UITGAVE VAN DE VERENIGING

'VRIENDEN VAN HET ZAANSE Huis'

DECEMBER 2001NO, 160

ANNO1961

IN DIT NUMMER:- ONDERZOEK NAAR F.EN PIJPENRAGER- OVERZETJES- DE KLEDERDRACHT VAN DE ZAANSTREEK- ERIK SCHOTS, HANDBOKKBINDER- BEDOENINKIES m DE KAIKERD

SchilderwerkenIJSBRAND KUIPERpen n ing weg 471507 DE Zaandamtelefoon 616 30 84

H E I J N I S & S C H I P P E R D R U K K E R I J BV

Drukkerij sinds 1821

Postbus 21 1540 AA Koog aan de Zaan

Lagedijk 158 1544 B L Zaandijk

Telefoon 075 6401730 Fax 075 6281423

E-mail: heijnis-schipper@wxs. nl

SCHILDERS BEHANGERSMEESTER SCHILDERSnationale schilders school

Gespecialiseerd in:

Hout- en marmerimitatie

Werkplaats:Zuideinde 63

1551 EB WestzaanTel. 075-62803 15

ZAANSmeteenNOORS accen

Uitgave vande vereniging'Vrienden van

het Zaanse Huis'December 2001 - no. 160

VERENIGING 'VRIENDENVAN HET ZAANSE HUIS'Voorzitter:H.G. Bouman,Lagedijk 100,1544 BJ Zaandijk,tel. 075-6210357Secretaris:mw. H. van Zaane,Kalverringdijk 9,1509 BT Zaandam,tel. 075-6357425Penningmeester:P.M.M. Cordes,Lagedijk 206,1544 BM ZaandijkPostgiro: 742899 t.n.v.penningmeester Vereniging'Vrienden van het Zaanse Huis'Ledenadministratie:D. Schoen,Justpier 100,1506 BZ Zaandam.

REDACTIE'ANNO 1961'Henk Bouman,Titia de Groot,Ada Hannaart(secretariaat)Eindredactie:Peter Roggeveen,Jaap van der Horst.

De redactie van 'ANNO 1961'behoudt zich het recht voorbinnengekomen artikelen teredigeren.

Foto's: J.J. van der Horst,tenzij anders vermeld.

Druk/vormgeving:Drukkerij Knijnenberg,Krommenie.

InhoudHet 160e en laatste nummer van Anno. Een gedenkwaardig moment. Veertig jaar lang ver-scheen ieder kwartaal trouw een nummer. Met dit laatste nummer komt aan die traditie eeneinde.Een nieuwe redactie gaat komend jaar fris van start met het nieuwe cultuur-historischetijdschrift Zaans Erfgoed. Wij (de redactie) nemen afscheid van u met een stevig december-nummer met een aantal diepgravende artikelen over de Zaanse klederdracht, overzetveren inde Zaanstreek en onderzoek naar een pijpenrager.

1682 Een gevonden eeuwenou-de zilveren pijpenrager kanaanleiding zijn tot verras-send onderzoek naar de oor-spronkelijke eigenaar. Overde resultaten van de speur-tocht doet Seiny Klopperverslag.

1683 Het wemelde in vroeger tij-den van de overzetveren inde Zaanstreek. Niet verwon-derlijk, want bruggen overde Zaan waren een zeld-zaamheid. H.C. Dorpemaverdiepte zich in de geschie-denis van de veren en legdezijn bevindingen vast in eendoorwrocht artikel.

1690 Hoe steekt de Zaanse kleder-dracht in elkaar? Wat istypisch Zaans en wat niet?Inge Bosman weet er veel,zo niet alles van af en lichtin haar artikel een tipje vande sluier op.

1694 Handboekbinder Erik Schotsuit Krommenie heeft in deloop der jaren tal van jaar-gangen van Anno ingebon-den van onze lezers. Jaapvan der Horst ging bij deboekbinder-restaurateur opbezoek. Dat leverde eenlezenswaardig artikel opover het oude ambacht.

