VAARDIG GENOEG VOOR DE 21STE EEUW? De eerste Vlaamse resultaten bij PIAAC

Vakgroep Onderwijskunde

Sebastiano Cincinnato

Inge De Meyer

3

HOOFDSTUK 1: INLEIDING

1.1. Onderzoek naar geletterdheid: van analfabetisme over

functionele geletterdheid tot sleutelvaardigheden.

De belangstelling voor geletterdheid is niet nieuw, maar de opvattingen rond het begrip zijn

de laatste decennia sterk geëvolueerd. Tot de jaren ’90 werd geletterdheid voornamelijk

gezien als een technische vaardigheid, met name het kunnen lezen en schrijven, die werd

geoperationaliseerd in termen van analfabetisme en alfabetiseren. Deze dichotome begrippen

delen een bevolking op in twee groepen: personen die de technische vaardigheden niet

bezitten versus de groep die deze wel bezit. De negatieve connotaties bij dergelijke deficit-

opvatting alsook de moeilijkheid tot een duidelijke afbakening van de termen zorgden ervoor

dat de definitie verruimde naar geletterdheid en meer in het bijzonder functionele

geletterdheid. Hierbij wordt het begrip positief omschreven en verruimd tot een brede waaier

van vaardigheden die nodig zijn om informatie te begrijpen en te gebruiken om volwaardig te

participeren aan de moderne samenleving. Geletterdheid wordt met andere woorden gezien

als een basisvaardigheid op het gebied van informatieverwerking.

In het internationale geletterdheidsonderzoek van de jaren ’90 vormt bovenstaande definitie

het uitgangspunt van de bevraging. De International Adult Literacy Survey (IALS) beschrijft

geletterdheid als "de vaardigheid om gedrukte en geschreven informatie te

gebruiken om te functioneren in de maatschappij, de eigen doelen te realiseren

en eigen kennis en mogelijkheden te ontwikkelen" (OECD, 2000). De focus van het

onderzoek lag op de mate waarin volwassenen kunnen omgaan met geschreven taal en met

numerieke en grafische gegevens in functie van hun werk- en leefomstandigheden.

In de kenniseconomie van de 21ste eeuw impliceert een volwaardige deelname meer dan

beschikken over informatie verwerkende vaardigheden. Volwassenen moeten in staat zijn om

problemen op te lossen, verantwoordelijkheid te nemen, zich aan te passen aan allerlei

situaties, sociaal zijn e.d.m. Deze uitbreiding van het concept ‘functionele geletterdheid’ naar

‘sleutelcompetenties of sleutelvaardigheden’ wordt gereflecteerd in het recentste

geletterdheidonderzoek. Het Programme for the International Assessment of Adult

Competencies (PIAAC) focust nog steeds op de mate waarin volwassenen geschreven teksten

kunnen begrijpen, evalueren en gebruiken. Het breidt het onderzoek naar deze vaardigheden

ook uit met een test over het probleemoplossend vermogen van volwassenen en een

bevraging van hun vaardigheden op de werkvloer. Tevens verschuift de focus van geprinte

media naar digitale media en worden de probleemoplossende vragen ingebed in een

‘technologierijke omgeving’. Hierbij wordt gekeken naar de mate waarin volwassenen nieuwe

technologie, communicatiemiddelen en netwerken kunnen aanwenden om informatie te

vinden, te communiceren met anderen en om praktische taken en problemen op te lossen.

Hoofdstuk 1

4

Anders gezegd, recent onderzoek naar geletterdheid breidt niet enkel het gamma geteste

vaardigheden uit naar analogie met de nieuwe geletterdheidvisie, maar speelt ook in op de

opmars van de digitalisering.

1.2. Geletterdheid en sleutelcompetenties van de Vlaamse

bevolking.

Tot de uitvoering van het IALS-onderzoek waren er geen concrete Vlaamse gegevens

beschikbaar over de grootte van de groep functioneel ongeletterde volwassenen.

Cijfergegevens uit militaire statistieken, uit alfabetiseringsprojecten en/of van de sector

basiseducatie lieten wel extrapolaties of inschattingen toe, maar nooit werd op basis van een

cognitieve bevraging gekeken hoeveel mensen (niet) beschikten over de basis taal- en

rekenvaardigheden.

Dit veranderde toen de International Adult Literacy Survey aan de hand van speciaal

daarvoor ontwikkelde geletterdheidstaken naging hoe de vaardigheden inzake lezen,

schrijven en rekenen verspreid waren onder de volwassen bevolking en hoe die vaardigheden

verband hielden met sociaal-demografische variabelen en tewerkstelling (Kirsch, 1995).

IALS werd uitgevoerd in 23 landen/regio’s in de periode 1994-1998. Vlaanderen nam deel in

1996 en de resultaten van toen zijn nog steeds de recentste gegevens die over de geletterdheid

van de Vlaamse beroepsbevolking beschikbaar zijn. Zij vormden tevens de basis voor het

geletterdheidsbeleid van de voorbije jaren.

