VAK-INFO TWEEDE FASE HAVO

VAK-INFO

TWEEDE FASE

HAVO

2016 - 2017

vakinformatie havo Tweede Fase Udens College 2016-2017 1

INHOUDSOPGAVE Inleiding ..................................................................................................... 2 Nederlands…………………………………… ............. ………………………………3 Frans………………….. .................................................................................. 6 Duits…. ....................................................................................................... 7 Engels………………………. ......................................................................... 9 Geschiedenis ............................................................................................ 11 Aardrijkskunde .......................................................................................... 13 Levensbeschouwing .................................................................................. 15 Maatschappijleer ....................................................................................... 17 Economie………. ....................................................................................... 18 Management en Organisatie ..................................................................... 20 Wiskunde ................................................................................................. 22 Natuurkunde ............................................................................................. 24 Scheikunde ............................................................................................... 25 Biologie .................................................................................................... 27 BSM…………………………………………………………………………………….....29 Muziek ..................................................................................................... 31 Tekenen .................................................................................................... 34 Culturele en Kunstzinnige Vorming .......................................................... 37 Internationalisering en de Tweede Fase .................................................... 40


INLEIDING In de Tweede Fase krijg je een groot aantal vakken. Veel van deze vakken zullen je al wel bekend zijn, maar er is ook een aantal nieuwe vakken bij. In dit boekje vind je informatie over de vakken die je in de Tweede Fase kunt volgen. Zo staat er telkens iets geschreven over de inhoud van het vak, het aantal studielast uren, de manier van werken en het examen. We hopen dat je door deze informatie een beter beeld krijgt van wat je te wachten staat en dat dit boekje een bijdrage levert aan het maken van de juiste keuzes. Voor eventuele vragen kun je natuurlijk altijd contact opnemen met de vakdocenten van het betreffende vak en/of je klassenmentor. We wensen je veel succes bij het keuzeproces.


NEDERLANDS Nederlands is in de bovenbouw van het havo een belangrijk en verplicht vak. Deze beide eigenschappen spreken voor zich: iedere scholier weet dat het goed kunnen lezen van moeilijke teksten of proefwerkvragen van pas komt bij veel andere schoolvakken. Daarnaast leer je bij Nederlands een helder en logisch artikel schrijven en ook die vaardigheid pas je toe bij andere vakken, bijvoorbeeld in werkstukken. Tot slot kan elke personeelsfunctionaris jou vertellen, dat een goede 'mondelinge en schriftelijke uitdrukkingsvaardigheid' onmisbaar is in heel veel beroepen waarin havoleerlingen later terechtkomen. Nederlands is dan ook een heel afwisselend vak: er zijn zes verschillende onderdelen. Die lopen we in dit stuk kort met jullie door. 1. Leesvaardigheid In de eerste drie klassen heb je jezelf al flink getraind in het bestuderen van teksten. In 4- en 5-havo gaan we door met het uit elkaar rafelen van teksten. De leesstrategie blijft hetzelfde, maar de teksten worden steeds ingewikkelder. Je moet per slot van rekening in het hbo pittige studieboeken aankunnen. Je leert, hoe je artikelen moet ‘indikken’ tot een tiende van hun omvang, in eigen woorden, en dan zo, dat een ander jouw samenvatting kan begrijpen, los van de volledige tekst. Ook krijg je steeds beter in de gaten of het betoog van een schrijver wel klopt: zijn de argumenten bij zijn mening wel juist, eerlijk, logisch of controleerbaar? Dit wordt uitgebouwd bij het onderdeel: leren argumenteren, waarover je hieronder meer kunt lezen. 2. Leren argumenteren Dit is eigenlijk een cursus logisch denken. Als je onlogisch bent in je redenering, dan deugt het stuk dat je schrijft ook niet. En als je de oneerlijke discussietrucjes van jouw gespreksgenoot niet doorhebt, dan praat hij jou omver. 3. Schrijfvaardigheid Schrijven, dat is je gedachten op een fatsoenlijke manier op papier zien te krijgen. Je leert het door de kunst af te kijken bij goede schrijvers en journalisten, van wie je teksten leest. Schrijven leer je echter vooral, door het veel te doen. Je moet daarbij kritisch zijn op jezelf, je moet kwaliteit willen leveren en na een eerste versie nog een


verbeterde versie maken. Dat is niet zo moeilijk met de tekstverwerker. In en buiten de lessen zul je dus veel schrijfopdrachten van allerlei soort moeten maken. Je zult ook vaak het werk van klasgenoten van commentaar moeten voorzien. Verder blijven we oefenen met: zinsbouw, stijl, spelling en interpunctie. Eén van de pta-onderdelen schrijfvaardigheid in 4- en 5-havo is gedocumenteerd schrijven. Je bestudeert een reader met artikelen rondom een actueel, maatschappelijk onderwerp, zodat je vervolgens zelf een tekst over dit onderwerp kunt schrijven. 4. Spreekvaardigheid In de bovenbouw zul je (nog beter) leren, hoe je je presenteert voor een groep. Door middel van allerlei korte spreekopdrachten leer je omgaan met je eventuele spreekangst en krijg je meer zicht op je houding e.d. voor een groep. Uiteindelijk moet je jouw klasgenoten in een debat laten zien dat jouw spreekvaardigheid van niveau is. Voor de bovenstaande vier onderdelen van je taalvaardigheidstraining werken we met de methode Nieuw Nederlands / 4- en 5-havo. Daarnaast krijg je ook veel los, actueel lesmateriaal. 5. Literatuur In de onderbouw heb je kennis gemaakt met jeugdliteratuur. In de bovenbouw start je met het lezen van volwassenliteratuur. Wij, jullie docenten Nederlands, hanteren de leesniveaus van Theo de Witte (www.lezenvoordelijst.nl). Aan de hand van die niveaus groei je in drie jaar hopelijk uit tot een enthousiaste en ervaren lezer. Literatuur (of letterkunde) is een verzamelnaam voor allerlei soorten teksten in verhaal-, gedicht- of toneelvorm. Een schrijver van literatuur wil zijn lezers boeien of vermaken. Maar vaak wil hij wil ook zijn eigen kijk laten zien op mensen of de wereld. Natuurlijk heb je kennis nodig om verhalen te interpreteren. Daarom bespreken we in de literatuurlessen allerlei verhaaltechnische elementen, die nodig zijn om een boek goed te kunnen begrijpen. Voor dit onderdeel gebruiken we de methode Laagland havo. Tot slot besteden we in 5-havo aandacht aan literatuurgeschiedenis: wat voor soort verhalen werden er vroeger geschreven (of voorgelezen) en waarom? Voor dit onderdeel krijg je een reader, die wij zelf hebben samengesteld. We proberen je onder andere te laten zien dat veel kenmerken van literatuur van

http://www.lezenvoordelijst.nl/


toen nog steeds in hedendaagse romans terug te vinden zijn. In 4- en 5-havo werk je grotendeels zelfstandig aan een leesdossier. In twee jaar lees je acht boeken uit de Nederlandse literatuur. Je maakt leesdagboeken, waarin je die romans op jouw eigen wijze analyseert. Je hebt daarover 80 studielasturen ter beschikking. Tevens ga je aan de slag met poëzie. Het einde van je leeservaring op deze school is het mondeling literatuurexamen in 5-havo. 6. Oriëntatie op studie en beroep Taalvaardigheid is natuurlijk in nagenoeg iedere studie en ieder beroep van belang. Tot zover een overzicht van de vakinhoud.Nu iets over de verhouding tussen lesuren en huiswerktijd. In 4-havo heb je gemiddeld 3,7 lesuren per week Nederlands; dit is inclusief dwt. Per lesuur moet je ongeveer 30 minuten huiswerk maken. Je moet er dus op rekenen dat niet alle werk in de les of in dwt gedaan kan worden. De tijd die het kost, hangt ook af van de kwaliteit die je nastreeft. We hopen dat je in de komende twee jaar veel zult leren.


FRANS Introductie Het grote verschil tussen Frans op de onderbouw en Frans op de bovenbouw is, dat jouw mate van zelfstandig kunnen werken belangrijker wordt. De vier vaardigheden (lees-, luister-, spreek-, en schrijfvaardigheid) gaan een grotere rol spelen. Iedere week staan één of een meerdere vaardigheden centraal. Je gaat dus de taal gebruiken om Franse briefjes/mails te schrijven, gesprekjes te voeren, Frans te luisteren, films te kijken en leuke teksten te lezen. Daarnaast blijven woorden grammaticakennis natuurlijk nodig voor deze vaardigheden. Je gaat ook woorden en grammatica uit de onderbouw herhalen. Schoolexamens Havo 4 Je krijgt in havo 4 één Schoolexamen (SE) per vaardigheid. Verder wordt in iedere TRAP een SE Algemene Vaardigheden afgenomen over je woord– en grammaticakennis. Ter ondersteuning krijg je elke week een SO wo/gram. Voor een 6 of hoger krijg je 0,1 punt extra per SO voor het bijbehorende SE AV. Je SE-cijfers tellen mee voor al jouw rapporten en je neemt deze cijfers mee naar havo 5, maar ze tellen nog niet zo zwaar mee als de SE‘s van havo 5. Daarnaast krijg je een project Literatuur, wat niet meetelt. Handelingsdeel Voor het zogeheten handelingsdeel Frans moet je thuis één boekje lezen en een verslag hierover in het Nederlands inleveren. Je huiswerk bestaat gemiddeld uit 2 x 20 minuten per week. Veel plezier en succes met het vak Frans!