Verder in dit nummer de vasterubrieken: Nieuws van deVereniging Vrienden vanhet Zaanse Huis 1680,Bedoeninkies in de kaikerd1695, Boekennieuws 1697,Kroniek 1700 en de Cultureleagenda 1705.

Telefoon 6402020Meldpunt bedreigde panden in de ZaanstreekStuit u op een situatie die een bedreiging vormt voor een waardevol historisch pand of een dito buurt?Er is een meldpunt om dit door te geven, op werkdagen tussen 8.00 en 17.00 uur. Hoe eerder wij erbij zijn, des te groter de kans op redding. Dan kunnen we nog iets moois doorgeven aan de volgendegeneratie.

ReactieOp pagina 1633 van het artikel van de heer Dorpema 'Wegen in en om de Zaanstreek in vroeger tijd(deel I)' in Anno 158 is een onjuist foto-onderschrift geplaatst. De tekst moet luiden: "De met grindof puin verharde Dorpsstraat in Assendelft omstreeks 1900. In het midden is het paardenpad vanklinkers te zien".

AnnonceTe koop gevraagd: 'Fotoboek Zaandam ter gelegenheid van het 150-jarig bestaan van zijn stad'.De auteur is Jan G. Elburg. De fotografen zijn Carel Blazer en Dolf Kruger. Het is waarschijnlijk

verschenen in 1961 of 1962. Graag uw reacties naar Peter Roggeveen, telefoon 075-6313897.

Illustratie omslag:De "De Hoopbrug" was de eerste brug over de Zaan.Opvallend is het scherm aan het brughuisje. Bedoeld omwat comfortabeler tol te kunnen betalen ? Het balkenvlotkan op weg geweest zijn naar de Zaandamse Poel, die bijgrote aanvoer dienst deed als balkenhaven. De foto moetdan rond 1914 gemaakt zijn.(hoto Gemeentearchief Zaanstad)

1679

Nieuws van deVereniging Vrienden vanhet Zaanse HuisBoek '100 Jaar Zaanstreek'Sinds 7 september ligt dit boek voor degenen diehet tegen de speciale jubileumprijs hebbenbesteld klaar bij het Gemeentearchief Zaanstad,Hoogstraat 34 in Koog aan de Zaan.De openingstijden stonden in het vorige nummervan Anno. Velen van u hebben het daar al afge-haald. Dit is een oproep aan hen die dat nogmoeten doen. Zorg dat u het voor de feestdagenin huis hebt; met rooie oortjes gaat u er doorheen.Overigens, als troost voor de spijtoptanten onderu die niet besteld hebben: het ligt ook bij deZaanse boekhandels, alleen wel tegen een ietshogere prijs.

Index 40 jaargangen AnnoOver de cd-rom die binnenkort verschijnt wordtu elders geïnformeerd.Ook is er een index gemaakt van alle artikelendie in die 40 jaar verschenen zijn, gewoon afge-drukt op papier datje achterover geleund in je

luie stoel kunt lezen.Het samenstellen van deze index was een monni-kenwerk. Het zijn een veertigtal A4-tjes geworden.Het opzoeken, indelen in rubrieken, herzien encorrigeren heeft enkele van onze leden letterlijkweken gekost. Twee namen moeten hier in ditverband genoemd worden: Bertus Busch enAda Hannaart.De index staat ook op de cd-rom, maar is in deeerste plaats bedoeld voor de digibeten onderons. Op de komende bijeenkomsten van onzevereniging, te beginnen met die van 29 januaria.s. is hij beschikbaar. Voor de echt ongeduldigen,of voor hen die de komende vergaderingen nietbij kunnen wonen, is er een andere mogelijkheid.Belt u Ada Hannaart op nummer 075-6170655en we proberen de index bij u thuis te krijgen.Voor onze leden is dit gratis vanwege ons jubileum,maar misschien wilt u wel eventuele portokostenvergoeden.

