Nestgeuren 1

Hoofdstuk 1: De kijkdoos

Aantal vooronderstellingen ten aanzien van de ouder-kind relatie:1. De band tussen ouders en kinderen is een gegeven.Deze verbondenheid is in oorsprong lichamelijk. In zijn denken, voelen en handelen blijftde mens verbonden met zijn ouders, zoals deze op hun beurt met hun ouders verbondenzijn.2. De band tussen ouders en kinderen is onverbreekbaar.Deze verbondenheid blijft ons leven lang, zelfs na het sterven van ouders of kind, bestaan.Met het opgroeien van het kind zal de band veranderen.3. De manier waarop wij de band tussen ouders en kinderen hanteren is van veel invloed

op ons persoonlijk en maatschappelijk functioneren.De band tussen ouders en kinderen: hoe ervaren we deze band, wat willen we met dezeband en hoe geven we de relatie met onze ouders en kinderen vorm? Het antwoord opdeze drie vragen is niet alleen bepalend voor ons functioneren binnen de ouder-kindrelatie, maar het speelt eveneens een belangrijke rol in ons intrapsychisch en onsmaatschappelijk functioneren. In ons denken, voelen en handelen, in onze relaties en inons werk blijven we kinderen van onze ouders en ouders van onze kinderen.

Hoofdstuk 2: De schakels in de kettingOver de betekenis van de relatie met onze ouders

Relatie: betrekking die mensen aangaan met personen of dingen in hun omgeving en metzichzelf; mensen kunnen niet anders dan hun hele leven door een wisselwerking met hunomgeving onderhouden (in een wisselwerking groeit de relatie); door de dood wordtwisselwerking beëindigd, maar groeit door in de geest.Mensen voelen zich diep ongelukkig in relatie met interne of externe werkelijkheid » naardood verlangen » wanhopig verlangen naar een andersoortige relatie met de interne of externewerkelijkheid (geen wens om relatie definitief te beëindigen).

Kinderen groeien op in relatie tot hun omgeving. Kleine kinderen zijn in begin nog niet instaat een onderscheid te maken tussen zichzelf en de omgeving (zij ervaren de henomringende wereld als een deel van zichzelf). Ouders nemen centrale plaats in, bron vanbevrediging.

Kind ervaart zichzelf in handelen. Reactie van ouders is in hoge mate bepalend voor het doenen laten van het kind en daarmee dus ook voor de wijze waarop het kind zichzelf ervaart.Relatie met zichzelf: mensen gaan zichzelf ervaren als iemand om van te houden of om eenhekel aan te hebben; bepaalde aspecten van zichzelf waarderen en andere aspecten afkeuren.Het aangaan van de relatie met jezelf, je waardering van jezelf, heeft zijn wortels in de reactievan de omgeving op je doen en laten zoals dat vanaf je vroegste geschiedenis heeft vormgekregen.

Ontwikkeling positief zelfbeeld: ouders zijn in staat om zo op het jonge kind te reageren dathet zich geliefd en gekoesterd weet.Ontwikkeling negatief zelfbeeld: ouders kunnen het kind, door wat voor omstandigheden ook,niet geven wat het nodig heeft » kind moet zich in handelen zo aanpassen aan de ouders dathet de liefde en zorg van de ouders wint » jonge kind legt zichzelf beperkingen op in zijndoen en laten » deze hebben direct invloed op wijze waarop kind zichzelf ervaart.

Nestgeuren 2

Wanneer mensen opgroeien, hebben zij het nodig te begrijpen hoe de wisselwerking tussen demanier waarop zij zichzelf ervaren en hun doen en laten gegroeid is in de relatie met hunouders. Een van de belangrijkste aspecten van opgroeien: mensen staan voor de levenstaakzichzelf te bevrijden van de waardering van hun ouders (het oordeel van de ouders over hethandelen van het kind kan verschillen met de gevoelens die de ouders voor het kind hebben).Kind heeft ook te leren dat de manier waarop het zichzelf waardeert en de waardering van deouders twee verschillende zaken zijn (afkeuring van ouders, toch veel van jezelf houden ofouders hebben kind lief, maar kind heeft hekel aan zichzelf).

Loskomen van ouders (in positieve zin) kan voor mensen onmogelijk zijn, doordat ze zichzelfniet in staat weten los te komen van het oordeel van de ouders of doordat ze niet in staat zijnhun eigen oordeel over de ouders te relativeren en te nuanceren » oude patronen uit dekindertijd herhalen zich voortdurend (kinderlijk onvermogen in relatie tot vader en moedervan de kindertijd).

Relatie tussen ouders en kinderen speelt rol in bewuste en onbewuste leven. Relatie isdynamisch (verandert voortdurend met verstrijken van de jaren):

Ouder-kind relatie verandert in frequentie van ontmoetingRelatie verandert vaak heel sterk in de mate waarin de betrokkenen elkaar ontmoeten(eerste bijna dagelijkse ontmoeting, soms vele jaren geen enkel contact, soms contactverbroken » echter blijft er dan nog steeds een relatie » er is vaak juist, gestimuleerddoor het gebrek aan contact, sprake van een intense betrekking tussen ouders enkinderen » betrekking krijgt vorm in de rol die de afwezigen spelen in onze gedachtenen dromen).Ouder-kind relatie verandert in emotioneel opzichtDe ouder-kind relatie verandert vaak ook sterk in emotioneel opzicht (» vloeit voortuit intensiteit van de betrokkenheid) » menselijke emoties, variërend van de uiterstenvan haat en liefde kleurt de relatie tussen ouders en kinderen.“Met het miskennen van gevoelens die binnen de relatie van belang zijn, zijn het juistde miskende gevoelens die de relatie kleuren”Ouder-kind relatie verandert in rolverdelingHeeft betrekking op de verzorgende rol die ouders en kinderen ten aanzien van elkaarnemen. Vaak maken mensen het mee dat de afhankelijkheid van het kind met hetverstrijken der jaren groeit naar een steeds meer afhankelijk worden van de ouders »kan voor alle betrokkenen een verdieping en een verrijking inhouden; betrokkenenkunnen deze verandering niet weten te hanteren en zichzelf in de relatie verstrikken.

Ouder-kind relatie verandert in loop van jaren van inhoud en vorm » in loop van ontwikkelingstaan mensen daardoor steeds voor de taak zich aan deze veranderingen aan te passen en eenvorm te zoeken om met deze veranderingen om te gaan » door:

Je moet de relatie met jezelf begrijpen en accepteren en soms ook veranderen (anderslachspiegel-effect » een karikatuur van de eigen tekortkomingen ziet menweerspiegeld in de ogen van de ouders; onder de ogen van de ouders tonen we naarons idee onze tekorten dan nog duidelijker).Het is van belang dat mensen geleerd hebben de relatie met hun ouders te lerenverstaan als een levensbron, steeds veranderend, maar altijd vol betekenis. In dezebron zit voldoende voeding om op te groeien naar onze mogelijkheden.

Wanneer mensen in staat zijn de veranderende relatie te accepteren en de voeding die erin zitte gebruiken voor hun persoonlijke groei, dan zal de kwaliteit van deze relatie met het

Nestgeuren 3

verstrijken der jaren de intensiteit behouden en verdiepen. We spreken hier over een bandtussen ouders en kinderen » kenmerk van deze band is, dat de betrokkenen haar ervaren entegelijkertijd ook kunnen ervaren dat ze als zelfstandige en onafhankelijke wezens kunnenfunctioneren.

Wanneer mensen de ouder-kind relatie niet kunnen accepteren, of elementen daarin niet wetente verwerken en te aanvaarden, dan ontstaat er een binding tussen ouders en kinderen(binding: de betrokkenen verliezen hun onafhankelijkheid met het ervaren van de ouder-kindrelatie). In denken en voelen (ook bij ontbreken van contact) zitten ouders en kinderen nogevenzeer sterker aan elkaar vast dan voorheen » leven in het heden zitten mensen danverstrengeld in de patronen van het verleden.

Wenken voor begeleidersZie bladzijde 24 en 25.

Hoofdstuk 3: Wie ben ik allemaal wel niet?Over identiteit

Identiteit: datgene wat in de mens kenmerkend is, in wisselende tijd en omstandigheden; datwat die bijzondere mens uniek maakt. Ieder mens heeft eigen identiteit (fysieke, psychischeen spirituele vingerafdruk van persoonlijkheid).Mensen kunnen veranderen al naar gelang ze in andere situaties terechtkomen » identiteitblijft toch hetzelfde.

Subpersoonlijkheden of delen: alle relevante verschillende aspecten van onzepersoonlijkheid als aparte personen beschrijven met een eigen functie en doel.

Wanneer alle subpersoonlijkheden of delen op een goede manier met elkaar omgaan en opeen goede manier met elkaar samenwerken spreken we van een mens die een goedgeïntegreerde persoonlijkheid bezit (iemand gaat dus een goede relatie aan met zichzelf).

Iemand wil een goed samenwerkingsverband zijn tussen al de verschillende persoonlijkhedenwaaruit hij is opgebouwd » centrale persoon nodig met regulerend principe: ego (devolwassene); ook wel regisseur (metafoor toneelspelers die deel uitmaken van het totaletoneelgezelschap) genoemd: het deel in ons dat in de ontmoeting met de dagelijksewerkelijkheid beslist wanneer en hoe welk deel van onze persoonlijkheid op het toneel zalverschijnen.

Een goede regisseur kent alle toneelspelers in hun mogelijkheden en beperkingen. Regisseurkent ook de omgeving (het toneel) en de werkelijkheid waar de menselijke persoon in leeft.De regisseur is in staat zich los te maken dat hij kan overzien welk deel van ons wanneeringezet moet worden.

Wanneer mensen in de loop van hun ontwikkeling te weinig kansen hebben gehad of hebbengenomen om de regisseur te worden, blijven ze vastzitten in hun geschiedenis of in het verzettegen hun geschiedenis. Ouders beschikken over regisseursfunctie van hun kinderen. Blijvenouders te lang in deze afhankelijkheid steken, of wordt deze afhankelijkheid te vroegverbroken, dan ontstaat de mogelijkheid dat het ontwikkelen van een eigen regisseursfunctiewordt geschaad, waardoor de binding met de ouders blijft bestaan zonder dat we van de bandvoldoende kunnen profiteren.

Nestgeuren 4

Erik Erikson beschrijft identiteit als: de subjectieve ervaring van bij voortduring één endezelfde persoon te zijn.

Hoe de omstandigheden waarin we leven ook veranderen, wij blijven ervaren dat we een endezelfde zijn, ook al vertonen we ons vaak op zeer verschillende manieren »subpersoonlijkheid die zich dan in specifieke situatie manifesteert, de regisseur blijft dezelfde:het regulerend principe van ons denken, voelen en handelen.

Voorwaarde voor ontwikkelen van identiteit (op basis van voedende ouder-kind relatie):mensen kunnen een goede relatie met zichzelf aangaan; de interne ervaring heeft altijd eenexterne representatie in het gedrag van mensen.

Een sterk identiteitsbesef heeft te maken met het psychologische niveau van identiteit; voorgezond functioneren is sociale en spirituele niveau evenzeer noodzakelijk (mensen hebben hetnodig te ervaren dat hun bestaan betekenis heeft voor hun omgeving en betekenis heeft in hetgrotere geheel van leven en sterven).

Als laatste ontwikkelingsfase van onze identiteit beschrijft Erikson de crisis die mensendoormaken tussen de polariteiten ‘ego-integriteit’ versus ‘wanhoop’. Eindstadium van dezeidentiteitsontwikkeling is de ervaring van de eigen identiteit en de acceptatie daarvan,inclusief de acceptatie van de eigen zingeving (de mens die deze ontwikkeling heeftdoorgemaakt ervaart acceptatie van zichzelf en vrede met zijn bestaan).Wanneer mensen deze ontwikkeling niet meemaken: wanhoop » verliezen van zicht opzichzelf » niet in staat diepgaande relaties met anderen te onderhouden en voelen diep weg inde zinloosheid van hun bestaan (regisseur weet geen leiding te geven).

Wanneer mensen vaak verkeren in spannende, emotionele situaties kunnen mensen plotsanders handelen en voelen » regisseur functioneert op die momenten niet voldoende »subpersoonlijkheden die we zelf nauwelijks kennen treden dan op voorgrond.In ieder leven zijn er situaties waarin de mens zichzelf niet was.Het kan voorkomen dat mensen in hun ontwikkeling te weinig eigen identiteit hebben kunnenvormen » identiteitsverwarring of zwak identiteitsbesef (mensen hebben maar in zeer beperktemate het gevoel zichzelf te zijn) » mensen weten niet meer wie ze zijn en ervaren voortdurendde onzekerheid die daarbij hoort » mensen diep van binnen vaak erg bang; gebrek aanidentiteitsbesef maakt mensen een speelbal van het leven » brengt diepe bestaansangst(existentiële angst) met zich mee » uitingsvormen: depressiviteit, agressie, suïcidaliteit.

Identiteit groeit in wisselwerking met reacties van mensen in de omgeving: mens ervaartzichzelf » mensen in omgeving reageren op gedrag » deze reactie (beoordeling van gedrag) isbijdrage tot oordeel dat mensen uiteindelijk over zichzelf hebben.Belangrijkste mensen in omgeving van het jonge mens zijn ouders of opvoeders » worden pasecht ouders (buiten ‘biologische ouders’) wanneer hun betrokkenheid met de opgroeiendejonge mens als zo intens is ervaren dat ze een belangrijke rol spelen bij deidentiteitsontwikkeling van het kind.Je zou kunnen zeggen dat de identiteit van de ouders op een zeker niveau voortleeft in deidentiteit van het kind » een van de oorzaken waarom de band tussen ouders en kinderenonverbreekbaar is (ouders reageren op kind » kind integreert reacties en ervaart deze als deelvan zichzelf. Poging om je los te maken van ouders is tot mislukken gedoemd » je maakt jedan immers los van de elementen van ouders die je in de loop van leven als element van jezelfbent gaan ervaren).

Nestgeuren 5

Dimensies van identiteit:De psychologische dimensie

Mens wordt gezien als losstaand individu (menselijke persoonlijkheid beschreven zoalsbioloog bloem beschrijft die hij determineert).Verschillende aspecten kunnen aan bod komen:- de verschillende ontwikkelingsfasen van de menselijke persoonlijkheid- de verschillende subpersoonlijkheden en de wijze waarop deze zich manifesteren- de regisseursfunctie- de relatie tussen het bewuste en onbewuste functionerenWe spreken van een beschrijving op psychologisch niveau (individu).

De sociale dimensiePersoon gezien als een wezen dat slechts kan bestaan en ontwikkelen in relatie tot zijnomgeving (bioloog beschrijft bloem in relatie tot de totale biotoop).Verschillende aspecten kunnen aan bod komen:- de ontwikkeling van de relaties waarbinnen de mens leeft- de ontwikkeling van de functie die het individu binnen zijn omgeving heeft- de wisselwerking tussen individu en omgeving, de zin van het bestaan van het

individu als deel van zijn omgevingWe spreken van een beschrijving van het sociale niveau (de relatie tot)

De spirituele dimensieMens wordt gezien als een deel van een nog veel groter geheel (deel van de kosmos, inzijn betekenis in zijn leven, in zijn functie ten aanzien van het buitenaardse).Verschillende aspecten kunnen aan bod komen:- het besef van de eigen identiteit als zinvol deel van grotere gehelen- de ontwikkeling van religieuze en spirituele kwaliteiten- de groei van acceptatie van het eigen ik en van de plaats en de betekenis daarvanWe spreken van een beschrijving van het spirituele niveau.

Identiteit en egoposities » Amerikaanse psychiater Eric Berne » inzicht dat mensen zichsteeds op drie verschillende manieren kunnen manifesteren (zijnswijze van het ik of eenegopositie):

1. VolwasseneManifestatie in een goed contact met het hier en nu » ze handelen, oordelen en voelen zichdan in directe relatie met wat er in het hier en nu speelt. Mensen handelen dan vanuit hunVolwassen egopositie.2. OuderDenken, voelen en handelen zoals ouders ooit deden. Mensen hebben het denken, voelenen handelen van hun ouders in de loop van hun ontwikkeling geïnternaliseerd als een heeleigen reactie » je bent jezelf, maar tegelijkertijd ook een deel van je ouders. Ouderegopositie.3. KindDenken, voelen en handelen zoals de persoon deed toen ze nog een klein kind was. Kindegopositie.

Egopositie: een samenhangend systeem van denken, voelen en handelen. Steeds zal eenandere egopositie zich manifesteren. Egoposities zijn sociale realiteiten (altijd waarneembaarin het sociale verkeer).

Nestgeuren 6

Ouder (O)

Volwassene (V)

Kind (K)

Ontwikkeling van de Ouder egopositieManifestatie vanuit de Ouder: we handelen ten aanzien van onszelf en anderen, voelen endenken zoals onze ouders dat deden.Identiteit van ouders is deel van identiteit kind geworden; kleine kind internaliseert ouders:kind imiteert voelen, denken en handelen van ouders en maakt hun gedrag op die manier tothet zijne.Kinderen nemen niet alles van hun ouders over, maar met name de aspecten van de ouders dieop een of andere manier in hun waarneming op de voorgrond komen (kunnen positieve ennegatieve aspecten zijn » door subjectieve waarneming van kind worden deze versterkt).Vaakzijn mensen geneigd om intern met zichzelf te doen wat ooit in hun verleden de ouders methen deden.

Verdere ontwikkeling van het OudersysteemIn ontwikkeling van kind tot volwassene leert kind verschillende elementen van de Ouderegopositie te wijzigen en aan te vullen tot een meer eigen Ouder egopositie » doorbewustwording van geïnternaliseerde aspecten van eigen ouders » beter in staat te beoordelenof dit denken, voelen en handelen nog past binnen huidige leven » keuze bepaalde gevoelensen gedachten los te laten (als ware teruggeven aan ouders) » vervangen door andere die meerin huidige bestaan passen » bijgesteld tot meer hier en nu Oudersysteem.Wanneer mensen, om wat voor reden dan ook, weinig in staat zijn geweest dit groeiproces opeen positieve manier te doorlopen komen ze vroeg of laat vaak in het hulpverlenend circuitterecht (ze hebben de neiging met zichzelf en anderen te doen wat hun ouders met hen deden).

Ontwikkeling van de Kind egopositieOmschreven als het systeem van gevoelens, gedachten en gedrag dat mensen meenemen uithun kindertijd » alle kinderlijke ervaringen opgeslagen binnen deze egopositie » zijnoorspronkelijke reacties (opgedaan, los van reacties van omgeving). Andere ervaringenopgedaan als reactie op ouders » kinderen reageren op het doen en laten van hun ouders enwanneer volwassen mensen in een situatie terechtkomen die ze bewust of onbewust met hunkindertijd associëren » neiging om op vergelijkbare manier te reageren (zowel intern alsextern).

Wisselwerking tussen Ouder en KindInterne dialoogOuder egopositie (gebaseerd op materiaal van de ouders) en de Kind egopositie (gebaseerd opkinderlijke ervaring) hebben sterke wisselwerking met elkaar. Zoals mensen met zichzelfomgaan, zijn ze vaak bewust of onbewust bezig vanuit hun Ouder boodschappen te geven aanhun Kind en het Kind reageert terug op de Ouder (niet altijd bewust of verbaal) » mensenherhalen hiermee ervaringen van de eigen jeugd in het hier en nu » uitwisseling van dezeboodschappen kan zeer steunend zijn of uitermate ondermijnend.

Nestgeuren 7

FixatiesMensen hebben soms neiging om interne dialoog voortdurend te herhalen tegen hun wil eninzicht in » als ware gefixeerd in hun geschiedenis. Uiterlijk lijken ze autonoomfunctionerende volwassenen, van binnen zitten ze vast in hun jeugd.Wanneer mensen de problemen van hun geschiedenis niet kunnen verwerken, zullen ze deneiging hebben deze problemen, al is het dan vaak in een andere verpakking, in het heden teherhalen.

Ontwikkeling van de Volwassen egopositieVolwassene gedefinieerd als systeem van gevoelens, gedachten en gedrag dat gericht is op derealiteit van het hier en nu. Los van Ouder en Kind egoposities staat de Volwassenenegopositie » het is een eigen repertoire aan voelen, denken en handelen.Dankzij Volwassen egopositie zijn we in staat als het ware afstand van onszelf te nemen. Wekunnen ons innerlijke proces en ons extern gedrag beschouwen en ons afvragen waar weeigenlijk mee bezig zijn » als zelfstandige mensen functioneren en fixaties van het verledenleren loslaten.

Autonomie in de ouder-kind relatiePositief identiteitsbesef: wanneer mensen geleerd hebben op een opbouwende manier metzichzelf om te gaan, om disfunctionele innerlijke proces te veranderen en de functionele tebehouden » ze weten en ervaren wie ze zijn, zijn daar tevreden mee en kunnen dat ook latenzien in relatie tot anderen » innerlijke groei » mensen kunnen nieuwe relatie met eigen oudersaangaan.

Spreken over identiteit » vaak in eerste instantie geneigd tot spreken vanuit individualiteit:mens beschouwen als apart individu, min of meer los van omgeving » zoekend naarkenmerken en betekenis van individu » het ‘ik’ staat centraal.Identiteitsontwikkeling: ervaren van onze identiteit als een manier van zijn die we actief endoelgericht proberen vorm te geven in de ons omringende leefwereld.Individualiteit met name in de westerse maatschappij.

Spreken over identiteit » uitgaan van collectiviteit: niet anders zijn dan een element van eenveel groter geheel (‘ik’ heeft betekenis als onderdeel van ‘wij’). We zoeken de acceptatie vanhet individu als een exemplarisch deel van een groter geheel. Identiteit ervaren als een relatietot collectiviteit » identiteit dan een manier van zijn die een groter geheel weerspiegelt.Collectiviteit met name in oosterse culturen.

Om de betekenis van onze identiteit met steeds toenemende intensiteit te kunnen ervarenwordt wel gezegd dat de mens een drietal lessen te leren heeft:

Eerste lesSluiten van een onvoorwaardelijke vriendschap met jezelf » acceptatie van eigen identiteitis een eerste voorwaarde voor ontwikkeling.

Tweede lesRuimte geven aan de eigen binnenwereld. Door te denken en te voelen worden we bekendgemaakt met ons eigen innerlijk. Wanneer we bepaalde gevoelens en gedachten proberente verdringen, zullen juist deze gevoelens en gedachten zich steeds opnieuw aan onsopdringen.

Derde lesDurven aangaan van de levensreis die we te maken hebben » openstaan voor hetonbekende van ons bestaan » identiteit ervaren in wisselwerking met onze leefwereld.

Nestgeuren 8

Wie het leven probeert te controleren zal de beheersing van het leven verliezen.

Op basis van deze drie levenslessen leren we steeds opnieuw te worden wie we zijn.Wanneer we onze identiteit ervaren, leren we vervolgens deze identiteit ook weer op te gevenomdat we tot een nieuwe ontdekkingsreis worden uitgedaagd. Door het eigen identiteitsbesefook weer los te laten ervaren we de eenheid, de eenheid met alle verschillende elementen vanons innerlijk en de eenheid met datgene wat ons omringt.

Wenken voor begeleidersZie bladzijde 42.

Hoofdstuk 4: Hollen en stilstaanOver groei

Carl Rogers (grondlegger van humanistische psychologie) benoemt het belangrijkste kenmerkvan levende wezens: “levende wezens hebben de neiging en de intrinsieke motivatie omzichzelf te ontwikkelen. Groei is dus een autonome kracht die bij levende wezens thuishoort”.

Door te groeien, ontwikkelen levende wezens zich tot ze in staat zijn tot voortplanting of opeen andere manier vruchtdragend kunnen zijn. Groei is een voorwaarde voor ontwikkelingvan het levende wezen en voor soortbehoud.

Groei is een autonome energie van levende wezens » groei is afhankelijk van de omgeving »de omgeving bepaalt of er mogelijkheden zijn tot groei en zij bepaalt in hoge mate hoe degroei zal plaatsvinden.

Groei: autonome ontwikkeling binnen de mogelijkheden die de omgeving biedt(levensomstandigheden, culturen, opvoedings- en socialisatiepatronen, genetische aanleg,biologische factoren) » autonome ontwikkeling draagt niet alleen bij tot het behoud van hetindividu, zij schept eveneens de voorwaarden voor het behoud van de soort.

Groeistaking: weigeren van groeien (vaak onder invloed van extreem pijnlijkeomstandigheden) met als een van de belangrijkste factoren het ontbreken van wisselwerkingmet de omgeving.

Marasme (verval van levenskracht) komt bij jonge kinderen in kindertehuizen in hoge matevaker voor dan bij kinderen die in een gezinssituatie opgroeien » oorzaak: tekort aanpersoonlijke aandacht en aanraking.

Kenmerken van groei:Autonome energie

Groei is een autonome energie die gebonden is aan levende wezens. Ieder mens heeft depotentie van deze energie in zich. Mensen kunnen niet niet groeien » meer dan eenbiologisch gegeven, want ook een psychologisch en spiritueel gegeven » mensen zullensteeds bezig zijn hun ervaringen betekenis te geven (ervan te leren) om deze ervaringenvoor volgende stappen in de groei te kunnen gebruiken (intrinsieke motivatie) » dit isprincipe van groei » voorwaarde daarvoor is dat mensen de ervaringen waar het om gaat,beleven als iets wat op een of andere manier nuttig voor hen is of kan zijn.Psychologisch niveau: leren » omgeving uiteraard bepalende factor » mens ontwikkeltzichzelf in wisselwerking met de omgeving.

Nestgeuren 9

Spiritueel niveau: mensen zoeken betekenis voor hun bestaan ten aanzien van hunmedemens, in de keten van generaties, in het licht van leven en sterven » hoort bij mens-zijn » wortel van spirituele groei.

Aanpassing en experimentMensen groeien in wisselwerking met de omgeving » mensen passen zich metonvoorstelbare flexibiliteit aan aan de mogelijkheden die de omgeving biedt » gebruikt opcreatieve manier (goed waarneembaar in kinderspel).Door het vermogen tot aanpassing aan de omgeving is de mens in staat te groeien, ookwanneer de omgeving daar schijnbaar minimale kansen toe biedt.De mens experimenteert voortdurend. Veel van de menselijke groei verloopt via hetprincipe van ‘trial and error’ (kind leert lopen door vallen en opstaan).Mensen blijven dit hun gehele groeiproces gebruiken.‘Leren en doen’ is een kwaliteit die in onze verdere ontwikkeling ten dele verloren gaat »verliezen van aantal intuïtieve vermogens in loop van ontwikkeling.

