Unit-II

PART-A

15&20 'kCn

(1) Dok.Ve dEI;wVj (Quantum Computer) %

;g Dok.Ve MkWV ij vk/kkfjr gS] ftudk izkslslj

{kerk cgqr rhoz gS ,oa budh laxzg.k {kerk Hkh

vR;f/kd gksrh gSA

Q-Bite ij vk/kkfjrA

Quantum Device.

Super Computer 100 xqukA

(2) jktLFkku HkkSxksfyd ladsrd ¼ft;ksxzkfQdy bUMsDl½ %

fdlh {ks= esa cuus okyk mRikn tks ogk¡ dh igpku cu

pqdk gSaA mUgsa laj{k.k nsus ds fy;s th-vkbZ- izek.ki=

fn;k tkrk gSA ml mRikn dks th- vkbZ- iksMDV dgrs

gSA mnkgj.k &

chdkusjh Hkqft;kA

dksVk Mksfj;k lkMhA

QqydkjhA

Fksok dykA

CY;w ikWVjhA

ehukdkjhA

elwfj;k lkMhA

eksysyk xzke dh VsjkdksVk dh e`.kewfrZ;k¡A

lkaxkusjh fizaVA

(3) uSt v)Zpkyd (Intrinsic Semiconductor) %

,sls v)Zpkyd inkFkZ ftuesa dksbZ v'kqf) u feyh

gks] vFkkZr~ ftudh Mksfiax u gqbZ gks] uSt

v)Zpkyd dgykrs gSA

mnkgj.k & 'kq) :i esa Si, Ge.

(4) VªkaftLVj D;k gS] nks mi;ksx fyf[k;sA

v)Zpkyd ¼ Si, Ge.½ inkFkksZa ls cuk Bksl voLFkk

midj.k ¼Solid State Device½ tks ifjiFk esa

Lohp] izo/kZd (Amplifer) vuquknd (Oscillater)

dh rjg dk;Z djrk gSA

nks izdkj (npn, pnp)A

nks mi;ksx Vh-oh-] dEI;wVj esa bysDVªkWfud ifjiFk

ds :i esa] ok;jySl flLVe esaA

(5) vkstksu ijr dk vo{k; (Ozone Layer Depletion)%

ok;qe.My dh lerki ijr esa iz'khrd iz.kkfy;ksa

ls fudyus okyh xSlksa ¼CFC, CCl4, CH3Br,

CH3I½ ds dkj.k vkstksu dh lkUnzrk esa deh] O3

v.kq dk fo[k.Mu O2 + O esa gksukA

vkstksu gkfudkjd UV-fdj.kksa dks jksdus esa l{ke

gSA

(6) fyaMesu dk fu;e (Lindman Law ) %

ikfjra= esa ÅtkZ izokg lEcU/kh fu;e] ftlds

vuqlkj [kk| Ja[kyk esa ,d Lrj ls mlds vxys

Lrj esa dsoy 10 izfr'kr ÅtkZ gh igq¡prh gS

¼10 izfr'kr ÅtkZ izokg dk fu;e½A

mRiknd miHkksDrk&I miHkksDrk&II

1000kg 100 kg 10 kg

ikfjfLFkfrdh fijkfeM esa 90 izfr'kr ÅtkZ dk

mikip;h fØ;kvksa esa âklA

(7) D;ksVks izksVksdksy D;k gS] egRo crkb;sA

1997 esa tkiku ds D;ksVks 'kgj esa vk;ksftr

lEesyu tks xzhu gkÅl xSlksa ds mRiknu ij

fu;a=.k] CO2 mRltZu nj esa deh ds lUnHkZ esa

vk;ksftr gqvk FkkA

blesa xzhugkÅl xSlksa & CO2, SO2, CH4, NO2 ds

mRltZu esa deh ij lgefr cuh FkhA

egRo & ck/;dkjh izko/kkuA

dkcZu mRltZu esa deh ds fy;s fodflr ,oa

fodkl'khy nksuksa ns'kksa ij ykxw djus dks dgk

x;kA

blls xzhugkÅl xSlkas vkSj thok'e bZa/ku ds ngu

ls mRlftZr dkcZu dks jksdus esa enn feysxhA

Xykscy okfeZax dks fu;af=r fd;k tk ldsxkA

blds rgr vkS|ksfxd ns'k 1990 ds dkcZu

mRltZu Lrj esa 5-2 izfr'kr dh dVkSrh djsaxsA

Unit-II

PART-B

50 'kCn

(8) tSo gLrk{kj (Bio Signature) %

tSo gLrk{kj &;g ,d tSfod ladsrd gSA

ftlds ek/;e ls tSfod iaqt ds Hkhrj ds uewus

¼tSls [kwu dk uewuk½ dk irk yxk;k tk ldrk

gSA

blds ek/;e ls O;fDr ds LokLF; ;k fcekjh ds

ckjs es rF;ksa dk irk yxk;k tk ldrk gSA

isLVhlkbM vkSj tSo jklk;fud ,aVhckWMht blds

mnkgj.k gSA

la{ksi esa tSfod fofHkUUkrk okyh lwpukvksa dk

mi;ksx igpku ds :i esa iz;qDr djuk] gh tSo

gLrk{kj gSA

¼9½ Dyksfuax (Cloning) ,oa ik=s fu"kspu (Invitro

Fertilization) fØ;k dh rqyuk %

Dyksfuax (Cloning) ik=s fu"kspu (Invitro

Fertilization)

1 ,dy tud ls

vuokaf'kd xq.kksa esa leku

larfr dh mRifÙk dkf;d

tuu ds }kjk Dyksfuax

gSA

v.M ,oa 'kqØk.kq dk

izkd`frd ifjos'k ls ckgj

iz;ksx'kkyk esa fu;af=r

ifjfLFkfr esa fu'ksPku

¼;qXeut fuekZ.k½ fØ;kA

2 ,dy tud ls RkS;kj nksuksa tudksa dh

vko';drkA

3 vyaSfxd tuu

¼fu"kspu ugha ½

yaSfxd tuu

¼fu"kspu gS½

4 larfr fcydqy tud

tSlhA

tud ls vyx

fo'ks"krkvksa ls Hkh ;qDrA

5 blesa fofHkUurkvksa dk

lekos'k ughaA

lekos'ku lEHkoA

6 foyqIr iztkfr;ksa ds

laj{k.k] i'kqikyu ds {ks=

esa mi;ksxh tSls MkWyh

HksM+] xfjek HkSalA

jksx izfrjks/kh fdLeksa]

lw[kk izfrjks/kh fdLeksa dks

RkS;kj djukA

¼10½ ikfjfLFkfrdh (Ecology) D;k gS] blds fofHkUu

?kVd crkb;s %

foKku dh og 'kk[kk ftlesa fdlh {ks= fo'ks"k esa

ik;s tkus okys lHkh thoksa rFkk i;kZoj.k ds e/;

ds ikjLifjd vUrlZEcU/kksa dk v/;;u fd;k

tkrk gSA vFkkZr~ ;g ikfjra= dk v/;;u gSaA

ikfjra= ds ?kVd &

tSfod ?kVd vtSfod ?kVd

1 mRiknd & izdk'k la'ys"kh

gjs ikni] jklk;u la'ys"kh

cSDVhfj;k] uhygfjr

'kSoky] tks Loiks"kh gSA

vdkcZfud ?kVd &

fofHkUu xSlksa ,oa yo.k %

Ca, Mg, P, K, Fe vkfnA

2 miHkksDrk & tho tks

izR;{k ;k ijks{k :i ls

Hkkstu ds fy;s mRikndksa

ij fuHkZj gksrs gSA blesa

ijthoh] ekalkgkjh ,oa

lokZgkjh 'kkfey gS] vFkkZr~

izkFkfed] f}rh;d ,oa

rrh;d miHkksDrkA

dkcZfud ?kVd & izksVhu]

olk] dkcksZgkbVªsV]

foVkfeu vkfnA

3 miektZd & mRikndksa o

miHkksDrkvksa dk fo?kVu

tSls thok.kq] dodA

vFkkZr~ ;s vi?kVd gSA

HkkSfrd ?kVd & rki]

o"kkZ] ok;q vkfnA

4 tSfod ?kVdksa esa mRiknd

vkSj miHkksDrk lfEefyr

gksrs gSA

vtSfod ?kVd dkcZu

pØ] ukbVªkstu pØ]