DUITS We werken in de bovenbouw met het vervolg op de onderbouwmethode van „Na Klar“ van uitgeverij Malmberg. In de eerste 4 periodes behandelen we een compleet hoofdstuk, in 4 havo dus 4 hoofdstukken. In 5 havo werken we niet meer met „Na Klar“, maar met zelf samengestelde readers. Het grote verschil tussen Duits in de onderbouw (3 vaklessen per week) en Duits in de bovenbouw (2 vaklessen en 1 dwt-uur per week in 4 havo en 3 vaklessen en 1 dwt-uur per week in 5 havo) is, dat de 4 vaardigheden een veel grotere rol gaan spelen. Het gaat dus niet alleen meer om theoretische grammatica of losse woordjes of Redemittel leren, maar we proberen de 4 vaardigheden (lezen, schrijven, spreken, luisteren) gevarieerd aan bod te laten komen. Je gaat dus, meer dan in de onderbouw, de taal praktisch gebruiken om Duitse brieven/mails te schrijven, gesprekjes te voeren, tv-programma's te bekijken en te begrijpen en actuele teksten te lezen en te begrijpen. Ook wordt meer zelfstandigheid van je gevraagd. Het belangrijkste bij Duits is woordenschatverwerving. Zonder de nodige woordenschat begrijp je (luister)teksten niet en kun je je ook niet uitdrukken, schriftelijk of mondeling. Schoolexamens havo 4 Je hebt in 4 havo twee SE gespreksvaardigheid, één SE kijk-/luistervaardigheid, twee SE schrijfvaardigheid en twee SE leesvaardigheid. In de 3e periode worden spreek- en schrijfvaardigheid d.m.v. een project geoefend en getoetst. Hiernaast wordt 3x per jaar een idioomtoets afgenomen. Schoolexamens havo 5 Je schoolexamencijfer wordt verder bepaald in havo 5, en wel door nog één SE spreekvaardigheid, één SE kijk-/luistervaardigheid en één SE schrijfvaardig-heid (zakelijke brief). Bovendien krijg je ook nog twee algemene vaardighedentoetsen en twee cijfers voor literatuuropdrachten (zie verderop). Het gemiddelde van alle SE in 4-5 havo vormt de helft van je eindcijfer Duits. Handelingsdeel Voor het zogeheten handelingsdeel Duits moet je thuis het volgende doen: havo 4: 2 keer extensief luisteren + verslag en 1 boek lezen en hiervan een verslag inleveren. havo 5: 1 boek lezen en hiervan een verslag inleveren + nog 1 maal extensief luisteren.


Deze verslagen moeten op z’n minst voldoende zijn. Extensief luisteren bestaat uit het kijken naar zelfgekozen Duitstalige tv-programma’s. Centraal examen (CSE) Het Centraal Examen in mei bestaat alleen uit leesvaardigheid (tekstbegrip). In 2½ uur moet je een groot aantal open of meerkeuzevragen bij een aantal Duitse teksten beantwoorden. Het cijfer dat je hiervoor haalt vormt de andere helft van je eindcijfer Duits. Al vanaf 4 havo gaan we daarvoor veel oefenen. Omdat lezen een vaardigheid is moet je dat vooral met regelmaat doen. Literatuur Je krijgt twee maal een cijfer voor literatuur. Dat is twee maal in havo 5 (periode 1 en 4). Bij literatuur houd je je bezig met het klassikaal of individueel lezen van Duitse (jeugd)romans, waarbij we ook het medium film zullen inzetten. Periodeplanner Elke periode krijg je een periodeplanner met daarin per vak alle weektaken van die periode. Onder een weektaak valt dus de klassikaal behandelde lesstof EN de dwt-stof resp. het huiswerk. Je weektaak bestaat voor een deel uit maakwerk en voor een deel uit leerwerk. Tijdens de DWT-uren heb je de mogelijkheid allerlei opdrachten per vaardigheid te maken, te leren of hulp/uitleg te vragen aan de docent op dat moment. Tijdens de lessen worden leesteksten (kort) besproken, wordt grammatica herhaald of opnieuw uitgelegd, worden gezamenlijk kijk-/luistervaardigheidsoefeningen gemaakt, wordt aan briefopdrachten gewerkt (op de computer met behulp van woordenboek en grammatica als naslagwerk) of worden gespreksopdrachten klassikaal geoefend. Heb je twijfels om Duits te kiezen, wil je meer informatie over het vak voor je profielkeuze, spreek je docent Duits in klas 3 dan rustig aan. Hij/zij zal je alles vertellen wat je wilt weten. Natuurlijk is het vakadvies bij het 2e rapport een belangrijke graadmeter of je Duits wel of beter niet kunt kiezen in de bovenbouw havo. Overweeg je om na 5 havo over te stappen naar 5 vwo, dan moet je in 4 havo een 2e MVT kiezen, dus Frans/Duits. Die 2e MVT is verplicht in 5 vwo. Succes met je keuzeproces, sectie Duits


ENGELS Studielast Op 4 havo wordt de studielast vier uur per week, op 5 havo vijf uur per week. Als je denkt aan de 'ouderwetse' lesuren, dan wordt in beide leerjaren gemiddeld twee lesuren Engels gegeven, met daarbovenop doorwerktijd, DWT-tijd en thuiswerktijd. Vaardigheden Engels bestaat uit vier vaardigheden en literatuur, net zoals de andere moderne vreemde talen (MVT). Deze vier vaardigheden zijn: a. leesvaardigheid b. luistervaardigheid (a en b worden ook wel de 'passieve vaardigheden' genoemd) c. spreekvaardigheid d. schrijfvaardigheid (c en d zijn de zogenaamde 'actieve vaardigheden) Verder wordt er tijd besteed aan literatuur (inclusief boeken lezen: 6 boeken op 4 en 5 havo samen). Methode De afdeling Engels werkt met Cambridge Coursebook Gold First: Alle vaardigheden komen daarin aan bod zodat de leerlingen goed voorbereid worden op het schoolexamen en het Centraal examen. De vaardigheden worden getoetst op een tevoren duidelijk omschreven manier. Daarvoor worden de periodeplanners gebruikt. Bijvoorbeeld bij de toets spreekvaardigheid weten leerlingen tevoren waar ze het over moeten hebben, of ze alleen of in groepjes ondervraagd zullen worden. Ook weten zij van tevoren hoe hun prestaties op dit gebied zullen wegen binnen het rapportcijfer op 4 havo en het schoolexamen. Aan het eind van 5 havo zal er een CE leesvaardigheid/tekstbegrip volgen. Dit CE zal er gevarieerd uitzien: naast meerkeuzevragen ook open vragen, met samenvattingen en dergelijke. In 4 havo wordt ook begonnen met het samenstellen van het zogenaamde 'leesdossier' (6 boeken lezen in 4 en 5 Havo).


Leren leren in het studiehuis De leerlingen zullen vanaf het begin van 4 havo werken naar het eindexamen toe. Deze werkwijze zal in ieder geval speciale eisen stellen aan de werkhouding van de leerlingen. Die zal actief, zelfstandig en lerend moeten zijn. Uiteraard zullen de leraren Engels onze leerlingen helpen om deze werkhouding te ontwikkelen. Maar de verantwoordelijkheid ligt ook heel duidelijk bij de leerling die initiatief zal moeten nemen, die zal moeten willen werken, die een goede motivatie en werkhouding zal moeten tonen. Overstap vmbo-t havo Waarschijnlijk zullen de leerlingen uit 4 vmbo-t niet zoveel meer problemen met het studiehuis hebben dan leerlingen die rechtstreeks uit 3 havo komen. Wel zullen ze vanaf het eerste begin aan de bel moeten leren trekken als ze merken dat ze dingen niet meer begrijpen. Maar, het zij nogmaals gezegd, de docenten zullen met begeleidende adviezen klaar staan.


