschilderd. Hij was een meesterin het perspectief. Bovendienheeft hij wel meer perspectivischegrapjes gebruikt. Denk maar aande bekende ekster op de galg, een van de eerste ‘onmogelijke’figuren waar later M.C. Escherberoemd om is geworden.Naar mijn weten is de dubbelespiraal nog niet eerder beschre-ven. Geo.brief heeft hiermee eenwereldprimeur.

Ik wil graag dr. E. Gramsbergen(TU-Delft), Prof. dr. A.P. Siebes-ma (KNMI / TU-Delft) en prof. dr.B. Holtslag (hoogleraar Meteorolo-gie, Wageningen Universiteit) har-telijk danken voor hun informatieover hoge gebouwen en wolken-vorming.

dr. Leo D. Minnigh

Onze voorzitter Peter de Ruiterdenkt in Geo.brief 1, 2009 aande toren van Babel als hij alsnuchtere aardwetenschapper naarhet klimaatdebat kijkt en luistert:langs elkaar heen praten van‘Goreanen’ en sceptici en dehoogmoed van velen die denkendat het klimaat regelbaar is meteen aantal afspraken. En u weet, Noachs nakomelingengingen een toren bouwen. Dietoren zou tot in de hemel reikenen een toevluchtsoord kunnen zijnbij mogelijke nieuwe zondvloeden.Bovendien moest de toren dienenals herkenningspunt in het land-schap, opdat de mensen elkaarniet kwijt zouden raken. Kortom,de multifunctionele toren was als poort van God (Bab-Iloe) eenbaken van eenheid. Deze hoog-moedige gedachten werden ge -straft: de toren kwam nooit af ende eenheid werd verbroken doorverwarring van de taal. Sindsdienzijn volkeren verspreid over dehele aarde en door de meertalig-heid kunnen zij elkaar niet meerverstaan.Ik vertelde onze voorzitter datBruegel dit beeld op prachtigewijze heeft vastgelegd in hetberoemde schilderij dat in hetmuseum Boymans-Van Beuningenhangt. De hoogte van de hemel isredelijk eenvoudig af te leiden ende spraakverwarring is op mees-terlijke wijze verborgen. Hij nodig-de mij uit hierover in de Geo.briefte schrijven. Het is een onderwerpdat u hier misschien niet ver-wacht, maar hopelijk u wel inte-resseert. Bovendien kan de af -beelding als voorbeeld gebruiktworden in lezingen en collegesom twist en onenigheid te illustre-ren, iets wat redelijk vaak voor-komt.De Babyloniërs wilden dus huntoren in de hemel laten uitkomen.Aan de hand van Bruegels schil-derij is een redelijke schatting temaken hoe hoog de hemel is ge -dacht. De menselijke figuurtjesdie op het schilderij zijn te zien,

geven een indicatie voor deschaal van de afbeelding. Aan -nemende dat indertijd de lengtevan de mensen 1,75 m was, is de hoogte van een verdieping(de verticale afstand tussen tweeomlopen) ca. 35 m. Met een to -ren van 15 verdiepingen, wordt de totale hoogte ruim 500 m (depiramide van Cheops is 146 mhoog). Een niet gering bouwwerk,dat zich kan meten met de torensgebouwd of in aanbouw in Zuid-oost-Azië en het Midden-Oosten!Maar de hemel en de hoogmoedhad ik me natuurlijk toch wathoger gedacht.Die prachtige cumuluswolk suggereert een imposante hoogte.Navraag bij wolkenexperts leertdat de hoogte van dergelijke wol-ken bepaald kan worden met eenfactor 125 en het verschil inneushoogte-temperatuur en dauw-punt-temperatuur. In Nederlandis dat verschil vaak rond de 4 gra-den, in Irak daarentegen kan datgauw het dubbele zijn. In Neder-land is dus de gebruikelijke hoog-te van de basis van cumuluswol-