40 Jaar Anno 1961De gezamenlijke publicaties en artikelen in 40jaargangen Anno 1961 bevatten een unieke schataan gegevens over de Zaanse houtbouw in hetbijzonder en de woon- en bouwcultuur in onzestreek in het algemeen.

Een terugblikHierbij een kort overzicht van de ontwikkeling van het kwartaalblad van onzevereniging vanaf het begin tot heden.De oprichting van de Vereniging Vrienden van de Zaanse Schans was een sponta-ne reactie van de bevolking op de initiatieven van de toenmalige Zaangemeenten,met medewerking van het bedrijfsleven, tot oprichting van wat eerst een 'Zaansbuurtje' en later de 'Zaanse Schans' heette. Het eerste nummer in 1961 toont danook prominent een welkomstwoord van wethouder D. Metselaar van Zaandam,de toenmalige voorzitter van de Stichting Zaanse Schans. Zijn welkomstwoordwas gericht aan de 61 leden.De doelstelling van de vereniging was het maken van propaganda voor en hetgeven van financiële ondersteuning aan Stichting de Zaanse Schans. De eerstetwaalf jaargangen bevatten dan ook regelmatig de verslagen van deze stichting eneen jaarlijks terugkerend bericht over de overhandiging van een geldbedrag doorde voorzitter van onze vereniging.Verder gaan de artikelen van de eerste 50 nummers van Anno vrijwel geheel overde opbouw van de Schans: tekeningen van de huizen, loodsen en molens die ver-plaatst werden en gegevens waar ze gestaan hadden en bijzonderheden over dehistorie ervan. Zo zijn bijvoorbeeld de nummers 49 en 50 (1974) bijna geheelgewijd aan de overbrenging van de koopmanshuizen 'de Mol' en 'hetNoorderhuis'. In de jaargang daarvoor werd in twee grote artikelen deGeschiedenis van de Totstandkoming van de Zaanse Schans geschetst.In 1975 stelt de redactie vast dat de Schans 'klaar' is. Het is tijd voor een brederebelangstelling en voor publicaties over de historische huizen in andere delen vande Zaanstreek.Het duurt nog een paar jaar voordat de vereniging haar nieuwe koers bepaalt,maar in 1978 wordt de vereniging herdoopt tot Vrienden van het Zaanse Huis. Inde nieuwe statuten wordt nauwe samenwerking met de Stichting Zaans Schoonvastgelegd. Dit is ook te zien aan de inhoud van het blad door de bijdragen van debestuursleden van deze stichting die (letterlijk) al veel langer in de Zaanstreek aande weg timmert. Daardoor wordt ook de toon ten opzichte van wat de overheid inonze streek 'uithaalt' wat kritischer dan tot nog toe.

1680

Het blad is tot dan toe vrij klein van omvang gebleven. Stelt u zich voor een dubbelge-vouwen A3-formaat, dus vier pagina's per aflevering. Daar komt in het begin van dejaren tachtig verandering in: het aantal pagina's wordt groter. Dit wordt mede gestimu-leerd door de nauwe samenwerking die ontstaat met de Vereniging Oudheidkamer (deechte naam was een stuk langer), die artikelen over hun verzameling gaat aanleveren.Zo bestaat bijvoorbeeld nr. 88 (december 1983), waarin deze samenwerking wordt aan-gekondigd al uit 10 pagina's. Ook geven de nieuwe artikelen een veelzijdiger benade-ring van de Zaanse historie. Vermeld dient dat nu ook schoorvoetend de eerste fotoaf-drukken verschijnen.