Herstel en compensatieMenselijke groei vindt plaats in een pijnlijke confrontatie met de omgeving » door herstelen compensatie is de mens in staat de belemmeringen die de omgeving biedt teoverwinnen » mensen blijken eindeloos veel meer herstelkracht te hebben dan ze vanzichzelf kunnen inschatten.Vaak hebben mensen die lichamelijke of psychische beschadigingen hebben opgelopenbijzondere kwaliteiten ontwikkeld, juist op basis van deze beschadigingen.Vermogen van herstel en compensatie niet eindeloos » omgevingsfactoren kunnen er (netals persoonlijke factoren aangaande geestelijke en/of lichamelijke gezondheid) aanleidingtoe zijn dat groei onmogelijk wordt gemaakt » psychische beschadiging kan zo groot zijnen zo intens dat de kwaliteiten niet meer van nut kunnen zijn.

Zowel lichamelijke als psychische groei verloopt fasegewijs.

Erik Erikson:Principes van een fasegewijze ontwikkeling

o De uitdagingErikson gaat ervan uit dat iedere ontwikkelingsfase een uitdaging inhoudt: om tekunnen groeien naar een volgende fase van ontwikkeling staat het individu voor detaak deze uitdaging aan te gaan en te overwinnen » onvoldoende in staat daartoe?» ontwikkelingstaak blijft je de verdere groei achtervolgen (we blijven net zolanggeconfronteerd met de uitdaging tot we uiteindelijk de groeistap hebben gemaakt).o De crisisErikson spreekt bij deze uitdaging van een crisis » mensen ervaren deze crisis inhun leven » extra onder druk » er valt niet meer aan de uitdaging te ontkomen »gedwongen tot groei.o PolariteitPolariteiten: schijnbare tegenstellingen waarbinnen mensen hun eigen weg hebbente vinden » tegenstellingen veronderstellen elkaar (het ene begrip kan er niet zijnzonder het andere).Eerste polariteit: fundamenteel vertrouwen versus fundamenteel wantrouwen (erkan geen vertrouwen ervaren worden, zonder dat men van wantrouwen weet).Door de confrontatie met deze polariteiten worden mensen geconfronteerd met hetlevensthema waar ze in die fase van hun ontwikkeling voor staan.

Nestgeuren 10

Fasen van ontwikkelingErikson beschrijft de totale groei van de mens in een achttal levensfasen:1. Fundamenteel vertrouwen versus fundamenteel wantrouwen.Pasgeboren kind staat voor de uitdaging zich aan zijn leven, de omgeving en de wereld tehechten » kind leert vertrouwen en wantrouwen. Kind zal in de eerste levenslessen lerenover hoe en in welke mate het zal vertrouwen en wantrouwen. Geen functionele basisdaarin » thematiek blijft hem achtervolgen.2. Autonomie versus schaamte en twijfel.Kind moet weg vinden tussen ontwikkeling van eigen autonomie en autonomiebedreigende krachten schaamte en twijfel.Zonder aarzelingen te voelen die met schaamte en twijfel gepaard gaan zal het nimmer hetzelfvertrouwen van de eigen autonomie kunnen ervaren. Een gebrek aan positieve lessenblijft de verdere ontwikkeling van een kind frustreren.3. Initiatief versus passiviteit.Kind moet weg vinden tussen nemen van initiatief en ondergaan van initiatieven vananderen. Alleen maar passief zijn betekent dat we voortdurend gefrustreerd blijven. Steedsinitiatief nemen leidt tot afwijzing en frustratie » als we geen weg hierin vinden zal dedruk toenemen » crisis intenser » bezwijken onder de druk of oplossing voor ditlevensthema.4. Constructiviteit versus inferioriteit.Opgroeiende kind is bezig het eigen kunnen te ervaren » zoekt en vindt de ontwikkelingvan eigen mogelijkheden » gepaard met teleurstellingen » gevoelens van inferioriteit(minderwaardigheid)» reactie van omgeving op het (niet) kunnen van het kind van veelbelang (positief of negatief). Uiteindelijk staan ze voor de taak een eigen en correcteinschatting te maken van de eigen kwaliteiten en daar de gevolgen van te nemen.5. Identiteitsverwarring versus identiteitsbesef.De jonge adolescent staat voor de taak een antwoord te vinden op de vraag wie hij indiepste wezen is. Deze polariteiten zullen ons hele leven een duidelijke rol blijven spelen.6. Intimiteit versus isolement.De mens moet eigen koers uitzetten aangaande de manier waarop hij langdurige en intensrelaties al dan niet wil aangaan » confrontatie met eigen mogelijkheden en beperkingen,met teleurstellingen en successen. Zonder een eigen antwoord op de uitdaging van depolariteit kan er van een werkelijk gehechte relatie geen sprake zijn.7. Generativiteit versus stagnatie.De mens gaat de behoefte voelen om vruchtdragend bezig te zijn. De mens zoekt zijnbetekenis voor de ander en eventueel voor volgende generaties. Antwoord op uitdaginggezocht in kinderen, arbeid, vorm geven van relaties » onvoldoende beantwoord: ervaringvan stagnatie (stilvallen, verlies van betekenis) » nodig om energie te ontwikkelen om ietsvan leven te maken.8. Ego-integriteit versus wanhoop.Mensen worden steeds intenser geconfronteerd met de vraag of ze de investering van hunbestaan in voldoende mate tot een winstgevende onderneming hebben gemaakt.Geconfronteerd met het uiteindelijk falen en de teleurstelling doemt de wanhoop op. Deego-integriteit zal niet zijn zonder de geur van wanhoop. De wanhoop zal niet ervarenworden zonder het verlangen naar ego-integriteit.In deze laatste polariteit beschrijft Erikson in feite weer de eerste fase van het menselijkbestaan. Tot op het eind van het leven wordt de mens geconfronteerd met het cyclischekarakter ervan » levensthema’s komen steeds weer (in andere verschijningsvorm en metandere diepgang) terug.

Nestgeuren 11

Groei en relatieZonder ervaren van relaties is groei niet mogelijk » mensen hebben omgeving nodig om zichmee te kunnen verhouden. Mensen hebben mensen nodig om te kunnen groeien » waardering,toetsing, kritiek, afwijzing (alles is beter dan geen reactie).Mensen willen hun eigen groei ervaren op basis van hun eigen mogelijkheden (wanneer wevoor onze ontwikkeling alleen maar en absoluut van de ander afhankelijk zouden zijn, zou deervaring van onze eigen identiteit verloren gaan).We groeien vanuit ons eigen fundament » om de kant van groei mogelijk te maken, willenmensen vaak ook afstand nemen ten aanzien van de omgeving waarin ze leven, in bijzonderten aanzien van relaties met andere mensen (neiging tot separatie).Enerzijds zoeken we de toenadering tot, de hechting aan de ander om onze groei mogelijk temaken, anderzijds zoeken we ook het afstand nemen, de separatie omdat we zonder dieervaringen in onze groei worden gefrustreerd.Groei in relaties is een voortdurende afwisseling van periodes van hechting en separatie,toenadering en afstand nemen.

Groei en liefdeLiefde is het basale principe van de menselijke relatie.Op basis van liefde is het mogelijk dat de mens groeit voorbij teleurstellingen en weerstanden.Liefde kan omschreven worden als de energie die de voorwaarden schept om groei mogelijkte maken.

Opgroeien in omstandigheden (langdurig en schrijnend ontbreken van liefde) waarin deenergie van de liefde niet of te weinig wordt ervaren » basis ontbreekt voor verdere groei » inextreme omstandigheid kan men de groei staken (uiteindelijke resultaat van wantrouwen) »niet verder ontwikkelen, niet ontwikkelen van specifieke kwaliteiten, kiezen van de dood.

Groei en heelheidDe mens is zichzelf tot taak (de mens staat voor de taak te worden wie hij ten diepste is)Vanaf geboorte aanpassen aan omgeving. Als men dat niet doet » leven onmogelijk. Dezeaanpassing betekent ook verlies: we lopen het risico van onszelf te verdwalen » contact metonszelf kwijtraken, ontwikkeling van te weinig introspectieve vermogens (de vraag ‘wie benik werkelijk?’ weten we niet meer te beantwoorden).Wanneer we spreken over de mens als een goed wezen, noemen we dit vaak het ‘ok’-principe.Zonder het slechte in de mens te willen miskennen, gaat men ervan uit dat alleen op basis vandie instelling het de mens mogelijk is om op een gezonde wijze te functioneren.

Het ‘ok’ zijn van de mens krijgt vorm in het begrip heelheid: de menselijke kwaliteit vangroei (het autonome vermogen tot aanpassing en experiment, tot herstel en compensatie).Er wordt vanuit gegaan van de vooronderstelling dat de menselijke neiging tot bouwen sterkeris dan de neiging tot vernietiging.Heelheid is het begrip waarmee de vooronderstellingen worden samengevat die gerelateerdzijn met de energie van liefde.

Aspecten van heelheid1. Heelheid en jezelf wordenDe mens heeft de taak te worden wie hij ten diepste is. De mens zoekt zijn eigen oordeel, zijneigen normen en waarden, hij ontwikkelt voortdurend een beeld van zichzelf dat hij in de loopvan zijn ontwikkeling steeds opnieuw aanpast. Nieuwe levenservaringen brengen nieuweuitdagingen tot groei met zich mee; nieuwe groei heeft als gevolg aanpassingen van het beeld

Nestgeuren 12

van jezelf » mens groeit » steeds nauwkeuriger zelfbeeld » dit maakt het kwade in de mensverklaarbaar, controleerbaar en daarmee ook acceptabel. Het zelfbeeld maakt het positieve inde mens tot een intrinsiek doel. De liefde voor het eigen ik is de basis voor de liefde tenaanzien van de ander.Verdwalen van jezelfWanneer we in hoge mate van de ander afhankelijk zijn (jonge kinderen) zullen mensen deneiging hebben de stem van de ander meer invloed toe te kennen dan de eigen innerlijke stem.Door zich aan te passen aan de omgeving lopen mensen het gevaar van zichzelf te verdwalen.Ze groeien niet meer tot zichzelf uit, maar ze dreigen de mens te worden die ze denken temoeten worden » verlies van eigen autonomie.Mensen die ‘verdwaald zijn van zichzelf’ hebben het contact verloren met wie ze eigenlijkzijn (marionettenbestaan) » touwtjes in eigen handen nemen » dramatische veranderingen inbestaan (iemands hele bestaan is dan ingebed in een omgeving die van het marionettengedragprofiteert).De reis van de heldZie bladzijde 59.De reis naar jezelf onontkoombaar » anders verloochen je jezelf en loop je vast (ego-integriteit versus wanhoop).

2. Heelheid: ieder gedrag heeft een positieve intentie (gehad)Begrippen liefde, ‘ok’-principe, heelheid » staat haaks op het waargenomen menselijk gedrag(mensen beschadigen en vernietigen elkaar en zichzelf) » niet te rijmen met bovenstaandebegrippen.

Mensen groeien op in aaneenschakelijking van ervaringen » aanpassen en experimenterenbinnen de mogelijkheden die de omgeving biedt; welk gedrag is functioneel binnenbijzondere omstandigheden, leren door middel van ‘trial and error’ en niet op basis van eenlogische redenatie » menselijk gedrag vloeit voort uit dit leerproces » in een krankzinnigeomgeving kan krankzinnig gedrag de enige mogelijkheid zijn om te overleven (dooraanpassing en experiment zijn mensen in staat met eindeloze flexibiliteit gedrag teontwikkelen dat soms verbazing, soms afschuw oproept).

Wanneer mensen (vooral in hun ontwikkeling als kind) zichzelf een bepaald gedragsrepertoirehebben aangeleerd, zullen ze de neiging hebben dit gedrag te handhaven, ook als de externeomstandigheden veranderen.

Wanneer het gedrag niet meer past binnen de omstandigheden richten mensen voor zichzelfen anderen schade aan » gedrag van de mens is dan ook vaak onbegrijpelijk en verwerpelijkin het licht van de omstandigheden van het hier en nu » gedrag in het hier en nu is schadelijken disfunctioneel, terwijl datzelfde gedrag voorheen de beste keuze was die binnen detoenmalige omstandigheden mogelijk was.

Wanneer we het gedrag van onszelf en/of van een ander kunnen onderscheiden van de intentievan het gedrag bieden we mensen de mogelijkheid hun eigen gedrag te begrijpen, waardoorde ruimte ontstaat om dit gedrag te wijzigen.Door aan te geven dat men de positieve intentie (zie voorbeeld van Katja op bladzijde 60/61)van het gedrag heeft begrepen en geaccepteerd, volgt de ruimte om het effect van het gedragin het hier en nu te beoordelen en eventueel te veroordelen » mensen ervaren ruimte enuitnodiging om gedrag te veranderen. Belonen van de positieve intentie van disfunctioneelgedrag is een van de meest krachtige technieken om verandering van gedrag te stimuleren.

Nestgeuren 13

3. Heelheid: het vermogen je te verplaatsen in de anderGedrag van mensen vloeit voort uit lessen die ze binnen specifieke omstandigheden hebbengeleerd » daarom gedrag vaak moeilijk te verklaren » verplaatsen binnen leefwereld van ander» idee van omstandigheden waarin deze mens is opgegroeid, geleerde lessen en intentie vangedrag. Deze tot op zekere hoogte gedeelde ervaring geeft ons de mogelijkheid de ander ookin ongewenst en disfunctioneel gedrag te begrijpen » ontwikkelen van primaire kwaliteit vanbegeleidingswerk: respect » men is bereid en in staat de ander van binnen uit te begrijpen ende positieve intentie van het gedrag te belonen.

Verplaatsen in ander heeft ook grenzen:- beperkt in staat zich in een ander in te leven (vergelijkbare ervaringen gebruiken en

onze fantasie gebruiken);- het gedrag van de ander kan ver van ons af staan of in onze ogen onacceptabel zijn,

dat we het niet kunnen en willen opbrengen de wereld vanuit het perspectief van deander te begrijpen.

In bovenstaande gevallen is effectief begeleidingswerk uitgesloten.

Mensen hebben het nodig dat ze in staat zijn zich èn te verplaatsen in de ander èn goed bijzichzelf te blijven » nodig om op een constructieve wijze met de ander om te gaan.

4. Heelheid: de wijsheid van het onbewusteIeder mens leeft deels bewust en deels onbewust (grootste deel onbewust » tallozelevenservaringen vanaf onze allervroegste geschiedenis, de ervaringen van de generaties voorons, de ervaringen van onze cultuur, onze geschiedenis en onze soort » veel van ons doen enlaten is hier op gebaseerd).Mens in staat zich open te stellen voor het onbewuste » in staat de wijsheid van het onbewusteop bewust niveau te hanteren. Door eigen impulsen serieus te nemen, ontwikkelen mensenhun groeimogelijkheden in hoge mate.

Verbinden van het bewuste en onbewuste: hypnotische trance, meditatie, in zelfanalyse, attentzijn op manifestaties van onbewuste in het waakleven.

Groei, schuld en vergevingIeder mens voelt de uitdaging en verplichting ‘iets van het leven te maken’. Door te groeienworden we als het ware van binnen uit gedwongen om ons leven vorm te geven op een manierdie werkelijk bij ons past. Om vrede met het eigen bestaan te ervaren, moeten mensen hetgevoel hebben dat hun bestaan voldoet aan de eisen die ze zichzelf stellen. In spirituele zinweet de mens zich verbonden met grotere gehelen dan het eigen leventje.Groeien is niet een vrijblijvende autonome kracht. Groeien roept verplichtingen op. Wanneermensen het idee hebben dat ze niet of onvoldoende aan deze verplichtingen voldoen, ervarenze schuld.

Schuldgevoelens in essentie gebonden aan groei » door te groeien komen mensen voor deverplichting te staan hun bestaan te laten renderen en schuldgevoelens zijn daartoe eenstimulans; mensen zijn een schakel in een groter geheel » maakt ze medeverantwoordelijkvoor dat geheel, zonder dat ze daar veel invloed op uit kunnen oefenen » schuldig zonderaansprakelijk te zijn » schuldgevoelens: belangrijke, positieve gevoelens met als belangrijkefunctie ons te stimuleren om te voldoen aan de verplichtingen van ons mens-zijn.

Nestgeuren 14

Schuldgevoelens kunnen ook groei belemmerend zijn:- Schuldgevoelens door onszelf en anderen gehanteerd om ons te dwingen te zijn wie

we niet zijn en te doen wat we niet willen en niet kunnen.- Schuldgevoelens kunnen mensen in hoge mate van zichzelf vervreemden.- Schuldgevoelens kunnen gebruikt worden om anderen te dwingen en te chanteren.- Schuldgevoelens kunnen gebruikt worden om autonomie af te breken.

Schuldgevoelens: gevoelens die mensen ontwikkelen in de confrontatie met hun (vermeend)tekortschieten » positieve functie voor verdere ontwikkeling van autonomie van mensen:energie om zich bezig te houden met zingevingvragen » mensen in staat om schade teherstellen of te voorkomen » schuldgevoelens dus direct gevolgen voor het gedrag.Schuldgevoelens in negatieve zin gebruiken: schuldgevoelens destructief voor deontwikkeling van autonomie.

Erikson beschrijft de ontwikkeling van schuldgevoelens parallel met de ontwikkeling van hetlosmakingsproces van het kind.In de groei naar autonomie gaat kind steeds meer eigen initiatief ontwikkelen, los van deprimaire verzorgers » verzorgers reageren door eigen initiatief van het kind te steunen, maarook door grenzen te stellen » kind merkt wat het kan en niet kan, wat mag en wat verboden is,hoe het de eigen wil kan ontwikkelen in de ontmoeting met (en vaak ook binnen de grenzenvan) de wil van de verzorgers (Erikson zegt in dit verband: ‘je aan te passen aan anderen is dewortel van de vrije wil’; Jung: ‘de vrije wil is de gave om met genoegen te doen wat je doenmoet’).De ontwikkeling van autonomie wordt in dit opzicht gekenmerkt door een tweetal paradoxalebewegingen: enerzijds het leren je eigen gang te gaan, anderzijds het rekening houden metanderen » kind ontwikkelt schuldgevoelens als reactie op externe autoriteit (aanpassen aanwensen van de omgeving) en interne autoriteit (aanpassing aan wensen van de omgevingzoals het kind deze heeft geïnternaliseerd); in dit opzicht in de Freudiaanse theorie gesprokenover het Super Ego.

Voor vrouwen verloopt losmakingsproces anders dan voor mannen; vanuitontwikkelingspsychologie zegt men dat meisjes voor liggen op jongens en daardoor zoudenzij eerder geneigd zijn zich aan te passen aan de omgeving (meisjes zouden eerder geneigdzijn om te schuld op zich te nemen en jongens zijn eerder geneigd anderen de schuld tegeven).

Soorten schuldgevoelIntensiteit van schuldgevoelens afhankelijk van de mate van het ervaren van tekortschieten eneveneens van de mate waarin mensen het idee hebben dat ze in staat zijn de aangerichteschade te herstellen.

1. Het valse gevoel schuldValse gevoelens: gevoelens die niet functioneel zijn voor mensen (iemand is bang, maardaar is geen aanleiding voor » gevoel belemmerd gezond functioneren).We spreken van het valse gevoel schuld, wanneer het beleven van het schuldgevoelfrustrerend is voor de autonomie van mensen » mensen bedreigen zichzelf dan met hetschuldgevoel (ze voelen zich schuldig en tegelijkertijd onmachtig iets met hetschuldgevoel te doen » depressieve reacties » schuldgevoel intenser).Valse gevoelens kunnen als uiterst pijnlijk en zeer reëel worden ervaren. Kenmerk vandeze gevoelens: ze leveren geen energie tot de ontwikkeling van gezond, autonomieondersteunend gedrag.

Nestgeuren 15

Valse gevoel schuld komt vaak voort uit angst (voor de interne en externe autoriteit) »ontwikkeling van schuldgevoelens ter vermijding van straf of pijn.Andere bron van angst kan ‘angst voor de wereld’ zijn: angst die mensen kunnen hebbendat ze niet in staat zullen zijn zich te handhaven in hun leefwereld » schuldgevoelens dangebruikt om zich zoveel mogelijk te isoleren en de ontmoeting met anderen te vermijden.

Andere vorm van valse gevoel schuld: ervaring van schuld als een reactie op de ervaringvan machteloosheid » schuldgevoel is een poging om met een interne machtsgreep hetonvermijdelijke te ontwijken.

Valse gevoel schuld kan gehanteerd worden in een poging anderen te manipuleren(hysterisch gedrag » anderen krijgen schuld van het lijden van het slachtoffer, zonder datslachtoffer iets aan de situatie hoeft te veranderen; paranoïde mechanismen » schuld wordtaan anderen gegeven en de persoon is dus zelf gevrijwaard van gedragsverandering);depressief gedrag » persoon neemt alle schuld, terecht en onterecht, op zich en isoleertzich ter vermijding van de ontwikkeling van initiatief).

2. Psychologische schuldHierbij hebben we te maken met schuldgevoelens als een belangrijke bron voor sociaalfunctioneren » mensen ervaren tekortschieten en proberen aangerichte schade te herstellen» kenmerk van psychologische schuld is dat de betrokken een actie onderneemt met eentweeledig doel:- de aangerichte schade wordt hersteld- daarmee wordt de verantwoordelijkheid voor het eigen handelen opgeëist.Schuld en verantwoordelijkheid zijn geen polariteiten.Deze vorm van schuld kan nader omschreven worden als een reactie op een waarden- ofnormenconflict (Ouder gaat grenzen stellen » Kritische Ouder wordt actief » wordt in zijnfunctie regulerend voor het gedrag » schuldgevoel geen gevoel van het Vrije Kind, maareen emotie van het Aangepaste Kind (een reactie op interne of externe Ouder-boodschappen)).Freudiaanse terminologie: het schuldgevoel is een reactie op het regulerend mechanismevan het Super Ego » de mens is een sociaal dier en het schuldgevoel stimuleert onzesocialisatie.

Regulerend mechanisme van Super Ego kan ook in meer constructieve termen dan alleenbeheersing worden beschreven: in iedere ervaring van schuldgevoelens zit tevens hetverlangen naar het (niet bereikte) ideaal verborgen; met het groeiend normbesefontwikkelt zich noodzakelijkerwijs schuld als de andere kant van verlangen naar hetideaal.

3. Spirituele of existentiële schuldSpreken hiervan wanneer mensen schuldgevoelens ervaren in relatie tot de zingeving vanhun mens-zijn. Schuldgevoelens op dit niveau laten zich eerder in beelden dan inbeschrijvingen begrijpen.Schuld wordt de ervaring van het tekortschieten in de noodzakelijke machtsgreep op hetonbeheersbare » bewustwording en zondebesef lopen hand in hand.

Kenmerken van spirituele schuld:- Een diep besef van menselijk lijden; het schuldgevoel overstijgt de menselijke

verantwoordelijkheid, zonder ons van die verantwoordelijkheid te ontslaan.

Nestgeuren 16

- Een diep besef van het ritme van scheiding en verbinding als bepalende factoren vanons mens-zijn.

- Een diep besef van het verlangen naar zingeving.

Schuld en vergevingPsychologische schuld: belang van herstel van schade » schuld wordt opgeheven en vergevingkan worden ervaren.Spirituele schuld: belang van aanvaarden van de vergeving.

Vergeving: van harte en werkelijk diepgaand ervaren dat men vrij is van schuld » ontslagenvan schuld » ruimte voor verdere groei.

Belangrijkste vorm van vergeving is dat mensen in staat zijn om ook zichzelf te vergeven;schuldgevoelens gaan vaak gepaard met een zelfbeschadigende interne dialoog » KritischeOuders in ons achtervolgt het Aangepaste Kind in ons met verwijt » onszelf vergeven »interne dialoog stoppen » energie vrij voor groei.

Vergeving wil niet altijd zeggen dat schuldgevoelens daarmee verdwijnen (zeker niet opspirituele niveau van schuld).Men is in staat het eigen onvermogen, het menselijk tekort te aanvaarden zonder dieacceptatie als smoes te gebruiken.

Vergeving is een spirituele handeling » door te vergeven krijgen mensen opnieuw hun plaatsin het grotere geheel. De zelfacceptatie is de wortel van de verbinding; schuld en vergevinggaan hand in hand als groei bevorderende ervaringen.

Vergeving en wrokWrok ontstaat als mensen niet in staat zijn te vergeven of vergeving te ontvangen; wrok is hetgevoel dat gebruikt kan worden om de noodzaak om jezelf te vergeven onder ogen te zien.Als we in staat zijn om onszelf te vergeven zijn we in staat de ander te vergeven en vergevingte ontvangen.Wrokgevoelens op inadequate manier gebruikt » blijven steken in aanklagen van onszelf enanderen, zonder dat er acties ondernomen worden om de ongewenste situatie te veranderen »wrok waarschuwingssignaal: mensen dreigen vast te lopen en groei te blokkeren (mensenblijven als het ware in eigen verleden vastzitten, niet in staat de situatie te veranderen of los telaten » ervaring mislopen van heden en hier en nu).

Schuld en verandering van gedragIedere keuze van mensen om bestaande gedragspatronen te veranderen heeft invloed » dezeinvloed is extern in de wisselwerking tussen het individu en zijn omgeving en ook intern in dewisselwerking tussen de verschillende elementen van onze persoonlijkheid.

Indien mensen hun gedragspatronen veranderen heeft dit direct gevolgen voor dewisselwerking met hun omgeving. Onze omgeving is ingebed in een brede maatschappelijkecultuur (instituties als gezin, school, kerk) met expliciete en impliciete waarden en normen »waarden en normen door deze instituties gewild of ongewild doorvertaald in de relaties zoalsdeze binnen die instituties bestaat. Wij realiseren ons vaak niet waar onze waarden en normenvandaan komen; in hoeverre ze echt beleefd van onszelf zijn en in hoeverre ze van anderenzijn.

Nestgeuren 17

Schuldgevoelens (ervaren van tekortschieten) zijn vaak nog moeilijker te plaatsen » watmaatschappelijk is wordt institutioneel, wat institutioneel is wordt relationeel, het relationelewordt geïnternaliseerd.Het persoonlijk ervaren van schuldgevoel leidt tot een uitgebreide reeks afweermechanismen» schuldvermijdend gedrag » de te emanciperen persoon kan zich isoleren binnen de eigengroep lotgenoten en daarmee het persoonlijke contact met de maatschappij vermijden.

Effectieve gedragsverandering leidt voor alle betrokken groeperingen tot strijd:maatschappelijke strijd, institutionele strijd, relationele strijd en interne strijd » om deze strijdte voeren hebben we onze idealen en dus onze schuldgevoelens nodig.