ken rond de 500 m, in het Mid-den-Oosten gaat dat al snel naarde 1000 m. Volgens mijn inschat-ting hangt de wolk van Bruegel opongeveer 175 m. Het is overigenshoogst onwaarschijnlijk dat eencumulus tegen een gebouw aanhangt. Er bestaat wel een afbeel-ding van een wolk tegen eengebouw, maar die wolk is van eenander type. Vermoedelijk heeftBruegel zich hier een artistiekevrijheid gepermitteerd. Maar nu de spraakverwarring. Hoe is dit onderwerp te verbeel-den? Bruegel heeft een briljanteoplossing gevonden: de dubbelehelix. De toren die hij heeft ge -schilderd bestaat uit twee in el -kaar gedraaide spiralen. Dit is teachterhalen door de horizon alsreferentie te nemen. Duidelijk iste zien dat een verdieping in hetzichtbare deel van de toren (eenhalve omtrek) precies één verdie-ping stijgt. Dit wil dus zeggen datbij een hele omloop een verdie-ping twee etages stijgt. Er bevindtzich dus een etage tussen. Tweewerelden die in elkaar zijn ge -

.ingezonden brief

Spraakmakende toren van Babel

Toren van Babel (ca. 1563) door Pieter Bruegel de Oude. Het schilderij

hangt in het Museum Boymans-Van Beuningen. De horizon als referentie-

lijn maakt duidelijk dat een verdieping bij een halve omloop precies één

verdieping stijgt. De toren is een dubbele helix.

Detail waaruit de schaal van het

bouwwerk is af te leiden.

16 Geo.brief maart 2009

Naturalis, Leiden, 13 februari2009 – 3 januari 2010

Expeditie Darwin –Originele Darwinvinken enuitgestorven olifantsvogel

Eilanden zijn geïsoleerde stukjesnatuur, waar de evolutie snelgaat. Wat betekent het om geenvijanden te hebben of om één vande eerste dieren te zijn op eennieuw eiland? Er ontstaan bijzon-dere vormen zoals dwergolifanten,reuzenmaraboes en de Dodo. Uitgestorven, net als de olifants-vogel en verschillend van hun verwanten op het vasteland. Hoe dat zit wordt in de tentoon-stelling duidelijk. Expeditie Darwin laat extreme vormen in de natuur zien. Het iseen kennismaking met de evolu-tietheorie van Charles Darwin, die geïnspireerd werd door zijnbezoek aan eilanden. Op de ten-toonstelling zijn de originele Darwinvinken te zien die Darwinzelf verzamelde op de Galápagos-eilanden. Normaal gesproken

liggen ze achter slot en grendel in de collectietoren.Meer informatie: www.naturalis.nl

Natuurhistorisch Museum Maast-richt, 8 maart – 21 juni 2009

Darwin, Cuvier en het‘Grand Animal deMaestricht’

Het ‘Grand Animal’ is de schedelvan de Mosasaurus die rond 1770

in de St. Pietersberg bij Maas -tricht gevonden werd. Sinds 1794be vindt dit fossiel zich in Parijs,waar het bestudeerd werd doorCuvier. De bevindingen van Cuvierspeelden een rol bij de theorievan Darwin.In juni zal er in de tuin van hetmuseum aandacht besteed wor-den aan de experimenten vanDarwin met planten en wormen.Informatie: www.nhmmaastricht.nl

Museon, Den Haag, tot eind 2009

Ontdek Darwin in hetMuseon!

Met een speciale Darwin-speur-tocht richt de bezoeker zich opDarwin en de evolutie in de vasteopstelling van het Museon. In het speurtochtboekje staan ook spannende experimenten over de evolutie, die thuis gedaankunnen worden.Informatie: www.museon.nl

Artis, Amsterdam, alle tentoon-stellingen zijn tot en met 31 december 2009

De dierentuin: Door deogen van Darwin

Een wandeling door Artis langs evolutiepanelen met een span-nende kijk op Darwins evolutie-theorie. Welke aanpassingen hebben dieren in de loop van

miljoenen jaren evolutie gekregenen wat kun je daarvan in Artiszien?

Artis Geologisch Museum: Ik zie,ik zie, wat jij niet zietInteractieve kindertentoonstellingover de evolutie van het oog. In de honderden miljoenen jarendat er leven op aarde is, zijn er alheel lang cellen geweest die lichtwaar kunnen nemen – zelfs bijbacteriën. Later ontwikkeldendeze cellen zich in de verschillen-de diergroepen tot verschillendesoorten ogen. De tentoonstellinglaat zien hoe dieren zien, of zekleuren zien of niet, en hoe dediverse soorten ogen werken.