QkLQksjl pØ vkfn

ds }kjk enk dh

moZjrk ,oa mRikndrk

dks cuk;s j[krs gSA

¼11½ vkWfIVdy Qkbcj & lwpuk Økafr dh thou js[kk

lkfcr gks jgk gS] bldh Hkkoh lEHkkouk,¡ crkb;sA

izdk'k rarq (OPTICAL FIBRE)

blds varxZr ^izdk'k rarq lapkj iz.kkyh^ dk iz;ksx djds

euq"; dh vkokt] Vsyhfotu ds fp=ksa rFkk dEI;wVj ds

vkadM+ksa dks ljyrk o lqfo/kkiwoZd lapkfjr ,oa laxzfgr

fd;k tk ldrk gSa A

orZeku esa bldk fodkl cgqr rhozrk ls gks jgk gSa rFkk

lwpukØkafr esa blds fuEufyf[kr mi;ksx ,oa fo'ks"krk,¡ gS

Hkkjr esa lwpukØkafr ds fy;s NOFN (National Optical

Fibre Network) lapkfyr gS] tks csgrj bUVjusV

dusfDVfoVh ,oa gkbZLihM bUVjusV tSlh lqfo/kk,¡ miyC/k

djk jgk gSA

;g izdk'k ds vkUrfjd ijkorZu dk dk;Z djrk gS]

ftlls lwpuk@lapkj usVodZ dh xfr mPp] rarqvksa ij

rki ,oa nkc dk dksbZ izHkko ugha] ÅtkZ{k; u gksuk] dkWij

dscy dh rqyuk esa m"ek âkl Hkh ugha gksuk] vkfn ds

dkj.k vf/kd dk;Z{ke ,oa nh?kZdky rd mi;ksxh gSA

lapkj dh xfr bl ek/;e esa cgqr rhoz gksrh gSa A

bldh {kerk cgqr vf/kd gksrh gSa A

;s cgqr fo'oluh; rFkk =qfVeqDr gksrs gSa] rFkk izdk'k

rarq esa ÅtkZ dk {k; Hkh ugha gksrk gSa A

,d izdk'k rarq esa gtkjksa pSuy gks ldrs gSa A

blls Hkkjr dk fMthVy bf.M;k dk lkdkfjr gks

ik;sxkA

¼Hkkjr esa igyh izdk'k rarq lapkj O;oLFkk iq.ks esa f'kokth

uxj vkSj ds.Vkus esVa dsUnz dks tksM+us ds fy, 1979 esa

LFkkfir dh xbZ Fkh A½

¼12½ i;kZoj.k dh lqj{kk ls lEcfU/kr fodkl dk;ksZa ds

fy;s Hkkjr esa xSjljdkjh laxBuksa dh Hkwfedk dks fdl

izdkj etcwr cuk;k tk ldrk gSA eq[; ck/;rkvksa ij

izdk'k Mkyrs gq;s ppkZ dhft;sA

i;kZoj.kh; leL;k,¡ 21oha lnh dh lcls fo'kky ,oa

[krjukd leL;k,¡ gS] bl leL;k dk fojks/k esa

fofHkUu xSj&ljdkjh laxBu dk;Zjr gSA xSj ljdkjh

laxBu vkfFkZd lgk;rk ikdj] tu&Hkkxhnkjh ,oa

tu&tkx:drk }kjk etcwr cuk;s tk ldrs gSA ;fn

buds lkFk ns'k ds 'kS{kf.kd laLFkku] cqf}thoh oxZ]

dksiksZjsV lewg Hkh tqM+ tk;s rks fuf'pr :i ls budh

Hkwfedk vf/kd egRoiw.kZ gksxhA budks etcwr cukus

gsrq ljdkj }kjk i;kZIr Lora=rk] fodkl ;kstukvksa ds

i;kZoj.k ij izHkko ds vkadyu] o{kkjksi.k]

dkcZu&mRltZu jksdus] lkSj ,oa iou ÅtkZ ds

uohdj.kh; lalk/kuksa ds fodkl gsrq izpkj&izlkj Hkh

buds ek/;e ls fd;k tk ldrk gSA

ck/kk,¡ &

i;kZIr ek=k eas xSj&ljdkjh laxBuksa dk vHkkoA

dkuwu izfrca/k tSls & xzhu ihlA

i;kZIr foÙk iks"k.k ugha gksukA

fodkl dk;Z vo:) gksus ds vk'kadkA

lhfer voljksa dh miyC/krkA

jktuhfrd yksyqirkA

uhfrxr iaxqrkA

Li"V fopkj/kkjk dk vHkko] vkfnA

Unit-II

PART-C

100 'kCn

¼13½ Hkkjr esa ukfHkdh; ÅtkZ (Nuclear Energy) ds {ks=

eas fodklØe dh ppkZ dhft;s] fofHkUu izdkj ds fj,DVjksa

dks le>kb;s \

Hkkjr esa ijEijkxr ÅtkZ lzksrksa dh lhfer miyC/krk

dks /;ku esa j[kdj ijek.kq ÅtkZ dk ,d oSdfYid

lzksr ds :i esa fodkl gqvk gSA

ukfHkdh; fo[k.Muh; ÅtkZ dk iz;ksx Hkkjr 1970 ds

n'kd ls 'kkfUriwoZd dk;ksZa ,oa jpukRed dk;ksZa ds

fy;s dj jgk gSA bl {ks= esa Hkkjr }kjk igyk ijek.kq

la;a= rkjkiqj&egkjk"Vª esa 1967 esa yxk;k x;k]

rr~i'pkr~ dSaxk] jkorHkkVk&jktLFkku] ujksjk]

dYiDde] dqMudqye] dkdM+kikjk vkfn LFkkuksa ij

ukfHkdh; ÅtkZ ds la;a= LFkkfir fd;s x;s gSA

orZeku esa dqy 21 ijek.kq la;a= ukfHkdh; ÅtkZ ls

fo|qr mRiknu dh izfØ;k esa dk;Zjr gSA

orZeku esa dqy ÅtkZ mRiknu esa ukfHkdh; ÅtkZ dk

izfr'kr cgqr de gSA

ljdkj }kjk ;w-,l-,- ds 123] dukM+k] tkiku ds lkFk

le>kSrs dj ukfHkdh; ÅtkZ ds vf/kdkf/kd mRiknu

dk iz;kl fd;k x;k gS] rkfd rkih; ÅtkZ ij

fuHkZjrk de djrs gq;s ns'k ds fodkl dks lqfuf'pr

fd;k tk ldsA

,d ijek.kq fj,DVj esa &

(1) bZa/ku ¼;wjsfu;e o Fkksfj;e½

(2) eand

(3) fu;a=d NM+s

(4) 'khryd ,oa

(5) ijek.kq HkÍh izeq[k vo;o gksrs gSA

eand ds :i esa Hkkjh ty (D2O) ,oa csfjfy;e ds

iz;ksx ds vk/kkj ij fj,DVj rhu izdkj ds gksrs gS %

(1) Hkkjh ty nkfcr fj,DVj ¼HWR½ & blesa

fu;a=d ds :i esa dsMfe;e dh NM+s o eand ds

:i esa Hkkjh ty dk iz;ksx fd;k tkrk gSA blds

bZa/ku esa 92U235

dk iz;ksx gksrk gSA 92U238

ls

IywVksfu;e ds :i esa lg&mRikn izkIr gksrk gS]