Wenken voor begeleidersZie bladzijde 73 en 74.

Hoofdstuk 5: Komen en gaanOver hechting

Het begrip hechtingHechting: de behoefte van mensen een voortdurende nabijheid te zoeken tot andere mensen »belangrijke overlevingsfunctie » zonder zoeken van nabijheid (mensen trachten veiligheid tezoeken) tot ander missen mensen mogelijkheid te overleven.Over het algemeen is hechten tweezijdig » hechtingsgedrag van de één nodigt de ander uit ditgedrag te beantwoorden » basis voor voortdurende hechting » op langere termijn blijfthechting voortduren, ook wanneer relatie verbroken lijkt.

De ontwikkeling van hechtingsgedragOntwikkeling vanaf geboorte (en waarschijnlijk al daarvoor); in de verschillende levensfasenvan de mensen herhalen we oude gedragspatronen en ontwikkelen we nieuwe om de hechtingaan te gaan » hechtingsgedrag gebaseerd op groot aantal levenslessen » dit leren van hechtingheeft de volgende kenmerken:

1. De kritische periodeBeschreven aan de hand van polariteiten volgens Erikson; polariteit: schijnbaretegenstelling die de opgroeiende mens voor de uitdaging stellen zijn weg te vinden »vinden van deze weg leidt volgens zijn theorie tot een crisis: de confrontatie met dezeuitdaging, zie bladzijde 80/81.2. De (on)omkeerbaarheidBinnen specifieke levensfase eenmaal bepaalde lessen geleerd » lessen worden basis vanons functioneren » bepalen daardoor ons verdere (hechtings)gedrag in hoge mate » min ofmeer gefixeerde gedragspatronen vormen software waarmee toekomstige relatiesaangegaan worden » niet volstrekt aan dit gedrag verbonden » wel steeds in potentieaanwezig » neiging tot gefixeerde gedrag terug te keren wanneer vergelijkbareomstandigheden zich voordoen; verandering van dit jong aangeleerde hechtingsgedrag isniet eenvoudig.3. Hechtingsgedrag is soort gebonden, niet individu gebondenBowlby komt tot de conclusie dat iedere soort specifieke gedragingen ontwikkelt;speelruimte binnen gedragingen beperkt; hechtingsgedrag heeft in hoge mate invloed opnog niet gegroeide gedragspatronen.Mensen hebben hechting nodig om te kunnen overleven » doelgerichte gedrag zeerbepalend voor verdere doen en laten » steeds opnieuw afgestemd op de ingeschatte

Nestgeuren 18

consequenties voor het hechten (kleine kinderen liegen om mogelijkheden tot hechting tebewaren).Mens heeft veelzijdige mogelijkheden » zekere mate van flexibiliteit t.a.v lessen die weopdoen bij hechting, ook al zijn de mogelijkheden relatief beperkt door de soort waartoewij behoren.

Naast gebonden zijn aan kritische periode staat mogelijkheid van leren in voortdurendveranderende wisselwerking tussen mensen.Naast onomkeerbaarheid van vroege levenslessen staat de mogelijkheid van mensen hungedrag fundamenteel te veranderen.Naast de soort gebonden beperkingen staan de individuele mogelijkheden.Naast de scriptmatige begrenzingen van ons toekomstig gedrag staat de mogelijkheidscriptbesluiten ook op het gebied van hechting te wijzigen en op basis daarvan nieuw gedragte ontwikkelen.

Het vermogen tot hechtingHechtingsgedrag is noodzakelijke kwaliteit om de zorg te ontvangen die mensen nodighebben om op te kunnen groeien; in eerste instantie hechtingsgedrag gericht op primaireverzorger.

Hechting vindt plaats in voortdurende wisselwerking met de omgeving » omgeving biedtcondities waarbinnen hechting zich kan ontwikkelen » gedrag enerzijds doelgericht (gerichtop oproepen en onderhouden van nabijheid) en anderzijds bepaald door omstandigheden(aangeboden omstandigheden zoals die door het kind worden waargenomen bepalen demogelijkheden en de manier waarop het hechtingsgedrag zich ontwikkelt).

Mens heeft t.a.v. hechting twee bijzonder kwaliteiten:1. Het vermogen tot aanpassingVerschillende condities waarbinnen hechtingsgedrag plaatsvindt: (jonge) mensen zullengedrag aan die omstandigheden aanpassen » mensen zullen gedrag ontwikkelen dat naarhun ervaring het optimale resultaat oplevert om de hechting te garanderen.2. Het vermogen tot experimentMensen zoeken steeds nieuwe gedragsvarianten om hechting vorm te geven » proces vantrial and error » hechtingsgedrag niet beantwoord » steeds met ander gedrag proberen devereiste reactie te krijgen.Mogelijkheden binnen omstandigheden uitgetest: kind gaat experimenteren met grenzenvan hechting » leidt ertoe dat het zal proberen hoe het zich kan hechten buiten de primairaangegeven condities; kind is in staat zich te gaan hechten aan anderen dan de primaireverzorgers » ontwikkelt daartoe grote variëteit aan gedragingen dien in verschillendeomstandigheden tot hechting zullen leiden.

Het ontstaan van hechtingHechtingsgedrag:Mensen zoeken de ontwikkeling van min of meer vaste gedragspatronen waarbinnen dehechting vorm krijgt » mensen gaan experimenteren met ander gedrag en met andere mensenom zich aan te hechten » mensen leren hierdoor vooruit denken (ze overwegen hungedragingen en schatten de reacties van de ander in; anticiperen op succes en falen); kennisopgeslagen in onbewuste » experimenten rond hechting voor groot deel aangegaan op basisvan intuïtie (de veelal niet bewuste waarneming van de ander, waarin soms minuscule reactiesworden ingeschat en waarop wordt gereageerd).

Nestgeuren 19

Niet geweten overeenkomsten tussen de oorspronkelijke hechtingsobjecten en de nieuwebepalen in hoge mate onze keuze.

Het ontstaan van onthechtingOmstandigheden waarin jonge mens opgroeit buitengewoon slecht » in poging tot hechtingmogelijk trauma’s oplopen » ontstaan wanneer er meer verwondingen rond de hechtingworden ervaren dan de mens aankan.Kenmerk van deze situaties (bijvoorbeeld langdurige verlating) is dat hechtingsgedrag vankind niet tot gewenste resultaat leidt » kind geeft niet zo snel op » fases:

- Fase van protest; kind zal proberen gedrag te veranderen (wel reactie krijgen) » geenreactie: kind gaat protesteren (huilen » lang volhouden » uitputting).

- Fase van de wanhoop; kind wordt stil en lijkt te berusten in voortdurende afwezigheidvan de verzorgers.

- Fase van onthechting; afwezigheid van verzorgers blijft voortduren, steeds wanneerkind aankondigt de hechting nodig te hebben » kind verbreekt innerlijke band metverzorgers en probeert zich aan te passen aan heersende omstandigheden; op langeduur zal kind naar buiten toe vriendelijk of sociaal aanvaardbaar gedrag presenteren;innerlijk echter teruggetrokken en heeft het de band verbroken » groei vantoenemende emotionele onverschilligheid t.a.v. verzorgers en andere mensen om hemheen » kind heeft zich onthecht van omgeving; ervaren van onverschilligheid t.a.v.mensen in omgeving zal per persoon en per situatie wisselen; onthechting beïnvloedtde verdere ontwikkeling van het kind en wordt de belangrijke factor in deontwikkeling van psychische en sociale problemen in zijn verdere leven.

De ontwikkeling van hechtingsgedrag nader bekekenMeestal is moeder eerste bron waarop hechtingsgedrag van kind gericht is (moeder is bronvan warmte en nabijheid) » kind ontwikkelt, afhankelijk van de mogelijkheden, het gedrag datde nabijheid van de moeder oproept » moeder reageert op dit gedrag door symbiose met kindaan te gaan en te verdiepen.In het volgende stadium (hechting aan moeder verloopt bevredigend) verlegt kind aandachtnaar andere verzorgers (rond 18 maanden dit proces afgerond) » meer balans in verschillendehechtingsobjecten die kind onderkent » voortdurende wisselwerking met omgeving blijft »angst voor dreigende scheiding groeit tijdsbesef van kind zodanig ontwikkeld dat het deervaring van nabijheid ondergaat en ook gaat beseffen dat iemand ook weer weg zal zijn »hechting niet meer als constant ervaren (hechting is voor kind niet meer vanzelfsprekend »gaat eigen weg in avontuur van aangaan van verdere hechting met de wereld om zich heen).

Liefde en hechtingLiefde: resultante van hechtingsgedrag dat wordt beantwoord; hechting: het zoeken enonderhouden van de nabijheid tot de ander.Patronen in de hechting tussen ouders en kind:

1. Kind klampt zich vast aan bron van warmte en voeding (hechting gericht op specifiekpersoon, alter op meerderen).

2. Omgeving reageert met specifieke prikkels voor het kind » kind gaat genieten vannabijheid van mensen » reactie op acties van volwassenen » wisselwerking groeitsteeds meer; kind gaat meer autonoom acties ontplooien » wereld naar anderehechtingsobjecten uitbreiden.

3. Ontwikkeling in interactie met anderen van steeds meer eigenheid » hechtingsgedragmeer gedifferentieerd en sterkt door individuele kind bepaalt.

Nestgeuren 20

4. Afronding van proces doordat kind om leert gaan met angst voor en behoefte aanscheiding; kind leert omgaan met tijdelijkheid van nabijheid en leert steeds meer ervante genieten zijn eigen wereld te verkennen.Angst voor scheiding krijgt extra accent in angst voor vreemde » leerproces »eenkennigheid verandert in nieuwsgierigheid.

Kind geleerd zich aan verschillende personen te hechten » doelgerichtheid van hechtingverfijnen » kind legt zich toe op specifieke nabijheid van specifieke personen te verwerven(‘soort’ aandacht en nabijheid van belang, niet meer de aandacht en nabijheid als zodanig).

Liefde is de ervaring die in ons wordt opgeroepen wanneer de hechting die wij aangaan wordtbeantwoord.Zoals liefde langzaam veroverd wordt in het adequate geven en nemen dat mettoenaderingsgedrag gepaard gaat, zo kan zij ook verloren gaan als op langere termijn sprake isvan onrechtvaardigheid in de balans van geven en nemen.

Contact maken, hechten en scheidenContact maken: al het doen en laten van mensen, waardoor wij de ‘aanraking’ met de anderzoeken » kan met ons lijf, psyche en op spiritueel niveau; contact maken is kwestie vanaandacht.Hechten: het ervaren van de nabijheid, de uitwisseling van energie in nabijheid;hechtingsgedrag: al het gedrag dat we kunnen omschrijven als contact maken(hechtingsgedrag – contact maken – leidt tot hechting).Scheiden: steeds als er hechting heeft plaatsgevonden zal er ook weer sprake zijn vanscheiden (geen relatie is eeuwigdurend, geen ontmoeting is blijvend); hechten en scheidenzijn noodzakelijkerwijs met elkaar verbonden.

Liefde is de belangrijkste leerervaring die het gevolg is van hechting » eveneensnoodzakelijke voorwaarde om in ons latere leven de cyclus contact maken, hechten enscheiden steeds opnieuw te kunnen doorlopen.

Onthechting nader bekekenOnthechting is gevolg van voortdurende mislukte poging tot hechting.Inadequate reactie: wanneer keer op keer het toenaderingsgedrag van het kind wordtafgewezen, vaak ook zonder dat het de uitleg krijgt (kan krijgen) van de redenen daartoe;inadequate reacties:

- kind wordt door de omgeving afgewezen op voor hem belangrijke en kwetsbaremomenten.

- op de toenadering van het kind wordt gereageerd met het vastklampen aan het kind »kan geen scheiding meer plaatsvinden » hechting bestraft met verlies van autonomie.

- Onvoorspelbaarheid en onbetrouwbaarheid in het gedrag van de ouders (ene momenthechtingsgedrag beantwoord met schijnbaar succes, volgende moment hetzelfdegedrag afgewezen) » kind kan geen lijn meer ontdekken in wereld om hem heen » oplange duur geeft kind pogingen op.

OnverschilligheidOnthechten (hechtingsgedrag opgeven) » belangrijkste kenmerk van dit gedrag is manifestatievan onverschilligheid. Kind zal leren gedrag te ontwikkelen waarmee het zich zo goed en zokwaad als het gaat in zijn wereld kan handhaven.

Nestgeuren 21

BezitsdrangOnverschilligheid heeft vaak achterkant in drang om te bezitten » geldt ook voor vergaren vanbezit (van binnen gevoelde leegte, de resultante van de onverschilligheid, proberen op tevullen met bezit).Onthechte mensen proberen vaak de toekomst te bezitten » van zich werkelijk verbinden metdoel en ideaal is geen sprake.

Pijn van onthechtingsgedragMensen zich niet of niet in voldoende mate kunnen hechten » lijden (hechtingsgedrag is eenvan onze eerste drijfveren en het is een intens pijnlijke ervaring wanneer er te weinigmogelijkheden zijn om daar vorm aan te geven) » ervaring kan zo pijnlijk zijn dat mensen alshet ware onthechten van zichzelf (innerlijke afstand van zichzelf, bezien zichzelf als het warevan een afstand, praten niet meer vanuit hun gevoelens en ervaren zichzelf niet meer alsbetrokken bij hun eigen situatie).In extreem pijnlijke of gevaarlijke situaties is dit ‘afstand nemen van jezelf’ een manier om zoonbeschadigd mogelijk door de situatie heen te komen (onthechten is een uiterst functioneelverdedigingsmechanisme dat tegen ons gaat werken zodra we het niet meer nodig hebben).

Onthechting bij kleine kinderenKleine kinderen (met nog onvoldoende denkvermogen) ervaren de pijn, angst en eenzaamheidbij een gebrek aan hechting zonder dat ze een ‘logische verklaring’ kunnen vinden voor deoorzaak daarvan » kind kan denken dat oorzaak bij hem ligt (ervaart zichzelf nog als centrumvan de wereld) » ernstige (psychische) ziekte kan gevolg zijn.

Het zoeken naar een verklaringMensen hebben neiging verklaring te zoeken (ook als ze de situatie niet kunnen begrijpen) »ze trekken op niet logische gronden conclusies t.a.v. zichzelf, de ander en de hen omringendewereld » vaak terecht en negatief gekleurd.

Het gedrag als gevolg van de verklaringMensen concluderen dat ze worden afgewezen doordat zijzelf, de ander of de wereld slechtzijn » besluiten tot gedrag dat het hen mogelijk moet maken om het meeste uit een beroerdesituatie te halen; in oorspronkelijke situatie dit gedrag adequaat, echter is situatie nu gewijzigd» agressief gedrag t.a.v. zichzelf of de ander, interesse in wereld verliezen.

Vormen van onthechtingOnthechting van jezelf, de ander of beidenDoor deze onthechting worden mensen voor anderen in hogere mate onbenaderbaar.Onthechting is vaak tweeledig: intern en extern » onthechte mensen nemen evenzeer afstandvan zichzelf als van de wereld om hen heen (het fundamentele verlies van belangstelling in dewereld wordt verstopt achter een fixatie op een specifiek terrein waarop ze soms heelsuccesvol zijn, zie voorbeeld bladzijde 93).

BindingMensen niet geleerd te hechten » kunnen leven inrichten door zich in overdreven sterke matete binden aan zichzelf of de ander, aan de wereld om hen heen of aan een idee of ideaal » dezemensen gaan geen band aan, maar een binding; wanneer binding met zichzelf voorgrond is,zullen ze ervoor zorgen dat ze voortdurend het centrum van de wereld zijn » ze hebbenbewondering nodig als compensatie voor het gebrek aan hechting » ze eisen alle energie vanomgeving op.

Nestgeuren 22

Soms gaan mensen binding aan met ander mens of een ideaal » andere of ander komt centraalte staan » alles moet ervoor wijken » door gedrag trekken ze ook vaak naaste omgeving meein de ellende.

(Ont)hechting en het zelfbeeldIk ben goed, jij bent goedKinderen opgegroeid in situatie met ruime mogelijkheden tot hechting » zelfwaardering groeitmet hechtingsgedrag.Kinderen geen gelegenheid gehad tot hechten » zelfbeeld onder druk » kind zoekt in eersteinstantie oorzaak van situatie in zichzelf (kind concludeert dat er wel iets mis zal zijn met hemals de opvoeders niet in staat zijn het kind te geven wat het toekomt »conclusie groeit uit totovertuiging dat het op een of andere manier en slecht mens is » vanuit deze overtuiging verderontmoeting met wereld).Negatieve zelfbeeld kan aanleiding geven tot keus uit een van de volgende drie variantenomschreven m.b.v. Drama-driehoek van Karpman » rollen van Aanklager, Slachtoffer enRedder gedefinieerd en hun onderlinge wisselwerking.Ik ben slecht, jij bent goed; de Slachtoffer-rolAfgewezen kind realiseert zich dat het zich moet zien te handhaven in een wereld waarin hetzich niet welkom weet » probeert wereld te beïnvloeden door zich constant op te stellen dat deander beter is dan hij » ontwikkelt een afhankelijk en slachtoffer-achtig gedrag in een pogingde mensen om zich heen te vermurwen en hem als het ware op de koop toe te nemen (in dewereld zijn er altijd genoeg mensen die hun zelfwaardering zoeken in het helpen vanSlachtoffers » kind leert dat dit een adequate manier is om met de ander om te gaan); mensendie deze keuze maken voelen zich vaak zeer ongelukkig en bezorgen zichzelf dit ongeluk ook.In uiterste geval leidt deze opstelling tot ziekte en wegkwijnen.Ik ben goed, jij bent slecht; de Redder- of de Aanklager-rolNegatief zelfbeeld » kind kan er toe komen dat het probeert het negatieve zelfbeeld teverdringen met een overschatting van de eigen waarde » kind gaat zich presenteren als eenbeter mens dan het in werkelijkheid is en als een beter mens dan het zich fundamenteel voelt» gaat zichzelf overschreeuwen » andere mensen negatief beoordelen om eigen beeld staandete houden » negatieve beoordeling kan zich op twee manieren uiten:

- Kind kan omringende wereld ervaren als Slachtoffer van eigen zwakte en zichvervolgens als Redder van de anderen opstellen » uiteindelijk put het zich uit in ‘goeddoen’, helpt anderen die het eigenlijk niet nodig hebben tot het noodzakelijkerwijsfaalt » zelfoverschatting valt in duigen » confrontatie met onderliggende pijn.

- Kind beoordeelt de omringende mensen als slecht » geeft de mogelijkheid zich af tezetten tegen omgeving » het slechte in de ander (omringende mensen verdenken vankwade trouw) geeft hem de vrijwaring van het eigen gedrag.Aanklager-rol ook vaak ingenomen door mensen die eerst de wereld als Redderhebben benaderd en in hun teleurstelling via deze weg proberen hun zelfbeeld nietonder ogen te zien.

Ik ben slecht, jij bent slechtWanneer kinderen tot deze keuze komen resteert hen slechts de mogelijkheid om zich zoveelmogelijk van de omringende wereld te isoleren (heeft geen zin om ontmoeting met anderenaan te gaan) » het is de uiteindelijk positie van de wanhoop.Gedrag en gedragsverandering onder drukZie bladzijde 96.

Nestgeuren 23

De richting van de hechtingHechten aan mensenMens groeit op in de symbiose » liefde stimuleert hechtingsgedrag, hechtingsgedragstimuleert liefde » vanuit deze situatie leert kind zich te hechten aan ouders » vervolgenshechten aan mensen om hem heen.Hechten aan de omringende wereldIn de volgende fase van ontwikkeling van hechten gaat kind zich hechten aan omringendewereld; eerst directe omgeving m.b.v. zintuigen prikkelt; later breidt omgeving zich uit »hechten groeit uit tot aangaan van werkelijke wisselwerking met omgeving » kind stimuleertomgeving, omgeving stimuleert kind.Hechten aan ervaringenWanneer kind omgeving van zijn interne en externe wereld gaat uitbreiden, gaat het zich ookhechten aan situaties en interne toestanden die het als aangenaam of in ieder geval als bekendervaart » kind geneigd om in verdere leven deze situaties opnieuw te creëren(herhalingsgedrag of scriptmatig gedrag genoemd).Hechten aan ideeën en idealenLaatste vorm van hechten is hechten aan abstracte zaken zoals gedachten en idealen » min ofmeer beeld vormen van een toekomstige gewenste situatie en ontwikkelen energie van hetverlangen om deze situatie te bereiken, zelfs al weten ze dat het onhaalbaar is (gehechtemensen kunnen heel goed verlangen » verlangen geeft richting aan hun leven).

Hechten en onthechten: de ontmoeting tussen mensenIn de ontmoeting blijkt de mate waarin mensen in staat zijn te hechten » herkenbaar in demanier waarop mensen contact maken en in de manier waarop ze leven en werk vorm geven;het Kind in ons kan steeds opnieuw ervaringen opdoen die òf tegengesteld òf aanvullend zijnop eerdere levenslessen op het gebied van hechten.

Wenken voor begeleidersZie bladzijde 98/99.

Hoofdstuk 6: Blijf een beetje dichter uit mijn buurtOver loyaliteit

Verticale loyaliteit = de band tussen ouders en kinderen.Horizontale loyaliteit = de band tussen gelijken.

Loyaliteit: de ervaring van de band tussen ouders en kinderenLoyaliteit = de manier waarop ouders en kinderen de onderlinge band ervaren en met dezeband omgaan (loyaliteit, zoals deze speelt in (gezins)situaties waarbinnen mensen hunidentiteit ontwikkelen.Begrippen afkomstig van Ivan Boszomerenyi Nagy » heeft de ‘contextuele therapie’(debenadering waarmee persoonlijke problematiek in het licht wordt gezien van ten minste driegeneraties: de grootouders, de ouders en het kind) uitgewerkt » deze benadering van belangomdat nogal eens de neiging bestaat persoonlijke vragen geïsoleerd te zien, terwijl ze altijdook afkomstig zin van eerdere relaties en hun effect hebben op de verbanden waar hetindividu in leeft).

Nestgeuren 24

Loyaliteit in de ouder-kind relatieIdentiteitsontwikkeling van jonge mensen vindt plaats in relaties: ouders – andere gezinsleden– andere sociale kringen – de peergroup (de groep leeftijdgenoten waar de jongere meeoptrekt) » binnen deze relaties altijd sprake van onderlinge betrokkenheid.In het positieve geval is er sprake van liefde, omschreven als warme genegenheid,gehechtheid aan personen en/of zaken. Ook echter in situaties waarin van weinig liefde sprakeis, kan wel degelijke gesproken worden van onderlinge betrokkenheid (zie voorbeeld opbladzijde 103).

Dimensies van de relationele werkelijkheidNagy onderscheidt in de onderlinge betrokkenheid verschillende dimensies:

1. Dimensie van de feitenGedacht aan bepalende factoren zoals ras, nationaliteit, religie, sekse en gezin » dezefactoren bepalen de (on)mogelijkheden van de onderlinge relaties.

2. Dimensie van de psychologieGedacht aan de behoeften, de gevoelens en de verwachtingen die mensen ten aanzienvan elkaar hebben en die van grote invloed zijn op de wijze waarop de onderlingebetrokkenheid vorm wordt gegeven.

3. Dimensie van de transactiesDe communicatiepatronen zoals deze in relaties zijn ontwikkeld.

4. Dimensie van de relationele ethiekIeder mens heeft de diepgewortelde behoefte een plek te hebben binnen de generatiesvan het gezin waar hij uit komt. Ieder mens is, ook al weigert hij dat te accepteren,noodzakelijkerwijs gebonden een schakel te zijn tussen de generaties. Evenals deschakel in een ketting is het individu gedwongen en verplicht het verband tussenverleden en toekomst te creëren » wijze waarop in hoge mate bepalend voor onzeervaring een zinvol leven te leiden.

Relationele ethiek: loyaliteit en entitlementEntitlement = datgene waarop mensen, gezien de band die ze met elkaar hebben, rechthebben.

Loyaliteit= een niet te ontkennen, onvervangbare band, over fysieke, geografische en psychologischescheidingen heen (zie voorbeelden op bladzijde 105).

Loyaliteit en betrouwbaarheidLoyaliteit is gebaseerd op ervaren vertrouwen; vertrouwen weinig aanwezig » kind heeftweinig mogelijkheden om zelfvertrouwen te ontwikkelen.

Loyaliteit en entitlementLoyaliteit dus gebaseerd op vertrouwen » vertrouwen moet verworden worden doorverdiensten = entitlement; in gezonde relaties is er sprake van een zekere balans van geven ennemen » om aspecten van dit evenwicht nader uit te werken wordt een onderscheid gemaakttussen horizontale en verticale loyaliteit.

Verticale loyaliteit= de loyaliteit zoals deze wordt ervaren tussen ouders en kinderen.Asymmetrische relatie = het kind kan niet aan de ouders geven wat de ouders het kindgeschonken hebben (ouders schenken kind bijvoorbeeld het leven); de ouders kunnen het kind

Nestgeuren 25

niet bieden wat het hun te bieden heeft » de verdiensten zijn in een verticale relatieonomkeerbaar.Vervormingen van verticale loyaliteit: zie bladzijde 106/107.Onomkeerbaarheid van verdiensten: zie bladzijde 107.Horizontale loyaliteit= de loyaliteit zoals die zich ontwikkelt tussen gelijken (partners, vrienden, collega’s). Bijdeze vorm is er sprake van omkeerbaarheid van verdiensten » balans van geven en nemenslaat te veel door naar een van de twee betrokkenen: loyaliteitsconflicten » één van de tweebetrokkenen zullen de relatie ter discussie stellen.Entitlement: iedere partner heeft recht op een gelijkwaardige portie.

De relatie tussen horizontale en verticale loyaliteitWanneer iemand is opgegroeid in een situatie waarin de verticale loyaliteit op een ernstigewijze is vervormd, dan zullen de gevolgen daarvan ook en vooral blijken in de wijze waarinde horizontale loyaliteit vorm wordt gegeven.De wijze waarop datgene wat in de verticale loyaliteit heeft gespeeld vorm krijgt in dehorizontale zijn we ons over het algemeen niet bewust. De invloed is echter onmiskenbaar envaak voor naaste betrokkenen heel goed waarneembaar. Op deze wijze kan soms door degeneraties heen een vervorming van de loyaliteit worden doorgegeven.

Loyaliteit en rechtvaardigheidAlle vervormingen van loyaliteit (verticaal en horizontaal) zijn te omschrijven rond het begriprechtvaardigheid. Enerzijds is er de vraag of de betrokkenen van elkaar verdienstenverwachten die onmogelijk zijn, anderzijds is er de vraag of er sprake is van een evenwicht ingeven en nemen.