Zoölogisch Museum in Artis: De sporen van DarwinDeze expositie gaat over deweten schappelijke betekenis van Darwins Evolutietheorie voorallerlei wetenschapsgebieden. In interviews vertellen zowel bèta-als menswetenschappers hoe hetwerk van Darwin hen inspireerde.

Darwins correspondentie metArtisDarwin wilde weten hoe de groeneJavaanse pauw en de blauwe India-se pauw in ontwikkeling verschildenen wist dat Artis beide diersoortenbezat. Deze expositie gaat over decorrespondentie van Darwin metArtis over deze en andere onderwer-pen. Darwin gebruikte de antwoor-

.www.darwin2009.nl

In het Darwinjaar 2009 wordt Charles Darwin her-

dacht, de grondlegger van de evolutietheorie, die 200

jaar geleden is geboren. Activiteiten in het kader van

het Darwinjaar zijn te vinden op www.darwin2009.nl

Darwinjaar in musea en dierentuinen

Darwinvinken uit de collectie van Naturalis

De schedel van het ‘Grand Animal de Maestricht

Een model van de Dodo

maart 2009 Geo.brief 17

den van Artis voor zijn theorie oversexuele selectie, een onderdeel vande evolutietheorie.

Van luipaard tot lynxDeze expositie toont fraaie kat -achtigen van verschillende conti-nenten. Variatie van nauw verwan-te diersoorten op verschillendeeilanden en continenten opendeDarwins ogen voor een mogelijkgezamenlijke voorouder.Informatie: www.science.uva.nl/ zma,www.artis.nl, www.artis/Darwin

Teylers Museum, Haarlem, van30 mei tot en met 6 september2009

De Ark van Noach

Teylers Museum besteedt aan-dacht aan zijn belangrijkste topstuk: de Homo Diluvii testis,het fossiel waarvan men dacht dat het de mens was die de Zond-vloed had aanschouwd en over-leefd. Tot ver in de 18e eeuwwerd het zondvloedverhaal letter-lijk opgevat en zag men hierin eenverklaring voor het ontstaan vanfossielen. Wetenschappers uit de17de en 18de eeuw probeerdenzelfs de ark zo in te vullen datalle dieren daarin pasten. Hunplattegronden staan als introduc-tie centraal. Ook de verbeeldingvan de ark komt op de tentoon-

.aankondiging

Vrijdag 17 april, TU-Delft

Symposium Nederlands Centrum voor Luminescentiedatering – NCL

Programma14.30 u Alastair Cunningham (NCL–TU-Delft)

Dating of storm surge sediments: a test case from the Netherlands14.50 u Ingwer Bos (UU)

Filling gaps – dating lake sediments15.10 u Martijn Manders (RACM)

Optical dating: potentially a valuable tool for underwater cultural heritage management

15.30 u Tea Break15.45 u Noortje Hobo (UU / WUR)

Reconstruction of recent sedimentation rates in the Rhineembanked floodplains using OSL-dating

16.05 u Candice Johns (NCL–TU-Delft)When did lightning strike; dating fulgurite associated with a Roman pot with coins

16.25 u Jakob Wallinga (NCL–TU-Delft)Expected developments in luminescence dating methodology and applications

16.30 u Drinks

Plaats: CITG-gebouw, kamer CT 0.96, Stevinweg 1, 2628 CN DelftInformatie: http://www.ncl-lumdat.nl/

Charles Darwin

stelling tot uiting. Maar de rodedraad is de lange weg tot het be -sef dat soorten kunnen uitsterven.Informatie: www.teylersmuseum.nl

Museum Boerhaave, Leiden, tot eind 2009

De wereld voor Darwin

Geleid door een digitale gids kun-nen de bezoekers van MuseumBoerhaave kennis nemen van deideeën over het ontstaan van hetleven op aarde en de variëteit der soorten in de 17de, 18de en 19de eeuw, dus voordat Dar-win zijn evolutietheorie poneerde. Informatie: www.museumboerhaave.nl

Universiteitsmuseum Groningen,tot en met 10 januari 2010

Darwins wereld

Informatie: www.rug.nl/museum.