tks ijek.kq ce cukus ds dke vkrk gSA

(2) ykbZV okWVj fj,DVj ¼LWR½ % blesa eand ds

:i esa lkekU; ty dk iz;ksx gksrk gSA :l ds

lg;ksx ls Hkkjr esa ,y-McY;w-vkj- cuk;s x;sA

(3) QkLV czhMj fj,DVj ¼FBR½ % ;g vk/kqfudre

ukfHkdh; fj,DVj gS] Hkkjr buds fuekZ.k dh

vkjfEHkd voLFkk esa gSA blesa fu;a=d ¼U;wVªksu½

dh vko'd;rk ugha gksrh gSA

Hkkjr tSls ns'k esa ÅtkZ vko';drkvksa dh iwfrZ gsrq

ukfHkdh; ÅtkZ ,d egRoiw.kZ fodYi gS] tks iznw"k.k

jfgr rFkk vikj {kerk;qDr gSA

¼14½ oSf'od rkiu D;k gS \ oSf'od Lrj ij blds izHkko]

jksdFkke gsrq oSf'od leqnk; }kjk fd;s x;s iz;kl

le>kb;s \

xzhu gkÅl xSlksa dh yxkrkjk o`f) ds dkj.k ikfFkZo

fdj.kksa dh vf/kd mifLFkfr ls i`Foh dk rkieku c<+us

dh ?kVuk oSf'od rkiu dgykrh gS] vFkkZr~ ;g gfjr

x`g izHkko ds vR;f/kd gksus ij mRiUu ,d i;kZoj.kh;

leL;k gSA izeq[k xzhu gkÅl xSlksa esa dkcZu MkbZ

vkWDlkbM] tyok"i] ehFksu] Dyksjks&¶yksjks dkcZu] SO2

vkfn gSA

¼dkcZu mRltZu rFkk thok'e bZa/ku ds ngu ls eqDr

gksus okys inkFkZ ¼Pb, Co, Sox, Nox½ ok;qEk.My esa]

i`Foh }kjk nh?kZ fofdj.k ds :i esa mRlftZr gksus okyh

ÅtkZ dks jksd ysrs gS rFkk ;g :dh gqbZ ÅtkZ

ok;qe.My dk rkieku c<+krh gS] bls oSf'od rkiu

dgk tkrk gS½A

oSf'od Lrj ij izHkko % Xykscy okfeZax vius lkFk dbZ

i;kZoj.kh; leL;k,¡ ,oa tfVyrk,¡ ysdj vk;sxk]

ftuesa fuEu izeq[k gS &

leqnzh tyLrj esa o`f) & oSf'od rkiu ls Xysf'k;j

fi?kysaxs] ftlls leqnzh tyLrj esa o`f) gksxh vkSj

rVorhZ {ks= tyeXu gksaxsA

tSo fofo/krk dk âklA

fo'o ds rkieku eas o`f) & vf/kd ikfFkZo fdj.ksa i`Foh

lrg dks vFkkZr~ ok;qEk.My dks vf/kd xeZ djsxhA

tyok;q ifjorZuA

rki c<+us ls nkokuy ¼vfXu½ tSlh leL;kvksa esa o`f)

gksxhA

ekuo LokLF; ij udkjkRed izHkko tSls & xeZ

tyok;q ls ePNjkas dh o`f)] tks chekfj;ksa dks c<+k;saxsA

ikfjfLFkfrdh; ra=ksa esa cnykoA

dksjy&CyhfpaxA

d`f"k mRiknu dks Hkh] vlkef;d o"kkZ ,oa tyok;q

izHkkfor djsxhA

eRL;u tSlh vkfFkZd xfrfof/k;k¡ Hkh izHkkfor

gksxhA

oSf'od leqnk; ds iz;kl % i;kZoj.k laj{k.k ls

lEcfU/kr &

D;ksVks&izksVksdkWyA

ekWfUVª;y&izksVksdkWyA

ukxks;k&izksVksdkWyA

dksi ¼dkaÝsal vkWQ ikVhZt½ tSls vk;kstu gq;s gS]

ftuesa xzhu gkÅl xSlksa ds mRltZu esa deh dh

flQkfj'ksa dh tkrh gSA

o"kZ&2015 esa isfjl tyok;q le>kSrk ¼dksi&21½ bl

fn'kk esa egRoiw.kZ dne jgk gS] ftlesa 193 ns'kksa us

bls Lohdkj dj fy;k gS] blds fuEu izko/kku gS %

lnh ds var rd oSf'od rkieku esa 1.5ŒC dh deh

djukA

;fn lalk/ku Bhd jgs rks ;g y{; 2ŒC rdA

ÅtkZ mRiknu ,oa mRltZu esa deh dh uohu

izkS|ksfxfd;ksa dk fodkl'khy ns'kksa dks gLrkUrj.kA

fodkl'khy ns'kksa dks 2020 ls 100 vjc MkWyj dh

lgk;rk vkfnA

dksisu gsxu ¼2009½ esa DykbesV Q.M cukus rFkk

dkcZu mRltZu dks fu;af=r djus dk iz;kl fd;k

x;k gSA

blds vykok fo'o ds dbZ futh laxBuksa }kjk Hkh

iz;kl fd;s tk jgs gSA tSls lkSyj ,yk;al bl fn'kk

esa dk;Zjr gSA

orZeku esa fo'o dh ToyUr leL;k ls fuiVuk lk>k

nkf;Ro gSA lHkh ns'kksa dk la;qDr iz;kl gh oSf'od

rkiu dks jksd ldrk gSA

¼15½ Mh-,u-,- iqujkZ;ksth rduhd (DNA

Recombinant Technique) D;k gS] tSo&izkS|ksfxdh

ds fodkl esa bldk D;k egRo gS \

d`f=e :Ik ls fdlh tho dh vkuqoaf’kd lajpuk esa

mifLFkr thuksa esa fd, tkus okys fdlh Hkh izdkj ds

ifjorZu dks ^^vkuqokaf’kd vfHk;kaf=dh** dgrs gSA bldk

mís’; thu lajpuk esa bPNkuqlkj ifjorZu djuk gSA

bl rduhdh ds mi;ksx ls gkeksZu ,oa ,Utkbe fuekZ.k]