De balans van geven en nemenWanneer we spreken over een balans van geven en nemen gaat het niet alleen over dekwantiteit, maar vooral ook over de kwaliteit van verdiensten.

Vervormingen van loyaliteitLoyaliteit is niet vanzelfsprekend » moet gevoed en onderhouden worden » anders gaat deloyaliteit vervormen.Bekende vervormingen van loyaliteit:

Gespleten loyaliteitSpeelt wanneer mensen de ervaring opdoen dat het voelen en vorm geven vanloyaliteit ten aanzien van de een verraad betekent van de ander. Mensen met ervaringvan gespleten loyaliteit ervaren een klemsituatie: welke keuze ze ook maken, het isaltijd de kwade (zie bladzijde 110).Overdreven loyaliteitHiervan is sprake in situaties waarin de ouders hun verdiensten voor het kind zodanigbenadrukken en het kind op zo’n manier tot tegenprestatie dwingen dat het kind nogmaar weinig mogelijkheden heeft om een eigen leven te gaan leiden.Parentificatie = het kind zal nooit in staat zijn zijn ouders zoveel verdiensten te leverendat er een evenwicht zou kunnen ontstaan. Zo weet het kind zich gedwongen het eigenleven op te geven en ‘ouder van de ouders’ te worden (zie bladzijde 110/111).Onzichtbare loyaliteitDe bestaande banden worden miskent; diegene die miskend wordt blijkt vaak juist eengrote invloed te hebben. De afwezige is in hoge mate aanwezig en bepaalt voor eengroot deel het doen en laten.

Nestgeuren 26

Negatieve loyaliteitHiervan wordt gesproken in die situaties waarin ouders zo slecht met hun kinderenzijn omgesprongen dat het kind vrijwel alle kansen ontnomen zijn om zich teontwikkelen tot een mens dat zich heeft leren hechten. Het kind heeft vele negatievevoorbeelden gehad en veel negatief commentaar op wie het is en wat het doet » kindkan de keuze maken zichzelf als ‘een slecht mens’ te definiëren, en soms zelfs zichzelfjuist daarin te willen onderscheiden.

Entitlement en rechtvaardigheidEr moet een zekere balans gezocht worden van verdiensten en verplichtingen binnen de relatietussen ouder(s) en kind; het kind groeit van de situatie waarin het slechts ontvangt al snel naarde situatie van geven en nemen » het inherente recht om te ontvangen wordt langzaam maarzeker vervangen door een verworven recht, waarbij het ontvangen direct in relatie staat met deverplichting te geven (zie ook bladzijde 111/112).

Entitlement en onrechtvaardigheidWanneer een kind niet kan experimenteren met geven en nemen (doordat ouders hunverplichtingen niet nakomen), maar wel de verplichtingen krijgt opgelegd en nauwelijksverdiensten heeft ondervonden, is het kind gedwongen een eigen weg te zoeken binnen deonveiligheid » schadelijke gevolgen (groeien van negatieve identiteit).Destructieve entitlement = het kind heeft een zeker recht op wangedrag wanneer het isopgegroeid in een zo onrechtvaardige situatie. In dit licht beschouwt Nagy het als eenmaatschappelijke plicht de slachtoffers van deze onrechtvaardigheid meer te bieden danafwijzing en maatschappelijke correctie.Een belangwekkende toevoeging in dit opzicht kan een beleid van ‘probleem oplossendesancties’ zijn. Wangedrag wordt zodanig bestraft dat de reactie niet alleen de afkeuringinhoudt (of ook een mogelijkheid van herstel van de aangerichte schade) maar binnen de‘straf’ zit ook de mogelijkheid dat de persoonlijke problematiek van de overtreder aandachtkrijgt.

De manier op een probleem oplossende sancties op te bouwen is als volgt:1. Stel vast wat het effect van het ongewenste gedrag is.2. Stel vast wat de betrokkene tot dat gedrag motiveerde.3. Stel van daar uit vast wat de les is die de betrokkene te leren heeft.4. Stel een sanctie vast waarbij de betrokkene de kans krijgt die les te leren en

tegelijkertijd de aangerichte schade te herstellen of te compenseren.

Zie ook bladzijde 113/114.

De ‘roulerende rekening’Wanneer er sprake is van destructieve entitlement en het kind niet de gelegenheid heeft zijnpersoonlijke problematiek op te lossen, zien we vaak hoe datgene wat misgegaan is in deouder-kind relatie dikwijls in horizontale relaties wordt herhaald en herhaald wordt in denieuwe verticale relatie waar het kind van toen de ouder van nu geworden is (mishandeld –mishandelaar, incestslachtoffer – incestpleger); voor veel mensen van belang te leren dat deonrechtvaardigheid niet wordt gecompenseerd door deze voort te zetten.

Wenken voor begeleidersZie bladzijde 115 t/m 117.

Nestgeuren 27

Hoofdstuk 7: Afstand en nabijheidOver de betekenis van de ouder-kind relatie van geboorte tot dood

Over de betekenis van de ouder-kind relatieIn iedere leeftijdsfase verandert de relatie tussen ouders en kinderen, terwijl de verbondenheid(loyaliteit) een constante is. Bij de manier waarop de ouder-kind relatie zich in het verdereleven ontwikkelt speelt een centraal principe: mensen herhalen de lessen van hun vroegstejeugd als ze ouder worden (wat speelde in het derde levensjaar zal zich herhalen in de jarendaarna) » herhaling van de levenslessen van de vroege geschiedenis worden net zo langherhaald tot we die levenslessen bewust worden en besluiten om het anders te gaan doen.

De eerste drie levensjarenSchets van de ontwikkeling van de ouder-kind relatie na het individuatie/separatieproces (deontwikkeling van de eerste drie levensjaren; in deze jaren fundament gelegd van hetlevenshuis dat we verder in ons leven bouwen).

De periode voor de geboorteOver het algemeen kan men zeggen dat, als het goed gaat met de moeder, het goed gaat methet kind.Voor moeder en kind is het te hopen dat de moeder blij is met haar kind en in die blijdschaphaar partner kan betrekken » het kind doet de eerste basale ervaringen op van een werkelijkwelkom in een situatie waar het nog niets anders hoeft te doen dan er te zijn (hier zijn deeerste lessen over liefde en geborgenheid) » in eerste instantie gaat de moeder, en, als het kindgeluk heeft, gaat ook de vader steeds intenser de liefde voor hun kind voelen (eerste wortelsvoor hechting worden gelegd).

Wanneer ouders in deze periode hun kind verliezen, of omdat ze ervoor moeten kiezen hetkind niet te krijgen, of omdat de natuur haar eigen besluiten neemt, is dat een intense en heelingrijpende ervaring » jaren later kan deze ervaring nog terug komen » rouw en somszelfverwijt.

Wanneer kinderen gedurende de zwangerschap te veel moeten lijden, wordt het fundamentvan hun latere levenshuis beschadigd » ongeboren kind heeft vaak onvoorstelbaar grotelevenswil » dit is een kwaliteit die het kind in het leven na de geboorte ook hard nodig heeft »levenswil geeft de mens de kracht om later in het leven de stappen te zetten om mankementenaan het fundament te herstellen en het geschenk van het leven te aanvaarden.

De eerste zes maandenWanneer het kind geboren wordt, vind er een dramatische verandering in zijn bestaan plaats(geboorte is voor alle betrokkenen een zaak van leven en dood).Kind zoekt vanaf eerste moment de hechting » ook het geval met de moeder en in tweedeinstantie de vader; geboorte is een intense ervaring » hart van ouders gaat wijd open »onbewuste contract gesloten: ik ben er voor jou omdat jij er bent » eerste zes maanden lerenouders en kind dit contract nader uit te werken » meeste communicatie bestaat uit voeding(kind leert dat het een binnenkant heeft) en aanraking (kind leert dat het een grens heeft endaarmee iets heel eigen is ten opzichte van de omringende wereld).Kind kan nog niet gevoelens onderscheiden. Het kent wel lust en onlust (» huilen » oudersoproepen » kind leert de eerste lessen dat het actief zijn belonend is).

Nestgeuren 28

Ervaren van onlust noodzakelijk om actief te worden om zo de lust te ervaren » eerstekoppeling van activiteit en bevrediging van behoeften is gemaakt » dit is de eerste basis vande ontwikkeling van het denken.Belangrijkste ontwikkelingstaak van een kind is in deze fase dat het kind het basalevertrouwen wint dat deze wereld een goede plek is (gevoel van welkom zijn, liefde,aandacht).

Soms gebeurt het dat de symbiose tussen moeder en kind onvoldoende tot stand komt »verschillende oorzaken:

Lichamelijke of geestelijke ziekte van de moeder.Moeder is onvoldoende voorbereid op het hebben van een kind.Omstandigheden waarin partner (al dan niet aanwezig) moeder in de steek laat.Moeder staat op andere manieren zo onder druk dat ze niet van haar kind kan genieten.

Kind als last ervaren » merkbaar in de manier waarop de ouders met het kind omgaan » kindkan onbewuste les leren dat het niet welkom is (kind ervaart de injunctie (het onbewusteverbod) om te bestaan) » kind zal weinig anders kunnen doen dat of te kiezen voor de dood ofzich in zichzelf op te sluiten en het risico te lopen lichamelijk of geestelijk ziek te worden.Later in hun leven staan ze voor de taak het leven alsnog als een geschenk te aanvaarden, inweerwil van de onbewuste lessen die zij ooit ontvingen.

In de eerste zes maanden groeit het kind in de symbiose met de moeder. De hechting is intens.Belangrijkste levenstaak is het verwerven van een fundamenteel vertrouwen » de eerste enbelangrijkste pijler van het fundament van ons levenshuis.

Tussen zes en achttien maandenSymbiose tussen moeder en kind gegroeid » werkelijke separatie-/individuatiefase begint;separatie vindt plaats doordat het kind zich langzaam maar zeker gaat ervaren als een apartwezen, los van de moeder.In de gezonde situatie ervaart de moeder iets dergelijks; kind was eerst centrum van alles »moeders belangstelling verbreedt weer, haar wereld wordt weer groter en ruimer. Het kindleert los te komen van de symbiose doordat moeder haar aandacht soms verlegt. De moederleert haar eigen leven weer opnemen doordat het kind zich steeds verder losmaakt.

Kind ontwikkelt in toenemende mate de behoefte om de omringende wereld te verkennen » isuitdagend, soms ook beangstigend » andere mensen komen meer in de bewuste aandacht vanhet kind.

Kind verkent onder bescherming van de ouders de omringende wereld in hoge matezelfstandig » kind leert het vertrouwen te winnen dat het goed is om actie te ondernemen.

Kind kan inmiddels de verschillende gevoelens onderscheiden (bang, boos, blij, verdriet,lichamelijke gevoelens kunnen worden ervaren, nog niet benoemd) » met het steeds verderdifferentiëren van gevoelens ontwikkelt zich ook het denken; in eerste instantie is denken zeerintuïtief » kind weet zich voor zijn overleven afhankelijk van ouders » voor kind daarom vangroot belang om waar te nemen hoe de ouders zich gedragen » zo weer eigen gedrag kunnenbepalen » kind leert op deze manier feilloos om te gaan met ouders; deze uiterst effectieve,vaak onbewuste waarneming, de toenemende flexibiliteit om in te spelen op het gedrag van deouders is de bron van intuïtie.

Nestgeuren 29

In een enkel geval kan het gebeuren dat de separatie te weinig kan plaatsvinden » het kan zijndat de moeder niet bereid en in staat is om haar kind de ruimte te geven om de eigen wereld tegaan verkennen » moeder blijft kind als baby benaderen » redenen kunnen zijn:

Moeder is zelf bang voor het leven en de wereld (klampt zich vast aan partner of nogsteeds aan ouders).Moeder voelt zich door partner en anderen in de steek gelaten, waarop ze haar heilzoekt bij het kind.

Moeder probeert symbiose in stand te houden en de autonome experimenten van haar kind afte remmen » kinderen ervaren verbod te experimenteren » gaat vaak gepaard met angst(ouders reageren angstig op experimenten van kind en kind neemt deze angst over); in hetlatere leven vinden deze kinderen het vaak beangstigend om ergens zelfstandig op af te gaan;vaak zijn ze op oudere leeftijd nog afhankelijk van de ouders.

Tussen de zes en achttien maanden leert een kind de eigen wereld verkennen. De belangrijkstelevenstaak in deze periode is vertrouwen te verwerven in het doen. Dit is de tweede pijler vanhet fundament van het levenshuis.

Tussen achttien maanden en drie jaarKind heeft zich losgemaakt van de symbiose; kind begint steeds helderder te beseffen dat heteen eigen identiteit heeft.Kind begint te ervaren dat het uitzonderlijk is (alle mensen zijn mensen, maar alleen ‘ik’ kan‘ik’ zijn) » in dot besef zal het kind opnieuw, maar op een andere manier de toenadering tot deouders zoeken » twee belangrijke redenen daarvoor:

1. Er blijft afhankelijkheid van de ouders voor het overleven.2. Het kind zoekt de goedkeuring van de ouders voor het eigen ‘anders zijn’; ouders zijn

voor kind vergelijkingsmateriaal. In de waardering van de ouders voor het kind zoekthet kind de bevestiging van de eigen identiteit.

Kinderen veranderen erg in deze periode » rond tweede levensjaar zoeken ze nog de ervaringvan het ‘anders’ zijn door de koppigheidsperiode » kind oefent steeds opnieuw met het zichonderscheiden van de ouders (door ‘nee’ te zeggen); wanneer ouders als Ouders op hun kindreageren zijn er weinig problemen; problemen kunnen ontstaan wanneer ouders met kind incompetitie gaan (ouders winnen de veldslag, maar oorlog wordt uiteindelijk gewonnen doorkind, tot schade van beide partijen).

Kind leert nu dat het niet het centrum van de wereld is. Kind ervaart dat het weliswaar eeneigen plek in het gezin heeft, maar niet meer de centrale plek » kind moet leren deze eigenplek te accepteren.

Belangrijke gevoelens in deze fase van ontwikkeling zijn boosheid (om zich af te zetten tegende ouders en de eigen grenzen, de eigen kracht van het nee ervaren; zo rond het tweede jaar;ouders kunnen kind in deze fase een belangrijk les leren: boosheid is een gevoel waardoor jecontact met elkaar kunt maken) en verdriet (stelt ons in staat de behoefte aan de nabijheid vananderen te bevredigen; ouders kunnen kind leren dat verdriet er is om troost te zoeken en tevinden (geen aanstellerij of zeuren; verdriet hoeft ook niet opgeblazen te worden)).

Kinderen leren in deze fase van ontwikkeling het ‘doe-denken’ van de tweede fase om tezetten in meer Volwassen denken » kind heeft veel behoefte aan informatie en vraagt hiervoortdurend om; kind begint zich oorzaak/gevolg- en doel/middel-koppelingen te realiseren.

Nestgeuren 30

Belangrijkste ontwikkelingstaak van een kind in deze fase is de groei naar autonomie (kindleert ‘een eigen identiteit zijn’ vorm te geven in zijn leven; kind leert zich enerzijds aanpassenaan de regels van zijn omgeving, en anderzijds dat te doen met het behoud van een gevoel vaneigenwaarde.Erikson: ‘Doen wat je doen moet, zonder verlies van eigenwaarde, is de bron van de vrijewil’; de omkering hiervan geldt ook: ‘Uit vrije wil doen wat je doen moet, levert een ervaringvan autonomie op. Daarmee verwerven we eigenwaarde’.

Wanneer de ontwikkeling in deze fase niet goed verloopt, kan een belangrijke oorzaakhiervan zijn dat de ouders met het kind een machtsstrijd aangaan en daarbij hun ouderlijke roluit het oog verliezen » kind gaat zich afzetten door driftig te worden, te jengelen of‘onhanteerbaar’ te zijn; ouders te weinig in staat te vertrouwen in zichzelf » neiging om metkinderlijke heftigheid op hun kind te reageren (ene Kind voedt het ander kind op); kinderenhebben voor het leren omgaan met de eigen grenzen de grenzen van ouders nodig. Wanneerdeze verloren gaan, ontstaat er een machtscompetitie die alle betrokkenen schade berokkent.

Andere oorzaak van frustraties in deze fase van ontwikkeling kan zijn dat de ouders degegroeide autonomie van het kind en het opgroeiende kind niet kunnen accepteren » ouderskrijgen neiging kind op afstand te houden » kind zoekt toenadering » ontvangt de onbewusteboodschap dat het niet te dichtbij mag komen; kind kan ook leren dat het alleen maar dichtbijmag komen wanneer het is zoals de ouders dat willen (kind ontvangt injuncties (onbewustegegeven verboden) om te denken wat het denkt, te voelen wat het voelt). Deze boodschappenworden onbewust overgedragen door middel van gedrag van ouders (ze laten hiermee blijkende nieuwe toenadering van hun kind niet te kunnen aanvaarden, ondanks de verplichtingdaartoe die ze zichzelf vaak opleggen).

Tussen de achttien maanden en drie jaar leert het kind de eigen grenzen ervaren en een eiogenplek in te nemen. De belangrijkste ontwikkelingstaak is het verwerven van autonomie. Dit isde derde pijler van het fundament van ons levenshuis.

De betekenis van de eerste drie levensjaren in de ouder-kind relatie, schematischweergegeven: zie bladzijde 133.

Toenadering en verwijderingToenadering: zoeken naar veiligheid, bescherming en verzorging; later in het leven: zoekennaar waardering, liefde, acceptatie.Verwijdering: zoeken naar experiment, eigenheid, uitdaging; later in het leven: opbouwen vaneen eigen bestaan, het gaan van een eigen weg en het ontwikkelen van een eigen intimiteit.Toenadering en verwijdering is de voortdurende beweging tussen ouders en kinderen, het eenkan niet zonder het ander (wie blijft steken in de toenadering loopt vast in zichzelf en in derelatie met de ouders. Wie blijft steken in de verwijdering loopt dood in de ontwikkeling vanintimiteit.

Wat we leren in het voortdurende proces van toenadering en verwijdering ten aanzien vanonze ouders, zijn we geneigd toe te passen in de relatie met partners, kinderen en vrienden.

De ontwikkeling van mensenBeschrijvingen vanuit de ontwikkelingspsychologie:

1. Beschrijvingen van de individuele ontwikkeling; aangegeven hoe ieder individu zichontwikkelt in relatie tot zijn omgeving.

Nestgeuren 31

2. Beschrijvingen van het individuatie/separatieproces; belicht hoe het individu zichlosmaakt uit de oorspronkelijke symbiose met de ouders.

3. Beschrijvingen die de aandacht richten op de wijze waarop de verbinding tussenouders en kinderen vorm wordt gegeven.

LoyaliteitHoezeer ouders en kinderen ook een eigen leven gaan leiden, de onderlinge betrokkenheidblijft, zichtbaar of onzichtbaar, voortdurend. Het vinden van erkenning in de ouder-kindrelatie is blijkbaar een hele fundamentele menselijke behoefte die niet met het vorderen vande leeftijd of ontwikkeling verdwijnt.De ontwikkeling van de relatie tussen ouders en kinderen kent nog meer hoofdstukken. Ookals de individuatie/separatie is voltooid hebben ouders en kinderen elkaar nodig. Nagy maaktinzichtelijk hoe een geschonden relatie met de ouders, het ontwijken van de verticaleloyaliteit, diepgaande gevolgen heeft voor onze omgang met anderen, met wie we ons later inons leven verbonden gaan voelen: onze horizontale loyaliteit.Ouders en kinderen zoeken erkenning in hun relatie » erkenning verschilt steeds van vorm inverschillende leeftijdsfasen, maar de inhoud is hetzelfde: zowel het kind als de ouders willenzich door de ander geaccepteerd weten (ouders en kinderen zoeken de bevestiging van hunbestaan ook in de acceptatie van elkaar); in de symbiotische fase is dit een menselijkebehoefte en een voorwaarde voor gezonde ontwikkeling. Na de separatie is dit een menselijkebehoefte en ervaren ouders en kinderen het als een handicap om zonder deze erkenning doorhet leven te gaan.

Autonomie in de ouder-kind relatieDe ontwikkeling van autonomie is zeer gebaat bij de stimulans en de erkenning van de ouders» kinderen hebben van jongs af aan behoefte aan deze erkenning. Om de behoefte aanerkenning in de relatie tussen ouders en kinderen te kunnen verstaan zijn de begrippenidentiteit en identiteitsbesef van belang.

Over identiteit en identiteitsbesefBegrip identiteit kan omschreven worden als het herkenbare in de mens (wie ben je?); mensenveranderen en blijven dezelfde » zo is identiteit in ontwikkeling en een constante » identiteitis het herkenbare in de mensen in wisselende omgeving en veranderende tijd.Identiteit is nodig om in de wereld door anderen ontmoet te kunnen worden. Het is van belangdat mensen zich hun identiteit ook realiseren (identiteitsbesef) » ‘met een geschondenidentiteitsbesef, leiden we een geschonden leven’.Identiteit is in ontwikkeling » heeft daarvoor wel voeding nodig. Het identiteitsbesef (ik weetwie ik ben) wordt gevoed door de ervaringen die het besef doen groeien van ‘ik weet wie ikniet ben’. Door de confrontatie met de verschillen tussen ‘ik’ en ‘jij’ zijn we steeds beter instaat onszelf als een apart wezen met een eigen identiteit te ervaren. Voor de ontwikkelingvan ons identiteitsbesef is zowel de blik naar binnen als naar buiten noodzakelijk » door tetoetsen met de vragen ‘Wie ben ik?’ en ‘Wie ben ik ten opzichte van jou?’ ontwikkelen weons identiteitsbesef.

De ontwikkeling van de relatie tussen ouders en kinderen: een zestal fasenIn de volgende fasen wordt de gezonde ontwikkeling beschreven. De leeftijden, aangegevenin de benoemde fasen, zijn zere uiteenlopend en overlappend. De individuele verschillen zijnimmers groot, maatschappelijke en culturele verschillen nog daargelaten.Wanneer we fasen in de ouder-kind relatie onderscheiden, beschrijven we een andere faseringdan we gebruiken bij de beschrijving van de ontwikkeling van het kind. Waar de eerste drie

Nestgeuren 32

levensjaren van het kind beschreven worden op basis van drie verschillende fasen,beschrijven wij deze periode in de ontwikkeling van de ouder-kind relatie als één fase.

Fase 1: het vaststellen van het patroon (0 tot 3 jaar)Relatie tussen ouders en kind (veelal primair de moeder en het kind) kan het best in dezetermen beschreven worden » biologisch gezien sprake van twee levende wezens,psychologisch is er een eenheid » in deze symbiose ontvangt kind belangrijke boodschappenover zichzelf, de anderen en de wereld. Kind kan ervaren ‘ik ben’ doordat moeder en vaderhet voortdurend laten weten ‘jij bent’. Ouders ervaren hun zijn in het kind (‘ik ben’ wordtmaar zelden zo sterk ervaren als in de ervaring ‘ik ben er voor jou’).Als kind en ouders hun zijn in elkaar ervaren begint het proces van scheiden(individuatie/separatie) » kind leert onderscheid te maken tussen ervaring ‘ik ben’ en ‘jijbent’; kind gaat ouders ervaren als buiten zichzelf.Ouders (moeder) gaan zich bezighouden met de vraag wie ze zijn, nu ze er niet meer in hunervaring primair en uitsluitend zijn voor hun kind. Kind en ouders zoeken opnieuw eigen wegen zoeken in het besef van apart te zijn elkaars nabijheid.Binnen dit patroon (patroon van verwijdering en toenadering) is tevens vastgelegd hoe oudersen kinderen binnen dit patroon op elkaar reageren. Permissies (groei bevorderendeboodschappen) en injuncties (groei belemmerende boodschappen) worden voorgeleefd.

Fase 2: op weg naar autonomie (3 jaar – 12 jaar)Volgende golfbeweging van verwijdering en toenadering gemaakt in deze fase.Volgt opnieuw verwijdering wanneer kind zich vanuit eigenheid een nieuwe plek heeftverworven in de relatie met de ouders en wanneer de ouders het kind met een eigen identiteiteen plek gunnen. Het kind gaat rollen imiteren (in eerste instantie rollen van de ouders, daarnaanderen. Kind gaat initiatieven nemen buiten direct kring van gezin » later steeds meerkwaliteit ontwikkelen om zelfstandig dingen te doen » vanuit deze nieuw verworvenzelfstandigheid vindt vervolgens opnieuw de toenadering tot de ouders plaats.

Kind rond de 12 jaar: evenwichtig jong mens dat al veel kan en de ouders in beperkte matenog nodig heeft; voor kind van belang dat ouders het stimuleren en complimenten voor eigeninitiatieven geven, de eigen kracht en eigen mogelijkheden. Zo aan het eind van deze periodezoekt het de toenadering tot de ouders met nieuw verworven mogelijkheden.

Ouders vinden het moeilijk het kind vrije ontwikkeling te gunnen? » kind loopt kans deinjunctie te ervaren dat het geen succes mag hebben als het zelfstandig wordt » kan leiden totsuccesangst van kind; later in leven is deze angst vaak waarneembaar wanneer iemand werkof studie goed aanpakt, tot het moment dat er door middel van beloning of examen ookgescoord kan worden. Op dat moment haakt de betrokkene af.

Andere injunctie kan zijn dat de ouders veel te veel van het kind verwachten (kind mag geenkind zijn, moet zich gedragen als volwassenen) » deze mensen staan later in hun leven voorde taak de eigen kinderlijke ervaring opnieuw te waarderen en kinderlijke behoeften alsnog tebevredigen; deze mensen vaak gekenmerkt door het zorgen voor anderen, in overtrokkenmate. De zorg voor zichzelf laten ze achterweg (= Redder-gedrag).

In deze fase zoekt kind voortdurend de ontwikkeling van eigen identiteit en groei van eigenautonomie (‘wie ben ik?’ en ‘wie ben ik ten opzichte van jou?’).

Nestgeuren 33

Ik ben, jij bent. De ontwikkeling van identiteitNu kind kan ervaren ‘ik ben’ en ‘jij bent’, de verrukking en de pijn daarvan kanvoelen, leert het een belangrijke les: kind gaat onderscheid maken tussen de ervaring‘ik ben’ en de ervaring ‘dat is wat ik ben in de ogen van mijn ouders’ » twee zeerverschillende ervaringen die van grote invloed zijn op het verdere proces vanloskomen. Door zichzelf te toetsen in de ogen van de ouders, leert het al snel als hetware door het oog van de ouders naar zichzelf te kijken » noodzakelijke voorontwikkeling van gehoorzaamheid » gehoorzaamheid noodzakelijk voor ontwikkelingvan zelfstandigheid.

