Universeel ontwerpen Volgens de NTID ‘Class-Act’ web-pagina (www.rit.edu/ntid/classact) vertaling: Ernst D. Thoutenhoofd | 28 januari 2011 Wat is universeel ontwerpen? Toegankelijkheid voor iedereen is het doel van Universeel Ontwerpen. Dit onderliggende principe maakt de toepassing van ‘toegankelijkheid’ relevant voor onder andere het ontwerpen van gebouwen, openbare ruimtes, klaslokalen, curriculum en websites. Hoewel het bekend is dat specifieke aanpassingen de participatie van vele mensen helpt verbeteren, blijken ze uiteindelijk altijd goed voor iedereen. Een definitie van Universeel Ontwerpen zoals dat van toepassing is op het onderwijs gaat als volgt: Universeel Ontwerpen is een aanpak voor het ontwerpen van didactiek, materialen, en leerinhoud (in het kort: onderwijs) zodat zij onderwijsdeelname door mensen via alle mogelijke leerstijlen mogelijk maken, en niet alleen meer gelijkwaardige toegang geven tot al bestaande informatie. Universeel Ontwerpen staat de lerende toe om controle uit te oefenen over de methode van leren, terwijl de leerkracht voornamelijk toezicht houdt op het leerproces en het aanbod van leermiddelen. Hoewel dit ontwerp de lerende toestaat onafhankelijk te zijn, is de leerkracht verantwoordelijk voor het delen van kennis en het begeleiden van het leerproces. Hierbij moet worden opgemerkt dat Universeel Ontwerpen geen leeruitdagingen verwijdert; het verwijdert uitsluitend barrières tot deelname aan het leerproces. Eenvoudig gesteld, Universeel Ontwerpen is gewoon goed lesgeven.1 Hoe kunnen principes van Universeel Ontwerpen worden toegepast? Vele leersystemen zijn al ontworpen met inachtneming van deze principes. Voor illustratie doeleinden richten we ons hier op instructie. In dit geval is instructie gebaseerd op principes van Universeel Instructie Ontwerpen ofwel UIO.2 Om tegemoet te komen aan principes van Universeel Ontwerpen, moet instructie:

• toegankelijk en eerlijk zijn • flexibel in aanbod en deelname • eenvoudig en betrouwbaar • duidelijk gepresenteerd worden met makkelijk te verkrijgen informatie • een ondersteunende leeromgeving bieden • onnodige fysieke inzet minimaliseren • voor een studieruimte zorgen waarin lerenden, lesgeven en materialen kunnen samenkomen.

Drempels weghalen in de klas Universeel Ontwerpen is ontstaan uit het ontwerpen van schoolgebouwen. Maar onderwijskundigen zagen al snel in dat dezelfde principes die werden gebruikt door architecten net zo goed konden worden ingezet voor het ontwerpen van het curriculum en de bijbehorende pedagogiek (Waksler 1996). Een

1 Bron: Ohio State University, The Partnership Grant, improving the quality of educaiton for students with disabilities. 2 Bron: University of Guelph, Teacher Support Services.

recente uitgave (Johnson & Fox 2003) verwijst naar deze overstap in termen van “drempels weghalen in de klas”. Universeel Ontwerpen voor onderwijs betrekt daarom op institutionele praktijken, de layout van schoolgemeenschappen, HBO’s en universiteiten, en alle andere structuren die het leren, hoe dan ook en waar dan ook, mogelijk maken. Degenen die baat hebben bij Universeel Ontwerpen zijn onder andere:

• lerenden met ondersteuningsbehoeftes • lerenden met Nederlands als tweede taal • de gehele populatie van lerenden, die allemaal baat hebben bij toepassing van Universeel