bUVjQsjkWu dk fuekZ.k rFkk jksxksa ds mipkj ds rjhdksa

dk fodkl fd;k tkrk gSA bls “D.N.A.” iqulZa;ksth

rduhd** Hkh dgk tkrk gSA O;olkf;d n`f"V ls bldk

vuqiz;ksx fpfdRlk] d`f"k rFkk m|ksxks ads {ks= eas fd;k

tkrk gSA

tSo&izkS|ksfxdh ds fodkl esa egRo %

Qlyksa dks jksx&izfrjks/kd ,oa vfro`f"V ,oa vuko`f"V

ds vuqdwy cuk;k tk ldrk gSA

i;kZoj.kh; {ks= esa e`nk ,oa ty iznw"kd dkjdksa dks

Uk"V djus esa mi;ksxhA

bUlqfyu iSnk djus okys thu dks ySaxj gSal }hi dh

𝛽 dksf'kdkvksa ls cSDVhfj;k esa LFkkukUrfjr djds d`f=e

bUlqfyu ¼g~;wfefyu½ izkIr fd;k tk jgk gSA

Unit-III

PART-A

15&20 'kCn

¼1½ jktLFkku esa fyaxkuqikr (Sex Ratio) dh fLFkfr %

o"kZ 2001 dh tux.kuk vuqlkj jkT; dk fyaxkuqikr

928 gS] tks o"kZ 2001 ls o`f) n'kkZrk gSA

tcfd cky fyaxkuqikr ¼0&6 o"kZ½ esa ;g 888 gS] tks

fpUrk dk fo"k; gSA

¼2½ jktLFkku esa esxk QwM ikdZ ifj;kstuk %

jkT; esa esxk QwM ikdZ ifj;kstuk :iux<+&vtesj

ftys esa izLrkfor gS] bldk fodkl [kk| izlaLdj.k

dks c<+kok nsus gsrq fd;k x;k gSA

blls esd&bu&bf.M;k izksxzke dks c<+kok feysxkA

;gk¡ d`f"k mRiknksa dh [kjhn] izkslsflax] iSfdax ,oa

muls [kk| oLrqvksa dk fuekZ.k o foi.ku dk iwjk

dke gks ldsxkA

¼3½ jktLFkku esa nft;k] fpekrk D;k gS \

vkfnoklh ckgqY; {ks=ksa&mn;iqj] Mwaxjiqj ,oa

ckalokM+k ftys esa vkfnoklh tutkfr;ksa }kjk dh

tkus okyh LFkkukUrfjr d`f"k ¼ouksa dks tykdj½ ds

izdkj nft;k o fpekrk gSA

eSnkuh Hkkxkas esa dh tkus okyh d`f"k dks nft;k

dgrs gS rFkk &

igkM+h Hkkxksa esa dh tkus okyh d`f"k dks fpekrk

dgrs gSA

¼4½ jktLFkku esa ,dkf/kdkj (Monopoly) j[kus okys

[kfutksa ds uke % jktLFkku [kfut lalk/kuksa dh n`f"V

ls le`) gS] D;ksafd ;gk¡ yxHkx 79 izdkj ds [kfut

miyC/k gSA blhfy;s HkwxHkZosÙkk bls [kfutksa dk

vtk;c?kj dgrs gSA

jktLFkku VaxLVu ¼Msxkuk&Hkkdjh½]

oksysLVksukbV ¼fljksgh½]

QsYlikj ¼vtesj½]

vHkzd ¼HkhyokM+k½]

jkWd&QksLQasV ¼>kejdksVM+k&mn;iqj½]

esaxuht ¼ckalokM+k½]

lhlk&tLrk ¼tkoj] jktiqjnjhck½

,LcsLVksl ¼mn;iqj½

ftIle ¼chdkusj½] tkLij] ftad] ekcZy] ¶ykslZikj]

lksiLVksu] flfydklSaM] xkusZV tSls [kfutksa esa

,dkf/kdkj j[krk gSA

¼5½ jktLFkku esa ekcZy ds izeq[k izdkj ,oa mudh

vofLFkfr %

loZJs"B lQsn laxejej edjkuk ¼dkyh igkM+h½ ls]

lokZf/kd jktlean esa fudyrk gSA rFkk izkslsflax

;wfuV jktlean esa gh gSA

laxejej fuEufyf[kr izdkj ds gksrs gS&

1- dkyk&HkSalykuk ¼dksViwryh½ t;iqjA

2- gjk&lcls igys Mwaxjiqj esa rFkk orZeku esa

lokZf/kd mn;iqj esaA

3- xqykch &Hkjriqj easA

4- ihyk&tSlyesj esaA

5- lrjaxh&[kkanjk dh iky ¼ikyh½ esaA

fo'o izfl) rktegy edjkuk ¼ukxkSj½ ds laxejej

ls cuk gSA

¼6½ yn~nk[k dks 'khr e:LFky D;ksa dgrs gS \

o`gr fgeky; Jsf.k;ksa ds ikj d'ehj ?kkVh ds

mÙkj&iwoZ esa foLr`r Hkw&Hkkx ij vR;f/kd B.Mk ekSle

izkd`frd ouLifr dh fojyrk ds dkj.k 'khr e:LFky

n`'; gksrk gSA

yn~nk[k vius va{kk'kh; ,oa mPpkoph; fLFkfr]

vfrU;wu o"kkZ] U;wu ouLifr] de tula[;k] iw.kZr%

fgekPNkfnr {ks= gksus ds dkj.k 'khr e:LFky

dgykrk gSA

Unit-III

PART-B

50 'kCn

¼7½ jktLFkku esa lkSj ÅtkZ dk;ZØe] laf{kIr fVIi.khA

jkT; dh vuqdwy HkkSxksfyd fLFkfr ¼ddZ js[kk ij½ o

330 ls vf/kd lkSj fnolksa ds dkj.k lkSj ÅtkZ fodkl

dh i;kZIr lEHkkouk,¡ gSA

jktLFkku esa RREC (Rajasthan Renewable Energy

Corporation) dk xBu 2002 esa fd;k x;k] tks bl

{ks= esa ,d uksMy ,tsalh gSA

blh ds dkj.k vkt yxHkx 1265 okWV lkSj ÅtkZ ds

laa;a= LFkkfir gks pqds gSA

lkSj ÅtkZ dk;ZØe ds rgr lksyj iEi lsVksa dh

lgkf;dh] ?kjsyw lksyj lsV] LVªhV lksyj ysEi vkfn

;kstuk,¡ gS] rkfd izns'k vR;f/kd lkSj ÅtkZ dk iz;ksx

djrs gq;s vius dks ÅtkZ lalk/kuksa esa vkRefuHkZj cuk

ldsA

ftlesa lkSj QksVksoksYVsbd la;a=] lkSj ÅtkZ la;a=]

lksyj ikdZ dh LFkkiuk ¼tSlyesj ,oa HkMyk½] 25]000

esxkokWV dk y{;] tks fxzM ,oa :QVkWQ vk/kkfjr]

SEEZ ¼tSlyesj] tks/kiqj] chdkusj] ckM+esj½ dk fodkl

vkfn dk;Zjr gSA lkFk gh lkSj ÅtkZ uhfr }kjk bUgsa

izksRlkfgr fd;k tkrk gSA orZeku esa jktLFkku izFke

LFkku ij gSA

Other Important Fact :

¼izFke lkSj ÅtkZ la;a= 140 esxkokV dk eFkkfu;k¡ ¼tks/kiqj½

esa yxk;k tk;sxkA

bl izkstsDV dk uke ISCC (bafVxzsVsM lkSyj dackb.M

lkbfdy izkstsDV½ gSA

lkSj ÅtkZ ls izdkf'kr gksus okyk igyk xkao u;k xkao

t;iqj gSA

lkSj ÅtkZ ls pyus okyk igyk fQzt ckyslj ¼tks/kiqj½ esa]

tks can gSA tokgj fpfdRlky; ¼tSlyesj½ dk pkyw gSA

lkSj ÅtkZ lapkfyr igyh uko 1997 esa fiNksyk >hy esa

pykbZ xbZA

igyk nwjn'kZu dsanz jkorHkkVk ¼fpÙkkSMx<+½ esaA

100 K.W.dk lkSj ÅtkZ la;a=&xkSjhj xkao ¼>qa>quw½A

ikoj iSd ;kstuk&nwj&njkt ds xkaoksa esa lkSj ÅtkZ

igqapkukA

futh {ks= dk lcls cM+k lkSj ÅtkZ la;a= /kwM+lj

¼tSlyesj½A f'kykU;kl ekpZ 2012 esaA

vkfnR; lksyj 'kksIl&lkSj ÅtkZ la;a= feyrs gSA bldh

igyh 'kkWi mn;iqj eas [kksyh xbZA

t;iqj] vtesj o tks/kiqj dks lksyj flVh ?kksf"kr fd;k

x;k gSA ½

¼8½ ^lksukstksbZd dky^ dk oxhZdj.k djrs gq;s bldh

izeq[k fo'ks"krk,¡ crkb;sA

Hkw&oSKkfud dkyØe esa lksukstksbd dky dk vkjEHk

6-5 djksM+ o"kZ iwoZ vkjEHk gksdj 10 yk[k o"kZ iwoZ rd

FkkA

blesa izeq[k ;qx ¼1½ isyh;ksflu ¼2½ bZ;ksflu

¼3½ vksfyxksflu ¼4½ ek;ksflu ¼5½ Iyk;ksftu gSA

fgeky; dk mRFkku] mÙkjh eSnkuksa dk fodkl]

Qwynkj ikS/kksa dk fodkl] vkfnekuo dk fodkl bl

egk;qx dh izeq[k ?kVuk,¡ FkhA

ouLifr;ksa ds ncus ls fyXukbV fdLe ds dk;sys dk

fodkl gqvkA

¼ (i) vfxze ioZr fuekZ.kdkjh ?kVuk,¡ gqbZ] ftls

vyikbu ioZr fuekZ.k dgk tkrk gSA

(ii) blesa uohu ofyr ioZr fgeky;] vYiklk] jkWdht]