Kind kijkt naar zichzelf door oog van ander » koppelt daaraan oordeel zoals het ditveronderstelt bij de ander.

Als het kind zich gaat realiseren wie het is in de ogen van zijn ouders, zal het dit besefsteeds verder differentiëren » het zal bijvoorbeeld onderscheiden:

- Dat ben ik in de ogen van mijn ouders, grootouders en anderen.- Dat ben ik in de wens van mijn ouders (en anderen).- Dat ben ik waar mijn ouders bang voor zijn.- Enzovoort.

Kinderen hebben dergelijke gedifferentieerde verschillende ervaringen ook nodig omhun eigen ‘ik ben’-ervaring te kunnen differentiëren » noodzakelijke ervaringen vooridentiteitsontwikkeling » door zichzelf steeds vanuit verschillend perspectief tebeschouwen, leren kinderen steeds meer verschillende aspecten van zichzelf onderogen te zien » ze gaan ervaren dat ze ene persoon zijn met zeer veel verschillendepositieve en negatieve kanten » noodzakelijk om flexibiliteit en respect te lerenontwikkelen ten aanzien van zichzelf en anderen (dat wil echter niet zeggen dat dezeervaringen steeds groei bevorderend zijn e nog veel minder dat ze steeds plezierigzijn).Ouders zelf in ontwikkeling gefrustreerd? » kind kan ernstig belemmerd worden inontwikkeling » kind leert schaamte en schuld ontwikkelen, leert twijfelen aan zichzelfen kan zich daardoor slecht handhaven in zijn leefwereld.

Ouders ervaren ook ‘ik ben’ en de differentiaties wie ze zijn in de ogen van hun kindin wisselende situaties en stemmingen; ouders hebben kind nodig om ouderrol tekunnen differentiëren » ouders leren andere plaats in te nemen in leven van kind(eerste noodzakelijkerwijs één met kind, daarna noodzakelijkerwijs centraal in hetleven van kind om kind overlevingsmogelijkheden te geven, nu meer naar deachtergrond) » ouders leren steeds opnieuw zich aan te passen aan de toenemendemogelijkheden van hun kind (steeds opnieuw verleggen ze de grenzen); oudersonderhandelen met kind over manier waarop zij ouderrol innemen » opgroeiende kinddwingt ouders tot flexibiliteit en aanpassing » kind gaat zich steeds meer alsgelijkwaardig aan de ouders beschouwen » kind gaat eigen keuzes vergelijken met entoetsen bij de ouders.

Fase 3: de demonstratie (12 jaar – 16 jaar)Fase van de puberteit/de vroege adolescentie.De buitenstaander gaat het kind waarnemen als een jonge volwassenen en het als zodanigbehandelen » kinderen hier vaak trots op (ze hebben er vaak al jaren naar verlangd ‘groot tezijn’ en de volwassen privileges te genieten) » aan de ander kant zijn ze nog niet rijp genoeg

Nestgeuren 34

om deze veranderingen ook te kunnen verwerken; kinderen ontwikkelen sociaal leven dat inhoge mate los staat van het gezin, ze komen in aanraking met de volwassen leefwereld metalle mogelijkheden en valkuilen » thuis vaak nog kind, buiten gezin in zekere zin volwassen »kind leeft als ware in twee werelden en vindt het vaak buitengewoon moeilijk die tweewerelden met elkaar te verbinden.

In deze periode vindt er opnieuw in sterke mate een verwijdering van de ouders plaats » kindzoekt steun bij leeftijdgenoten, andere Ouders en liefst bij groepen die in hoge mate los vanhet gezin staan; kind zet zich af tegen ouders op zoek naar eigen opvattingen, normen enwaarden; ouders die bereid zijn met hun kind te onderhandelen, leren zichzelf en hun kind indeze periode een belangrijke les: flexibiliteit en betrouwbaarheid kunnen goed samen gaan »daarnaast in staat gezonde dosis humor te gebruiken » ouders gaan dan met kind door somsturbulente, maar goede periode van groei heen » voorwaarden gecreëerd voor de toenaderingdie na deze periode weer volgt.

Invloed van ouders lijkt in deze periode naar de achtergrond te verdwijnen, maar oudersblijven betrouwbare basis van waaruit het kind kan opereren; ouders in staat om het goedeevenwicht te vinden tussen ‘ruimte geven’ en ‘richting geven’, ontvangt het kind de permissieom de eigen weg te gaan.

Wanneer ouders te bang zijn voor de vele veranderingen, zeker wanneer ze te weinigvertrouwen hebben in zichzelf, kunnen ouders heftig reageren » teugels van de disciplinesteeds strakker proberen aan te halen om het kind weer in het gareel te brengen » gaat vaakgepaard met heftige conflicten die de ouders per definitie op de lange duur verliezen.

Soms is waarneembaar hoe ouders strijd opgeven » kind losgelaten en laten het grenzelooseigen leven bouwen » kind heeft grenzen van ouders nodig en gaat wanhopig op zoek naar degrenzen die er niet meer zijn » vervalt van kwaad tot erger » kind voelt zich in de steekgelaten en ouders voelen dat ze als opvoeders hebben gefaald.

Deze periode herkansingsperiode genoemd: in de ontwikkeling van de adolescentie herhaalthet kind als het ware alle eerdere fasen (thema’s en ontwikkelingstaken van eerdere fasenkomen opnieuw aan bod).

Seksuele ontwikkeling speelt in deze fase een belangrijke rol » kind oefent lijf en geest inseksuele experimenten » kind heeft hierbij bemoediging en bescherming van ouders hardnodig » wanneer ouders met geduld en tact het kind in deze periode begeleiden, kan het op hetterrein van seksualiteit het benodigde zelfgevoel ontwikkelen (juist daardoor leert kindgrenzen te stellen op terrein van seksueel terrein). Kernbegrippen zijn waardering (waarderingvoor seksuele beleving is belangrijk) en respect (door respect te ervaren voor jezelf en voor deander, leren kinderen het belang van grenzen » respecteren van grenzen een voorwaarde voorhet kunnen ontwikkelen van langdurige intieme en seksuele relaties.

Identiteitsvraag komt in puberteit opnieuw en zeer nadrukkelijk aan bod » kind zoekt naarandere voorbeelden dan ouders; in bewondering voor personen (bijvoorbeeld idolen) buitenhet gezin test het kind andere aspecten van de eigen identiteit uit » identiteitsbesef daardoorsteeds meer gedifferentieerd » kind leert hierdoor steeds meer aspecten van zichzelf teontdekken; voor sommige ouders lijkt het daarbij of hun eigen rol en eigen voorbeeld voor hetkind niet meer van belang zijn » tegendeel is waar: adolescenten verkennen en

Nestgeuren 35

experimenteren vanuit een veilige, vertrouwde basis (wanneer deze basis ontbreekt, lopen zede kans in hun eigen verkenningen te verdwalen.

Naarmate de jongere meer identiteitsbesef ontwikkelt, een constante en gedifferentieerde ‘ikben’-ervaring heeft, zal zijn behoefte om zich te laten zien aan ouders, Ouders en anderengroter worden » kind laat zichzelf zien en vraagt om reacties, in wisselende situatie en tenaanzien van wisselende personen test het zijn ‘ik ben’-ervaringen uit » proefnemingen zijnsoms extreem, zie voorbeelden bladzijde 146.

Ouders hebben veel in hun kind geïnvesteerd » in adolescentie wordt deze investering terdiscussie gesteld » in gedrag van kind terug te zien hoe ouders het gedaan hebben » oudershebben dit besef nodig om met hun kind te kunnen onderhandelen over nieuwe grenzen.

Als het kind laat zien wie het is, laat het in de ervaring van de ouders evenzeer duidelijk zienwie zij zijn in hun rol als ouders » ouders reageren hierop met de vragen: wat heb ik gedaan,dat mijn kind zich op deze manier gedraagt? » reactie is méér dan een commentaar op hetkind, het is ook een zelfbeschouwing » van hieruit komt soms poging tot herstel » oudersproberen eerder gemaakte ‘fouten’ te corrigeren, hopende niet alleen veranderingen aan tebrengen in de manier waarop hun kind zich presenteert, maar ook in hun zelfbeeld als ouders.

In deze periode wordt het fundament van het levenshuis gelegd » bestaat uit geheel aannormen en waarden, het in eerste instantie voltooide identiteitsbesef. Jongere heeft innerlijkebasis gemaakt van waar uit hij de uitdagingen die het leven biedt aan kan gaan.

Fase 4: je eigen leven vorm geven (16 jaar – 30 jaar)Gestimuleerd door, en/of in weerwil van Ouderlijke reacties op zijn presentatie gaat dejongere een eigen leven bouwen (letterlijke afstand groeit, maar ook de psychologische).

Scheiding op sociaal niveau lijkt afgerond; op psychologische niveau heeft deze fase defunctie om de voorafgaande fasen intern te herhalen.Gedurende hele ontkoppelingsproces, alle voorafgaande fasen, heeft het kind een groot aantalOuderlijke boodschappen geïnternaliseerd » mens heeft neiging (zonder het zich bewust ervanzijn) tegen zichzelf boodschappen uit te spreken die identiek zijn aan de boodschappen die hijeens van zijn ouders ontving (de ‘interne dialoog’ » vanuit Ouder egopositie worden min ofmeer onbewust boodschappen gegeven aan de Kind egopositie » de volwassen mens draagtop deze wijze de ouders in zich mee (sommigen beschrijven in dit verband de Ouderegopositie als een fixatie)).

Kinderen hebben hun ouders als het ware ‘ingeslikt’ en gebruiken deze fase om los te komenvan hun ‘interne Ouder’ om een autonoom Oudersysteem verder te kunnen uitbouwen;jongeren ontwikkelen eigen leven, dat in alle overeenkomst onvergelijkbaar verschillend vandat van hun ouders is.

Vanuit deze ervaring van losstaan van de ouders, kan opnieuw de toenadering groeien »kinderen gaan ouders opnieuw waarderen.

Wanneer er in de relatie tussen ouders en kinderen in eerdere fasen veel mis is gegaan, wordtdat in deze fase pijnlijk zichtbaar » kinderen kunnen hun ouders verwijten maken; kind kanzich moeilijk vereenzelvigen met de situatie waarin de ouders destijds verkeerden.

Nestgeuren 36

Negatieve oordeel over ouders soms erg hard » zeker wanneer ouders niet in staat zijn degemaakte fouten onder ogen te zien en volharden in hun oorspronkelijk stellingname » kanvele haat en nijd ontstaan » komt voor dat ouders en kinderen elkaar in deze periode jarenlangniet willen zien (pijn en teleurstelling in elkaar wint het dan van de principes van loyaliteit) »voor alle betrokkenen schadelijk:

- Kleinkinderen missen contact met grootouders- Ouders missen hun kinderen en ervaren mislukking van opvoeding op pijnlijke

manier.- Kinderen missen verder ontwikkeling van ouders » ouders blijven in gedachten

voortleven als de ouders die zij eens waren » kind heeft geen gelegenheid meerom beeld bij te stellen » door interne Ouder-Kind dialoog blijven ouders in alhun afwezigheid aanwezig » verder ontwikkeling van autonomie belemmerd.

Fase 5: de herontmoeting (30 jaar – 50 jaar)Bij gezonde ontwikkeling is groei tot autonomie nu afgerond » nieuwe ontmoeting tussenouders en kinderen van belang » de autonome volwassene heeft er behoefte aan zijnautonomie door zijn ouders gekend en erkend te weten (er is hier sprake van een spiritueelniveau in de relatie tussen ouders en kinderen.

Kinderen hebben er in deze fase behoefte aan de volgende soort boodschap (uitgesproken ingedrag maar ook met het woord van de ouders) te ontvangen:‘Ons doen en laten verschilt. Jouw weg is een andere weg dan de mijne. En al zijn onzewegen verschillend, ze zijn niet meer of minder. Ik heb vertrouwen in je en ik ben er trots opdat jij jouw weg bewandelt. Ik geef je mijn zegen’.Door deze boodschap verdiept het sociale niveau van de relatie (waarbij we ons bezighoudenmet de manier waarop de betrokkenen de relatie vorm geven) en het psychologische niveauvan de relatie (waarbij we ons bezighouden met de manier waarop de betrokkenen de relatiebeleven) zich tot het spirituele niveau van de relatie (waarbij we ons bezighouden met demanier waarop de betrokkenen de zin van de relatie beleven).

Belang voor kinderen dat zij zegen van hun ouders ontvangen. Belang voor ouders dat hunkinderen de zegen willen ontvangen (ouders hebben diep gewortelde behoefte om van hunkinderen te weten dat zij, met alle ‘fouten’ die bij de wisselwerking tussen ouders en kinderenthuishoren, door hun kinderen in het spirituele perspectief gezien worden).

Fase 6: de rouwWisselwerking tussen ouders en kinderen in eerste instantie beëindigd door de dood »rouwproces » herbeleving van voorafgaande fasen » na elke fase definitief afscheid genomen.Zingevingsbeleving komt in een nieuw licht te staan » kinderen realiseren zich dat zij nu delaatste generatie zijn.

Rouw in de ouder-kind relatieRouwen = uiteindelijke afronding van het proces van toenadering en verwijdering; rouwen is:

- Het erkennen van volledige verwijdering.- Een intense ervaring van toenadering; in het rouwproces worden alle emoties

en alle gedachten herbeleefd.- Een hoogst individuele zaak (ieder rouwt op zijn eigen manier en op zijn eigen

wijze, beleving van rouw is uniek).

Nestgeuren 37

Wanneer en waarom mensen rouwenMensen rouwen wanneer ze verlies lijden (overlijden, scheiden, vertrek van ouders ofvrienden, afstand moeten doen van dingen of situaties die ze dierbaar zijn, verliezen vantoekomstverwachtingen of idealen, als ze merken dat ze datgene niet hebben verworven waarze zo lang (bewust of onbewust) op hadden gehoopt).

Het verloop van het rouwenIeders beleving van het rouwen is uniek » toch een aantal algemeen geldenden dingen.Mensen die rouwen, beleven vaak:

- Dat ze niet kunnen geloven dat het verlies heeft plaatsgevonden; zo nu en dandenken ze zich weer in de situatie van voor het verlies, om zich dan weer metpijn en schrik te realiseren dat het echt gebeurd is.

- Dat ze intens verdrietig worden en het idee hebben dat ze niet meer zullenkunnen stoppen met huilen als ze het eenmaal toelaten.

- Dat ze woedend worden; ze voelen zich in de steek gelaten en tekort gedaan;vaak voelen ze zich daar dan ook weer schuldig over.

- Dat ze in alle pijn en moeite uiteindelijk het verlies gaan aanvaarden.- Dat ze geconfronteerd worden met de angst het niet meer aan de kunnen èn,

soms, dat ze een nooit vermoede kracht in zichzelf ontdekken.- Dat ze, vaak na langere tijd, de rouwervaring als zinvol gaan ervaren.

Duur en intensiteit kunnen zeer sterk verschillen. Er is geen goede manier van rouwen. Iederdoet zijn eigen ervaringen op.

De betekenis van rouwRouwen wordt het gevolg van hechten genoemd. Door te rouwen maken mensen het mogelijkuiteindelijk vrede te hebben met het geleden verlies » als men deze vrede ervaart wordt hetmogelijk opnieuw te hechten. Hier te maken met een oeroud levensritme: hechten, scheiden,rouwen en vrede ervaren » door dit ritme wordt het leven zinvol » anders zouden mensenvastlopen in het eindeloze.

Het blokkeren van rouwRouwen vaak een lange en moeilijk weg »daarom vaak vastlopen in rouwproces (redenen:niemand om rouw mee te delen, het kan zijn dat mensen het proces als te pijnlijk ervaren).Rouwen tegenhouden of vermijden » vrede niet bereiken » onmogelijk zich opnieuw tehechten » leven wordt soms zinloos en bitter.Het is nooit te laat om te rouwen.

De betekenis van steunHet is belangrijk dat mensen die rouwen gesteund worden door ieder die hen nabij staat.Professionele steun is geen vervanging van de steun van familie en vrienden, maar eentoevoeging die veel mensen die rouwen soms even nodig hebben.

Rouwen om oudersAls ouders overleden zijn beseft de overgebleven dat zij de volgende schakel in de keten dergeneraties is » naast verdriet en pijn van rouw kan men daarin ook de zingeving aantreffen »de betekenis van de ouder wordt doorgegeven aan het kind, dat op zijn beurt weer ouder is. »in deze ervaring van betekenis-hebben kunnen we het rouwproces afsluiten en vrede ervarenwanneer we de dood onder ogen komen.

Nestgeuren 38

Over scheefgroei en herstel: de herontmoeting

De herontmoeting met de oudersZie bladzijde 155 t/m 158.

De herontmoeting als overwinning op jezelfZie ook bladzijde 158 t/m 159.Factoren die de herontmoeting bemoeilijken:

1. De barrière die de herinnering opwerpt voor ouders en kinderenDe ontmoeting tussen ouders en kinderen betekent dat het gezamenlijke verledenwordt herinnerd; in geschiedenis kan veel pijn verborgen liggen; herstel in de ouder-kind relatie betekent dan ook dat men opnieuw met deze pijn wordt geconfronteerd »betekent pijn voor beide partijen; als ouders en kinderen elkaar opnieuw betekeniswillen geven, dan moet ze de pijn onder ogen zien.

2. De moeite van ouders en kinderen om elkaar opnieuw betekenis toe te kennenWanneer het kind, vaak noodgedwongen, besloten heeft om het verder zonder zijnouders te doen, heeft het dat besluit vaak onder grote druk moeten nemen » het is eenpoging om op een betere en gezondere manier te overleven dan met de oudersmogelijk zou zijn.Wanneer men voor de beslissing staat de ouders opnieuw betekenis te geven in hetleven, moet dit oude besluit worden veranderd » opnieuw dezelfde risico’s ervaren diespeelden toen men besloot het contact met de ouders te verbreken.

3. De angst van ouders en kinderen dat de vraag om erkenning (weer) met een weigeringbeantwoord zal worden.Wanneer ouders en kinderen elkaar opnieuw ontmoeten speelt altijd de angst voor eenhernieuwde afwijzing » zowel ouders als kind zullen een hoge mate aan autonomieontwikkeld moeten hebben om tot deze stap te kunnen komen » zij moeten in staatzijn het risico van een hernieuwde afwijzing te accepteren.

De vrees van afwijzing raakt aan hele vroege ervaringen van mensen.

Voorwaarden voor de herontmoetingVoorwaarden voor herontmoeting:

1. Fase 1 tot en met 5 moeten zodanig afgerond zijn dat de tijd rijp is voor eenherontmoeting » anders herhaling van de oude patronen.

2. Vertrouwen dat mensen hun behoefte aan vernieuwing van oude banden kunnenerkennen, zondar dat dat betekent dat ze ervan afhankelijk worden; vertrouwenaanwezig » angst voor afwijzing zal afnemen en eventuele afwijzing zal niet alscatastrofaal ervaren worden.

3. Inzicht in de plaats en betekenis van de herontmoeting in het leven van mensen »mensen erkennen logica van de groei van de relatie tussen ouders en kinderen.

De afronding van de begeleidingZie bladzijde 160/161.

Wenken voor begeleidersZie bladzijde 161/162.

Nestgeuren 39

Hoofdstuk 8: Wurgen in liefdeOver symbiose

Het begrip symbioseSymbiose: relatie tussen twee of meer mensen waardoor het zelfstandig, los van elkaarfunctioneren erg moeilijk wordt (in extreme situaties kan men zien dat mensen voor elkaargaan voelen en denken, voor elkaar gaan reageren en ervan uitgaan dat de ander ook weet watze voelen en denken zonder dat ze dat verteld hebben).Biologie: symbiose is het verschijnsel dat twee ongelijksoortige organismen op of in elkaarleven tot wederzijds voordeel » in dit geval spreken wij van een gezonde symbiose (moederdie kind draagt).

EgopositiesHet begrip egopositieEgopositie is systeem van denken, voelen en handelen, manier van zijn van het ik.Drie egoposities:

1. Kind; voelen, denken en handelen zoals we deden in kinderjaren.2. Volwassene; denken, voelen en handelen gericht op hier en nu.3. Ouder; voelen, denken en handelen zoals onze ouders/opvoeders deden.

Mensen zijn steeds in één egopositie » kunnen snel van egopositie wisselen; soms zie je weldat mensen verhoudingsgewijs meer tijd in de ene egopositie doorbrengen dan in de andere:

- veel in Kind: mensen reageren vaak emotioneel, intuïtief en primair.- veel in Volwassene: mensen reageren vaak wat nuchterder, zakelijker, soms wat meer

denkend.- veel in Ouder: mensen reageren vaak meer formeel, beoordelend en zorgend.

Symbiose en egopositiesVanuit begrip egopositie naar symbiose kijken » we zien hoe de Ouder en Volwassene van deouders in eerste instantie tegelijkertijd functioneren als Ouder en Volwassene van het kind(zie bladzijde167). Ouders regelen het leven van het kind en voelen, denken en handelen voorhet kind zolang het daar zelf nog niet toe in staat is.

De binding in de symbiotische relatieIn symbiotische relaties is sprake van een binding (relatie ervaren als last, zonder dat mensenzich in staat voelen de relatie te veranderen of los te laten); mensen die in symbiotische relatiezijn opgegroeid, hebben sterk neiging ook met anderen symbiotische relaties aan te gaan;innerlijk conflict: relatie ervaren als last, maar lijkt grotere last de relatie te veranderen.

De oorsprong van de symbioseIn eerste instantie is symbiotische relatie heel gezond » symbiose tussen moeder en kindverdiept zich wanneer de moeder het kind voedt en verzorgt » voor overleven is kindafhankelijk van deze symbiose » anders niet kunnen hechten aan leven » anders weinigoverlevingskansen en ernstige levensproblemen.

Het losmaken van de symbioseKind groeit op » symbiotische relatie steeds geringer » ouders laten kind steeds meer los enkind gaat los van ouders experimenteren en eigen gedachten en gevoelens ontwikkelen » ditlosmakingsproces duurt totdat kind volwassen is en eigen leven gaat leiden; kwaliteit vanouder-kind relatie in hoger mate bepaald door manier waarop ouders en kind met dit

Nestgeuren 40

losmakingsproces zijn omgegaan; kind te lang vastgehouden » problemen met ontwikkelenvan zelfstandigheid; bij te vroeg losgelaten telt dit evenzeer.

Wanneer de symbiose te lang voortduurtOpvoeden » kinderen loslaten in mate waarin kinderen dit aankunnen » kunnen ouderskinderen niet loslaten: ongezonde symbiose (situatie waarin betrokkenen zich aan elkaarvastklampen zonder een zelfstandig leven te leiden) » wanneer ouders zich te weinig in staatweten van hun eigen leven te genieten, wordt het kind voor deze ouders de reden van bestaan» ouders schakelen hun eigen Kind egopositie uit in relatie met hun kind. Zij zijn Ouder enVolwassenen voor het kind, het kind is Kind voor de ouders (zie figuur bladzijde 170).

Kenmerken van een symbiosePassief gedrag

= al dat gedrag waarmee iemand de ander in sterke mate uitnodigt dingen voor hem tedoen die hij heel goed zelf kan doen; met passief gedrag kun je anderen uitnodigen dingenvoor je te doen zonder er duidelijk om te vragen » tegelijkertijd kun je je afvragen watvoor mensen hierop reageren: mensen die problemen van ander al oplossen voordat devraag werkelijk gesteld is (eigenlijk ook vorm van passief gedrag); het uitnodigen van deander om zich passief te gedragen betekent dat mensen zoveel energie kwijtraken aan hetoplossen van de problemen van anderen, dat ze aan hun eigen vragen niet toekomen.Mensen met passief gedrag en mensen met actief passief gedrag weten elkaar steeds tevinden » Redder- en Aanklager-rollen aan ene kant en Slachtoffer-rollen aan andere kant;symbiotische mensen zoeken steeds in de ander de aanvulling van de kwaliteiten die zemenen zelf niet te hebben » van elkaar afhankelijk.Vormen van passief gedrag:

o Niets doenKan in ouder-kind relatie uitermate bindende factor worden waarin mensen somsook letterlijk ziek worden om de symbiose in stand te houden (zie bladzijde 172).o Agiteren= door heel veel energie te besteden aan zaken die niet relevant zijn blijft ernauwelijks ruimte over voor zelfstandig handelen » ander moet inspringen omwerk gedaan te krijgen; verstopte manier van agiteren is piekeren » mensen zittenmet verstopt probleem en blijven hiermee rondlopen » malen » voortdurenddenken aan hetzelfde zonder aan oplossing te denken.o Overadapteren= al het gedrag waarmee iemand zich zo aanpast aan de ander dat de eigen meningof de eigen ervaring totaal verloren gaat.o OnvermogenMensen maken voor zichzelf het onvermogen om zelfstandig te handelen (zievoorbeelden bladzijde 174).

Gedachten en gevoelens lezenZie bladzijde 175.

Suggestief taalgebruikMensen hebben in symbiotische relatie geleerd hun taal zo te gebruiken dat er ‘tussen dewoorden door’ allerhande suggesties worden gegeven over wat ze van de anderverwachten of de ander duidelijk willen maken » veelal zijn mensen zich dit soortchanterend gedrag niet direct bewust.

Miskennen van de eigen (on)mogelijkhedenMiskennen: werkelijkheid negeren of vertekenen » mensen met symbiose: miskenneneigen mogelijkheden om als zelfstandig wezen door het leven te gaan, miskennen het

Nestgeuren 41

mensenrecht van mensen in hun omgeving om zelfstandig, zonder binding door het levente gaan » beide miskenningen sturen gedrag in hoge mate.Iemand miskent eigen mogelijkheden: mens ervaart zich kwetsbaarder, dommer enonhandiger.Iemand miskent dat hij voor zichzelf op kan komen: mens maakt zich afhankelijk vansymbiotische partners.Miskenning en jezelf afhankelijk maken van iemand anders of van iets anders gaan steedssamen » miskenning en afhankelijkheid veronderstellen elkaar en stimuleren elkaar.De symbiotische mens miskent de eigen mogelijkheden en maakt zich tegelijkertijdbelangrijker dan hij is (zichzelf afhankelijk maken » ervan uitgaan dat je belangrijkgenoeg bent en dat de ander je ten dienste staat).