Universiteitsmuseum Utrecht, toten met 31 januari 2010

De evolutie draait door

Informatie: www.uu.nl/universi-teitsmuseum

Dierentuin Blijdorp, Rotterdam,van 25 april tot eind van het jaar

Darwin DOEMEE – Ontdekzelf evolutie in Blijdorp

Informatie: www.blijdorp.nl

Museum Industrion, Kerkrade, 9 juni 2009 t/m 3 januari 2010

Evolutie

Informatie: www.industrion.nl

Nationaal Onderwijsmuseum, Rot-terdam, tot en met 12 april 2009

Van Aap tot Mens: Deevolutietheorie in hetonderwijs

Info: www.onderwijsmuseum.nl

Science Center Nemo, Amster-dam, vanaf 25 april 2009

Zoeken naar leven - vanoersoep tot alien

Informatie: www.e-nemo.nl

18 Geo.brief maart 2009

.internet

Aardwetenschappen Universiteit Utrecht: www.geo.uu.nlAardwetenschappen Universiteit van Amsterdam: www.studeren.uva.nl/aardwetenschappenAardwetenschappen Vrije Universiteit Amsterdam: www.falw.vu.nlBodem, Water en Atmosfeer: www.weksite.nl/bsc/bodem_water_tekst.htmlCentre for Technical Geoscience - Graduate Courses in Technical Geoscience: www.ctg.tudelft.nlDarwin Centrum voor Biogeologie: http://www.darwincenter.nlDarwinjaar: www.darwinjaar2009.nlGAIA: www2.vrouwen.net/gaia/Geochemische Kring: www.kncv.nl/website/nl/page313.asp?color=3Geologisch tijdschrift van de NGV: www.grondboorenhamer. geologischevereniging.nlIngenieurs-Geologische Kring: www.itc.nl/%7Eingeokri/INQUA Nederland committee: www.geo.uu.nl/inqua-nlIODP – Intergrated Ocean Drilling Pogramme: www.iodp.org/KNGMG: www.kngmg.nl/Mijnbouwkundige Vereeniging TU-Delft: www.mv.tudelft.nl/Nederlandse Kring Aardse Materialen: www.nkam.nlPalynologische Kring: www.palynologischekring.nlPetroleum Geologische Kring: www.pgknet.nlPaleobiologische Kring: www.bio.uu.nl/~palaeo/Paleobiologie/index.htmNederlands Centrum voor Luminescentiedatering: www.ncl-lumdat.nl/Nederlandse Geologische Vereniging, NGV: www.geologischevereniging.nlSedimentologische Kring: sedi.kring.googlepages.com/Stichting Geologische Activiteiten, GEA: www.gea-geologie.nl/Studievereniging GAOS (UvA): www.svgaos.nl

.geoheritage NL

12 thema’s en 50 vensters

‘Canon van het Nederlandse landschap’

Begin december werd op deKNAG-onderwijsdag de ‘Canonvan het Nederlandse landschap’uitgereikt aan de aanwezigen.Deze canon geeft aardrijkskunde-leraren in het middelbaar envoortgezet onderwijs een prachtigoverzicht van de mooiste land-schappen van Nederland.

Omdat ook de ontstaansgeschie-denis van de diverse landschap-pen op begrijpelijke wijze wordtuitgelegd, kun je met de canon in de hand heel goed zelf eengeologische excursie in de eigenwoonstreek plannen. De reactievan veel leraren was dan ook:“hier willen we mee aan de slag”en “waar kunnen we nog meerinformatie vinden op een web -site”. De Nederlandse landschappenworden behandeld in een twaalf-tal thema’s met namen zoals‘Nederland beweegt’ waarbij

breuken en aardbevingen aan bodkomen, of ‘Uitslijpen en opvullen’dat over ijstijdrivieren en terras-senlandschappen gaat. Ook delf-stoffen zoals olie en aardgas,maar ook zand en mergel komenter sprake in ‘De stenen uitge-wrongen’. De canon is prachtiggeïllustreerd met duidelijke tekeningen en goede foto’s. De werkgroep ‘Canon’ van Geo -heritage NL heeft op basis van‘liefdewerk nieuw papier’ eenpracht publieksproduct neergezetdat uitstekend past in de activi-teiten van het Jaar van de Aarde.Het grote publiek kennis te latenmaken met de aardwetenschap-pen is een belangrijke doelstellingvan het Jaar van de Aarde. De ‘Canon voor het Nederlandselandschap’ levert daar een bij -drage aan!