,.Mht vkfn dk fuekZ.k gqvk] tks lokZf/kd Å¡pkbZ gSA

(iii) bl dky ds var esa Hkkjr esa o`gn mÙkjh eSnku

dk fuekZ.k vkjEHk gqvkA

(iv) blesa leqnzh tythou fodflr gksdj /kjkry ij

Hkh thoksa dh mRifÙk dk fodkl 'kq: gks x;k gSA

(v) egk}hiksa o egklkxjksa dk orZeku :i vfLrRo esa

vk;kA ½

¼9½ Hkkjr ds vf/kdka'k ykSg bLikr (Iron and Steel)

m|ksx NksVk ukxiqj iBkj (Plateau) ,oa blds pkjksa

vkSj gh D;ksa fLFkr gS \

Hkkjr dh HkwxfHkZd lajpuk fofHkUu dkeØeksa esa fodflr

gqbZA Hkkjr dk NksVk ukxiqj iBkj xksMokuk Øe esa

fodflr PkÍkuksa dk :i gSA xksMokuk Øe dh pÍkuksa

dk fodkl dkcZuksQsjl dky ls ysdj bZ;ksflu dky

rd jgk gSA

;g iBkj izkphu vkXus; pÍkuksa ls ;qDr izns'k gSA vr%

/kkfRod [kfutksa dh iz/kkurk gSA

ykSg&bLikr m|ksx dk ladsUnz.k blds vkl&ikl gksus

ds izeq[k dkj.k bl izdkj gS &

uksvkeaMh] xq:eghluh] flagHkwfe vkfn {ks= ykSg

v;Ldksa ls Hkjiwj gSA

;gk¡ gSesVkbV fdLe ds yksgs ds izpqj Hk.Mkj gSA

fudVorhZ jkuhxat dh fLFkfrA

>fj;k {ks= ls dks;ys dh iwfrZA

Lo.kZjs[kk unh ls tykiwfrZA

nkeksnj ?kkVh ifj;kstuk ls fo|qrkiwfrZA

dksydkrk cUnjxkg dh fudVrkA

lLrs ,oa dq'ky Jfedksa dh miyC/krkA

ljdkj dh fodkl vuqdwy ;kstuk,¡A

tSls & izeq[k vuqdwy rRoksa us bl m|ksx ds

ladsUnz.k esa lgk;d dh Hkwfedk fuHkkbZ gSA

¼10½ jktLFkku esa tSo&fofo/krk (Bio-diversity) ij

laf{kIr fVIi.kh fyf[k;sA

Bio-diversity closer, Bio-diversity heritage site &

dsoMs+ dh uky] ukx igkM+] Nkiksyh ekaxekrkA

jktLFkku tSo&fofo/krk dh n`f"V ls lEiUu izns'k gS]

vjkoyh {ks= eas fofHkUu fdLe dh ouLifr;k¡ ,oa

tho&tUrqvksa dh miyC/krk gSA

;gk¡ 3 jk"Vªh; m|ku] 27 vH;kj.;] 7 e`xou] 33

vk[ksV fuf"k) {ks=] 5 tUrqvky;] lkEHkj o

dsoyknso tSls jkelj vknzZHkwfe;k¡ fLFkr gSA

jkT; ljdkj }kjk bu lhVw o ,Dl lhVw }kjk

laj{k.k dk iz;kl fd;k gSA

jktLFkku esa 2]500 iztkfr ds ikS/ks] 450 iztkfr ds

tUrq] 58 iztkfr ds ljhl`i] 50 iztkfr;ksa ds

Lruik;h] 12 izdkj ds mHk;pj miyC/k gS] c<+rh

ekuoh; xfrfof/k;ksa ds dkj.k vkfn dks lajf{kr

fd;s tkus dh vko';drk gSA

¼11½ VSxk izns'k dh fo'ks"krk crkb;s \

vofLFkfr o foLrkj & 50 ls 70 fMXkzh mÙkj o

nf{k.kh v{kka'kksa ds e/;

{ks= & bu ouksa dk foLrkj dukM+k] lkbcsfj;k]

ukosZ] LohMu] fQuyS.M] yhFkqvkfu;k] ysVfo;k

vkfn ns'kksa esa gSA

tyok;q & rkieku eas vR;f/kd okf"kZd fo"kerk]

xzh"e ¼10 fMxzh ls-½] 'khr ¼&20 fMXkzh ls-½] vkSlr

okf"kZd o"kkZ 38 ls-eh-A

izkd`frd ouLifr ,oa thotUrq & bu ouksa esa

dks.k/kkjh] nsonkj] Lizwl] ikbu] ykiZ] Qj]

ykbdsu] cpZ izeq[k o`{k gSA eqyk;e o gYdh

ydM+h gksus ds dkj.k budk vkfFkZd egRo

vf/kdA ekSleh izokl o 'khrfuanzk esa tkus okys

izk.khA lewgnkj izk.khA bu o{kksa dh yqXnh ls

dkxt cuk;k tkrk gSA

vkfFkZd fodkl & O;kikfjd o vkfFkZd mÌs';ksa dh

iwfrZ gsrq vR;f/kd fonksgu] ftlls f}rh; vuqØe

ds 'khrks".k i.kZikrh ouksa dk fodklA LikMkslkWy

o ikWMtksy o`{k dk fodkl] d`f"k gsrq mitkÅ

ughaA

¼12½ Hkkjrh; ekulwu dh mRifÙk ds fl)kUr dks

le>kb;s \ Hkkjrh; ekulwu ij tsVLVªhe ds izHkko dks

le>kb;s \

ijEijkxr fl)kUr

rkih; ladYiuk ITCZ fl)kUr

vk/kqfud fl)kUr

tsV izokg fl)kUr ENSO fl)kUr

rkih; fl)kUr ds vuqlkj xzh"e _rq ¼ekpZ ls

twu½ ds nkSjku lw;Z ds mÙkjk;.k gksus ls fgeky;

vkSj frCcr dk iBkj vf/kd xeZ gks tkrk gSA tks

fgUn egklkxj ls ¼mPp Okk;qnkc½ iouksa dks

vkdf"kZr djrk gSA

ITCZ fl)kUr ds vuqlkj m".k dfVcU/kh;

vfHklj.k {ks= ddZ js[kk ds mÙkj ls foLFkkfir gks

tkrk gS ¼xzh"e _rq esa½ tks lkxjh; iouksa dks

nf{k.kh&if'peh ekulwu ds :i esa vkdf"kZr djrk

gSA

ENSO fl)kUr vyuhuks o nf{k.kh nksyu dk

la;qDr izHkko gSA

Hkkjrh; ekulwu dh mRifÙk tfVy tyok;fod

ifj?kVuk gSA ;g ITCZ dh 30 fMXkzh mÙkjh v{kka'k

ds vklikl fLFkfr] if'peh tsVLVªhe dk fgeky;

ds mÙkj dh vksj [khlduk] frCcr ds iBkj dk

xeZ gksdj iwohZ tsVLVªhe dh mRifÙk rFkk

mÙkj&if'pe Hkkjr esa rkieku dh v/khdrk ds

dkj.k fuEunkc dk fodflr gksuk tSls dbZ ?kVdksa

ij vk/kkfjr gSA ebZ&twu esa nf{k.k&if'pe iousa

dsjy ls izos'k djrh gS rFkk e/; tqykbZ rd

ekulwu lEiw.kZ Hkkjr esa Nk tkr gSA vUrr%

vDVwcj rd ;g fofHkUu [k.Mksa esa lfØ; gks tkrk

gSA

tsVLVªhe dk izHkko & tsVLVªhe fl)kUr ds

vuqlkj xzh"e _rq esa mÙkjh Hkkjr ds Åij rhoz

osx okyh tsV izokgs xfreku jgrh gS] tks

esMkxkLdj ds ikl B.Mh gksdj vorfyr gksrh gS]