Ontwerpen. We zien dat Universeel Ontwerpen zich met name richt op het maximaliseren van toegankelijkheid voor idereen, niet alleen studenten met behoefte aan ondersteuning. Middels Universeel Ontwerpen worden aanpassingen structureel ingebed in het curriculum, niet zomaar later toegevoegd wanneer behoeftes zichtbaar worden. Dat wil zeggen dat het vooraf plannen van toegankelijkheid voor alle lerenden het centrale vertrekpunt is van Universeel Ontwerpen. Omdat ideeën in relatie tot Universeel Ontwerpen in doorgaande ontwikkeling zijn, is een aantal aanverwante termen ontstaan die hieraan direct zijn ontleed, waaronder ‘Universeel Instructie Ontwerpen’, Universeel Ontwerpen voor Leren’ en ‘Universeel Ontwerpen voor Onderwijs’. Al deze termen hebben meer overeenkomsten dan verschillen met elkaar gemeen. Hoe heeft Universeel Ontwerpen zich ontwikkeld? In 1995 bracht het Center for Universal Design van North Carolina State University architecten, ontwerpers, ingenieurs en andere experts bijeen om zeven centrale principes of concepten voor Universeel Ontwerpen te formuleren (Bowe 2000). Deze zeven principes—het voorbeeld boven betreft ook zeven principes!—zijn sindsdien toegepast in het ontwerpen van gebouwen, openbare ruimtes en andere structuren waar toegankelijkheid een punt van aandacht is, waaronder ook juist met name het onderwijs. Historich bezien werd het concept van Universeel Ontwerpen echter het eerst geformuleerd in de jaren ’70 door architecten die antwoord zochten bij een steeds vaker gehoorde noodzaak om aandacht voor functiebeperkte personen mee te nemen in het ontwerpen van gebouwen en andere publieke ruimtes. Zulke gebouwen bleken uiteindelijk zonder uitzondering te beantwoorden aan een klein aantal principes, waarmee daarom de kwaliteit van het ontwerp al bij voorbaat kon worden vastgesteld. Zodoende werden nieuwe gebouwen via aandacht voor rolstoelen ontworpen met bredere gangen, liften en deuren. Toiletten, wasbakken en stoepen werden ook ontworpen conform standaarden voor toegankelijkheid. Een interesante zij-ontwikkeling werd al snel zichtbaar. Kort nadat deze principes algemeen werden ingezet voor architectuur bleek dat niet alleen sommige mensen, maar iedereen wel baat had bij de verbeterde ontwerpen. Zo werden verlaagde stoepranden niet alleen door rolstoelers gebruikt maar ook door moeders met kinderwagens, fietsers, skateboarders, oudere mensen, en vele anderen. De term Universeel Ontwerpen omvat daarom principes die structuren—materieel of anderszijds—meer toegankelijk maken voor iedereen. Nog beter, de zeven principes anticiperen op verschillende vormen van toegankelijkheid, zodat latere dure aanpassingen en ingrepen vaak overbodig zijn. Aanpassingen zijn al aanwezig voordat een persoon, beperkt of niet, er behoefte aan heeft. ‘Voorpassen’ en niet ‘aanpassen’ is het doel van de zeven principes. De originele zeven principes De zeven principes, algemeen gesteld (zie ook ‘Universal Design’ op wikipedia), zijn

1. Gelijkwaardigheid voor gebruikers 2. Flexibel voor gebruikers 3. Eenvoudig en intuitief voor gebruikers 4. Voor de hand liggend informatief voor gebruikers

5. Tolerant voor fouten door gebruikers 6. Minimale fysieke inzet door gebruikers 7. Volume en ruimte voor toegankelijkheid en gebruik

Bronnen Bowe, F. G. (2000). Universal design in education: teaching non-traditional students. Westport, CT:

Bergen & Garvey. Johnson, J. M. & Fox, J. A. (2003). Creating curb cuts in the classroom. In Higbee, J. L., (Ed.),

Curriculum transformation and disability: Implementing universal design in higher education (pp.7-17). Minneapolis, MN: General College, University of Minnesota, Center for Research on

Developmental Education and Urban Literacy. Waksler, R. (1996). Teaching strategies for a barrier free classroom. Journal on Excellence in College

Teaching, 7(2), 99-111.