GESCHIEDENIS In de onderbouw heb je al uitgebreid kennis gemaakt met het vak geschiedenis. Je hebt ongetwijfeld gemerkt, dat in het vak geschiedenis een breed scala van onderwerpen aan bod komt. In de Tweede Fase blijft dat zo. Het belangrijkste verschil is, dat de thema’s daar verder uitgediept worden. Ook de vaardigheden die in de onderbouw geleidelijk steeds belangrijker werden, komen terug. Er wordt van je verwacht, dat je aan het einde van de cursus in 5 havo, je gedachten goed onder woorden kunt brengen en op schrift kunt zetten. Dat je voldoende historische kennis hebt om zelf ontwikkelingen te verklaren en beredeneren. Kortom geschiedenis is ook in de bovenbouw een vak waarbij je veel kunt leren. Tenminste als je je ervoor inzet. Want je zult veel zelf moeten bestuderen en leren. Hoe ziet het programma er in de Tweede Fase uit? In 4 havo krijg je oriëntatiekennis aangereikt; de tien tijdvakken die in de onderbouw zijn behandeld komen opnieuw aan de orde. Dit betekent dat er veel stof behandeld wordt in een hoog tempo. Je leert gebeurtenissen in een bepaalde tijd te plaatsen en je moet verbanden kunnen leggen tussen verschillende gebeurtenissen. De tien tijdvakken zijn o.a. de tijd van jagers en boeren, de tijd van de Grieken en Romeinen, de tijd van monniken en ridders, de tijd van burgers en stoommachines en de tijd van televisie en computer. Voor jou geen verrassing! Dezelfde perioden kwamen ook al in de onderbouw aan de orde. Ze worden nu alleen uitgebreider, meer systematisch en op een wat moeilijker niveau behandeld. Naast de oriëntatiekennis van de tien tijdvakken en de daarbij behorende kenmerkende aspecten zijn er enkele onderdelen, de zogenaamde historische contexten, verder uitgewerkt: De Republiek de 7 verenigde Nederlanden, Duitsland tussen 1870 en1945 en de Koude Oorlog. Over deze oriëntatiekennis en de uitgewerkte onderdelen gaat nieuwe centraal schriftelijk eindexamen dat vanaf 2015 in heel nederland verplicht wordt. In de schoolexamens worden enkele - door de sectie geschiedenis gekozen - thema’s getoetst en het verplichte onderdeel parlementaire geschiedenis en staatsinrichting. Bij het onderwerp staatsinrichting leer je hoe de Nederlandse democratie werkt en welke mogelijkheden er voor burgers zijn om invloed op het bestuur uit te oefenen. Belangrijke achtergrondkennis voor jou, omdat je binnen niet


al te lange tijd zelf mag gaan stemmen bij verkiezingen. Tot slot wordt in het vak geschiedenis aandacht besteed aan het doen van onderzoek. Het woord “historie” is immers afgeleid van het Griekse woord voor onderzoeken. In opdrachten in de les en bij een praktische opdracht die meetelt voor het schoolexamen, leer je hoe je een historisch onderzoek moet aanpakken. Praktische onderzoeksvaardigheden die je bij het profielwerkstuk in 5 havo en in het vervolgonderwijs goed van pas zullen komen.


AARDRIJKSKUNDE Aardrijkskunde kan in de havo-bovenbouw in drie van de vier profielen als profiel ook gekozen worden. In het profiel N&G heb je de keuze tussen aardrijkskunde of natuurkunde, in het profiel E&M tussen aardrijkskunde, M&O of een derde moderne vreemde taal, en in het profiel CM tussen aardrijkskunde of economie. Verder kun je aardrijkskunde in alle vier profielen kiezen in de vrije ruimte. In alle gevallen staat er een studielast van 320 slu. Voor de lessentabel betekent dat dat je in 4- en 5 havo steeds twee klassikale vaklessen krijgt. Daarnaast kies je voor een of meer dwt-uren aardrijkskunde. In het examenprogramma komen vijf onderwerpen (‘domeinen’) aan de orde: A. Vaardigheden. Het gaat hierbij om geografische informatie bestuderen, geografische

vragen stellen, geografische werkwijzes toepassen en geografisch onderzoek doen.

Bestuderen van geografische informatie doe je d.m.v. (atlas)kaarten, remote-sensing (= werken met satellietbeelden), literatuur, video, (lucht)foto’s, tabellen, grafieken, diagrammen, cartoons en (animatie)films.

Het geografisch onderzoek moet je doen in de eigen regio (zie E). B. Wereld Verschillen tussen het rijkere en het armere deel van de wereld worden

bekeken door de Mexicaanse kant van de grens te vergelijken met de Amerikaanse.

C. Aarde. (De aarde als natuurlijk systeem) Dit domein wordt bestudeerd aan de hand van het Middellandse

Zeegebied. In dit gebied bekijken we allerlei natuurlijke en landschappelijke verschijnselen als klimaat, reliëf, vulkanisme, waterhuishouding en vegetatie, en we bezien de invloed van menselijke activiteiten daarop.

D. Gebieden. In dit domein gaat het over Brazilië. We bestuderen de economisch-

geografische ontwikkeling sinds de onafhankelijkheid, en een aantal actuele vraagstukken in dit land. Zo hebben we het over landdegradatie, milieuverontreiniging, sociale en economische vraagstukken en etnische conflicten.


E. Leefomgeving Als vraagstukken op nationaal niveau behandelen we de onderwerpen overstromingen en wateroverlast en grote stadsproblemen. Daarnaast doe je zelf onderzoek naar een lokaal of regionaal probleem. Je stelt in dit onderzoek geografische vragen, je bestudeert geografische informatie en je past verschillende geografische werkwijzes toe (zie A).

De gehele examenstof wordt getoetst in de schoolexamens in 4 - en 5 havo. Ongeveer 60% van de examenstof komt aan de orde in het centrale examen.


LEVENSBESCHOUWING Via het vak levensbeschouwing worden leerlingen in de wereld van religie, cultuur, godsdienst, ethiek en filosofie binnengeleid. Een levensbeschouwelijke benadering is een benadering waarbij we aangeven wat we uiteindelijk van belang vinden, waar het ons ten diepste om te doen is, waar we de meeste waarden aan toekennen. Om die levensbeschouwelijke vragen duidelijk te maken stellen wij ons allerlei levensvragen. 4 havo inhoudelijk In 4 havo komen de volgende thema's aan bod: • levensbeschouwing en ethiek als onderdeel van onze multiculturele

samenleving; • levensbeschouwing en ethiek als onderdeel van de menselijke persoon; • ethiek: een theoretische benadering; • ethisch-maatschappelijke thema's levensbeschouwelijk benadert, b.v.

genetische manipulatie, klonen, abortus, euthanasie, derdewereld problematiek, ethiek van de reclame, asielzoekers;

• levensbeschouwelijke thema's: moderne godsbeelden, geluk en de vraag naar zingeving.

• thema ‘de dood’: - persoonlijke opvattingen over de dood; - de dood in de westerse cultuur; - het verwerkingsproces; - eigen onderzoek naar aspecten rondom dit thema;

Eisen aan de leerling Het werk dat de leerlingen moeten doen voor het vak levensbeschouwing vindt hoofdzakelijk plaats in de lessen. Huiswerk wordt beperkt tot een minimum. Van de leerlingen wordt een actieve houding tijdens de lessen verwacht, b.v. het werken aan werkopdrachten, werkstukken, maar ook het communiceren (individueel, in groepjes of klassikaal) n.a.v. levensbeschouwelijke thema's. Belangrijk uitgangspunt is het zelfstandig leren. De rol van de docent is meer een rol van begeleiden dan van doceren.


Lesmateriaal Door de docent samengesteld lesmateriaal met werkopdrachten. De docent heeft hierbij een docerende functie. Door de leerlingen ingebracht lesmateriaal, b.v. literatuur en andere informatie voor het maken van werkstukken. De docent heeft hierbij een begeleidende functie. In de toekomst is het invoeren van een handboek niet uitgesloten. Toetsing Het vak levensbeschouwing wordt getoetst door middel van werkopdrachten/werkstukken (individueel of in groepjes) en het maken van proefwerken. De cijfers voor het vak tellen gewoon mee bij bevorderingen.


MAATSCHAPPIJLEER De positie van het vak maatschappijleer Maatschappijleer is geplaatst in het gemeenschappelijk deel, d.w.z. dat het een verplicht vak is voor iedere havoleerling en vwo-leerling. Voor maatschappijleer staan 120 studiebelastingsuren op de lestabel, geprogrammeerd in leerjaar 4. Het vak is sterk geperiodiseerd waardoor je gedurende korte tijd (4 perioden) veel lesuren per week krijgt. Sommige klassen beginnen met maatschappijleer in periode 1 en eindigen na periode 3, andere klassen beginnen in periode 3 en gaan door tot het eind van het schooljaar. De doelstelling Het vak maatschappijleer heeft als doel: kritische politieke en sociale bewustwording. Daarbij kun je denken aan:

- Kennis en inzicht in sociale en politieke vraagstukken; - Toepassen van kennis en inzicht op de actualiteit; - Standpuntbepaling/meningsvorming; - Meningen en inzichten onder woorden brengen en communiceren.