tcfd bl {ks= ls vknzZ iousa vjc lkxjh;

ekulwu o caxky dh [kkM+h ekulwu ds :i esa

Hkkjr esa o"kkZ djrh gSA

if'peh tsV izokg Hkkjr esa 'khrdkyhu ekulwu ds

fy;s mÙkjnk;h gSA blh izdkj 'kfDr'kkyh

tsVizokg Hkkjrh; ekulwu dks etcwr cukrk gSA

tsVLVªhe Åijh ok;qe.My esa 8 ls 10 fd-eh- dh

Å¡pkbZ ij if'pe ls iwoZ dh vksj cgrh gSA bldh

,d 'kk[kk fgeky; ds nf{k.k dh vksj tcfd

nwljh mÙkj dh vksj gksrh gSA twu ekg esa nf{k.kh

'kk[kk ds mÙkjh vksj vpkud f[kldko ekulwu dks

nf{k.k dh vksj [khaprk gSA bls gh ekulwu dk

izLQksVu dgrs gSA

tsVLVªhe dk Hkkjr ij izHkko &

blds dkj.k mÙkjh Hkkjr esa 'khrdky esa

mÙkjh&if'peh iousa pyrh gSA

blds dkj.k if'peh fo{kksHk Hkkjr esa vkrs gSA

iwohZ tsV fgUn egklkxj esa mrj dj mPp

nkc dks c<+k nsrs gSA ftlesa nf{k.kh&if'peh

ekulwu izcy gks tkr gSA

¼13½ Hkkjr esa tyok;q izns'kksa dk foHkktuA

Hkkjr ds tyok;q izns'k

vuds fo}kuksa us Hkkjr dks tyok;q izn'kksa esa foHkkftr

djus dk iz;kl fd;k gSA bu iz;klksa esa VªokFkkZ dk

tyok;q izkns'khdj.k dkQh izpfyr gSaA bl oxhZdj.k ds

vk/kkj ij Hkkjr dks fuEufyf[kr tyok;q izns'kksa esa

foHkkftr fd;k tk ldrk gSA

(1) m".k dfVcU/kh; o"kkZou tyok;q & ns'k ds mÙkjh&iwohZ

Hkkx rFkk if'peh rVh; eSnku bl izns'k ds vraxZr

vkrs gSAa bu {ks=ksa esa okf"kZd o"kkZ 200 ls-eh- ls vf/kd

gksrh gS rFkk rkieku o"kZHkj 18-2 fMxzh ls- ls vf/kd

jgrk gSA ns'k dk lokZf/kd o"kkZ dk LFkku ekflujke]

tks psjkiqath ds fudV es?kky; esa gSA blh izns'k esa

fLFkr gSA

(2) m".k dfVcU/kh; lokuk tyok;q & lg;knzh ds o`f"V

Nk;k esa vkus okys v)Z 'kq"d tyok;q ds {ks= dks

NksM+dj yxHkx iwjs izk;}hih; iBkj esa bl izdkj dh

tyok;q ikbZ tkrh gSA bl {ks= esa Hkh vkSlr ekfld

rkieku 18-2 fMxzh- l-s ls vf/kd jgrk gSA o"kkZ dh

vkSlr okf"kZd ek=k if'pe esa 76 ls-eh- ls iowZ esa 152

ls-eh- ds chp gksrh gSA vis{kkÑr ue {ks=ksa esa ir>M +

okysou ik, tkrs gSa rFkk vis{kkd`r 'kq"d {ks=ksa dh

ouLifr dkaVsnkj >kfM;ks rFkk i.kZikrh o`{kksa dk

lfEeJ.k gksrh gSA

(3) m".k dfVcU/kh; v)Z'kq"d LVsih tyok;q & ;g

tyok;q e/; egkjk"Vª ls rfeyukMq rd foLrr

o`f"V Nk;k dh isVh esa ikbZ tkrh gSA de rFkk

vfuf'pr o"kkZ bl tyok;q dh izeq[k fo'ks"krk gSa

vkSlr okf"kZd o"kkZ 38-1 lseh- ls 72-2 lseh- gS rFkk

rkieku fnlacj esa 20 fMxzh- ls- ls 28-8 fMxzh ls- ds

e/; jgrk gSaA o"kkZ dh lhfer ek=k rFkk

vR;f/kd vfu;ferrk ds dkj.k ;s {ks= lw[kkxzLr

jgrs gSa ftlls bl {ks= esa Ñf"k dks gkfu igq¡prh

gSA tyok;q ds n`f"Vdks.k ls ;g {ks= dsoy

i'kqikyu rFkk 'kq"d Ñf"k ds fy, vuqdwy gSA bl

{ks= esa mxus okyh ouLifr esa dk¡Vsnkj o`{kksa rFkk

>kfM+;ksa dh vf/kdrk ikbZ tkrh gSA

(4) Å".k rFkk miks"k.k dfVcU/kh; LVsih tyok;q &;q Fkkj

ds e#LFky rFkk xaxk ds eSnku ds vf/kd ue

{ks=ksa ds e/; fLFkr iatkc ls Fkkj rd QSys ,d

foLr`r {ks= esa bl izdkj dh tyok;q ikbZ tkrh gSA

bl {ks= ds nf{k.k rFkk nf{k.k&iwoZ esa izk;}hih;