Vlaanderen scoorde globaal genomen vrij goed in het IALS-onderzoek, maar er werd wel een

beduidend verschil vastgesteld tussen de geteste schalen (Van Damme, 1997). Vlamingen

scoorden veel beter op kwantitatieve vaardigheden dan in het omgaan met proza. Zo was het

percentage Vlamingen dat gemiddeld op de hoogste niveaus van de kwantitatieve schaal

presteerde (22,5%) meer dan de helft groter dan datzelfde percentage bij de prozaschaal

(14,3%). De prestaties op de documentschaal bevonden zich met 17,2% hoogpresteerders

tussen de twee andere schalen. Verder bleek uit IALS dat de grote groep goed presteerders

niet impliceert dat er weinig mensen zijn die de basisniveaus niet halen. In Vlaanderen

schommelden de percentages volwassenen die op het laagste niveau presteerden tussen de

15,3% (documentschaal) en 18,4% (prozaschaal). Zelfs voor de kwantitatieve schaal, waar

meer dan één vijfde van de respondenten het hoogste niveau haalde, situeerde nog steeds

17,6% van de Vlaamse volwassenen zich op het laagste niveau. Deze resultaten waren

aanleiding voor de belangrijke conclusie dat meer dan 1 op 7 volwassen Vlamingen

onvoldoende kon lezen of schrijven om naar behoren te kunnen functioneren in de

maatschappij. Omgezet naar concrete aantallen: tussen 15 en 18% van de Vlaamse bevolking

ofwel zo’n 700.000 à 850.000 volwassenen.

Hoofdstuk 1

5

IALS liet niet alleen een schatting van de groep laaggeletterden toe; het inventariseerde ook

vele variabelen die mogelijks een invloed hebben op het geletterdheidsniveau van

volwassenen. Op die manier werd het mogelijk om de karakteristieken van de volwassenen

die op de laagste niveaus presteerden meer in detail te bekijken en een soort profiel voor die

groep op te stellen:

 In de groep Vlaamse volwassenen die op minstens één van de IALS-domeinen op het

laagste niveau geletterdheidsniveau presteert, zijn vrouwen (60%) meer

KADER 1.1 - IALS IN EEN NOTENDOP

De International Adult Literacy Survey (IALS) is het eerste grootschalig vergelijkend onderzoek naar

de taal- en rekenvaardigheden bij volwassenen. Tussen 1994 en 1998 werd het afgenomen in:

Australië Italië Polen

Canada Finland Slovenië

Chili Groot-Brittannië Tsjechische Republiek

Denemarken Nederland Verenigde Staten

Duitsland Nieuw-Zeeland Vlaanderen

Hongarije Noord-Ierland Zweden

Ierland Noorwegen Zwitserland (Franstalige, Duitstalige

en Italiaanse regio)

In elk deelnemend land/regio werd een representatieve toevalssteekproef getrokken van de volwassen

bevolking van 16 tot 65 jaar. De Vlaamse steekproef bestond uit 2261 respondenten.

Iedere deelnemer aan IALS moest zowel een achtergrondvragenlijst als een testboekje invullen. Op

basis van die gegevens werd op drie cognitieve domeinen gerapporteerd en konden prestaties gelinkt

worden aan sociaaldemografische en andere achtergrondgegevens.

In de cognitieve instrumenten werden uiteindelijk 114 speciaal voor het onderzoek ontwikkelde

testitems opgenomen. Iedere deelnemer kreeg in zijn/haar testboekje een selectie van deze taken.

De drie IALS-domeinen slaan terug op de soorten taken die in de instrumenten werden opgenomen:

Prozageletterdheid Kennis en vaardigheden nodig om informatie uit doorlopende teksten zoals artikels, nieuwsberichten, gedichten en fictie te begrijpen en te gebruiken

Documentgeletterdheid Kennis en vaardigheden nodig om informatie uit verschillende tekstformaten zoals loonlijsten, kaarten, tabellen en grafieken te vinden en te gebruiken

Kwantitatieve geletterdheid

Kennis en vaardigheden nodig om losse of opeenvolgende rekenkundige bewerkingen met getallen uit gedrukte materialen uit te voeren (bijv. berekenen van een fooi of bepalen van de hoeveelheid interest op een lening)

Voor ieder domein werden de resultaten naar een schaal van 0 tot 500 punten omgezet. Vervolgens

werden die scores gegroepeerd tot vijf opeenvolgende geletterdheidsniveaus waarbij ieder niveau het

toepassen van bepaalde vaardigheden impliceert.

IALS maakte het voor de deelnemende landen mogelijk om de verdeling van de eigen functionele taal-

en rekenvaardigheden te vergelijken met die in de andere landen met elkaar te vergelijken, om inzicht

te krijgen in welke factoren de nationale prestaties vooral beïn