De inhoud De volgende thema’s worden behandeld:

- De rechtsstaat; - De parlementaire democratie; - De verzorgingsstaat; - De pluriforme samenleving.

Toetsing en cijfergeving Het vak maatschappijleer kent drie schoolexamens en één praktische opdracht. Alle schoolexamens wegen even zwaar, samen voor 80%. De praktische opdracht telt voor 20%. Er is geen centraal schriftelijk examen voor maatschappijleer.


ECONOMIE Economie is niet meer helemaal nieuw voor je, je hebt er in de derde klas al kennis meegemaakt: het „Fundament” is al gelegd. Er zijn echter verschillen tussen economie in de onderbouw en economie in de bovenbouw. In „Kopen en Werken” ging het over onderwerpen als huishoudens, zakgeld en begroten, dingen waar je zelf in het dagelijks leven volop mee te maken hebt. De onderwerpen bij economie in de bovenbouw staan voorlopig iets verder van je af. Het gaat om zaken die in de media veelal aandacht krijgen zoals bijvoorbeeld de rol van de overheid, de vergrijzing, de sociale zekerheid, invloed van geld, de EU etc. Het gaat om zaken die spelen in de gehele samenleving. De vraagstukken waar je mee te maken krijgt zijn ook wat complexer en de inhoud van de stof gaat dieper. Ook ontwikkel je nieuwe vaardigheden zoals het bepalen van een eigen standpunt en het onderbouwen van dat standpunt met argumenten. Op andere vaardigheden wordt straks een groter beroep gedaan zoals het plannen van je werk en het zelfstandig doorwerken van de leerstof. Net als bij „Kopen en Werken” werk je in de bovenbouw met een methode die gebruik maakt van lesbrieven waarmee de ene keer zelfstandig gewerkt wordt terwijl een andere keer groepswerk moet worden verricht. In die zin zal de overgang niet al te groot zijn. Economie is onderdeel van het profiel E&M dan wel keuzevak bij de andere profielen en beslaat 400 studielasturen. Het vak wordt in 4 havo gevolgd in twee contacturen per week. Op 5 havo zijn dat 3 contacturen per week. Daarnaast is er elk jaar nog ongeveer 1 uur economie per week beschikbaar als DWT. Het PTA van economie op havo is afgeleid van de volgende door het ministerie van OCW voorgeschreven 8 concepten. Deze concepten worden onder andere in de volgende contexten behandeld: arbeidsmarkt, mobiliteit, kleding, Europa. De volgende concepten komen hierbij aan de orde: Schaarste Mensen hebben onbeperkte behoeften en de middelen zijn beperkt en dus moeten mensen keuzes maken. Ruil Ruil maakt het mogelijk dat iedereen optimaal zijn voordelen benut. Dit


verklaart de arbeidsdeling. Geld maakt het mogelijk het ruilproces soepel te laten verlopen. Markt De keuzes en ruil die plaatsvinden worden gecoördineerd via de markt. Prijsvorming is het coördinatiemechanisme waarmee vraag en aanbod op elkaar worden afgestemd. Ruilen over de tijd Wie straks veel geld wil verdienen zal nu veel tijd moeten investeren in scholing en dat kost geld. Dat geld kun je lenen en straks terugbetalen. De prijs voor het lenen is de rente die je moet betalen. Samenwerken en onderhandelen Individueel gedrag is in vele gevallen afhankelijk van wat anderen doen. Belangen kunnen botsen en dus is het van belang om te onderhandelen en samen te werken. Risico en informatie Om grip te krijgen op onzekerheid verzamelen mensen informatie en verzekeren zij zich tegen risico’s. Welvaart en groei Economie draait om het verhaal van de welvaart. Wat maakt het ene land zo rijk en het andere land zo arm? Economische groei en de verdeling van de welvaart spelen hierbij een grote rol. Goede tijden, slechte tijden In de afwisseling van goede en slechte tijden in de economie spelen fricties en beperkingen een grote rol. Het begrijpen van schommelingen in economische activiteit en de mogelijkheden en grenzen van conjunctuurbeleid staan hier centraal. Het PTA, dat op school wordt gebruikt, is afgeleid van de exameneisen die door het ministerie van OCW worden gesteld. Deze eisen worden in de zogeheten domeinen globaal de concepten aangegeven. De hieronder vermelde domeinen geven enig inzicht in de onderwerpen die in de komende twee jaar aan de orde komen. Waar heb je economie voor nodig? Om je een idee te geven van het belang van economie voor vervolgopleidingen verwijzen we naar de „doorstroomrechten”. Hierin staat aangegeven voor welke studierichtingen je een „doorstroomrecht” hebt als je een bepaald profiel hebt gevolgd. Sectie Economie


MANAGEMENT EN ORGANISATIE Management en Organisatie (M&O) wordt in de onderbouw niet gegeven. Je hebt wel al een beetje kennisgemaakt met een aantal onderdelen van M&O, m.n. in hoofdstuk 5 van de lesbrief „Kopen en Werken”. We hebben daar opdrachten gemaakt over de balans en de resultatenrekening en zijn begrippen als bruto- en nettowinst, afzet en omzet e.d. aan de orde gekomen. M&O is dus een nieuw vak in de bovenbouw dat je kunt kiezen als profielvak binnen het profiel E&M dan wel als keuzevak in de vrije ruimte binnen de andere profielen. Het vak beslaat 320 studielasturen en wordt 2 jaar gevolgd in twee contacturen per week. Daarnaast is er elk jaar nog ongeveer 1 uur M&O per week beschikbaar als DWT. Zowel in SE’ns als in het CSE ligt de nadruk op het gebruik van kennis en inzicht in nieuwe situaties. Net als bij „Kopen en Werken” werk je in de bovenbouw met een methode die gebruik maakt van lesbrieven waarmee de ene keer zelfstandig gewerkt wordt terwijl een andere keer groepswerk moet worden verricht. In die zin zal de overgang niet al te groot zijn. Om goed te kunnen presteren is het echter wel van belang dat je regelmatig werkt, netjes en overzichtelijk werkt en daarnaast over de nodige rekenvaardigheid beschikt. Inhoud van het vak M(anagement) & O(rganisatie) Management: De term management in de naam van het vak duidt op mensen die leiding geven en beslissingen moeten nemen (het management). Om leiding te kunnen geven moet je allerlei gegevens over een onderneming of organisatie kunnen inschatten. Je neemt immers beslissingen op grond van informatie uit verslagen, overzichten en getallen die in de eigen organisatie zijn verzameld (de boekhouding) of gewoon beschikbaar zijn (via CBS, CPB KvK etc.). Organisatie: Veel mensen werken samen in een organisatie. Hoe werken deze mensen samen en welke regels gelden er bij deze samenwerking? Om goed te kunnen samenwerken, moet je de organisatie goed kennen. Dat kan een commerciële organisatie zijn zoals de bakker op de hoek, een warenhuis of een fabriek, dan wel een niet-commerciële organisatie zoals een voetbalvereniging, een school of een gemeente.


Welke onderwerpen komen bij M&O zoal aan de orde? • Calculaties en financieel beleid. Hierbij leer je berekeningen maken om het bedrijf goed te kunnen leiden,

zoals het berekenen van de nettowinst, het berekenen van de kostprijs of het inschatten van de gevolgen van een verandering van de verkoopprijs.

• Interne/externe financiële verslaggeving. Hier leer je de principes van het boekhouden en het maken en het

beoordelen van financiële verslagen van organisaties zoals een resultaten- en liquiditeitsbegroting en de jaarcijfers. Je leert waar je op moet letten om een goed oordeel te kunnen vellen over de gang van zaken binnen de organisatie.

• Marketingbeleid. Marketing omvat alle activiteiten die je kunt gebruiken om je product te

verkopen zoals reclame maken, prijsaanbiedingen toepassen en service verlenen. Bij marketing bestudeer je hoe een organisatie het beste aan de wensen van de klanten kan voldoen zonder daarbij de eigen doelstelling uit het oog te verliezen.

• Financiering. Bij financiering gaan we in op de verschillende manieren waarop je geld

kunt aantrekken en leer je de voor- en nadelen van deze mogelijkheden zorgvuldig af te wegen.

• Interne organisatie en personeelsbeleid. In een organisatieschema kun je zien hoe een bedrijf of een school is

georganiseerd. Uit een dergelijk schema kun je afleiden wie de leiding in deze organisatie heeft. Ook leer je hier hoe de belangen van werknemers in een bedrijf behartigd worden door de ondernemingsraad.