In 1986, het jaar van het 25-jarig jubileum, doet ook kleur zijn intrede, zij het nog inbescheiden mate. De vier nummers van dat jaar worden op de voorpagina getooid meteen groene lauwerkrans met daarin de aanduiding '25 jaar'.Eindjaren tachtig verschijnen de eerste zogenaamde Speciale Uitgaven van Anno. Zezijn gewijd aan een bepaalde studie en hebben onderwerpen als houten gevels, de taaluit de 17e eeuw of het ontstaan van de Zaan. De laatste 'special' verschijnt in 1998 engaat over de genomineerde restauraties voor de Ads Boumanprijs van dat jaar.Qua uitvoering zien deze uitgaven er professioneel uit. Het formaat is groter en erwordt veel aandacht besteed aan omslag en druk- en fotoreproductiekwaliteit.Dit heeft zijn invloed op de uitvoering van ook de 'gewone' uitgave van Anno. In 1991durft bestuur en redactie het aan om het blad een facelift te geven. Er komt een omslagin twee kleuren en het logo wordt naar de binnenpagina 'verbannen'. Advertenties doenhun intrede en aan vormgeving, maar ook aan vaste rubrieken zoals de Kroniek en deCulturele Agenda wordt strikt de hand gehouden. De omvang komt niet meer benedende 20 pagina's uit; het eerste nummer in de nieuwe uitvoering, 119 van september1991, heeft 24 pagina's. Kortom: 10 jaar geleden ontstond het blad in de uitvoeringzoals u die heden ten dage gewend bent.

Opvallend zijn nog de themanummers die sinds 1993 eenmaal per jaar zijn uitgegeven.Dit zijn gezamenlijke nummers met onze zustervereniging Zaans Industrieel Erfgoed.Het eerste nummer heette Verf. Verder verschenen o.a. Pakhuizen, Czaar Peter enBrand. Ze hadden niet alleen een grotere oplage maar ook waren ze dikker (48 pagi-na's) en met een full-color omslag en binnenpagina.In de aanhef had ik het over een schat aan informatie. Het is een goede zaak dat diebinnenkort aan iedereen (mits diegene een computer kan bedienen) ter beschikkingstaat. Ik doel hier op de binnenkort verschijnende cd-rom waarover elders meer.Denkt u daarbij nog eens aan al die schrijvers, redactieleden en bestuursleden die hetmogelijk hebben gemaakt dat dit unieke document tot stand kon komen. Een woordvan grote waardering voor deze personen is aan het eind van dit overzicht op zijnplaats.

Henk Bouman

Een hartelijk welkom aande volgende nieuwe leden:F.D. de Vries, ZaandamJ.H. Nijntjes, Koog aan de ZaanJ.J. Spillekom, MijdrechtMw. A. Schouten, AssendelftMw. A. Kwist, HilversumR. Duijf, WormerveerMw. T. Ancher-Zwolsman, ZoetermeerCzaar Peterhuisje, ZaandamB. Koopman, Koog aan de ZaanA. Schroder, ZaandamR. Duijf, WormerveerA. Hilbers, WestzaanT. Nijdam, Zaandijk

G.B.D. van Schaik, WormerveerMw. F.K.S. Muller, OterleekMw. C.S. Schortingshuis, ZaandamMw. D. van Waveren, ZaandamMw. A.J.C. Hendriks, CastricumA. Siekerman, Koog aan de ZaanC.M. Heijnen Palmboom, WormereerF.W. Hoogkamer, ZaandijkD.N. Beudeker, ZaandijkMw. G. Engelsman, ZaandamTimmerbedrijf J.P. van Vliet, Koog aan de ZaanH.W. Otte, Zaandam

1681

De zilveren pijpenrager inopgevouwen toestand.De afzonderlijke onderdelenkunnen als een Zwitserszakmes worden opengevou-wen (Foto Bob Dekker)

Verhaal over een genealogisch onder-zoek naar een pijpenragerdoor Seiny Klopper

Bij Bob Dekker, lid van de Oudheidkundige Commissie Jisp, lag al jarenlang een bodemvondstin de kast: een kunstig vervaardigde zilveren pijpenrager, prachtig versierd en... met wat hijdacht 'volgens de jaarletter gemaakt in 1815'. De gewezen eigenaar, volgens de aangebrachteletters R J B, was rond die tijd echter niet te traceren.