iBkj ds vis{kkÑr ue {ks= fLFkr gSaA bl {ks= dh

tyok;q mÙkjh rFkk Fkkj ds e#LFky ds chp

laØe.k izdkj dh gSaA o"kkZ 30-5 rFkk 63-5 lseh- ds

e/; gksrh gS rFkk rkieku 12 fMxzh-ls- ls 35 fMxzh ls-

ds e/; jgrk gSA ;g {ks= dsoy 'kq"d Ñf"k rFkk

i'kqikyu ds fy, vuqdwy gSaA Ñf"k dsoy flapkbZ dh

lgk;rk ls laHko gSA

(5) m".kdfVcU/kh; e#LFkyh; tyok;q & jktLFkku ds

if'peh Hkkx rFkk dPN ds ju ds dqN Hkkxkas esa bl

izdkj dh tyok;q ikbZ tkrh gSA o"kkZ dh vkSlr ek=k

30-5 lseh- ls de] dbZ Hkkxksa esa 12 lseh- ls Hkh

de] gksrh gSA bu {ks=ksa esa Hkh"k.k xehZ gksrh gSA

'khrdky esa rkieku vis{kkÑr uhpk gksrk gSA bl 'kq"d

tyok;q ds {ks= esa ouLifr vkoj.k cgqr gh de

gSA dsoy dk¡Vsnkj ikS/ks vkSj dqN ?kkl gh bl {ks=

esa mx ikrs gSa

(6) vknzZ 'khrdky okyh ue miks".k tyok;q &

bl izdkj dh tyok;q fgeky; ls nf{k.k esa ,d

foLr`r {ks= esa ikbZ tkrh gSA bl tyok;q izns'k ds

nf{k.k esa Å".kdfVca/kh; lokuk izns'k rFkk blds

if'pe esa Å".k rFkk miks".k dfVca/kh; LVsihizns'k gSaA

bl izns'k esa o"kkZ dk vkSlr 63-5 lseh- ls 125-4 lseh-

rd gSA blds mÙkjh Hkkx esa] fgeky; ls layXu {ks= esa

o"kkZ vf/kd gksrh gS rFkk nf{k.k dh vksj iwoZ ls if'pe

dh vksj de gksrh tkrh gSA vf/kdka'k o"kkZ xzh"edky esa

gksrh gS rFkk dqN {ks=ksa esa if'peh fo{kksHkksa ds izHkko ls

'khrdky esa Hkh o"kkZ gksrh gSA

(7) ioZrh; tyok;q & bl izdkj dh tyok;q dk izeq[k

{ks= fgeky; {ks= gSA ioZrh; {ks=ksa esa lw;Z ds lEeq[k

rFkk blls foeq[k <kyksa ij rkieku esa dkQh fo"kerk

ikbZ tkrh gSA fgeky; {ks= esa o"kkZ dh ek=k lkekU;rk

iwoZ ls if'pe dh vksj ?kVrh tkrh gSA iouksa ds

vfHkeq[k rFkk foeq[k <kyksa ds chp Hkh o"kZ.k esa egRoiw.kZ

varj ik;k tkrk gSA

¼14½ jktLFkku esa tula[;k ds forj.k ij Hkw&vkd`fr o

tyok;q ds izHkkoA

fdlh Hkh {ks= esa jgus okys yksx rFkk budh dqy

la[;k tula[;k dgykrh gSA tula[;k fl)kar ekYFkl

us fn;kAHkkjr dh izFke tux.kuk 1872 esa ykMZ es;ks

ds ’kkludky esa gqbZA

jktLFkku dks pkj HkkSfrd foHkkxksa esa ckaVk x;k gS&

¼1½ mRrj if'peh Hkkx ¼2½ e/;orhZ igkM+h {ks=

¼3½ iwohZ eSnku {ks= ¼4½ nf{k.kh&iwohZ iBkj

Ø-l izns'k

(%)

Lo:i

(%)

tula[;k

(%)

1. 61.1 58 40

2. 8.6 9.3 10

3. 23.3 23.3 39

4. 7 9.3 11

mi;qZDr pkjksa Hkw&vkd`frd izns'kksa esa tula[;k dk forj.k

mPPkkofp; fofHkUurk ,oa tyok;q ds izHkkoksa ds dkj.k

vyx&vyx gSA

¼1½ mRrj if'peh Hkkx ¼if'peh jsrhyk izns'k½ &

{ks=&tSlyesj] ckM+esj] tks/kiqj] chdkusj] guqekux<] ukxkSj

tkykSj] pq:] lhdj] >qa>qu¡w rFkk ikyh dk if'peh HkkxA

tula[;k&jkT; dh yxHkx 40% A o"kkZ& 20 lseh- ls 50

lseh- A rkieku&xfeZ;ksa esa mPpre 4 lsa-xzs- rFkk lfnZ;ksa esa

&3 ls- xzsA tyok;q& 'kq"d o vR;f/kd fo"ke A

¼2½ e/;orhZ igkM+h {ks= ¼vjkoyh izns'k½ & ;g mPpkofp;

n`f"V ls ioZrksa ,oa iBkjksa dh lajpuk gS] tks nqxZe gSA blh

dkj.k ;g tula[;k dh clkoV Hkh U;wu gSA

{ks= & mn;iqj] fpÙkksMx<+] jktleUn] Mw¡xjiqj] HkhyokM+k]

lhdj] >q>quw¡] vtesj] fljksgh] vyoj rFkk ikyh o t;iqj

ds dqN HkkxA tula[;k& jkT; dh yxHkx 10% ] o"kkZ&

50 lseh- ls 90 lseh-A vjkoyh ioZrekyk jkT; esa ,d o"kkZ

foHkktd js[kk dk dk;Z djrh gSA jkT; dk lokZf/kd o"kkZ

okyk LFkku ekmUV vkcw¼yxHkx 150 lseh-½ blh {ks= esa

fLFkr gSA tyok;q& mivknzZ tyok;qA

¼3½ iwohZ eSnku {ks= & ;g izns'k dk l?ku tula[;k

forj.k okyk {ks= gSA bldk izeq[k dkj.k o"kkZ izkfIr] ufn;ksa

dh tykS<+ e`nk dk fu{ksi.k gksuk] ouLifr;ksa ls iwfjr {ks=

gksuk gSA ;g eSnkuh Hkkx vjkoyh ioZrekyk ds iwoZ esa fLFkr

gSA bl eSnku dk mÙkjh iwohZ Hkkx xaxk&;equk ds eSnkuh

Hkkx ls feyk gqvk gSA bldk <ky iwoZ dh vksj gSA bldk

{ks=Qy jkT; dk yXkHkx 23.3% gSA {ks=& t;iqj]

Hkjriqj] nkSlk] lokbZ ek/kksiqj] /kkSyiqj] djkSyh] Vksad] vyoj

o vtesj ds dqN Hkkx rFkk ck¡lokM+k ds dqN HkkxA

tula[;k^& jkT; dh yxHkx 40 izfr'kr tula[;k ;gk¡

fuokl djrh gSA tula[;k ?kuRo lokZf/kdA o"kkZ& 50

lseh- ls 80 lseh- ds e/;A tyok;q& vknzZ tyok;qA

¼4½ nf{k.kh&iwohZ iBkj ¼gkM+kSrh izns'k½ &

;g ekyok ds iBkj dk gh ,d Hkkx gS rFkk pEcy unh ds

lgkjs iwohZ Hkkx esa foLr`r gSA iBkjh {ks= jkT; dk yxHkx

9-3% vkrk gS ysfdu nf{k.k iwohZ iBkjh izns'k 7%ds yxHkx

gh gSA ftlesa 11% tula[;k fuokl djrh gSA bls gkM+kSrh

dk iBkj@ykok dk iBkj Hkh dgrs gSA {ks=& dksVk] cwUnh]

>kykokM+] ckjka rFkk ck¡lokM+k] fpÙkksM+x<+ o HkhyokM+k ds

dqN {ks=A o"kkZ& 80 lseh- ls 120 lseh-A jkT; dk lokZf/kd

okf"kZd o"kkZ okyk {ks=A tyok;q& vfr vknzZ tyok;q izns'kA

¼15½ 19oha i'kqx.kuk ds vuqlkj jktLFkku esa i'kq/kuA

jktLFkku esa lcls uohure i'kqx.kuk & 19oha

i'kqx.kuk gS] tks 2012 esa lEiUu gqbZA ;g

i'kqx.kuk 15 flrEcj ls 15 vDVwcj] 2012 ds

e/; dh xbZA bl i'kqx.kuk ds vfUre vkadM+s 17

twu] 2014 dks tkjh fd;s x;sA bl i'kqx.kuk esa

jktLFkku esa i'kqvksa dh la[;k 577- 32 yk[k gks

xbZ gSA

jkT; esa lokZf/kd la[;k esa i'kq cdfj;k¡ & 37-52

izfr'kr gSA

jkT; esa i'kq ?kuRo & 169 izfroxZ fd-eh- gks x;k

gSA

jktLFkku esa 2007 ls 2012 dh vof/k esa i'kq

?kuRo esa 3 izfr'kr dh o`f) gqbZ gSA

jktLFkku esa izfr gtkj tula[;k ij i'kqvksa dh

la[;k 842 gSA

i'kqikyu jkT; ds 'kq"d o v)Z'kq"d {ks= dh eq[;