Waar heb je M&O voor nodig? Om je een idee te geven van het belang van M&O voor vervolgopleidingen verwijzen we naar de „doorstroomrechten”. Hierin staat aangegeven voor welke studierichtingen je een „doorstroomrecht” hebt als je een bepaald profiel hebt gevolgd. Sectie M&O


WISKUNDE A De plaats van wiskunde A in de profielen - Wiskunde A of Wiskunde B is verplicht in het profiel Economie en Maatschappij. - Wiskunde A kan gekozen worden in het profiel Cultuur en Maatschappij. - Wiskunde A of Wiskunde B is verplicht in het profiel Natuur en Gezondheid Lesmateriaal - Moderne Wiskunde 11e editie: 4 havo A en 5 havo A - Grafische rekenmachine TI-84 Plus T of TI-84 Plus CE-T Onderwerpen De nadruk ligt bij wiskunde A op statistiek en algebra (wiskundig rekenen), maar je krijgt ook telproblemen en analyse (functieonderzoek). De lessen In de lessen wordt de theorie klassikaal behandeld. Vragen over de leerstof worden in deze lessen klassikaal of individueel besproken. Ook kun je tijdens dwt vragen stellen over de stof.

De planning De studielast voor wiskunde A is 320 uur. Je bent dus in 4 havo en 5 havo ongeveer 320 klokuren bezig met het vak. Dit is de totaaltijd voor het volgen van de lessen, het maken van huiswerk, de dwt voor wiskunde en de tijd die nodig is voor het maken en voorbereiden van toetsen en de praktische opdracht. Verder moet je er op rekenen dat je ook thuis nog flink aan wiskunde moet werken De toetsing Het eindcijfer is het gemiddelde van het landelijk centraal examen en het schoolexamen. Het cijfer van het schoolexamen wordt bepaald door schriftelijke toetsen in klas 4 en 5 en de praktische opdracht in klas 4.


WISKUNDE B De plaats van wiskunde B in de profielen - Wiskunde B is verplicht in het profiel Natuur en Techniek. - Wiskunde A of Wiskunde B is verplicht in het profiel Natuur en Gezondheid - Wiskunde A of B is verplicht in het profiel Econmie en Maatschappij Lesmateriaal - Moderne Wiskunde 11e editie: 4 havo B en 5 havo B - Grafische rekenmachine TI-84 Plus T of TI-84 Plus CE-T Onderwerpen De nadruk ligt bij wiskunde B op algebra (wiskundig rekenen) en analyse (functieonderzoek), maar je krijgt ook meetkunde. De lessen In de lessen wordt de theorie klassikaal behandeld. Vragen over de leerstof worden in deze lessen klassikaal of individueel besproken. Ook kun je tijdens dwt vragen stellen over de stof.

De planning De studielast voor wiskunde B is 360 uur. Je bent dus in 4- en 5 havo ongeveer 360 klokuren bezig met het vak. Dit is de totaaltijd voor het volgen van de lessen, het maken van huiswerk, de DWT voor wiskunde en de tijd die nodig is voor het maken en voorbereiden van toetsen en de praktische opdracht. Verder moet je er op rekenen dat je ook thuis nog flink aan wiskunde moet werken De toetsing Het eindcijfer is het gemiddelde van het landelijk centraal examen en het schoolexamen. Het cijfer van het schoolexamen wordt bepaald door schriftelijke toetsen in klas 4 en 5 en de praktische opdracht in klas 4.


NATUURKUNDE Dit vak kent een studielast van 400 klokuren. In dit vak wordt een brede basis gelegd voor de natuurkunde. Er wordt dieper ingegaan op een aantal onderwerpen uit het vak NaSk in de onderbouw en daarnaast komen nieuwe onderwerpen aan bod:

• beelden geluidstechniek; • beweging, kracht en energie; • materialen; • zonnestelsel en heelal; • elektriciteit; • en twee van de volgende onderwerpen: - optica

- aarde en klimaat - menselijk lichaam - technische automatisering

Bij het vak wordt ook veel aandacht besteed aan de combinatie van natuurkunde en technologie. Bovendien komen vaardigheden aan de orde zoals probleem oplossen, analyse, zelfstandig werken en studeren en groepswerk. Ook neemt practicum en onderzoek, zelfstandig of in groepen, een belangrijke plaats in. Voor het oplossen van natuurkundige problemen is een behoorlijke dosis wiskundige kennis en vaardigheden vereist. Ook zal er een groot beroep gedaan worden op de vaardigheden die in de onderbouw werden geleerd: zelfstandig studeren, huiswerk plannen, jezelf overhoren, aantekeningen maken, enz. Sinds de invoering van het ‘Nieuwe Natuurkunde’ programma in schooljaar 2013/2014 is het vak natuurkunde overgegaan op de methode ‘Newton’. Deze methode bestaat uit een handboek (theorie en opgaven) en digitaal materiaal op de website van de uitgever.


SCHEIKUNDE Methode “Chemie” van Noordhoff Uitgevers Studielast Scheikunde is opgenomen in de profielen Natuur & Gezondheid en Natuur & Techniek. De programma’s voor N&T en N&G zijn identiek. De studielast is 320 klokuren. De leerlingen volgen, vanaf het begin van de vierde tot aan het einde van de vijfde klas, twee lessen scheikunde per week. De gemiddelde leerling zal daarnaast twee uur per week nodig hebben voor ‘huiswerk’. De mogelijkheid voor extra uitleg of begeleiding bij het maken van ‘huiswerk’ is er in de DWT-uren. Vmbo-t instroom Vmbo-t leerlingen met redelijke adviezen komen niet meer problemen tegen dan hun havo-collega’s. Het zal hen wel opvallen dat de havo-stof minder in hapklare brokken wordt aangeboden en dat het tempo op havo 4 hoog is in vergelijking met dat op vmbo 4. Bij vragen worden op havo 4 meerdere denkstappen verwacht om tot een antwoord te komen. NaSk-2 moet je in jouw vakkenpakket op het vmbo gehad hebben, wanneer je Scheikunde op de havo wilt volgen. De aangeboden stof In 4 havo zullen o.a. de onderstaande onderwerpen aan bod komen. 1. Atoombouw, periodiek systeem; 2. Zouten, reacties met zoutoplossingen; 3. Brandstoffen, atoombinding, aardolie, kraken; 4. Koolstofverbindingen, systematische naamgeving; 5. Chemisch rekenen, atoommassa, molecuulmassa; 6. Water, waterstofbruggen, kristalwater, zeep. 7. Zuren, basen en titraties

Tempodifferentiatie Het is bij scheikunde mogelijk om in een versneld tempo door de stof heen te gaan. De lesstof wordt met behulp van digitale leermiddelen op grotendeels zelfstandige wijze bestudeerd.


Practica Praktisch werk telt voor 20% mee in het schoolexamen eindcijfer. Tijdens practica leer je o.a. probleem oplossen, verslag leggen, analytische vaardigheden en samenwerken. Practica zijn een toepassing van de scheikundige theorie.


BIOLOGIE In havo 4 en havo 5 komt de hele eindexamenstof aan de orde. Het examenprogramma onderzoekt biologische processen van klein naar groot, dus van molecuul naar ecosysteem. Gebeurtenissen op alle niveaus worden met elkaar in verband gebracht.

• Cel. Je leert hoe cellen opgebouwd zijn, hoe ze functioneren, hoe ze aan energie komen en hoe ze samenwerken in weefsels om ervoor te zorgen dat organen in je lichaam functioneren. DNA speelt een onmisbare rol in de werking van cellen.

• Orgaan. Je leert de bouw en werking van de voornaamste organen in het menselijke lichaam (hart, longen, maagdarmkanaal, lever, nieren, voortplantingsorganen) en hoe ze samenwerken in orgaanstelsels om het lichaam gezond te houden.

• Organisme. Je leert hoe een organisme reageert op zijn omgeving door middel van zintuigen , zenuwstelsel en spierstelsel en hoe een organisme zich beschermt tegen bedreigingen van buitenaf door het vertonen van bepaald gedrag en door middel van zijn afweersysteem.

• Populatie. Je leert hoe organismen onderling voortplanten, hoe eigenschappen worden doorgegeven aan volgende generaties en hoe soorten veranderen en overgaan in nieuwe soorten volgens de laatste inzichten van de evolutietheorie.

• Ecosysteem. Je leert hoe organismen samenwerken en/of concurreren binnen grote leefgebieden, hoe ze het klimaat in deze leefgebieden kunnen beïnvloeden, welke kringlopen van stoffen er plaatsvinden in deze gebieden en in hoeverre een milieugebied zelf in staat is om zich gezond te houden.