Grandioos denken= het interpreteren van de werkelijkheid op zo’n manier dat relatief onbelangrijke zakenveel groter worden gemaakt dan ze in werkelijkheid zijn » mensen kunnen hun lijden‘groter maken’ dan eigenlijk nodig is.De mens die grandioos denkt, bedriegt zichzelf en de omringende wereld » hiervan nietbewust » meestal zit te leugen niet in de feiten, maar in de interpretatie van de feiten.

De verantwoordelijkheid over het denken en voelen afschuivenSymbiotisch ingestelde mensen zijn niet snel bereid de verantwoordelijkheid teaanvaarden voor hetgeen ze voelen en denken.Volgende stap in symbiotische ervaren is, dat de ander gezien wordt als de oorzaak van deeigen gevoelens » symbiotische mensen zullen niet aarzelen de ander aansprakelijk testellen voor het eigen gevoelsleven door te verwachten dat de ander er alles aan zal doenom hun verdriet weg te nemen, hun boosheid op te lossen en hun angst te bestrijden.Symbiotische mensen zullen niet alleen de neiging hebben de ander verantwoordelijk testellen voor het eigen innerlijke leven, ze zullen het ook omkeren » zij maken zich snelverantwoordelijk voor het denken en voelen van de ander.

Wanneer de symbiose in onvoldoende mate kan groeienDe betekenis van hechtingsgedrag

Hechten aan mensenLiefde stimuleer hechtingsgedrag, hechtingsgedrag stimuleert de liefde » zo groeit mensop in symbiose; eerst hechten aan ouders, dan aan mensen om kind heen.

Hechten aan de omringende wereldEerst directe omgeving (al datgene wat zintuigen op aangename manier prikkelt).

Hechten aan ervaringenWanneer kind omgeving van zijn interne en externe wereld gaat uitbreiden, gaat het zich,behalve aan mensen, ook hechten aan situaties en interne toestanden die het alsaangenaam of in ieder geval als bekend ervaart » geneigd in verdere leven situatiesopnieuw te creëren (herhalingsgedrag of scriptmatig gedrag).

Hechten aan ideeën en idealenMensen vormen zich min of meer beeld van toekomstige gewenste situatie en ontwikkelende energie van het verlangen om deze situatie te bereiken, zelfs al weten ze dat hetonhaalbaar is; verlangen geeft richting aan leven.

De betekenis van onthechtenOnvoldoende mate geprofiteerd van groeimogelijkheden van symbiose » onthechten »mensen, hun omgeving, ervaringen en idealen dan als minder belangrijk ervaren.

Pijn als bron van onthechtingsgedrag

Nestgeuren 42

Intens pijnlijke ervaring wanneer er te weinig mogelijkheden zijn om aan hechtingsgedragvorm te geven » reactie kan zijn dat mensen zich onthechten van zichzelf (innerlijkafstand van zichzelf nemen, zichzelf bezien als het ware van een afstand, niet meer pratenvanuit eigen gevoelens maar over eigen gevoelens, zichzelf niet meer ervaren alsbetrokken bij eigen situatie).Onthechten ook menselijke kwaliteit: in extreem pijnlijke of gevaarlijke situaties is heteen manier om zo onbeschadigd mogelijk door de situatie heen te komen (onthechten isuiterst functioneel verdedigingsmechanisme dat tegen ons gaat werken zodra we het nietmeer nodig hebben).

Onthechting bij kleine kinderenKleine kinderen (met nog onvoldoende denkvermogen) ervaren de pijn, de angst en deeenzaamheid bij een gebrek aan hechting zonder dat ze een ‘logische verklaring’ kunnenvinden voor de oorzaak daarvan; kind, dat zichzelf in hoge mate ervaart als centrum vande wereld, zal meestal tot de conclusie komen dat de oorzaak van de afwijzing bij hem ligt» ernstige (psychische) ziekte kan gevolg zijn.

Het zoeken naar een verklaringMensen hebben neiging verklaring te zoeken, ook als ze situatie niet kunnen begrijpen »op niet logische gronden trekken van conclusies t.a.v. zichzelf, de ander en henomringende wereld » conclusies vaak terecht en negatief gekleurd.

Het gedrag als gevolg van de verklaringMensen concluderen dat ze worden afgewezen doordat zijzelf, de ander of de wereldslecht zijn » besluiten tot gedrag dat het hun mogelijk moet maken om het meeste uit eenberoerde situatie te halen » in oorspronkelijke situatie was dit gedrag vaak zeer adequaat »probleem is dat dit gedrag vaak gehandhaafd blijft wanneer de situatie zich allang heetgewijzigd » mensen kunnen agressief worden t.a.v. zichzelf of de ander; ze kunnen keizenhun interesse in deze wereld te verliezen » gedrag kan veelschade berokkenen aan henzelfen aan mensen om hen heen.

Vormen van onthechtingOnthechting van jezelf, de ander of beiden

Deze mensen gaan door het leven zonder dat werkelijke de vreugde leren kennen vannabije contacten » op een of andere manier zijn ze zeer geïsoleerd » ze kennen geenlangdurige, intieme relaties (zelfs al zijn ze jarenlang getrouwd).Onthechting vaak tweeledig: intern en extern » evenzeer afstand van zichzelf als vanwereld om hen heen; soms proberen ze deze ervaring te verdringen door een overmaat aaninteresse te tonen op specifieke terreinen (het fundamentele verlies van belangstelling inde wereld wordt verstopt achter een fixatie op een specifiek terrein waarop ze soms heelsuccesvol zijn).

BindingMensen niet geleerd te hechten » leven inrichten door zich in overdreven sterke mate tevinden aan zichzelf of de ander, aan de wereld om hen heen of aan een idee of ideaal »niet aangaan van band maar een binding » binding met zichzelf voorgrond » ervoorgezorgd dat ze voortdurend centrum van wereld zijn » ze hebben bewondering nodig alscompensatie voor gebrek aan hechting » alle energie van omgeving opgeëist.Soms gaan mensen binding aan met ander mens of ideaal » andere of ander komt zeercentraal te staan » door dit gedrag trekken ze ook vaak naaste omgeving mee in ellende.

Het gevolg van een gebrekkige symbioseGedrag dat gevolg is van gebrek aan symbiose is in oorsprong gericht geweest op vermijdenvan pijn in uiterst pijnlijke omstandigheden

Nestgeuren 43

De symbiose in de diepte bekekenZie figuur op bladzijde 185;Ouders, Volwassene en Kind, door een binding tot elkaar veroordeeld, met uitsluiting vaneigen mogelijkheden » wanneer we de symbiose op dit niveau bezien, wordt duidelijk hoegevoelens van angst en woede binnen de symbiose een rol spelen » betrokkenen ervarenbeiden de angst dat er ooit een moment zal komen waarop de ander de symbiose zal verlatenen men stelt zich zodanig op dat dit zal worden voorkomen; betrokkenen ervaren allebeievenzeer woede » woede op de ander die ze zozeer op de nek zit; woede over het gebrek aanvrijheid zonder de mogelijkheid te ervaren zich los te maken.

De begrippen eerste en tweede ordeEerste orde: wanneer er gesproken wordt over de begrippen Ouder, Volwassenen en Kind;aangeven met O2, V2, K2 wanner de eerste orde van de tweede orde onderscheiden wordt.Tweede orde: De drie egopositie die binnen de Kind egopositie te onderscheiden zijn (Ouderin het Kind (O1: deel van het Kind in), Volwassene in het Kind (V1) en Kind in het Kind(K1)).

Totale beeld van egopositie in eerste en tweede orde, zie bladzijde 186.

De symbiose in de eerste en tweede ordeIn eerste orde kan symbiose geschetst worden als een binding tussen Ouder en Volwassenevan de ouder en het Kind van het kind (zie figuur op bladzijde 186).In de tweede orde kan de symbiose geschetst worden als een binding tussen de Ouder enVolwassene in het Kind van het kind aan de ene kant en het Kind in het Kind van de ouders(zie figuur op bladzijde 187).

Symbiose en angst, woede, schuld en wrokWrok: gevoel dat bestaat uit mengeling van onverwerkte boosheid en onverwerkt verdriet;veel oudere mensen koesteren wrok t.a.v. hun verleden en vooral t.a.v. hun kinderen dieweigeren dat verleden te compenseren.Zie ook bladzijde 187/188.

De interne herhaling van de symbioseSymbiose (binding tussen twee of meer personen) niet alleen ervaren in wisselwerking met deander » mensen die in symbiotische relatie verstrikt zijn, ervaren de symbiose ook van binnen(ouders tot deel van onszelf gemaakt); mensen ontwikkelen eigen gedragspatronen en op basisvan hun andere Ouder-invloeden ook een heel eigen Oudersysteem (wortels van basisverdwijnen niet) » oude dialoog wordt vaak van binnen voortgezet zonder dat mensen zich ditzo scherp bewust zijn of zonder dat ze de oorsprong ervan direct kunnen thuisbrengen.

Interne herhaling van symbiose, zie figuren op bladzijde 189.

Het symbiotische contractHet relatiecontractSymbiose tussen mensen, ontstaan in kindertijd, lijkt gebaseerd op niet bewuste, nietverwoorde afspraken waarmee de relatie wordt geregeld » mensen zijn dit ‘contract’ nietbewust maar voelen haarscherp aan wanneer het wordt overtreden (binnen symbiotischerelatie zijn deze afspraken vaak zeer gedetailleerd).

Nestgeuren 44

Kenmerken van het symbiotische contractDe overeenstemming

Duidelijk dat contractanten het eens zijn over het bestaan ervan » contract iseeuwigdurend (zelfs na de dood blijft het in werking).Zie voorbeelden over eenzijdig en tweezijdige contract(en) op bladzijde 190.

Het bevredigen van behoeftenIn contract geregeld wie in welke behoeften van wie moet voorzien » ontstaan vanfijnmazig net van taken en verplichtingen die de in de symbiotische relatie levendemensen inperken » voldoen aan deze verplichtingen, zowel door geven als ontvangen,vraagt heel veel energie » daardoor vaak weinig ruimte voor andersoortige relaties.

De omgang met gevoelensGeregeld binnen de symbiotische relatie hoe met gevoelens wordt omgesprongen » somszijn er afspraken wie gevoelen mag uiten en op welke manier dit hoort te gebeuren (vaakniet bewust).

Afgrenzen van het denkenZelfstandig denken misschien wel belangrijkste bedreiging van de symbiose (» werkelijknadenken betekent wereld om zich heen verkennen en gegevens daarvan gebruiken omproblemen op te lossen) » mensen die in symbiose leven daarom slechte denkers en goedepiekeraars (voor alles wat de symbiose betreft).Uitgebreid piekeren » van binnen herhalen » leidt niet tot oplossing; kenmerk van denkenjuist het oplossend vermogen » doorzien hoe symbiose waarin geleefd wordt in elkaarsteekt en de energie ontwikkelen om zich eruit los te maken (symbiotisch contract bevatdus zeker een aantal paragrafen waarin zelfstandig denken op terreinen die de symbiosebedreigen is verboden).

Verdeling van de verantwoordelijkhedenIeder heeft eigen terrein waar ander zich niet in moet mengen (wie op alle levensterreinenverantwoordelijkheid neemt, kan te zelfstandig worden) » verantwoordelijkheden terdiscussie: kan heftige strijd ontstaan (vaak over inhouden waarde buitenstaander deschouders over op zou halen).

Loskomen uit de symbioseWat er loskomt bij het losmaken

Het interne procesMensen die in symbiose leven, bekrachtigen bestaan van symbiose met hun interneproces; ze hebben de externe verhoudingen op zo’n manier geïnternaliseerd dat het vaakheel moeilijk is dit interne gedragsrepertoire te veranderen 9men heeft beeld van zichzelf,de ander en de omringende wereld dat binnen symbiose voortdurend wordt bekrachtigd »veranderen van deze gedachten- en gevoelscyclus is voor mensen vaak pijnlijk enmoeilijk.

De relaties binnen de symbioseNiet alleen heftige gevoelens van angst, woede en schuld van zichzelf te verwerken;andere deelnemer(s) in symbiose zal/zullen niet geneigd zijn de bestaande de situatiezomaar op te geven (losmaken van de een is zeer bedreigend voor bestaan van de ander) »verzet zo hevig dat relatie niet kan voortbestaan » met verbreken van binding gaat ookband verloren » onderlinge afhankelijkheid vervangen door heftige gevoelens van woedeen haat.

Relaties met anderenMensen die in symbiotische relatie leven, zullen steeds de neiging hebben met anderen inhun omgeving soortgelijke symbiotische relaties aan te gaan » met losmaken uit de

Nestgeuren 45

symbiose komen dus vaak ook de andere relaties waarbinnen men leeft onder druk testaan.

Wat mensen te doen staat die zich uit een symbiose willen losmaken1. Bewustwording van de eigen situatie.2. Het verwerken van relevante informatie.3. Het ervaren van de eigen grenzen.4. Het stoppen met gevoelens en gedachten lezen.5. Het erkennen van de eigen kwaliteiten.6. Het opgeven van symbiotische uitnodigingen.7. Het oplossen van gevoelens van angst, woede, schuld en wrok.8. Het accepteren van existentiële eenzaamheid.9. Het ervaren van autonomie en als autonoom wezen contacten aangaan.10. Het op autonome wijze herstellen van de oude relaties.

Zie bladzijde 193 t/m 196 voor uitleg bij de stappen.

Wenken voor begeleidersZie bladzijde 196 en 197.

Hoofdstuk 9: Steeds opnieuw hetzelfdeOver het levensplan

Het begrip scriptWanneer we spreken over levenspatronen (patronen die we lang geleden geleerd hebben,maar vergeten zijn in ons bewuste houden, maar wel degelijk dagelijks uitvoeren), gebruikenwe het begrip script.Zie ook voorbeelden op bladzijde 200/201.

Een omschrijvingScript: persoonlijk levensplan waartoe een individu op jonge leeftijd besluit als reactie opinterne en externe ervaringen; levensplan: er wordt verondersteld dat mensen een plan makenvoor hun leven » vaak niet meer bewust, maar wel degelijk aanwezig.Besluit: mensen besluiten tot een plan » nemen besluiten over manier waarop ze hun leveninrichten, besluiten over verloop en afloop van leven; niet gezegd dat mens daar absolutemacht over heeft, maar wel dat het besluit een belangrijke factor is.Jonge leeftijd: het blijkt dat kinderen al vanaf eerste begin levenslessen leren over het al danniet welkom zijn. Ze leren zich te gedragen om zo bevredigend mogelijk leven te leiden »deze lessen leiden al zeer jong tot besluiten die het kind neemt over de inrichting van zijnleven » besluiten zijn nog niet bewust, zeker niet geverbaliseerd, maar wel degelijk aanwezig.Interne en externe ervaringen: mensen doen ervaringen op vanaf begin van bestaan » voorgroot deel intern, veelal lijfelijk; daarnaast zijn daar de ervaringen t.a.v. de wereld om kindheen, die het kind beïnvloeden.

Opvattingen over scriptsZie bladzijde 202.

Omgaan met behoeften en scriptsOnderscheid tussen mensen en andere levende wezensMens onderscheidt zich van andere levende wezens door ervaringen die we in ons levenopdoen een betekenis te geven en op basis daarvan tot een levensplan te komen.

Nestgeuren 46

Mens is gebonden aan behoeftebevrediging » de grens van het ‘mens-zijn’ bepaalt onzemogelijkheden om onze behoeften te bevredigen; eerste verschil tussen mens en dies is deplanmatige aanpak van behoeftebevrediging; ander verschil is dat de mens behoeften kanontwikkelen.Maslows hiërarchie van behoeften:

- behoefte aan fysieke bevrediging- behoefte aan veiligheid- behoefte aan saamhorigheid- behoefte om geliefd te worden

Wanneer deze behoeften in voldoende mate zijn bevredigd, manifesteren zich nieuwebehoeften:

- behoefte aan zelfrespect- behoefte van de mens om zichzelf gewaardeerd te weten- behoefte aan zelfverwerkelijking, jezelf in al je kwaliteiten willen manifesteren

De mens is, als ieder levend wezen, gebonden aan de noodzaak zijn behoeften in zekere matete bevredigen. De mens kan deze behoeftebevrediging organiseren. Daarnaast is de mens instaat, wanneer de primaire behoeften zijn bevredigd, behoeften van een andere orde teervaren.

Het script als een planmatige poging om behoeften te bevredigenKind weet wat ouders van hem verwachten (wat hun goedkeuring en afkeuring zal oproepen)» maakt op slimme manier gebruik van deze kennis.Ouders voeden kind op en zetten op die manier het oefenterrein uit, waarin het kind tot deontwikkeling van zijn script komt.Kind voedt ouders op, door grenzen en mogelijkheden van hun gedrag te verkennen.

De invloed van behoeften op de scriptontwikkelingLichamelijk welbevindenDit is de eerste belangrijke behoefte van een klein kind. (pijn, benauwd, honger » kind stelalles in werk om welbevinden te herstellen.Ouders met kleine kinderen kennen vaak ervaring van onvermogen om te gaan met pijn ofziekte van hun kind » zeker wanneer het nog niet over de woorden beschikt om uitleg tegeven over wat er aan de hand is.Zie voorbeeld bladzijde 204.

VeiligheidOuders zijn voor kind bron van bescherming en veiligheid; kleine kinderen lijken er groteintuïtie voort e hebben of de ouders de veiligheid in zichzelf voelen » kind weet verbazendsnel of ouders al dan niet bang zijn.Om behoefte aan veiligheid te bevredigen zal het ook steeds door aandacht te vragen debescherming van de ouders zoeken » kind zal precies dat gedragsrepertoire ontwikkelenwaarmee het meent een optimale kans te hebben dat de ouders er zullen zijn bij dreigendgevaar.

LiefdeZonder liefde van ouders zal kind wegkwijnen » dus uitermate belangrijk voor kind zichzodanig te gedragen dat het daarmee de liefde van de ouders voor zich wint en/of behoudt.Zie voorbeelden bladzijde 205.

Nestgeuren 47

RespectIeder kind heeft behoefte aan waardering en respect; kinderen willen graag dingen presterenen daarvoor waardering van omgeving; kinderen ontwikkelen het gedrag, waarmee ze degoedkeuring van hun ouders proberen te verwerven (zelfrespect ontwikkelt zich uit hetrespect dat ze als kind van de omgeving kregen); om wat voor reden dan ook hoop hieropopgegeven » gedrag ontwikkelt waarmee kind tenminste aandacht van ouders opeist(aanpassen of rebelleren) » kind voortdurend opzoek naar gevoel van eigenwaarde: hetzelfrespect dat groeit uit prestatie; de liefde voor zichzelf die groei uit de liefde die hetontvangen heeft.

ZelfverwerkelijkingMaslow: “Wat de mens kan zijn, moet hij zijn”.Mensen hebben behoefte om hun kwaliteiten op een of andere manier vorm te geven »kinderen zoeken daartoe voortdurend mogelijkheden; kind verkent de wereld enexperimenteert met verschillend gedrag in verschillende situaties » in ene situatie gedraagthetzelfde kind zich soms totaal anders dan in de andere » kind leert lessen over hoe het zichmag manifesteren en hoe het de eigen kwaliteiten moet verstoppen of mag laten zien.Ervaringen als basis van het scriptKind doet ervaringen op » leert aan de hand van die ervaringen en ontwikkelt op basis van dieervaringen een gedragspatroon dat naar zijn inschatting in de gegeven situatie het besterendement opbrengt. Dit totale leerproces is grotendeels onbewust, niet geverbaliseerd enzeker niet logisch. Het leerproces is echter wel aanwezig, van grote invloed op descriptontwikkeling en verklaarbaar binnen de belevingswereld van het kind.

De wisselwerking tussen het kind en zijn ouders en opvoedersInvloed van deze wisselwerking op de scriptontwikkelingOuders beschikken over de kracht, de informatie en de denkcapaciteit, die het kind niet heeft;aan de andere kant is het kind juist door zijn afhankelijkheid zeer bepalend voor het doen enlaten van de ouders: de macht van de onmacht.De invloed op de ouders op het kind verdwijnt evenmin als de invloed van het kind op deouders; invloed van de ouders op het kind blijft ook op volwassen leeftijd voortbestaan (inzekere mate door bewuste herinneringen die mensen aan hun ouders hebben, zoals zichherinneren hoe ouders in bepaalde situatie handelden of zich voorstellen hoe ouders inbepaalde situaties zouden handelen); invloed op een onbewust niveau is nog groter » zonderdat mensen het zelf zo in de gaten hebben, hebben ze vaak de neiging in hun gedachten opzichzelf te reageren op een vergelijkbare manier als hun ouders gedaan zouden kunnenhebben.

De ‘ingeslikte ouder’Zie voorbeeld op bladzijde 207.Het is alsof een kind de ouder ingeslikt heeft en deze als het ware een deel van hemzelf isgeworden.De ingeslikte ouders is vaak verschillend van onze werkelijke ouders (komt door wijervaringen opdeden bij deze ouders en deze interpreteerden » leidden tot conclusies over hoeonze ouders waren); in de kinderlijke herinnering vaak bijna meer karikaturaal.

Scripts en overdrachtAndere manier waarop mensen hun ouders innerlijk met zich meenemen is hun eigen reactieop mensen en situaties die ze menen te herkennen van vroeger » ze zijn zich deze herkenning

Nestgeuren 48

niet bewust; ze herhalen in zo’n situatie vaak de kinderlijke reacties die ze de eerste keerhadden » ze herhalen (zij het in volwassen verpakking) hetzelfde patroon = overdracht.

Scripts en projectieProjectie: de betrokkene, zonder dat men het bewust is, herkent in iemand anders een van zijnouders. Op bewust niveau ben je dan in contact met de mens die voor je staat, op onbewustniveau ben je dan in contact met iemand uit je geschiedenis.

De ouders als modelZie bladzijde 208/209.

De scriptcirkelDe manier waarop het script ontstaat en in stand blijftScript ontstaat en blijft in stand door een actie-en-reactie-keten » bestaat uit ervaringen,interpretaties, conclusies, overtuigingen, besluiten, gedragingen en reacties op het gedrag, diede oorspronkelijke ervaringen bevestigen.Zie voorbeelden bladzijde 209.Zie bladzijde 210 voor scriptcirkel.

ErvaringenErvaringen komen door reacties van het eigen lichaam en door de reacties van debuitenwereld » zonder ervaringen kunnen we niet leven; zintuiglijke prikkels geven de menseen voortdurende aaneenschakelijking van ervaringen » mensen zoeken betekenis van dezeervaringen; intense ervaring » onze geest, ons voelen en ons denken gaan ermee aan de slag.Ervaringen die we ooit werkelijk betekenisvol hebben gevonden blijven ons bezighouden totwe menen de boodschap ervan te hebben begrepen, de les eruit te hebben geleerd (deze blijftgewoonlijk ons gedrag bepalen, tot we bewust besluiten om anders op soortgelijke ervaringente reageren).

Ervaringen en boodschappenBelangrijk deel van ervaringen die kinderen opdoen zijn ervaringen die voortkomen uitboodschappen die ze van hun ouders ervaren » kunnen positief en negatief van inhoud zijn;Negatieve boodschappen: geboden (drivers) en verboden (injuncties).Positieve boodschappen: goedkeuringen (allowers) en permissies (permissions).Attributies kunnen positief en negatief zijn.

Geboden en goedkeuringenGeboden: boodschappen die de ouders herhaaldelijk aan hun kind geven als een vastbestanddeel van hun opvoeding » kenmerk is dat ze sociaal aanvaardbaar lijken, maar er ziteen addertje onder het gras verscholen (ouders zijn zich veelal wel bewust van de inhoud vanhun gebod, maar niet van de valkuil die daaronder ligt).Goedkeuringen: duidelijke, positieve boodschappen aan het kind.

Geboden en goedkeuringen, zie bladzijde 211/212.

Verboden en permissies= boodschappen die de ouders onbewust aan hun kinderen geven » blijken meest uit handelen,niet direct verwoord.Verboden zijn belemmerend voor gezonde ontwikkeling, permissies zijn groei bevorderend.Verboden en permissies, zie bladzijde 212/213.

Nestgeuren 49

Attributies= boodschappen waarin het kind kwaliteiten en eigenschappen worden toebedeeld als zoudenze onlosmakelijk een deel van het kind uitmaken » kind ervaart geen keuzemogelijkheidmeer; deze boodschappen vaak verbonden met personen die voor kind belangrijk zijn;attributies vaak in een vergelijking gegeven.Zie voorbeelden, bladzijde 214.

Attributies in negatieve zin werken vaak als verbod (ouders zijn zich niet bewust vanboodschappen die ze geven; kind leert wel de onbewuste les dat het nu eenmaal ‘zo’ is en datdaar niets aan te veranderen valt).Attributies met positieve inhoud kunnen voor kind ook belemmerend zijn (kind krijgteigenschappen toebedeeld die aan een andere persoon toebehoren of die voortkomen uit dewens of de angst van de ouders).

InterpretatiesWanneer we een ervaring hebben die ons werkelijk raakt, proberen we die ervaring op een ofandere manier te interpreteren » uitleg kan gevonden worden in het benoemen van het gedragvan de ander, in het eigen gedrag of in de situatie.Kind heeft nog niet de kennis en de denk- en gevoelsmogelijkheden om steeds een adequateinterpretatie te geven » kinderen vaak uiterst intuïtief » op basis van deze kwaliteit makenkinderen vaak verbazend rake interpretaties van wat ze is overkomen; intuïtie is niet altijdvoldoende: kennis, afstand nemen, inzicht, helder denken en voelen is ook nodig.

ConclusiesErvaring opgedaan » ervaringen geïnterpreteerd » trekken van conclusie » conclusie kangetrokken worden t.a.v. jezelf, de ander en/of de wereld om je heen.Interpretatie en conclusie hebben wederzijds invloed op elkaar. Naarmate de situatie zichvoortdurend herhaalt, zal de interpretatie herhaald worden en zal de conclusie wordenbevestigd; het omgekeerde: wanneer mensen eenmaal een conclusie hebben getrokken, zullenze de neiging hebben de opgedane ervaringen altijd zo te interpreteren dat ze binnen deconclusie passen.

OvertuigingenVoortdurende bevestiging van interpretatie en conclusie: ontstaan van overtuiging(eindconclusie; zolang we interpretaties en conclusies hebben, kunnen we nog steeds totnieuwe interpretaties en conclusies komen) » overtuiging niet meer discutabel » ervaringenopgedaan die niet bij overtuiging passen » deze ervaringen miskent of zodanig geïnterpreteerddat die als het ware passend gemaakt worden in de overtuiging.Overtuiging: overtuiging is een generalisatie over de wereld, over de anderen, de eigenidentiteit, de eigen (on)mogelijkheden, die andere conclusies en interpretaties uitsluit.