Belangstelling? Het ontstaan vanhet Nederlandse landschap, in

De vorming van stuwwal en keileemplateau.Copyright 2008 buro voor explanation design

12 thema’s & 50 vensters is binnenkort via de boekhandel te bestellen (distributie: Buijtenen Schipperheijn, ISBN nr. van de canon is 9789074980203). Voor € 5,95 heeft ook U eenexemplaar van de ‘Landschapscanon’ in huis (NB bij afname van100 exemplaren of meer geldt

een aanzienlijke korting). Daar-mee kunt U dan zelf in het nieu-we voorjaar naar buiten om metnieuwe ogen naar het Nederlandslandschap te gaan kijken.

W.J. Evert van de GraaffKNGMG-vertegenwoordiger

in Geoheritage NL

Isotopen spelen een steeds grote-re rol bij het bestuderen van hetmilieu. De instrumentaria zijnsteeds beter geworden; hierdoorkunnen allerlei processen beteren nauwkeuriger bestudeerd wor-den. De Milieuchemische sectie en desectie Radio- en Stralingschemievan de KNCV (Koninklijke Neder-landse Chemische Vereniging)organiseert samen met de Milieu-toxicologen van de NederlandseVereniging Toxicologie (NVT), de Geochemische Kring van de

.aankondiging

16 april 2009, Reehorst, Ede

Isotopen in milieuonderzoek: relevantie en toepassingen

KNCV en het KNGMG de bijeen-komst “Isotopen in milieuonder-zoek” op de Voorjaarsbijeenkomstvan de KNCV. De bijeenkomstvindt plaats op 16 april 2009.Het thema is: “Wat kun je metnieuwe technieken meer te wetenkomen?”

U bent hiervoor van harte uit -genodigd.

Meer info en programma: www.kncv.nl/vjb, www.milieu-chemtox.nl, www.kngmg.nl

Tot eind 2009Veel musea en dierentuinen be ste -den dit jaar aandacht aan het Dar-winjaar. Een lijst van activiteitenen tentoonstellingen is te vindenop pagina 16 en 17 van dezeGeo.brief.

26 maart 2009Uitreiking Van Waterschoot van der Grachtpenning aan WolfgangSchlager en lezingenmiddag. VU-Amsterdam. Voor meer informatiezie Geo.brief 1, www.kngmg.nl of http://www.geo.vu.nl/~sedimar/sedimar/Welcome.html

26-29 maart 200940ste vergadering van de Neder-landse-Vlaamse Kring van Diato-misten (NVKD) en 3de Centraal-Europese Diatomeeën Congres

(CE-DiatoM), TNO, De Uithof,Utrecht. Deze bijeenkomst heeftals thema het European Water Fra-mework Directive. Informatie: Mar-jolein Mullen, e-mail: m.mullen@uu.nl of Saskia Gaartman, e-mail:saskia.gaartman@tno.nl

6 en 7 april 2009Tweedaags symposium “De Dar-win Dagen”, georganiseerd doorhet Darwin Centrum voor Biogeo-logie. Locatie: NH Konings hof,Veldhoven. Informatie: www.darwincenter.nl

8 april 2009Bèta Career Event 2009, inScience Center Nemo, Amster-dam. Informatie:http://www.falw.vu.nl/nl/nieuws-agenda/agenda/index.asp

maart 2009 Geo.brief 19

Geo.brief is een gezamenlijke uitgave van hetKoninklijk Nederlands Geologisch Mijnbouw-kundig Genootschap (KNGMG) en het NWOgebiedsbestuur voor Aarde en Levensweten-schappen (NWO-ALW).Verschijnt 8 maal per kalenderjaarISSN 1876-231X

Redactie: Drs. Th.H.M. van Doorn (TNO,Utrecht), (KNGMG), hoofdredacteurDrs. F.S. van Schijndel-Goester (KNGMG)Drs. R. Prop (NWO-ALW)Eindredactie: Drs. A. Nauta, annatext@wxs.nl

Vormgeving: Grafisch Atelier WageningenGen. Foulkesweg 72, 6703 BW Wageningentel. 0317 425880; fax 0317 425886e-mail: hh@gaw.nl

Druk: Drukkerij Modern, Bennekom

Kopij/verschijningsdata 2009Nr. 3 3 april 7 meiNr. 4 15 mei 18 juniNr. 5 17 juli 20 augustusNr. 6 21 augustus 1 oktoberNr. 7 2 oktober 12 novemberNr. 8 13 november 17 december