De rol van de mens is, op alle bovenstaande niveaus, van steeds groter belang aan het worden in de maatschappij. Wetenschappelijke kennis die we de afgelopen jaren hebben opgedaan heeft ertoe geleid dat de mens op alle niveaus kan ingrijpen en bijsturen, of het nu gaat om medisch vlak of op milieuterrein. Het manipuleren van DNA en cellen daardoor laten doen wat wij willen, helpt bij de bestrijding van ziektes. Gericht natuurgebieden inrichten en beheren is noodzakelijk om tot een oplossing te komen voor het dreigend wereldvoedseltekort en milieuproblematiek. Voor verschillende beroepen in onze maatschappij, van (top)sporters, dierenfokkers, plantenkwekers en boeren tot artsen, fysiotherapeuten en analisten in een


laboratorium, is de kennis van het examenprogramma biologie noodzakelijk om hun steentje in onze maatschappij bij te kunnen dragen. In de lessen wordt daarom veel aandacht besteed aan de koppeling van de theorie aan deze relevante beroepen in de maatschappij. 80% van je cijfer zal bestaan uit theorie (schoolexamens), 20% bestaat uit andere (praktische) opdrachten. Biologie in je profiel is een goede voorbereiding op een studie op hbo-niveau in de paramedische- of agrarische sector of voor een laboratoriumopleiding. Omdat we allemaal dagelijks met biologie te maken hebben heb je er ook bij veel andere studies profijt van. Het vormt een verbreding van je algemene ontwikkeling, doordat je meer weet over de biologische achtergronden van gezondheid, gedrag, erfelijkheid, evolutie en milieuproblemen.


BSM BSM staat voor bewegen, sport en maatschappij. Het is een keuzevak voor de tweede fase van HAVO/VWO. Het vak kan in combinatie met alle profielen gekozen worden (C&M, E&M, N&G en N&T) en valt onder het vrije keuze deel. Voor het vak BSM krijg je ongeveer 4 uur per week (deze uren komen bovenop de reguliere lessen LO), 3 uren hiervan bestaan uit het krijgen van praktijk, 1 uur hiervan wordt gebruikt voor het theoretische deel van het vak. Naast het verbeteren van je eigen vaardigheden, ga je ook aan de slag met het begeleiden en hulpverlenen van andere leerlingen, je vergroot je kennis met betrekking tot theorieën over het bewegen en de invloed van het bewegen op je lichaam. Daarnaast zal je ook leren rollen te vervullen als scheidsrechter, coach/trainer maar ook als organisator van een toernooi. Binnen het vak BSM zijn er 4 domeinen: Bewegen, Bewegen & Regelen, Bewegen & Gezondheid en tot slot Bewegen & Samenleving. Met al deze domeinen ga je aan de slag, hieronder volgt een korte uitleg per domein. Bewegen Hier ga je aan de slag met je eigen vaardigheden voor allerlei sporten. Je gaat je meer verdiepen in de stof en er zal een breder scala aan activiteiten aangeboden worden. Bewegen & Regelen Hierbij gaat het om het vervullen van rollen zoals we die eerder hebben genoemd (scheidsrechter, coach/trainer maar ook als organisator van een toernooi). Bewegen & Gezondheid en Bewegen & Samenleving Hier doe je achtergrondkennis op over bewegen en sport. Bijvoorbeeld over de relatie tussen het bewegen en de gezondheid, over het opzetten van het trainingsprogramma en over het verbeteren van je eigen fitheid. Verder gaat het over hoe de wereld van bewegen en sport in elkaar steekt, over dopinggebruik, de relatie tussen de media en sport en ga zo maar door.


Wanneer is het vak BSM iets voor jou? Wil je later leidinggeven? Ga je misschien naar de gezondheidszorg? Lijkt een baan als fysiotherapeut je wat? Overweeg je om bij de politie, brandweer of in het leger te gaan? Is een studie bewegingswetenschappen, sportmanagement, sociale wetenschappen of medicijnen iets voor jou? Wil je later aan de slag bij een sportvereniging (als bijv. trainer of scheidsrechter). Of vind je het gewoon heel plezierig om met sport en alles wat ermee te maken heeft aan de slag te gaan en jezelf erin te verdiepen? Dan is BSM iets voor jou!


MUZIEK Muziek is meer dan ‘muziek alleen’ ! Juist je creativiteit en jezelf presenteren maken het verschil in onze maatschappij. Natuurlijk zijn algemene vaardigheden belangrijk, maar hóé je daar mee omgaat en hóé je dat laat zien bepalen je uiteindelijke succes. Daarom is in een algemeen vormende opleiding een creatief vak als muziek zeer waardevol. Vanuit de muzikale basiskennis en -vaardigheden maak je muziek en luister je ernaar. Je leert je gevoelens uit te drukken, ervaringen vast te leggen, verbeelding vorm te geven en te communiceren. Je leert je eigen werk te presenteren, alleen of samen. Je leert een mening te vormen over eigen en ander werk en daar verslag van te doen en er over te reflecteren. Muziek wordt op het havo aangeboden als eindexamenvak in combinatie met het vwo. De havo leerlingen sluiten het vak in het 5e jaar af met een Centraal Schriftelijk Examen. Het eindexamenprogramma muziek bestaat uit vier onderdelen: A. Muziek maken; B. Solfège: training van de luistervaardigheid; C. Algemene muziekleer; D. Muziekgeschiedenis. De lesinhoud A. Musiceren: Tijdens het muziek maken in de les speel je op een instrument van school: elektrische gitaar, piano, keyboard, basgitaar en slagwerk én eventueel op je eigen instrument. Vanuit eenvoudige praktische speelstukken werken we in elk jaar toe naar een fantastisch concert in de Pul waar iedereen zich op zijn eigen niveau en op zijn eigen manier kan presenteren. Dit zijn ook schoolexamens. B. Solfège: Om goed te kunnen spelen en zingen is het belangrijk om goed te luisteren. Dit oefenen we op allerlei manieren d.m.v. gehoortraining.


C. Algemene Muziekleer: Ook algemene muziekleer draagt bij aan het goed kunnen musiceren én het kunnen benoemen en analyseren van muzikale feiten. Je leert de theorie over o.a. maat, ritme, toonhoogte, toonladders, toonsoorten, akkoorden, speelwijzen, dynamiek, tempo, instrumenten en vorm. De theorie wordt getoetst in schoolexamens, waaraan ook een auditief deel is gekoppeld, waarbij je getest wordt op luistervaardigheid (solfège). D. Muziekgeschiedenis: Je bestudeert stijlen, ontwikkelingen en technieken in de muziek. Behandeld worden de Oude Muziek, Middeleeuwen, Renaissance, Barok, Klassiek, Romantiek en 20e-Eeuwse muziek. Ook dit wordt getoetst in theoretische en auditieve schoolexamens. De stijlen en technieken van de popmuziek worden verwerkt in een eigen onderzoek en het spelen van de verschillende stijlen tijdens de concerten. Het lesmateriaal Voor alle onderdelen zijn in eigen beheer losse lesbladen ontwikkeld, die in de loop van de jaren worden uitgedeeld. Ze vormen uiteindelijk je complete muziekmap met alle stof voor het centraal schriftelijk examen. We gebruiken verder geen lesboeken voor het vak muziek. De lessen De meeste tijd in de lessen (twee contact uren per week) besteden we aan het maken van muziek, spelen en zingen, afgewisseld met algemene muziekleer/ solfège en muziekgeschiedenis. Tijdens de DWT-uren (één uur per week) kun je individueel oefenen op de instrumenten (met koptelefoon) of werken aan speciaal voor DWT ontworpen werkbladen. Met deze werkbladen kun je de theorie van de lessen nog eens doornemen en reflecteren. Ook kan je in deze les natuurlijk al je vragen stellen, die je nog te stellen hebt. Om tijdens de les zoveel mogelijk tijd aan het muziek maken te kunnen besteden, is de theoretische leer- en oefenstof zodanig opgezet, dat je thuis en tijdens DWT in je eigen tempo aan die examenonderdelen kunt werken. Hiervoor wordt een zelfstandige studiehouding verwacht, maar als het nodig is, kun je vanzelfsprekend extra hulp krijgen.