De initialen RJB in de voetvan de pijpenrager(Foto Bob Dekker)

Echter, tijdenseen antiekbeurs teAlkmaar, waarmen ook infor-matie en/of eentaxatie kon latendoen, werd doortaxateur de heerW. Burger toege-zegd dat hij thuisinformatie wildeopzoeken endoorgeven die zoukunnen leidennaar de gebruikervan dit zeer inte-ressante voor-werp. Reeds devolgende dagwerden onder-staande gegevensdoorgebeld:

'Het voorwerp is gemaakt te Haarlem in 1740.De maker was Reijnier Reijnalda (1699-1771)zoon van Jelle en Trijntje ...Reijnier was in 1730 vanuit Heerenveen naarHaarlem gekomen. In 1731 trad hij toe tot hetgilde. Hij was gevestigd in de Frankenstraat eneen zogenoemd kleinwerker (gespecialiseerd inkleinere voorwerpen). Reijnier overlijdt in 1771in het oudemannenhuis te Haarlem'.De heer Burger vertelde verder dat deze voor-werpen in die tijd niet zo vaak voorkwamen.

Met deze nieuwe gegevens dook Bob nogmaalsin zijn computerbestand. Het zoeken was naareen welgesteld iemand van het mannelijkgeslacht geboren na 1670 en vóór 1800. Dezeruime marges had hij expres gehanteerd om dekans te vergroten iemand te vinden met die ini-tialen, in dat tijdsbestek.Uit het computerbestand van circa 29.500 perso-nen werden via de computer acht personen gese-lecteerd, waarvan er twee te Etersheim woondenen één persoon meer dan twintig jaar na defabricagedatum was geboren. Verder vielen ookaf: Reijnier Stoffelsz. Boon, Reijnier Allertsz.Bicker, Reijnier Pietersz. Bicker en ReijnPietersz. Boom omdat hier de initialen niet over-een kwamen.

Eén persoon bleef over: Reijn Jansz. Boom,gedoopt te Jisp 29-10-1722, overleden 23-01-1785 te Jisp en op 29-01-1785 in de Jisper kerkbegraven. Vermoedelijk iemand met geld of sta-tus. En... inderdaad, deze Reijn Jansz. Boom, zovermeld de computer, was schepen, vroedschap,

en burgemeester geweest van Jisp. Zijn grafsteenligt nog in de huidige kerk van Jisp en vermeldt:(geciteerd uit "Genealogisch en heraldischgedenkwaardigheden in en uit de kerken derprovincie Noord-Holland" (1931) blz. 302 en 303:"Hier is begraven Reijn Boom in zijn levenburgemeester en vroedschap te Jisp. Overledenden 23 januarij in den ouderdom van 62 jaarenen 2 maanden en 27 dagen". (In een cartoucheeen schild aan een strik, op het schild een 'boom'en eromheen R J Boom N P Neelen, aan weers-zijden van den boom 17-7-): Nog is hier begravenNeeltje Nelen de huijsvrouw van Reijn Boomoverleden den 18 april 1787 in den ouderdomvan 63 jaaren en 6 maanden.

Zo werd met het vinden van de pijpenrager enhet daar bijbehorende verhaal, weer een stukjevan de legpuzzel over de geschiedenis van Jispin elkaar gepast.Het zal voor Reijn Jansz. Boom een vervelendedag zijn geweest toen hij zijn prachtige zilveren'pijpenrager' verloor. ,,Voor ons echter eenmooie vondst, een mooi verhaal, met een verras-send einde", aldus Bob Dekker te Jisp, september2001.

Naschrift: Volgens G.J. Boekenoogen wordt eenpijpenrager ook wel pijpekloker, pijperoder, pijp-uithaler pijpestoker of pijpewroeter genoemd.