Overtuigingen en rechtvaardigingen van gedragMensen gedragen zich op basis van hun overtuigingen » veelal hier niet meer van bewust »eindconclusie getrokken en kan daardoor naar het onbewuste verhuizen (wordt niet meer terdiscussie gesteld).

Verandering van overtuigingenSoms kunnen nieuwe ervaringen ertoe leiden dat mensen hun overtuiging veranderen »condities daarvoor:

Nestgeuren 50

- Noodzakelijk dat de nieuwe ervaring in duur, frequentie of intensiteit sterker is dan deverzameling ervaringen die tot het ontstaan van de overtuiging hebben geleid(voorbeeld bladzijde 219).

- Mensen ervaren de veiligheid en de steun waardoor ze de ruimte voelen om vanovertuiging te mogen veranderen (voorbeeld bladzijde 219/220).

- Het is nodig dat mensen hun oorspronkelijke overtuiging kunnen accepteren » bestaatuit de volgende stappen:1. Bewust worden van de overtuiging; vaak niet meer bewust van overtuigingen »

‘vergeten’ terwijl ze wel blijven gelden.2. Begrijpen van de functie van de overtuiging in de situatie waarin die ontstond;

vaak was de overtuiging in de toenmalige situatie zeer terzake.3. Ervaren van zelfrespect; ontstaansgeschiedenis van de overtuiging begrepen »

onszelf dankbaar zijn voor die overtuiging die in de toenmalige situatie vaak heelnuttig geweest is.

Zie voorbeeld bladzijde 220.- Belangrijk dat mensen het nut van een nieuwe overtuiging gaan ervaren » moet sprake

zijn van een nieuw en meer aanlokkelijk perspectief (zie voorbeeld, bladzijde 220).- Mensen moeten de tijd krijgen om te aarzelen » er moet tijd zijn om de nieuwe

overtuiging te laten groeien en vaak ook om ermee te experimenteren (zie voorbeeldbladzijde 221).

- Het kan van belang zijn om de oude overtuiging los te laten, als de nieuwe overtuigingis gevestigd (oude overtuiging blijft gerespecteerd, maar speelt geen rol meer indagelijks leven); zie voorbeeld bladzijde 221.

Overtuigingen en referentiekader of wereldmodelWanneer overtuigingen van mensen groeien, zullen ze de afzonderlijke overtuigingen metelkaar in verband brengen » deze overtuigingen betreffen steeds het gebeid van overtuigingenover jezelf, daarmee gerelateerd overtuigingen over de ander en daar weer mee verbondenovertuigingen over de wereld waarin we leven » zo vormen overtuigingen een geheel dat inhoge mate bepaalt wordt hoe wij waarnemen.

BesluitenBesluiten en herbeslissingenDe besluiten die mensen nemen op basis van hun overtuigingen betreffen de wijze waarop zijmet zichzelf, de ander en de wereld om hen heen zullen omgaan. Men blijft de ingesteldekoers volgen net zolang totdat men het besluit genomen heeft van koers te veranderen(herbeslissing); herbeslissing op basis van nieuwe ervaringen » mensen wordengeconfronteerd met de noodzaak nieuwe interpretaties van de werkelijkheid te maken; om debelevingswereld voor de betrokkene verklaarbaar te houden is men genoodzaakt nieuweinterpretaties te maken, op de lange duur gevolgd door nieuwe conclusies en nieuweovertuigingen.Besluiten vaak genomen in een kort, vaak zeer emotioneel moment » ligt meestal een langereeks van ervaringen aan ten grondslag; herbeslissingen eveneens genomen in een kort,emotioneel moment, maar eveneens op basis van een reeks intense, nieuwe ervaringen.

Het verschil tussen een herbeslissing en een experimentHerbeslissing moet niet verward worden met de menselijke mogelijkheid om experimentenaan te gaan.Wanneer mensen zich bewust zijn van elementen van hun script en hun eigen overtuigingenin twijfel beginnen te trekken, zullen ze een fase van experiment doormaken waarin ze als het

Nestgeuren 51

ware nieuw gedrag uittesten om te ervaren of dat gedrag binnen hun bestaan werkt en effectiefis; vaak is waarneembaar hoe mensen dan in het experiment als het ware het tegengesteldegedrag ontplooien. Zo’n experimenteerfase vaak nodig om tot een herbeslissing te komen.Het verschil tussen een experiment en een herbeslissing is dat een herbeslissing werkelijk eennieuwe koers inhoudt.(zie voorbeeld bladzijde 223).Herbeslissing » niet gezegd dat alles van een leien dakje gaat » herbeslissing geeft aanleidingtot nieuw gedrag en nieuw gedrag moet geoefend worden totdat het geautomatiseerd is(zodanig ingeslepen is dat we in staat zijn het gedrag in verschillende omstandigheden tevertonen).

GedragOns gedrag is de manier waarop we de dingen doen; intern gedrag/interne proces: internecommunicatie die ieder mens bewust of onbewust met zichzelf heeft.

Incorporatie= het script wordt intern herhaald en letterlijk in ons lijf opgenomen.Scriptboodschappen ingeslikt » lijf reageert door op een of meerdere plaatsen de energie teblokkeren (zeker in een als spannend ervaren situatie) » blokkades vaak waarneembaar op devolgende gebieden, zie bladzijde 225; lichamelijke blokkades zijn vaak de vroegerelichamelijke reactie op pijnlijke ervaringen, die mensen in de ontwikkeling van hun scripthebben opgedaan.

Intern gedragZie bladzijde 225/226.

Extern gedragIntern gedrag gaat samen met gedrag naar de ander (externe gedrag); wanneer we tot eenbepaald gedrag hebben besloten zoals dat past binnen het script, is dat een gedrag dat in hetverleden als het ware is voorgeprogrammeerd.

Scriptmatig gedragBestaat uit een voorgeprogrammeerd gedragspatroon » vorm en inhoud kan men wijzigen,gedragspatroon blijft identiek; zie bladzijde 226.

De spelformuleZie bladzijde 227/228 en voorbeelden op bladzijde 229.

Reacties op scriptmatig gedragScriptmatig gedrag roept als alle gedragingen reacties van de omgeving op » scriptmatiggedrag is voorgeprogrammeerd, daarom reacties van omgeving vaak voorspelbaar; gedragwerkt als uitnodiging om zodanig te reageren dat de oorspronkelijke scriptboodschappenworden herhaald en bevestigd » op onbewust niveau weet betrokkenen wat reactie opscriptmatig gedrag zal zijn » reactie is herhaling van de oorspronkelijke boodschappen, dieaanleiding zijn geweest tot het vormen van het script » zij is dan bevestiging van eerdereovertuigingen en als zodanig een rechtvaardiging van verder scriptmatig gedrag.Uitbetaling: reactie van de omgeving roept gevoelens en gedachten op die het logischresultaat zijn van de onbewuste uitnodiging die de betrokkene heeft gedaan.

Nestgeuren 52

Enkele keer komt het voor dat omgeving uitnodiging afslaat en op andere manier opscriptmatig gedrag reageert » voor betrokkene ontstaat lastig te hanteren situatie (gedrag vanander lijkt niet te kloppen met wat hij al die tijd heeft verondersteld); in eerste instantie isbetrokkene geneigd de nieuwe reactie niet te accepteren » scriptmatig gedrag zal vaakintensiveren » reactie dan nog niet aan verwachtingen van script voldaan: twee keuzes dieresteren: of de betrokkene zal relatie met persoon verbreken, of hij zal zich genoodzaakt zienzijn scriptmatig gedrag bij te stellen » kan begin zijn van wijziging van (elementen) vanscript.

Door middel van het antiscript (script even veranderen in tegendeel) is geëxperimenteerd ofde scriptverandering mogelijk was » experiment blijkt slechts een rechtvaardiging vooroorspronkelijke gedrag te zijn.

De scriptcirkel als gesloten systeemScript bestaat ui cirkelgang van ervaring naar interpretatie, van interpretatie naar conclusie,van conclusie naar overtuiging, van overtuiging naar besluit, van besluit naar gedrag, vangedrag naar reactie en uitbetaling (= bevestiging van oorspronkelijke scriptboodschappen).Script werkt als gesloten systeem waarin actie en reactie elkaar voortdurend bevestigen;mensen zullen zich van script bewust worden wanneer reacties van omgeving niet meerpassen bij scriptmatige verwachtingen van betrokkene.

Het veranderen van het scriptMensen zullen nooit totale script veranderen (is ook onmogelijk).Fasen te onderscheiden waarlangs verandering van script zich meestal voltrekt:

Het bouwen van een relatieEerste uitnodiging tot verandering van script ligt in de relatie (het gedrag van de andervormt immers een van de elementen van de reacties waar scriptmatig gedrag toeuitnodigt). In begeleidingssituatie krijgt men vaak iemand binnen die klachten heeftbetreffende de uitbetaling van het script » niemand wil op bewust niveau een negatieveuitbetaling ervaren (ook al is het onbewust gepland)» in eerste instantie zal begeleiderdeel uitmaken van scriptmatige verwachtingen van cliënt » begeleider zal zodanige relatiemet cliënt dienen op te bouwen dat hij werkelijk betekenis voor cliënt gaat krijgen » alszijn reacties niet aan scriptmatige verwachtingen van cliënt voldoen zal relatie sterkgenoeg dienen te zijn » dan zal cliënt in staat zijn een begin te maken met verandering vanscript.

Het contractKlachten van cliënt » begeleider komt tot contract waarbij probleem van cliëntuitgangspunt is voor verandering van script » doel van begeleiding vastgesteld » duidelijkwelke elementen van script onderwerp van aandacht zullen zijn.

Het onderzoek van de huidige situatie en de relatie met het verledenBegeleider werkt met cliënt samen om relevante stappen van scriptcirkel helder te maken» huidige gedrag cliënt in verband gebracht met daarvoor liggende besluiten enovertuigingen » gezocht naar ervaringen, interpretaties en conclusie die hiertoe aanleidinghebben gegeven » cliënt wordt zich bewust van relevante elementen van zijn script.

Inzicht in de ontstaansgeschiedenis van het scriptOoit heeft script hele positieve functie voor cliënt gehad » voor zelfrespect dan ook vanbelang goed te begrijpen dat naast negatieve effecten in het hier en nu er ooit een helegoede en een voor de cliënt positieve bedoeling achter heeft gezeten » door ditonderscheid wordt cliënt zich in hoge mate bewust van eigen mogelijkheden en wens omleven op bevredigende manier vorm te geven » intrinsieke motivatie (motivatie van

Nestgeuren 53

binnen uit om tot scriptverandering te komen) » motivatie niet voldoende aanwezig:scriptverandering is vorm van sociale aanpassing (motivatie tot verandering is alleengebaseerd op relatie met begeleider) » na stopzetten relatie verdwijnt scriptveranderingweer.

De herbeslissingCliënt in voldoende mate bewust van script en aantal oude overtuigingen aan wankelen isgebracht » experimenteren met nieuw gedrag » vormen van nieuwe overtuigingen »herbeslissing (bewust keuze voor ander gedrag, meer adequaat in het hier en nu);herbeslissing is basis voor nieuw gedrag.

De integratieNa herbeslissing komt integratie » gedrag van cliënt heeft effect op omgeving » omgevingwas gewend aan gedrag, waardoor omgeving niet altijd positief zal reageren op nieuwegedrag (evenwicht (ook al bestaat dit uit inadequaat gedrag van cliënt) door gedragverstoord); cliënt moet nieuwe gedrag ook leren (niet geautomatiseerd) » wanneer nieuwegedrag geïntegreerd lijkt te zijn, kan scriptverandering als voltooid worden beschouwd.

Factoren bij het veranderen van het scriptScriptverandering kan intensief en tijdrovend proces zijn; niet altijd veel tijd nodig, daarbijzijn volgende zaken van belang:

1. De motivatieMensen zich bewust van script (op diep niveau en eenduidig) en herbeslissing nemen »grote verandering in korte tijd.2. Het script-elementNooit totale script veranderd, maar ongewenst element hiervan » vaak kan het veranderenvan een detail in het totale script het aanzien van het geheel sterk veranderen.3. De omgevingsfactorenSteun of tegenwerking van omgeving bepaalt in hoge mate het tempo van verandering.

Wenken voor begeleidersZie bladzijde 235/236.

Hoofdstuk 10: Hoe verte ik het mijn ouders?Over overdracht en tegenoverdracht

OverdrachtHet begrip overdrachtOverdracht: het herhalen van een relatie uit het verleden in het hier en nu » we herhalen in deontmoeting met een ander niet allen dezelfde gevoelens en fantasieën van vroeg, vaakherhalen we (zij het soms in andere verpakking (volwassenen reageren anders dan kinderen))hetzelfde gedrag » in overdrachtssituaties zijn de gevoelens en de associaties identiek.

Overdracht en het ankerAnker: zintuiglijke waarneming die reeks van ervaringen met zich meeneemt; overdracht(herhalen van oude relatie) vindt vaak plaats naar aanleiding van een anker.Overdracht is meer dan het gevolg van een anker » kan ook gezegd worden dat wanneeriemand relaties in het verleden als ónaf’ en onbevredigend ervaart, zal hij de neiging hebbendie relaties in het hier en nu t.a.v. anderen te herhalen » gedaan in onbewuste poging de relatiealsnog bevredigend te laten verlopen » het anker is dan de gezochte aanleiding om deoverdracht te laten plaatsvinden.

Nestgeuren 54

Het onbewuste karakter van overdrachtHeel vaak niet bewust van overdracht » door relatie van verleden in heden te herhalen, zoekenwe onbewust een mogelijkheid om de schade te herstellen die we eens hebben ervaren of omeen bevredigende relatie voort te zetten.In eerste instantie doet reactie van ander een zo terzake » gereageerd vanuit innerlijkebelevingOverdrachtsrelatie heeft vaak een grote kracht » er gaat een krachtige uitnodiging naar deander uit om zich volgens de verwachting te gedragen » juist omdat deze processen vaakonbewust verlopen is het voor de betrokkenen lastig deze uitnodiging naast zich neer teleggen » doel van overdracht is immers dat je in staat bent je zo op te stellen dat je je vrij kuntmaken van de oude relatie

Waarom mensen overdrachtsrelaties aangaanAangaan van overdrachtsrelatie kan:

- Een onbewuste poging zijn een onbevredigende situatie te herhalen om te proberen ereen bevredigende ontwikkeling aan te geven.

- Iemand heeft de oorspronkelijke relatie als heel bevredigend ervaren en heeft niet dekans gehad om gewend te raken aan een bestaan zonder die relatie » betrokkene zoektsteeds die contacten waarin hij hoopt zijn verlangen naar het ondervinden van dezelfdewarmte te bevredigen.

Bij een overdrachtsrelatie gaat het er steeds om een onbevredigende behoefte uit de kindertijdalsnog te bevredigen » over algemeen zal deze relatie niet opleveren wat men ervan verwacht» komt doordat betrokkene de relatie aangaat met hoge mate van Kind-energie, dus niet metvolwassen logica.Het kan ook zijn dat iemand in staat is in de overdrachtsrelatie te verdragen en juist door dierelatie steeds opnieuw ervaren dat de kinderlijke behoefte niet (of slechts ten dele) kanworden bevredigd » ontdekt » steeds meer bewust van nutteloze poging om verleden teherhalen » geleerd overdracht los te laten en te genieten van mogelijkheden die het contact inhet hier en nu biedt.

Het verloop van overdrachtOverdracht is onbewuste poging tot inhaalmanoeuvre die op verschillende manieren kanverlopen » aantaal veelvoorkomende manieren:

1. De ander als bron van bevredigingZie bladzijde 242/243

2. De ander als beschermer tegen jezelfZie bladzijde 243/244

3. De ander als seksueel aantrekkelijkZie bladzijde 244

4. De ander als vijandZie bladzijde 245

5. De ander als deel van jezelfZie bladzijde 245/246

6. De ander van god tot duivelZie bladzijde4 246/247

Positieve en negatieve overdrachtPositieve overdracht: alle overdrachtsrelaties waarbij de ander een goede rol wordttoebedacht.

Nestgeuren 55

Negatieve overdracht: alle overdrachtsrelaties waarbij de ander een kwade rol wordttoebedacht.Positieve en negatieve overdracht gaan vaak samen » ze hebben één kenmerk gemeen:wanneer de relatie niet op een Volwassen manier kan worden uitgewerkt is zij het draaiboekvoor een teleurstelling.

Overdracht en scriptVoorspelbare karakter van overdrachtsrelatie is tegengesteld aan de relatie tussen autonomemensen » script en Spelmatig gedrag » scripts zijn een overdrachtsfenomeen.

De overdrachtsrelatie en de autonome relatie in het hier en nuOverdrachtsrelatie is herhaling van geschiedenis; autonome relatie is relatie van het hier en nu» belangrijkste verschil tussen deze twee zit hem in de keuzevrijheid van de betrokkenen.Binnen overdrachtsrelatie wordt men grotendeels bepaald door de krachten van degeschiedenis, terwijl men zich die niet bewust is; in gezonde autonome relatie gaat men derelatie aan als een vrij mens en ervaart men voortdurend de vrije keuze met welke gevoelensen met welke reacties men in de relatie wil staan.Overdrachtsrelatie is (wanneer aangegaan en uitgeleefd) vaak tot in detail voorspelbaar;relatie vanuit autonomie is betrouwbaar en flexibel.

Lang niet altijd mogelijk om autonome relatie en overdrachtsrelatie van elkaar teonderscheiden » iedere relatie heeft wel iets van beide » zaak van proporties » kenmerken vanintense autonome relatie is dat men binnen deze relatie in staat is de overdrachtselementenvan de relatie te verwerken.

Waar het in de overdracht van belang is dat je in staat bent de overdracht te doorzien en ervooral ook emotioneel afstand van te nemen, is het in een autonome relatie van belang datmen de verantwoordelijkheid neemt voor het eigen voelen en handelen.

Factoren in het hier en nu die het ontstaan van overdracht bevorderenOverdracht ontstaat op basis van een in onvoldoende mate verwerkte geschiedenis, die men inhet hier en nu onbewust alsnog hoopt bij te stellen » bron ligt in verleden, maar er zijn weldegelijk factoren die het ontstaan van overdrachtsrelaties zeer sterk beïnvloeden:

1. De hiërarchische situatieOverdracht ontstaat in een door de betrokkenen ervaren Ouder-Kind verhouding (zowel informele als informele zin).2. De onveilige situatieOverdracht vindt snel en in heftige mate plaats wanneer de situatie voor de betrokkenenonveilig of onhanteerbaar lijkt.3. De situatie waarin de ander uit beeld verdwenen isDeze situatie doet zich voor in al die omstandigheden waarin de relatie met de ander welwordt ervaren, maar er geen of weinig ervaring is van een reactie van de ander op jou »ontstaat als ware een vacuüm, dat door allerhande projecties wordt ingevuld en waarmeede overdrachtsrelatie wordt aangegaan.

Overdracht en fixatiesFixatie: wanneer we elementen van onze geschiedenis uit onze herinnering wegduwen » weblijven op emotioneel niveau in een bepaald opzicht als het ware steken in de leeftijd waaropwe onze ervaringen verdrongen » overdrachtsrelaties zijn de onbewuste poging dezeverdrongen ervaringen alsnog te verwerken; hoe jonger we de verdrongen ervaringen hebben

Nestgeuren 56

opgedaan, hoe lastiger de overdracht daardoor bespreekbaar (laat staan inzichtelijk) te makenis.In termen van leeftijd drie verschillende vormen van overdracht te onderscheiden:

1. Somatische overdrachtKomt voort uit fixaties uit het eerste levensjaar » lijf reageert en functioneert alsboodschapper van de overdrachtstransacties.2. Affectieve overdrachtKot voort uit fixaties die het kind heeft opgedaan vóór het vierde levensjaar, wanneer deVolwassene zich in basis heeft ontwikkeld » overdrachtsrelaties dan vooral emotioneelervaren en zijn nog niet bespreekbaar of anderszins cognitief hanteerbaar » men leert dannog slechts van de ervaring en niet van cognitieve lessen.3. Cognitieve overdrachtWe spreken hiervan wanneer de fixaties hebben plaatsgevonden op een leeftijd dat hetdenken zich in voldoende mate heeft ontwikkeld (meestal na 6 jaar) » overdrachtsrelatiesdie daaruit voortvloeien zijn dan meer beperkt en makkelijker bespreekbaar enverwerkbaar.Overdrachtsrelaties (van welke leeftijd dan ook) worden vaak heftig ervaren » het is deenergie van de Kinderlijke behoefte, jarenlang verdrongen, gecombineerd met Volwassendaadkracht.

De herkenbaarheid van overdrachtsrelatiesOverdrachtsrelaties herkenbaar aan een of meer van de volgende karakteristieken:

1. De emotionele heftigheidHet lijkt alsof de gevoelens (vreugdevolle als heel pijnlijke gevoelens) de baas zijngeworden en het handelen bepalen » moeilijk afstand van de te nemen.2. Regressief gedrag= het gedragen naar de ervaren Kinderlijke behoeften » gedrag past niet in het hier en nuen is niet adequaat om problemen van relatie in het hier en nu op te lossen.3. Het herhalende karakterOverdrachtsrelaties zijn scriptmatig » vaak heeft men een vergelijkbare relatie ervaren metandere mensen » ontstaat cyclus in wisselwerking tussen de betrokkenen die slechtsverbroken kan worden door òf de relatie te beëindigen òf de overdrachtselementen van derelatie te verwerken.4. Het circulaire karakterAangegane overdrachtsrelatie (wisselwerking tussen degene die overdrachtsrelatie aangaaten met wie de relatie aangegaan wordt) is Spelmatig » gedrag van een wordtaanmoediging van gedrag van de ander.

TegenoverdrachtHet begrip tegenoverdrachtWanneer iemand overdrachtsrelatie met je aangaat is de uitnodiging groot om eentegenoverdrachtsrelatie aan te gaan.Tegenoverdacht: het accepteren van een overdrachtsrelatie met daaraan toegevoegdoverdracht van de kant van de begeleider » cliënt neemt de plaats in van een belangrijkepersoon in het leven van de begeleider (zie voorbeeld van Mia, op bladzijde 251/252).

Overdracht en tegenoverdrachtOverdracht en tegenoverdracht zijn elkaar versterkende activiteiten » overdracht aangegaan »zuigkracht en valkuil van het aangaan van tegenoverdracht ervaren » uit overdracht vloeien

Nestgeuren 57

immers verwachtingen voort » verwachtingen worden veelal niet uitgesproken, maar wel heelsterk ervaren.

Kenmerken van tegenoverdrachtKarakteristieken van overdracht gelden ook voor tegenoverdracht » voor degene met wieoverdrachtsrelatie wordt aangegaan is er een nuttige vraag om attent op te blijven: Is wat er nutussen jou en mij speelt passend bij het hier en nu?Er is sprake van tegenoverdracht wanneer de ‘hogere’ in de hiërarchie eigenlijk vanuit deKinderlijke behoefte reageert, ook al is het oppervlakkig gezien een reactie van Volwasseneof Ouder.Nuttige vraag die je kunt stellen om het bestaan van tegenoverdracht te onderzoeken is (aande hand van casus op bladzijde 253): Is mijn emotionele (innerlijke) reactie passend bij desituatie die er hier en nu is? » vraag vooral relevant in situaties die op tegenoverdracht zoudenkunnen wijzen » veel voorkomende voorbeelden: zie bladzijde 254.

Therapeutische vergissingen die het gevolg kunnen zijn van tegenoverdrachtValkuilen wanneer begeleider overdrachtsrelatie van cliënt niet doorziet entegenoverdrachtsrelatie aangaat:

1. MeegaanBegeleider gaat mee me gebrekkige toetsing aan realiteit van cliënt » versterkt daardoorproblematiek van de cliënt (zie voorbeeld bladzijde 255).2. IdentificatieBegeleider identificeert zich met de slechte of goede kwaliteiten die de cliënt hem toedicht» maakt zichzelf daardoor kwetsbaar voor oordeel van cliënt en verliest zo zijn functiet.a.v. de cliënt (zie voorbeeld bladzijde 255).3. Onvoldoende onderhandelenBegeleider doet wat cliënt vraagt, òf door verzoek van cliënt steeds in te willigen òf doorhet verzoek van de cliënt steeds te weigeren » begeleider onvoldoende in staat met cliëntte onderhandelen » cliënt krijgt onvoldoende kans om achtergrond van zijn wensen teonderzoeken » begeleider verliest aardoor steeds meer zijn invloed op het proces van decliënt (zie voorbeeld bladzijde 255/256).4. De begeleider staat buitenspelBegeleider gaat in steeds toenemende mate ervaren hoe hij door zijn cliënt buitenspelgezet wordt (zie voorbeeld bladzijde 256).

Voorkomen van het aangaan van een tegenoverdrachtsrelatieVooropgesteld dient te worden dat iedere relatie elementen van overdracht en dus ook vantegenoverdracht in zich heeft » vraag is of er sprake is van zo’n mate van overdrachtsrelatiesdat het hier en nu-contact er ernstig door wordt beschadigd.Voor begeleider kan gelden: wanneer de overdrachtsrelatie de ontwikkeling van de autonomievan de cliënt blokkeert, verliest de begeleiding haar nut (op zichzelf kan aangaan vanoverdrachtsrelatie ene therapeutische keuze zijn » binnen deze overdrachtsrelatie kan de cliëntopnieuw oefenen met het ontwikkelen van autonomie).D.m.v. tegenoverdracht op de overdrachtsrelatie gereageerd » begeleider kan niet meerfunctioneel zijn voor zijn cliënt » ontmoeting wordt autonomie berovend voor beide partijen.

Wenken voor begeleidersZie bladzijde 256 t/m 258.

Nestgeuren 58

Hoofdstuk 11: Op weg naar jezelfOver autonomie

Het begrip autonomieAutonomie en onafhankelijkheidAutonomie (Van Dale): onafhankelijkheid van de geest en van de mens als geestelijk wezen.Mens is sociaal wezen » mens niet in staat te leven zonder het ervaren en onderhouden vanrelaties met andere mensen » onafhankelijkheid in die zin een illusie en voor voortbestaan ookonwenselijke illusie » mensen zijn van elkaar afhankelijk.Essentie ouder-kind relatie: wij leren in ons leven te groeien van een positie waarin wij vanuithet eigen onvermogen de afhankelijkheid van de ander ervaren, naar een positie waarin wijzoveel vermogens hebben ontwikkeld dat anderen op hun beurt weer afhankelijkheid t.a.v.ons kunnen ervaren » afhankelijke mens groeit uit tot een mens waar je van afhankelijk kuntzijn, zonder dat deze zijn eigen afhankelijkheid verliest.Afhankelijkheid en onafhankelijkheid zijn ongeschikte concepten om autonomie tebeschrijven » men kan in bepaalde relaties zich zeer afhankelijk weten en zichzelf toch als eenautonoom mens ervaren.