Jaarplanning De leer- en oefenstof is steeds opgedeeld in de TRAP-periodes. De schoolexamens zijn gelijkmatig verdeeld over de TRAP-periodes, naar moeilijkheidsgraad en weging. Op je rapport komt altijd een afgerond cijfer, dat het gemiddelde van je tot dan toe afgenomen schoolexamens is. Voor uitgebreide informatie hierover kun je het PTA-boekje raadplegen. De schoolconcerten vinden plaats rond TRAP 4 en TRAP 6 en er wordt van je verwacht dat je aan alle concerten meedoet. Muziek als eindexamenvak! In principe is muziek als eindexamenvak voor iedereen 'haalbaar'. Ook als je van het vmbo afkomt. Met de lesstof wordt begonnen in 4 havo, dus het maakt geen verschil of je afkomstig bent uit 3 havo of 4 vmbo-t. Heb je vragen, twijfels, of wil je er nog eens over praten, spreek dan even één van de muziekdocenten aan. Die zal dan uitleggen waarom muziek zo’n leuk, uitdagend en nuttig vak is in je eindexamenpakket. Tot ziens in 4 havo, Gon Hoefsloot Anke Nagtzaam-Doe Will Veraa Pie Conijn


TEKENEN Het vak tekenen als examenvak bestaat uit twee onderdelen: praktijk en theorie. Het praktische deel wordt in het vijfde leerjaar afgesloten met twee schoolexamens en het theoretische deel met het centraal examen. Het aantal uren voor dit kunstvak op havo bedraagt 320 slu. Om het tekenen als examenvak te kunnen kiezen hoef je geen uitgesproken talent te hebben. Als je wel tekenvaardig bent, zal dat je helpen om goede resultaten te halen. Je moet wel belangstelling hebben voor kunst en vormgeving, niet bang zijn om je handen vies te maken, vragen durven stellen en zelfstandig kunnen werken. Iedereen die gemotiveerd is en belangstelling heeft voor kunst en cultuur kan tekenen kiezen. Praktijk ontwerpen en uitvoeren De nadruk ligt op het maken van ontwerpen en werkstukken. Je leert met verschillende materialen en technieken om te gaan, zoals houtskool, pastelkrijt, aquarel, acrylverf en druktechnieken. Je krijgt ook opdrachten om tekeningen, schilderijen en grafiek te maken naar aanleiding van een onderwerp of thema. Soms werk je naar de waarneming, soms vanuit je fantasie. Daarnaast krijg je toegepaste opdrachten, waarbij je bijvoorbeeld een decorontwerp voor het examenconcert maakt of een ontwerp maakt voor een webpagina. Met de opdrachten als uitgangspunt zoek je beeldende oplossingen, die zelf vormgeeft en kunt verantwoorden. Het ontwerpproces is net zo belangrijk als het eindresultaat. Per lesweek heb je één lesuur praktijk, en werk je aansluitend één DWT-uur aan de opdracht door. Op school zijn dus twee ‘praktijkuren’ beschikbaar. Het meeste praktijkwerk maak je op school, de huiswerktijd besteed je vooral aan theorie: Theorie kunstbeschouwing en kunstgeschiedenis Kunstbeschouwing leert je vooral om datgene wat je ziet onder woorden te brengen. Goed kunnen kijken naar beelden en schilderijen is minstens zo belangrijk als ze zelf kunnen maken. Daar horen allerlei beeldende begrippen bij, die je in staat stellen om goed te verwoorden wat er te zien is. Bij kunstbeschouwing gaat het over schilderijen, tekeningen, fotografie,


beeldhouwkunst, architectuur en design. Kunstgeschiedenis leert je de ontwikkelingen van stijlen in verschillende periodes, vanuit de culturele achtergronden. We behandelen de kunst chronologisch: beginnend bij de klassieken, tot aan moderne kunststromingen als het surrealisme, Popart of Landart. Elke week krijg je één lesuur theorie, waarvoor je huiswerk meekrijgt. Op 4 havo maak je tijdens iedere TRAP een computertoets, waarbij je aan de hand van kleurenafbeeldingen vragen moet beantwoorden. Voor het centraal examen zal in het vijfde leerjaar een thema bekend worden gemaakt. Het thema helpt om je goed voor te kunnen bereiden. Tijdens het centraal examen beantwoord je vragen over architectuur, schilderkunst, beeldhouwkunst en toegepaste kunst. Materialen Het tekenen schildermateriaal dat je nodig hebt tijdens de lessen, krijg je op school. Het werk dat je maakt in de les bewaar je in eigen tekenmap. Gemaakte werkstukken kun je na beoordeling mee naar huis nemen. Op 5 havo mag dat niet, want al je praktisch werk is dan schoolexamenwerk, wat je ook in lestijd moet maken. Pas na de examenperiode kan het werk meegenomen worden, zodat je het misschien kunt gebruiken als je toelatingswerk moet laten zien voor een vervolgopleiding. Zelfstudie Elke week geeft je docent een les met powerpointpresentaties, video of film, waarbij je uitleg krijgt over de kunststroming of kunstenaar die behandeld wordt. Bij die les krijg je een samenvatting van de lesstof, die moet je leren. We gebruiken geen boek, dus het is belangrijk om thuis die samenvattingen te bestuderen, en aan te vullen aan met je eigen aantekeningen. Per week besteed je voor dit vak ongeveer één uur aan huiswerkopdrachten. Verdeel het huiswerk over 2 dagen: 2 x 30 minuten is effectiever dan één uur doorblokken. In de planner kun je steeds terugvinden wat de opdrachten zijn. Daar staan ook webadressen, waar je veel aanvullende informatie kunt vinden. Op school vind je in het CIS een oefenprogramma, waarmee je jouw kennis van de kunstbeschouwing en kunstgeschiedenis kunt toetsen. Daarnaast is de lesstof ook op het schoolweb terug te vinden, zodat je altijd kunt herhalen.


Jaarplanning Aan het eind van elke lesperiode, voor de TRAP, lever je jouw tekenmap in met de gemaakte opdrachten. In de TRAP maken 4 havo leerlingen een toets kunstbeschouwing/kunstgeschiedenis. Leerlingen van 5 havo maken tijdens twee TRAP-periodes het schoolonderzoek tekenen. Zo’n schoolexamen duurt een hele dag. Excursies Kijken naar kunst leer je het best aan de hand van ‘echte’ kunstwerken. Daarom organiseren we minstens één excursie per schooljaar. Dan bezoeken we een hele dag belangrijke musea, zodat je kunst die op school besproken is in het echt kunt bewonderen. Die excursies en de bijbehorende opdrachten zijn verplicht, zij vormen een onderdeel van het schoolexamen. Je ervaringen tijdens de excursies kun je ook gebruiken voor het vak CKV. Wil je meer informatie, heb je vragen? Wij beantwoorden ze graag. Stel ze aan een van de docenten: Onderbouw Deborah Hoesen Cobine Glas Linda Verbon Bovenbouw Karel den Biggelaar Marjet Stamsnijder


CULTURELE EN KUNSTZINNIGE VORMING Cultuur: beleven en ervaren CKV is voor leerlingen van 4 en 5 Havo een verplicht vak in de bovenbouw, dat je in het examenjaar afsluit met een kunstdossier. CKV (Culturele en Kunstzinnige Vorming) is cultuuronderwijs, waarbinnen veel aandacht is voor eigen ervaring met kunst en cultuur. Het vak CKV heeft 4 onderdelen: Culturele activiteiten: Je onderneemt 6 x een culturele activiteit in een culturele instelling: de schouwburg, een concertzaal of festival (een popconcert mag ook), een museum, een bioscoop enz. Deze activiteiten worden in allerlei vormen van ‘terugblikken op’ verzameld in jouw kunstdossier. Je 'leert' kijken en luisteren naar uitingen van kunst en cultuur door het gebruik van kijken luisterwijzers. Kennis van kunst en cultuur: De culturele ervaring is het uitgangspunt, maar het is niet de bedoeling dat het daarbij blijft. Er wordt achtergrondinformatie gezocht: wat wilde de kunstenaar met zijn kunstwerk overdragen, wat zocht hij, in welke tijd en omstandigheden is het werk ontstaan. In de thematische lessen leggen we verbanden tussen verschillende kunstdisciplines. Met deze kennis leer je "reflecteren= terugkijken op" je eigen ervaring. Je raakt thuis in het meest gangbare jargon voor de verschillende kunstdisciplines en er wordt informatie aangereikt voor de te ondernemen culturele activiteiten. Praktische Opdrachten: CKV is geen theoretisch vak. Je werkt aan enkele praktische activiteiten die gericht zijn op het maken van werkstukken en opdrachten die aansluiten bij de kunstdisciplines, zoals tekenen, acteren of musiceren, filmen, fotograferen enz.


Reflectie: Je doet "verslag" van zes (havo) tot acht (vwo) kunstervaringen. Resultaten en verslagen van het werken aan de thema's, de praktische activiteiten en de culturele activiteiten krijgen een plek in het kunstdossier. Dit kunstdossier speelt een belangrijke rol bij het afsluiten van het vak in de vorm van het schoolexamen. De bedoeling van reflectie is dat jij weergeeft wat de ervaring met kunst met jou gedaan heeft. Wat de invloed van de informatie over het werk is geweest! Ook de manier waarop je je mening weergeeft is belangrijk. We gebruiken verschillende reflectiemodellen. Kunstdossier Het kunstdossier bestaat uit de volgende onderdelen;

• Reflectie op 6 culturele activiteiten met verzamelde informatie over de culturele activiteiten zoals recensies, folders, zelf gemaakte foto's, entreebewijzen;

• Een cultureel zelfportret, waarin je beschrijft wat voor rol kunst en cultuur in jouw leven speelt;

• Aantekeningen uit de lessen; • Praktische opdrachten.