(Wijzigingen voorbehouden)

Kosten lidmaatschap van het KNGMG72,50 gewoon lid50,– AiO/OiO19,25 studentlidmaatschapHet lidmaatschap is inclusief de Geo.brief enhet tijdschrift Netherlands Journal of Geo-sciences / Geologie en Mijnbouw. Het lidmaat-schap loopt van 1 januari tot 31 december. Opzegging dient drie maanden voor het eindevan het kalenderjaar te geschieden.Deze Geo.brief wordt verspreid aan alle ledenvan het KNGMG en van de KTFG en tevensnaar ca. 300 geadresseerden van NWO-ALW.Losse abonnementen zijn niet mogelijk.

Advertenties: Voor het plaatsen van adverten-ties kunt u contact opnemen met het Bureauvan het KNGMG, tel. 070 3919892, e-mail:kngmg@kiviniria.nl, of met het Grafisch Atelier/ Uitgeverij Blauwdruk, tel. 0317 425880, e-mail: hh@gaw.nlJrg. 2009: Tarieven bij eenmalige plaatsing2/1: 1.450,- 396 x 255 mm (midden)1/1: 975,- 188 x 255 mm (achter)1/1: 625,– 188 x 255 mm1/2: 350,– 188 x 125, 90 x 255 mm1/4: 210,– 188 x 60, 90 x 125 mm1/8: 154,– 188 x 25, 90 x 60 mmBedragen ex. 19% btw

Oplage: 1500

Hoofdbestuur KNGMGDrs. P.A.C. de Ruiter, voorzitterDrs. L. van de Vate (TNO), secretarisDrs. A.G. Marschall-Wesselingh, penningm.Dr. H. de Bresser (UU)Dr. J.C.M. de CooDr. A. Lankreijer (VUA)Drs. F.S. van Schijndel-Goester

Secretariaat KNGMGPostbus 30424, 2500 GK Den Haagtel: 070 3919892 / fax: 070 3919840e-mail: kngmg@kiviniria.nl postbanknummer 40517 tnv KNGMG Den Haag

Adres NWO-ALWLaan van Nieuw Oost-Indië 3002593 CE Den HaagPostbus 93510, 2509 AM Den Haagtel: 070 3440 619 / fax: 070 3819033e-mail: prop@nwo.nl

Bestuur NWO-ALWProf.dr.ir. Rudy Rabbinge (voorzitter)Prof.dr. M.J.R. Wortel (vice-voorzitter)Prof.dr. Marcel DickeProf.dr. Lubbert DijkhuizenDrs. Rien HerberProf.dr. Marian JoëlsProf.dr. Gerbrand J. KomenProf.dr. C.M. MarianiProf.dr.ir. Marcel Stive

.colofon

.agenda

16 april 2009Geochemie voorjaarsbijeenkomstvan de KNCV (Koninklijke Neder-landse Chemische Vereniging), de NVT (Nederlandse VerenigingToxicologie) en het KNGMG, in de Reehorst in Ede. Zie ook pagi-na 18 van deze Geo.brief.

17 april 2009Symposium Nederlands Centrumvoor Luminescentiedatering –NCL, TU-Delft. Zie ook pagina 17van deze Geo.brief.

19-23 april 2009Meeting ‘Geodiversity, Geoherita-ge & Nature and Landscapemana gement’, Assen, Drenthe.Zie ook Geo.brief 4, 2008.Informatie: www.drenthe.nl/progeo2009

25 mei 2009Bessensap, het evenement waarwetenschappers en journalistenelkaar ontmoeten. Nemo, Amster-dam. Info: www.nwo.nl

18–25 juli 2009Geologische excursie georgani-seerd door Tom Reijers naar hetCantabrische Gebergte. Informa-tie: www.mpreizen.nl/pgk,www.marcopoloreizen.nl/pgk

‘Egg Carton’ stromatolieten, conische structuren die noch abiotisch, noch tektonisch te verklaren zijn.

Geobrief

2Geo.brief is de nieuwsbrief van KNGMG en NWO-ALWVierëndertigste jaargang nummer 2, maart 2009

.

De nieuwe voorzitter van het KNGMG

6 mei KNGMG jaarvergadering

Satellietmetingen en bodembewegingen

4.3 miljard jaar oude stromatolieten

De toren van Babel

Darwin 2009