Bronnen:W. Burger (makelaar/beëdigd taxateur).R.J. Boom: Genealogisch bestand"Bevolkingsoverzicht Jisp 1600-2000, B.Dekker, Jisp.Gen/Her, gedenkwaardigheden in/uit de kerkenin N-Holland door Mr. Blois Treslong 1 9 1 1 .

1682

Overzetjesdoor H.C. Dorpema

De enige vaste oeververbinding tussen de Zaanoevers liep tot 1882 over de Dam via bruggetjes overde toenmalige sluizen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er langs de ruim tien kilometer langeBinnenzaan heel wat overzetveren te vinden waren. De meeste natuurlijk daar, waar de meestemensen woonden. Langs de Voonaan waren er daarom oorspronkelijk geen overzetveren. Aan dewestzijde van het water was De Hem namelijk onbewoond en het huidige Eiland was voordat hetKattegat doorgegraven werd, een schiereiland.

De veerboot naar hetEiland, waar men niet m,maar op moest stappen.Getuige de foto ging datook niet altijd even gemak-kelijk. (FotoGemeentearchief Zaanstad)

Het veer tussen dePrins Hendrikkade bij hetKattegat en het Eiland.Aan de mode te zien is defoto omstreeks 1920genomen.(Foto GemeentearchiefZaanstad)

Dameszwemmen in 1885Maar in de laatste twee decennia van de negen-tiende eeuw kwamen er grote veranderingen. HetNoordzeekanaal werd geopend, de Upolders ont-stonden, de Voorzaan kreeg zijn huidige loop(Zijkanaal G) en de Zaandamse haven werd aan-gelegd.Deze ontwikkelingen hadden nieuwe bedrijvig-heid tot gevolg. De haven kwam tot bloei, hout-handel William Pont vestigde zich op het nieuwgevormde Eiland en de Artillerie Inrichtingenverhuisden vanuit Delft naar een terrein op devroegere Hem. Last but not least werd op dezuidpunt van het Eiland een zwembad geopend.Het bad werd in 1885 in gebruikgenomen en niet zoals wel eens ver-ondersteld is pas in 1893. Al spoe-dig, in september 1885, verzoekt hetbestuur van het bad aan het gemeen-tebestuur om de weg naar het bad-huis ter breedte van 1/2 a l meter tebestralen aangezien "de weg naar hetbadhuis...bij regen in een zeer slech-ten, ja, voor dames schier onbegaan-baren toestand verkeert".Reeds voor het seizoen 1886 wordthet verzoek door de gemeente geho-noreerd. Het is tussen haakjes bestaardig om te weten dat er in 1885 aldames waren, het zullen er niet veelgeweest zijn, die zich door de regenniet lieten weerhouden om te gaanzwemmen.

Overzetveren overde VoorzaanVoor degenen die op hetvoormalige schiereilandgevestigd waren, moestde vaste wal natuurlijkgoed bereikbaar blijven.De gemeente had daar-om de verplichting tot"het hebben, onderhou-den en bedienen van eenpontveer".Dat vlotte blijkbaar nieterg, want op 29 januari1884 vragen de Gebr.Gras die op het Eilandwerkten met de in 1916gesloopte houtzaagmolen"De Rode Leeuw" en dein 1892 verbrande pal-trok "De Notenboom",om de verbinding met

een pontveer. Dat is ruim vier maanden na deopening van de doorvaart op 15 september 1883.Enige tijd later was het zover dat het veer ingebruik genomen werd. In 1896 verpacht degemeente het veer, maar later neemt men deexploitatie weer in eigen beheer. Wandelaars enfietsers werden overgezet met een roeiboot.Moest er een handkar of bakiïets overgezet wor-den, dan werd daarvoor een kabelpont gebruikt.Naderden er geen schepen, de Zaandammerbootbijvoorbeeld of een rij rijnaken getrokken dooreen dampende sleepboot, dan werd de kabel overde Zaan opgedraaid en kon de overtocht begin-nen. De pont werd langs de kabel voortgetrokken

met behulp van een houten balkje met een sleufwaarin de kabel zich vastzette. Er waren meerderevan die trekhouten aan boord zodat passagiers dieer zin in hadden een handje konden helpen.