De kwaliteit om het eigen leven vorm te gevenAutonomie kan ook omschreven worden als de kwaliteit van mensen om hun eigen levenvorm te geven binnen de grenzen die de omgeving biedt en binnen de grenzen van depersoonlijke mogelijkheden » noch de situatie waarin mensen verkeren, noch de persoonlijkemogelijkheden waarover ze beschikken, zijn bepalend voor de autonomie van mensen » zijbepalen slechts de ruimte die mensen voor zichzelf kunnen creëren.

Autonomie van mensen bepaald door hun persoonlijke keuze en manier waarop ze deze keuzevorm geven » autonoom mens handelt autonoom: hij neemt het stuur van zijn eigen leven inde eigen handen, afhankelijk van anderen en rekening houdend met anderen.

De bevoegdheid zichzelf wetten te geven“Autonomie is de bevoegdheid om zichzelf wetten te geven” » mensen zijn in staat uit tegroeien tot wezens met een eigen, zelf ontwikkeld systeem van normen en waarden » systeemvan waaruit zij keuzes maken en handelen (» Oudersysteem: de wortels van dit systeem vanínterne wetgeving’ vinden we terug bij onze ouders en opvoeders en bij alle belangrijkeOuderfiguren). Gezonde, autonome mensen kenmerken zich door een soort ‘internewetgeving’ waardoor ze voor zichzelf en hun omgeving betrouwbaar worden en waardoorafhankelijkheid kan worden ervaren » deze wetgeving is niet rigide, zij is aan ethischetoetsing onderhevig.

Kenmerken van autonomieBewustzijn

Bewust functioneren: mensen zijn in staat zich steeds opnieuw te realiseren wat er internen extern plaatsvindt » mensen zullen zich nooit volledig bewust kunnen zijn van alleinterne en externe prikkels die er op hen afkomen » mensen kunnen wel leren steeds meerinformatie tot zich te nemen » naarmate we ons meer van deze informatie bewust zijn, zijnwe ook beter in staat de verschillende waarnemingsposities te hanteren die bij demenselijke interactie een rol spelen.- Bewustzijn en waarnemingspositiesDrie waarnemingsposities:

Nestgeuren 59

1. De eerste positie: de positie waaruit wij onszelf ervaren en ons onze eigeninnerlijke reacties bewust zijn.

2. De tweede positie: de positie van waaruit wij in staat zijn ons in de ander teverplaatsen » wij leven ons in in de ervaringswereld van de ander, overigens wel inhet besef dat we nooit in staat zullen zijn precies te ervaren wat de ander ervaart.

3. De derde positie: de positie van waaruit we afstand nemen en vanuit die afstandde wisselwerking tussen ik en de ander kunnen beschouwen.

Mensen in een van de posities gefixeerd » teken van een gebrek aan bewustzijn endaarmee van onvoldoende autonomieKenmerk van bewust functioneren is dat mensen in staat zijn de drie waarnemingspositiesbewust te hanteren, zodat ze steeds van waarnemingspositie wisselen.

SpontaniteitSpreken hiervan wanneer mensen in staat zijn zichzelf vrijuit in de ontmoeting met deander te presenteren » spontane mensen gaan de ontmoeting aan in de overtuiging datzijzelf en de ander de moeite waard zijn » wanneer mensen het ‘ok-zijn’ van zichzelf ende ander ervaren, zullen ze vrijuit spreken over datgene wat ze denken en voelen »autonome mensen zullen bewust kiezen welke ervaringen ze in welke situatie met wiewillen delen.Spontane mensen verstoppen zich niet voor ander, evenmin voor zichzelf » spontanemensen zien gedachten en gevoelens onder ogen, onderzoeken deze en laten de betekeniservan tot zich doordringen » ongewenste gedachten, gevoelens en gedragingen kunnenworden geaccepteerd en worden geïntegreerd in de persoonlijkheid.Wanneer mensen hun eigen spontaniteit ontwikkelen, of, meer overeenkomstig dewerkelijkheid, terugwinnen, komen de verstopte gevoelens, gedachten en gedragingenopnieuw naar voren » in eerste instantie vaak beangstigende ervaring » gevolg is echterbijna altijd bevrijdend » innerlijke rust en harmonie neemt toe.

IntimiteitIntimiteit: de ervaring van het avontuur aangaan van de omgang met andere mensen;intimiteit is ervaring van intens contact, waarbij je onbevangen aan de ander laat wetenwat je denkt, voelt vindt en wilt.Risico bij intimiteit is dat op enig moment de ander je zal afwijzen of veroordelen » voorveel mensen lijkt risico van deze kwetsbaarheid te groot, daarom bang voor intimiteit.Openheid geaccepteerd en gewaardeerd » levert winst op van de uitwisseling van intenseaandacht » ervaren van waarde van onszelf en waarde van de ander (intimiteit daarmeebelangrijkste bron van zelfbevestiging).

IntegratieMens is als sociaal wezen afhankelijk van de omgeving – de mens is als individuautonoom » geen tegenstelling, maar paradox » autonoom afhankelijk mens leeftvoortdurend binnen deze paradox; oplossing gezocht door autonomie ten koste te latengaan van afhankelijkheid, en autonomie in meer of mindere mate op te geven zal hij zichsteeds meer aanpassen aan de omgeving » ervaring van eigenwaarde daarmee afhankelijkvan de ander » innerlijke ervaring “Ik ben een goed mens, wanneer ik ben zoals ik denkdat de ander me wil hebben” groeit » driver-gedrag (als dat gedrag dat we vertonenwaarmee we ons willen aanpassen aan de veronderstelde (vaak niet eens explicietuitgesproken) verwachtingen van de ander.- Ik ben okMensen durven zichzelf te ervaren als goed mens, ondanks (of vaak ook juist dank zij)negatieve elementen » ontmoeting met ander op autonome manier aangaan (= intimiteit).- Ik ben ok als…

Nestgeuren 60

Wanneer mensen bang zijn dat de ander delen van hen zal afkeuren, waardoor de relatiebedreigd wordt, zullen ze de ongewenste delen gaan verbeteren; eenmaal geleerd dat zealleen goed genoeg zijn als ze zich aanpassen aan veronderstelde wensen van de ander,leven ze op basis van de vooronderstelling: ik ben ok als…Steeds meer aanpassen aan veronderstelde verwachtingen van de ander » ander veranderten verzwaart zijn eisen » dwingt tot nieuwe aanpassingen.- Ik ben niet okAanpassing niet voldoende geweest om ander tevreden te stellen » hopeloosheid.Mens, bang om autonomie te verliezen, kan ook afhankelijkheid opgeven » enerzijdstoenemende ervaring van isolement, anderzijds zal afhankelijkheid juist toenemen.- Autonomie en de ontmoeting met jezelfMensen functioneren zodanig autonoom dat zij hun autonomie ervaren in de relatieveafhankelijkheid van omgeving » hoeven geen beeld meer op te houden van zichzelf »hoeven niet meer de vraag te stellen: wie wil de ander dat ik ben? » het ons bevrijden vandie eis tot aanpassing stelt ons nadrukkelijk voor een spannende en beangstigende vraag:wie ben ik eigenlijk?

Zingeving= de benoeming van het spirituele element van autonomie (mens beschouwd alsonafhankelijk, geïsoleerd wezen, los van omgeving, los van vorige en toekomstigegeneraties en los van grotere spirituele gehelen » zingevingvraag zou verdwijnen) »menselijke afhankelijkheid dwingt ons het spirituele aspect van autonomie onder ogen tezien.Autonoom mens is zingevend: mensen zijn in staat zin te geven aan de manier waarop zeleven en beleven » mensen hebben hierbij ervaring nodig van een einddoel dat de moeitewaard is » mens heeft het nodig een ervaring te hebben van bestemming » beeld van dezeuiteindelijk bestemming noemen we ons geloof (geloof: het spirituele element van hetbestaan).Zingeven: mensen hebben in hun leven een geloof dat ze de richting en het verlangengeeft om de levensreis aan te vattenWanneer mensen zingevend leven en beleven, werken zij zowel doelgericht alsdoelgeleid; doelgeleid: wanneer mensen in staat zijn een eigen geloof te ervaren en teontwikkelen.Spirituele groei: het verbinden van het universele met hetgeen we diep persoonlijk ervaren» het gaat om dat wat de mens overstijgt en dat wat hem bindt » mensen zijn doelgeleid enkunnen aan de zingevingsvragen niet ontsnappen.Mensen contact verliezen met hun visie » verliezen van het richting gevende in hun leven» ervaren als wanhoop en zinloosheid.Andere vorm van gebrek aan autonomie: mensen ervaren wel geloof, maar gaan daarin hetcontact verliezen met de werkelijkheid van het hier en nu dat ze niet meer in staat zijn deweestanden (intern en extern) onder ogen te zien » niet meer in staat concrete doelen testellen op weg naar de bestemming » deze mensen zijn wel doelgeleid, maar nietdoelgericht.

Autonoom mens leeft doelgericht en doelgeleid » ervaren daardoor weerstand.

WeerstandHet begrip weerstandWeerstand: de kracht die aanzet tot tegenwerking om de (levens)doelen te bereiken; opmoment dat mensen op weg gaat naar zijn (levens)doelen is er weerstand; paradox van

Nestgeuren 61

weerstand: weerstand is de kracht die aanzet tot tegenwerking, maar tegelijkertijd isweerstand ook een bron van vooruitgang.

Interne weerstanden= weerstanden die mensen ervaren wanneer zij staan voor veranderingen t.a.v. zichzelf » naastervaren van uitdaging ook ervaren van angst » zal sterker voordoen wanneer mensen het ideehebben dat de verandering niet een eigen keuze is.Angst voor verandering heeft bijna altijd te maken met het afschermen en beschermen vaneerder ervaren pijn of (wat nog vaker voorkomt) de angst voor veronderstelde pijn » pogingpijn te mijden » ontwikkelen van weerstand » zorgt ervoor dat mensen zich de pijn nietwerkelijk bewust hoeven te worden, of dat de ander die pijn niet zal kunnen aanzien.Weerstand is een energie die een kwetsbare plek beschermt, een verdediging tegen(veronderstelde) pijn

Externe weerstandenMensen leven in wisselwerking met omgeving » verandering van het individu roeptverandering in omgeving op » wanneer het ene element in beweging komt zullen alle andereelementen in beweging komen om een nieuwe balans te vinden » mensen in omgeving zullendaar vaak weerstand tegen bieden.De omgeving zal steeds een energie ontwikkelen waarbij enerzijds de uitdaging totindividuele verandering wordt geboden, terwijl anderzijds de verandering heftige weerstandoproept (bestaande situatie is bekend, maar vervelend; de verandering is mogelijk mindervervelend, maar onbekend) » men zoekt eerder herstel naar oude balans dat dan men zoektnaar het ontwikkelen van een nieuwe balans.

Weerstand als bron van vooruitgangDoor onze interne weerstanden als een bron van vooruitgang te ervaren, zijn we in staatnieuwe kwaliteiten te ontwikkelen.Door weerstanden te verkennen, de betekenis van de weerstand te onderzoeken, openen wevoor onszelf nieuwe mogelijkheden om uitdagingen die ons eens te groot leken aan te gaan.

De kracht van de weerstandDe weerstand is een kracht die aanzet tot tegenwerking en die tot doel heeft dat het gesteldedoel niet wordt bereikt: naarmate de doelgerichte energie toeneemt, zal de weerstandtoenemen; naarmate de doelgerichte kracht afneemt, zal de weerstand afnemen.De kracht van de weerstand die we niet kunnen hanteren, reduceert de doelgerichte kracht totnul.

Weerstand en doelgerichte kracht in samenwerkingWeerstand soms ten dele bewust, maar bijna altijd ook onbewust; vaak is weerstand nietdirect herkenbaar in ons gedrag » verdedigingsmechanisme (gedrag dat voortvloeit uitweerstand) » uiting van weerstand, maar ook vaak camouflage van weerstand.Aanwezigheid van weerstand vaak in eerste instantie niet opgemerkt » enige dat men merkt isdat doelgerichte energie verdwijnt en dat men doel niet bereikt; weerstand vaak herkenbaar ineffect ervan: doelgerichte energie genivelleerd door de energie van de weerstand.

Voorwaarden voor de samenwerking van weerstand en doelgerichte krachtHet weten en kennen van de weerstand » hierdoor in staat effecten ervan onder ogen tezien » inzicht in wat we nodig hebben en wat ons te doen staat om daarvoor op tekomen.

Nestgeuren 62

De ons bewuste weerstand in dienst stellen van het doel waar we op af willen gaan »hoe kunnen we de kracht van de weerstand gebruiken op weg naar ons doel? »weerstand kan ons attent maken op moeilijkheden en belemmeringen die we andersmisschien zouden onderschatten; overwinning van de weerstand op zochzelf wordteen ervaring van de triomf van onze geestkracht » vertrouwen in onze geestkracht hardnodig om zingeving te ervaren.

Van weerstand tot zingevingMensen in staat en bereid ervaren weerstand te gebruiken als bron van verandering » in staatde persoonlijke zingevingsvragen werkelijk onder ogen te zien » men functioneert doelgerichten doelgeleid.Autonomie en integratie van goed en kwaadAutonomie is voortdurend groeiproces » hierbij staan we steeds weer voor de vraag of we hetgedrag zullen kiezen waarin we autonoom functioneren, of dat we de keuze zullen doen omscriptmatig te functioneren (kiezen van al platgereden maar vertrouwde paden, waardoor wede geschiedenis herhalen).

De schaduwkantWanneer we durf ontwikkelen om onze zonzijde onder ogen te zien, kunnen we onzeschaduwkant niet ontlopen.Schaduwkant omschreven als al die gedachten, gevoelens, kwaliteiten en eigenschappen diehet slechte in de mens vertegenwoordigen; ouders, vaak wel terecht bang voor eigenschaduwkant, ervaren die schaduwkant in hun kinderen en reageren daar heftig op » kind,afhankelijk van relatie met ouders, verstopt schaduwkant en wordt er zo mogelijk nog bangervan » we spelen zo een goed mens te zijn en verliezen daarmee de mogelijkheid om een echtmens te zijn.

De zonzijdeZonzijde omschreven als al die gedachten, oordelen en handelingen waarbij we waardennastreven die altijd al met het mens-zijn verbonden zijn geweest » autonome mens is immerszingevend » streeft idealen na die groter zijn dan eigen perceptie (waarneming).Mens geleid door idealen die hij met waarden (van de zonzijde) verbindt » waar hij dezerichting in zijn leven kwijtraakt, zal de existentiële wanhoop toenemen, de wanhoop diemensen ervaren wanneer ze werkelijk in contact komen met het nutteloze en richtingloze »daarom werkelijk contact met zonzijde voor zinnig leven noodzakelijk.

Opgroeiende mens staat voor levenstaak het goed en het kwaad te integreren in zijn leven(kanten van ons, die ons verboden werd in onze kindertijd, dienen we onszelf opnieuw toe teeigenen en een plek te geven in ons leven) » gaat erom in de wisselwerking van goed enkwaad te komen tot autonoom functioneren.

Het goede en het slechteEnergie van de mens heeft doel nodig » daar waar doel ontbreekt zal energie toenemen enongericht worden » energie zal zich richten op andere zaken dan het doel waarvoor zijoorspronkelijk bestemd was » schaduwkan uit zich in energie met de kracht van deverdrongen gevoelens en de ongerichtheid waardoor anderen doelen gezocht worden; energiekan zich richten op ieder voor de hand liggend doel.Menselijke energie tussen schaduwkant en zonzijde is vergelijkbaar met polen van magneet »ene pool werkt dankzij tegenpool » menselijke energie ontstaat uit wisselwerking tussen depolen zonzijde en schaduwkant.

Nestgeuren 63

Verdingen van schaduwkant heeft dus vergaande gevolgen: het verlies van energie endaarmee verbonden: het verlies van de zonzijde.

Hongers die niet bevredigd wordenOm schaduwkant te begrijpen is aantal menselijke behoeften van veel belang:

Veiligheid – onveiligheidIedere behoefte heeft tegengestelde behoefte » wanneer een behoefte in een te sterke matewordt bevredigd zullen er gevoelens ontstaan omdat een tegengestelde behoefte is wakkergeroepen; te veel veiligheid roept gevoelens van sleur wakker en de behoefte aanonveiligheid zal toenemen; te veel onveiligheid roept angstgevoelens op waardoor debehoefte aan veiligheid wordt ervaren » gevoelens die voortkomen uit de behoeftenleveren de energie om behoeften te bevredigen.Angst- en sleurgevoelens, voortkomend uit onbevredigende behoeften, roepen heftigekrachten op » deze krachten niet gericht door het niet onderkennen van angst ensleurgevoelens » energie zal schade aanrichten.

Uitdaging – rustGroei van mens vindt plaats in afwisseling van rust en uitdaging; behoefte aan uitdagingte weinig gevoed » gevoelens van verveling » in verveling groeit behoefte aan opwinding» mensen komen in aanraking met energie van schaduwkant » contact met zonzijde dreigtverloren te gaan.Wanneer mens gebrek aan rust ervaart, zal hij op lange duur zo stressmatig gaanfunctioneren dat hij gevaar voor zichzelf en/of de ander wordt; energie van schaduw zoektongericht de rust » ziekte of ongeluk soms ook te verstaan al;s gevolg van deze energie.

Macht – onmachtMachtswellust: zich verlustigen aan de ervaring van macht om daarmee deonlustgevoelens te vermijden waar een diepe innerlijke ervaring van wanhoop enmachteloosheid aan ten grondslag ligt.

Verdrongen gevoelens en existentiële wanhoopExistentiële wanhoop ervaren in gevoelens van angst, machteloosheid en woede en ervaren insleur en verveling » deze ervaringen niet meer gekoppeld aan een doel » niet verbazend datmensen deze ervaring ver van zich af zullen houden en verdringen » alles gedaan om dezeexistentiële wanhoop zoveel mogelijk onbewust te houden » ongewenste gevoelens vanwoede en angst gaan met deze ervaringen gepaard » combinatie hiervan maakt dynamiek vanschaduwkant » wanneer deze energie ongericht naar buiten komt, schrikken we van het feitdat we dingen denken, voelen en doen die we ons voor onmogelijk hadden gehouden; inandere gevallen wordt de energie van de schaduw afgeleid tot een niet relevant doel.

Autonomie en identiteitDenken over identiteit van mens als vertegenwoordiger van goed en kwaad vooral door Junguitgewerkt (deze opvattingen belichten op andere manier het begrip integratie):

Het ‘ik’ en het ‘zelf’Het ‘ik’ is:- centrum van bewustzijn » verwerkt alle hetgeen wat op ons afkomt wat betreft interne

en externe prikkels tot bewuste informatie;- bewuste ervaring van onze identiteit » wat ik denk, voel, oordeel en doe op een bewust

niveau is de manier waarop ik mezelf aan de ander zal willen presenteren.Het ‘ik’ als centrum van bewustzijn ook zeer beperkt, omdat ons bewustzijn beperkt is »oneindige voorraad prikkels die via zintuigen op ons af komt, is voor ons bewuste niet te

Nestgeuren 64

verwerken; door selectie van onze zintuigen en het selecteren van informatie in onzehersenen, zijn we in staat op een bewust niveau te functioneren.Onbewuste van de mens is opslagplaats van alle informatie die we ons niet bewust zijn »beperkte hoeveelheid van deze informatie bewust worden door introspectie enzelfverkenning in de ontmoeting met anderen » hierdoor onbewuste leren gebruiken alsbelangrijke bron voor verdere ontwikkeling van onze identiteit; centrum van onbewuste ishet ‘zelf’ » ook centrum van alle bewuste en onbewuste psychische verschijnselen in demens » het drukt de eenheid en de totaliteit van gehele persoonlijkheid uit; dus: het ‘zelf’is het centrum van het ervaarbare, het onervaarbare en het nog niet ervarene.Individuatie (Jung): de ontdekkingreis naar het ‘zelf’, naar zelfverwerkelijking »allerhande constructieve en destructieve elementen van onszelf komt men tegen » zonzijdeen schaduwzijde van ons mens-zijn op steeds intenser niveau ervaren; door individuatiezullen we steeds onafhankelijker worden van normen en waarden die ons wordenopgelegd en die we niet als van onszelf ervaren.Individuatie draagt eveneens bij dat de mens onafhankelijker wordt van de interne enexterne krachten van de schaduwkant » ontmoeting met het ‘zelf’ betekent een beheersingvan deze energieën » door beheersing hiervan kunnen we ze constructief gebruiken t.a.v.onszelf en anderen.

EnergieCathexis-theorie; cathexis staat voor energie; onderscheid in:- Gebonden cathexis: de energie die men in potentie bezit » deze energie is latent in

ons aanwezig en zal pas gebruikt worden als de omstandigheden ons daartoeuitnodigen.

- Ongebonden cathexis: de energie die vrijkomt » er is een situatie die ons uitnodigtom de energie te laten gaan » zonder deze energie te beheersen doet zij haar werk(energie is als ware de baas, terwijl het ‘ik’ de zeggenschap heeft verloren).

- Vrije cathexis: de energie die vrijkomt en tevens gestuurd wordt door het ‘ik’ »energie kunnen we gericht en probleem oplossend hanteren » voorwaarde daartoe isdat we zodanig geïntegreerd kunnen functioneren dat wij de heerser zijn van deenergieën die in ons leven

Autonomie en machtDe betekenis van machtMacht heeft vooral betekenis van ‘bij machte zijn’, de kracht en de kwaliteit hebben om hetgestelde doel te bereiken; door onze macht te ontwikkelen worden we ook machtig t.a.v. onseigen leven » we leren steeds meer binnen de beperkingen die de omgeving biedt ons leven inte richten als wij dat kiezen » ontwikkeling van machtsverhouding t.a.v. mensen om ons heen(ervaren van eigen macht en ontmoeten van macht van de ander) » we leren voor onszelf op tekomen en rekening te houden met elkaar.Machtig zijn wil ook zeggen dat in sommige situaties mijn macht, mijn invloed groter is dandie van de ander. Juist door die macht van mijzelf te accepteren, kan ik ook leren de macht dieop mij wordt uitgeoefend te accepteren, zonder mij machteloos te voelen.

De almacht van de onmachtZie bladzijde 290/291.

Het verlies van de almachtZie bladzijde 291/292.

Nestgeuren 65

De macht van de onmachtZie bladzijde 292/293

Ouders kunnen autonomie van kind stimuleren of beschadigen door manier waarop ze met desuccessen van hun kind omgaan » met enthousiasme en warmte reageren op het succes isbuitengewoon voedend » kind leert te vertrouwen op eigen mogelijkheden en kwaliteiten »kan op basis daarvan ontspannen en attent voortaan met zijn verkenningen van de wereld, inhet weten dat het daartoe de mogelijkheden heeft en in het besef dat een vergissing of eenmislukking niet fataal is.

Schaamte en twijfelDe begrippen schaamte en twijfelSchaamte is gevoel dat mens is aangeleerd » werd ons geleerd op momenten dat we onsbelachelijk gemaakt voelden; schamen » als ware kijken naar onszelf door oog van de ander »zonder dat we het ons bewust zijn, stellen we ons voor hoe de ander ons ziet en wat hij vanons zal vinden.Schaamte is een gevoel dat ontstaat op het moment dat we autonoom willen zijn enbelachelijk worden gemaakt.

Twijfel: interne en externe gedrag dat voortkomt uit schaamte; twijfel biedt mogelijkheid teanticiperen op eigen gedrag; twijfel zorgt ervoor dat we onjuist en inefficiënt handelen »bevestigen van schaamtegevoelens.

Schaamte ontstaat uit ervaringen die kind opdoet t.a.v. eigen gedrag en de reactie vanOuderfiguren daarop.

Schaamte en trotsTegenstelling van schaamte is trots: tevreden ervaring van het eigen zijn en de eigenvermogens/interne demonstratie van de eigen kwaliteiten » zelfvertrouwen en ditzelfvertrouwen laten zien; trotse mensen twijfelen niet in de hiervoor beschreven betekenis »troste mensen nemen risico’s en ervaren een eventuele mislukking veel meer als iets om vante leren dan als een persoonlijke afwijzing; trotse mensen zijn niet hoogmoedig » zij hebbende ervaring van trots ontwikkeld uit reacties van anderen en hebben deze ervaringengeïnternaliseerd en bouwen daarop voort.

Trots en onze verhouding tot machtTrots bepalende factor in onze verhouding tot macht, want trots is een van de belangrijkstefundamenten voor een persoonlijk leerproces; trots » in onszelf en in eigen mogelijkhedenvertrouwen » macht toe-eigenen die we hebben en dus ook eigen machteloosheid accepteren.

Nog meer over autonomie en machtSteeds opnieuw zal mens in leven geconfronteerd worden met dilemma van de angst voor demacht aan de ene kant en de liefde voor de macht aan de andere kant:

De angst voor de machtZie bladzijde 297.

De liefde voor de machtZie bladzijde 297/298.

De perversie van machtMachteloosheid » honger naar macht groeit » honger gaat gepaard met angst voor demacht.

Nestgeuren 66

Diep van binnen spelen gevoelens van onmacht, woede en angst » ondermijnenzelfrespect » in poging deze ongewenste elementen van zichzelf te ontlopen, sluiten zezich aan bij personen en groepen die een uitkomst lijken te bieden » men levert eigenautonomie in » blind t.a.v. eigen gedrag.Inleveren van autonomie gaat gepaard met steeds hoger wordend niveau van miskenning »eigen bestaan opgehangen aan ideologie die geen ander doel heeft dan de miskenning vande eigen gevoelens van onvermogen in stand te houden » leidt uiteindelijk tot destructiefgedrag t.a.v. zichzelf of de ander; wanneer men onvermijdelijk geconfronteerd wordt metde mislukking van de ontsnapping aan zichzelf, staat men opnieuw oog in oog met deeigen onmacht.

Autonomie: uitgangspunt en doelAutonomie is in het menselijk bestaan uitgangspunt en doel tegelijkertijd » mensen geborenals autonome wezen en staan vanaf eerste begin voor de taak de eigen autonomie steedsverder te ontwikkelen » de mens is zichzelf tot taak.

Het hogere Zelf= de wezenlijke kern in de mens, waardoor we ons verbonden weten met het collectiefonbewuste, de onbewuste psychologische verbinding met wat ons omringt in ruimte en tijd.Zie bladzijde 300.

Wenken voor begeleidersZie bladzijde 300 t/m 302.