vkfFkZd xfrfof/k gSaA jkT; ds xzkeh.k vFkZO;oLFkk esa

i'kqikyu dh egRoiw.kZ Hkwfedk gSaA i'kqikyu {ks= dh

lhekUr] mi lhekUr rFkk Hkwfeghu d`"kdksa dks ykHkizn

jkstxkj miyC/k djkus esa egRoiw.kZ ;ksxnku gSA i'kq/ku

mRiknu] nqX/k ekal] Åu o v.Ms vkfn ds mRiknu esa

o`f) fdlkuksa dh vkfFkZd ,oa lkekftd fLFkfr lq/kkjus

rFkk jkT; ds ldy ?kjsyq vk; ds ;ksxnku iznku

djus esa lgk;d gSA i'kq/ku mRikn] Je iz/kku

xfrfof/k;k¡ gS] ftlesa efgykvksa dh vf/kd Hkkxhnkjh

gSA o"kZ 2007 dh i'kqx.kuk ds vuqlkj jkT; esa 566-63

yk[k i'kq/ku rFkk 49-93 yk[k dqôqV lEink gSA 19oha

i'kqx.kuk 2012 ds vuqlkj 577-32 yk[k i'kq/ku rFkk

80-24 yk[k dqôqV gSaA jkT; ds if'peh ftys Lons'kh

i'kq/ku ds fy;s izfl) gSA i'kq ,oa dqôqV /ku dh

ns[kHkky gsrq jkT; esa 14 ikWyh fDyfud] 174 izFke

Js.kh i'kq fpfdRlky;] 1]538 i'kq fpfdRlky; o

1]872 mi dsUnzksa ds ek/;e ls i'kq LokLF; ,oa mUur

uLy lqfo/kk miyC/k djkbZ tk jgh gSA jkT; esa

lokZf/kd i'kq ckM+esj o mn;iqj esa gS] tcfd lcls

de i'kq /kkSyiqj esa gSA jkT; esa fuEufyf[kr i'kq uLysa

feyrh gSA

xkSoa'k & o"kZ 2012 esa xkSoa'k dh la[;k 133-24 yk[k

Fkh] tks jkT; dh dqy i'kq lEink dk 23-08 izfr'kr

gSA ns'k esa jkT; dk ik¡poka LFkku gSA lokZf/kd xkSoa'k

mn;iqj esa tcfd U;wure /kkSyiqj esa gSA Fkkjikjdj]

dkadjst] jkBh] ukXkkSjh] fxj] gfj;k.koh] ekyoh o

lkapkSjh uLys gSA yky flU/kh o lkfgoky fefJr jkBh

uLy nqX/k mRiknu ds fy;s izfl) gSA bls jktLFkku

dh dke/ksuq dgrs gSA ;g nf{k.k&if'pe xaxkuxj]

guqekux<+] if'peh chdkusj o pq: ftyksa esa feyrh

gSA ukxkSj esa ikyh tkus okyh ukxkSjh uLy ds cSy iwjs

ns'k esa izfl) gSA dkadjst] fxj] f}&iz;kstuh; uLy

gSA nqX/k mRiknu gsrq izfl) uLy Fkkjikjdj ckM+esj]

lkapkSj] if'pe tks/kiqj o tSlyesj ftyksa esa ikyh

tkrh gSA

HkSal & Ok"kZ 2012 dh i'kqx.kuk vuqlkj jkT; esa dqy

HkSals 129-76 yk[k gSa] tks dqy i'kq lEink dk 22-48

izfr'kr gSA HkSal ikyu esa jkT; dk ns'k esa nwljk LFkku

gSA vyoj] t;iqj] Hkjriqj o mn;iqj lokZf/kd tcfd

tSlyesj] ckM+esj] chdkusj] fljksgh U;wure HkSal la[;k

okys ftys gSaA buesa lokZf/kd eqjkZ uLy ikyh tkrh gSA

;g 20&25 yhVj nqX/k izfrfnu nsrh gSaA nf{k.k&if'pe

jktLFkku esa ikyh tkus okyh tkQjkoknh uLy iqjLdr

Js.kh dh mÙke eknk uLy gSA

HksM+ & o"kZ 2012 dh i'kqx.kuk vuqlkj jktLFkku esa

dqy HksM+ksa dh la[;k 90-80 yk[k gS] tks dqy i'kq

lEink dh 15-13 izfr'kr gSA jktLFkku dk ns'k esa

frljk LFkku gSA ckM+esj] chdkusj] ikyh vkSj tSlyesj

esa lokZf/kd tcfd /kkSyiqj] ckjka rFkk >kykokM+ U;wure

la[;k okys ftys gSA

jktLFkku esa HksM+ksa dh eq[; 8 uLysa ikyh tkrh

gSa & ukyh] exjk] pksdyk] iwxy] ekjokM+h] tSlyesjh]

lksukM+h] ekyiqjhA ukyh vf/kd Åu ds fy;s izfl) gS]

tks 2&3 fd-xzk- izfro"kZ 12&14 ls-eh- yEcs js'ks okyh

Åu nsrh gSA ;g chdkusj] Jhxaxkuxj] guqekux<+]

pq:] >q>quwa esa ikyh tkrh gSA ekjokM+h uLy dh HksM+ esa

jksx izfrjks/kd {kerk vn~Hkwr gSA pksdyk dks vPNh

fdLe dh Åu ds dkj.k Hkkjrh; esfjuks dgrs gSA

cdjh & xjhc dh xk;A jktLFkku esa i'kqvksa esa

cdfj;ksa dh la[;k lokZf/kd gSA 2012 esa 216-66

yk[kA dqy i'kq lEink dk 37-53 izfr'kr Hkkx FkhA

lokZf/kd ckM+esj esa rr~i'pkr~ mn;iqj] ukxkSj] tks/kiqj

o lhdj esa tcfd /kksyiqj] Hkjriqj] dksVk] guqekux<+

U;wure cdfj;ksa dh la[;k okys ftys gSaA teukijh]

cM+ejh] fljksgh] yksgh] ekjokM+h] >[kjkuk] ijcrljh

izeq[k uLysa gSA fljksgh o yksgh ekal ds fy;s 'ks"k uLysa

nqX/k mRiknu gsrq izfl) gSaA ekjokM+h izkphure uLy

gS] tks lcls vf/kd ikyh tkrh gSA

Å¡V & ns'k ds lokZf/kd Å¡V jktLFkku esa gSA jkT; esa

3-26 yk[k Å¡V gS] tks ns'k ds dqy Å¡Vksa dk 81-37

izfr'kr gSA lokZf/kd Å¡V ckM+esj esa rRi'pkr~ chdkusj]

guqekux<+] pq:] tSlyesj vkSj tks/kiqj dk LFkku gSA

bu Ng ftyksa esa jkT; ds 60 izfr'kr Å¡V ikys tkrs

gSA xkseB u ukpuk ds Å¡V Hkkjr Hkj esa izfl) gSA

dsUnzh; Å¡V vuqlU/kku dsUnz tksgM+chM ¼chdkusj½ esa

gSA

?kksM+s & jkT; esa ?kksM+ksa dh la[;k 38]000 gSA lcls

vf/kd ?kksM+s ckM+esj esa fQj tkykSj] >kykokM+] mn;iqj

o chdkusj esa gSA ckM+esj ds eky.kh ?kksM+s nqfu;k Hkj esa

izfl) gSA jkT; esa 10 v'o iztuu dsUnz gSA

x/ks] [kPpj & jkT; esa la[;k 85]000A ckM+esj esa lcls

vf/kd] lcls de nkSlk esaA ywf.k;kokl ¼t;iqj½ esa

x/kksa dk izfl) esyk Hkjrk gSA

lwvj & jkT; esa la[;k 2-38 yk[kA t;iqj esa

lokZf/kdA

dqôqV & 80-24 yk[k la[;kA lokZf/kd vtesj esa fQj

mn;iqj] ckalokM+] vyoj esa tcfd /kksyiqj] ckM+esj esa

lcls de la[;kA ns'kh uLy dh lokZf/kd eqfxZ;k¡

ckalokM+k esa ikyh tkrh gSA o"kZ 2012 esa i'kq la[;k

2007 ds eqdkcys 10-69 yk[k ¼1-89 izfr'kr½ c<+dj

577-32 yk[k gks xbZA lokZf/kd o`f) HkSal oa'k esa 16-99]

xkSoa'k esa 9-94 izfr'kr gqbZ] tcfd HksM+ oa'k esa lokZf/kd

deh 18-86 izfr'kr gqbZA bu o"kkZsa esa eqfxZ;ksa esa 60-69

izfr'kr o`f) gqbZA

++++++ ++++ +++++ ++++ ++++ +++++ ++++ ++++ ++++ +++++ ++++ ++++ +++++ ++++ ++++ +++++ ++++ ++++ +++++ ++++ ++++ +++++ ++++ ++++ ++++ +++++ ++++ ++++ +++++ ++++ ++++ +++++ ++++ ++++ +++++ ++++ ++++ ++++ +++++ ++++ ++++ +++++ ++++ ++++ +++++ ++++ ++++ +++++