Het vak CKV sluit je af met een schoolexamen en niet met een Centraal Schriftelijk Eindexamen. Het schoolexamen verdelen we in stukjes: 6 culturele activiteiten en de reflectie daarop én het kunstdossier en de reflectie daarop. Deze reflectie kan plaatsvinden in een eindgesprek met je docent, waarbij je aandacht schenkt aan:

• je eigen ervaring, (wat heb je gezien), je waardering (wat vond je ervan) en je interpretatie (wat heeft het voor je betekend);

• de relatie tussen de verschillende onderdelen van het kunstdossier; • jouw eigen smaakontwikkeling.

Beoordeling We geven geen cijfers in het vak Culturele en Kunstzinnige Vorming. Het vak CKV moet naar behoren worden afgesloten. Aan elk onderdeel van het examendossier worden eisen gesteld. Jouw docent beoordeelt of het dossier en de eindpresentatie aan de gestelde normen voldoet. We kunnen dossiers beoordelen met een onvoldoende, voldoende en goed. Wanneer een gedeelte onvoldoende is, bijvoorbeeld wanneer je niet hebt deelgenomen aan het vereiste aantal culturele activiteiten of hiervan niet naar behoren verslag hebt gedaan, wordt het dossier als onvoldoende beoordeeld.


Je kunt niet deelnemen aan het centraal eindexamen als er onderdelen van het kunstdossier niet voldoende zijn afgesloten. Studielast Voor CKV geldt voor het havo een studielast van 160 klokuren. Studielast mag niet verward worden met lesuren. Naast de gevolgde lessen heeft de studielast betrekking op de activiteiten die je onderneemt in het kader van je studie, zoals het maken van opdrachten, het voorbereiden, uitvoeren en verslag doen van de culturele activiteiten en het werken aan de praktische opdrachten. Ook de tijd die je 's avonds doorbrengt in het theater of de bioscoop valt eronder, mits de voorstelling of de film op de lijst van culturele activiteiten geplaatst kan worden. Reistijden blijven binnen de studielast buiten beschouwing. Kosten Het ministerie stelt per studiejaar per leerling een tegemoetkoming in de kosten beschikbaar en je krijgt een cultuurkaart (www.cultuurkaart.nl). De kaart heeft een schoolbudget van 15 euro per leerling voor centraal te organiseren activiteiten. Het Udens College heeft ervoor gekozen om samen met StichtingC een aantal activiteiten te organiseren. Niet alle culturele activiteiten hoeven geld te kosten. Er zijn ook activiteiten die niets kosten. Zoek ernaar. Van de leerlingen die het vak CKV eerder afsloten met een eindgesprek en een “balansverslag” vond 90% het vaak een grote opgave om tijd te besteden aan culturele activiteiten. Toch vonden bijna alle leerlingen het de moeite waard. "Nooit geweten dat mijn muziek eigenlijk ook cultuur is". "Ik was nog nooit in een theater geweest, nu ga ik volgende week weer met mijn moeder". ”Ik moest altijd mee als mijn ouders een kerk gingen bekijken in de vakantie. Nu heb ik met heel andere ogen leren kijken, en kan ik ze wat vertellen". Gezamenlijk met de Udense culturele instellingen en alle scholen voor Primair Onderwijs, heeft het Udens College een samenwerkingsverband opgericht. StichtingC, met een eigen ruimte voor kunst en cultuur: InC. Doel daarvan is leerlingen binnen het vak CKV een ruggensteun te geven. Meer informatie over Udense instellingen en activiteiten vind je ook op www.stichtingc.nl

INTERNATIONALISERING EN DE TWEEDE FASE

http://www.cultuurkaart.nl/

http://www.stichtingc.nl/


Wat is Internationalisering? Het Udens College kent een lange traditie op het gebied van inter-nationalisering. We inspireren onze leerlingen tot wereldburgerschap door binnen internationalisering veel internationale activiteiten aan te bieden zoals uitwisselingen en projecten. Het Udens College is een van de 39 ELOS- scholen in Nederland voor Grensverleggend Onderwijs. De extra aandacht voor de Europese dimensie in het onderwijs komt vooral naar voren in de contacten met buitenlandse partnerscholen. Dat kan variëren van een email project met een school in Polen tot het verblijf bij een gastgezin in Roemenië. Elke leerling in de bovenbouw krijgt de mogelijkheid om voor een relatief laag bedrag (€ 350,00) naar het buitenland te gaan. We willen de leerlingen stimuleren om zich te verdiepen in het Europees gedachtegoed. We zijn van mening dat zowel door het werken aan Europese projecten in de vaklessen als tijdens (taal)excursies en bij deelname aan een uitwisseling, er verschillende doelen bereikt worden: a. Het is een stimulans voor je persoonlijke ontwikkeling

Je leert je redden in onbekende situaties: hoe kom je met je Hongaarse gastouders die "geen meter over de grens" praten het weekend door, terwijl je Hongaarse maatje als tolk optreedt? De kennismaking met het Spaanse familieleven is echt anders dan het verblijf op een camping aan de Costa! Je stressbestendigheid, flexibiliteit en incasseringsvermogen verbeteren!

b. Je leert het culturele erfgoed van Europa kennen Net zoals Spanjaarden graag Amsterdam willen zien, zo ga jij op excursie in de (wijdere) omgeving van de stad waar je te gast bent.

c. Het ondersteunt je latere beroepspraktijk We spreken niet voor niets van "Global Village" of in gewoon Nederlands: de wereld wordt steeds kleiner. Veel opleidingen stellen tegenwoordig een stage in het buitenland verplicht voor hun studenten: de arbeidsmarkt van de toekomst is al lang niet meer beperkt tot Uden, Brabant of Nederland.

d. Het stimuleert je talenkennis en je kunt er studielasturen mee verdienen in de bovenbouw

Iedere deelnemer maakt een persoonlijk verslag en werkt aan lesopdrachten. Veel hiervan publiceer je op een blog. Je kunt zelfs een internationaal erkend CFEC certificaat krijgen als je inspanningen aan bepaalde voorwaarde voldoet. Uitwisselingen in 4 havo en 5 vwo


Deelname aan een uitwisseling levert je 80 studielasturen op die je onder andere maakt voor het schrijven van een persoonlijk verslag (Engels) van je activiteiten in Nederland en in het buitenland en het uitvoeren van een aantal opdrachten. Je kunt je uitwisseling nog vruchtbaarder maken door tijdens je uitwisseling te werken aan Praktische Opdrachten voor Engels, CKV, Wiskunde, Economie enz. Dat gebeurt in overleg met de docent die je hebt voor dat vak. Praktische Opdrachten zijn onderdeel van het schoolexamen (SE). Profielwerkstuk Het schrijven van een profielwerkstuk (in het Engels, Duits of Frans) waarin een onderwerp wordt onderzocht wat een link heeft met Europa of de Europese Unie behoort ook tot de mogelijkheden. Deze werkstukken kunnen ook meedingen naar internationale prijzen die het Europees Parlement uitlooft. Bovendien kun je een deel van het onderzoek in het buitenland uitvoeren. Certificaat Bij toelating tot vervolgstudies en aanmelding voor stages wordt steeds vaker gevraagd om aan te tonen dat je internationale ervaring hebt en/of wat je ‘extra’ hebt buiten je eindexamen. Wij geven je een certificaat voor je deelname aan de uitwisseling. Natuurlijk krijg je het certificaat pas als je de opdrachten voor de uitwisseling goed gemaakt hebt en ingeleverd heb bij de begeleidende docent. Wie kunnen er mee en waar gaan er naar toe? De uitwisselingen met het buitenland staan open voor alle leerlingen van 4 havo en 5 vwo. De deelname is niet verplicht. Je gaat een week naar het buitenland en ontvangt thuis gedurende een week je buitenlandse partner (dat is wel verplicht!). Uitwisselingen vinden plaats tijdens het schooljaar, buiten de TRAP-weken. Dat betekent dat de activiteiten en lessen op school gewoon doorgaan. Bij de inschrijving kun je aangeven waar je voorkeur naar uitgaat. De Coördinatoren Internationalisering maken de uiteindelijke indeling. Onze reisdoelen zijn: Cahersiveen/Ierland, Hameenlinna/Finland, Boedapest/Hongarije, Trenčin/Slowakije, Lissabon/Portugal, Istanbul/Turkije, Barcelona/Spanje, Alicante/Spanje, Boekarest/Roemenië en Ljubljana/Slovenië. In schooljaar 2016-2017 wordt daar als pilot mogelijk nog een uitwisseling met China aan toegevoegd. Extra activiteiten


Naast uitwisselingen wordt je uitgenodigd om deel te nemen aan Europees georiënteerde projecten zoals Edukans, Model European Parliament, Model United Nations, Debating in Straatsburg en andere internationale activiteiten. De deelname is vrijwillig. Karel den Biggelaar en Marga Rijkers coördinatoren ELOS en Internationalisering

VAK-INFO TWEEDE FASE HAVO

Documents

Transcript of VAK-INFO TWEEDE FASE HAVO