De pont werd ook ingeschakeld als er op eenmooie zomerdag veel belangstelling was voorhet zwembad. Men kende vroeger aparte urenvoor het gemengd zwemmen en voor het zwem-men van dames en heren. Bij de wisseling vande wacht was het dan een drukte van belang. Omde verbinding te verbeteren, waren er in 1929plannen om een motorpont aan te schaffen en in1930 was er zelfs sprake van om een tunnelver-binding te maken. Het duurde echter nog tot1939 voor de dienst werd uitgevoerd met eenecht motorveerbootje met gesloten dek, waar jedus niet instapte maar opstapte. Na de bouw vande brug in 1959 van de Hogendijk naar hetEiland waren de dagen van het veer geteld. Hetduurde echter, naar ik meen, toch nog tot omst-reeks 1970 voor het zover was.

1683

Het Ruiterveer maakte in detwintiger jaren nog gebruikvan " Ellebogenstoom".Op de achtergrond het toennieuwe noodgebouw vanhet lyceum. Uit het schei-kundelokaal links werdentot lering en de vermaakvan de derdeklas H.B.S.'erswel eens stukjes natrium inde Zaan gegooid, die dan,hevig reagerend, sissend enbruisend over het watersprongen. (FotoGemeentearchiefZaanstad)

Een veer, waarvan ik tot voor kort het bestaan nietkende, bevond zich tussen het sluisje van deAchtersluispolder, ongeveer waar tegenwoordigde Vredeweg begint en de weg langs de haven errecht tegenover. Het staat ingetekend op deTopographische Kaart van Zaandam, herzien in1892 en gedeeltelijk herzien in 1911.Vermoedelijk kwam dit voetveer tot stand in ver-band met de vestiging van de ArtillerieInrichtingen nabij de Hembrug (1895/99). Hetbedrijf was via dit veer goed bereikbaar voorwerknemers afkomstig van de Zuiddijk. Ik weetniet wanneer dit veer opgeheven werd, in iedergeval moest men omstreeks 1918 om van de oost-oever van de Voorzaan naar de westoever tekomen, gebruik maken van of het veer van Schaapof dat van Kaaijk. In die tijd vestigden zich ookBruynzeel en de Norit op de Hem en werden deHavenbuurt en de Vissershopbuurt gebouwd.

Schaap voer vanaf de Conradstraat naar deHavenstraat. Het veer van Kaaijk was, om intramtermen te spreken, een kringlijn met vierhalten. Van de steiger aan het Vissershop, hoekNotenlaan/Bleekerstraat, werd eerst naar de kopvan de Prins Hendrikkade gevaren. Dan ging hetnaar de steiger op het Eiland bij het zwembad entenslotte naar de steiger aan de Havenstraat, van-waar terug gevaren werd naar het Vissershop. In1942 werd wegens de schaarste aan brandstofhet veer bij de Conradstraat opgeheven.Kaaijk en Schaap en later Schaap alleen exploi-teerden toen de "kringlijn". Er waren vier boot-jes: de Heen en Weer l t/m IV. Het waren echteveerbootjes met een gesloten dek. Dat was ookwel nodig met het oog op de vele fietsers onderde passagiers en het soms ruwe water van debrede Voorzaan. Na het overlijden van Schaap in1967 bleef het veer met kunst- en vliegwerk nogenige tijd in de vaart. Het werd toen geëxploi-teerd door G. Hania. Eind 1970 werd het veertenslotte opgeheven.

Overzetveren over de BinnenzaanLangs de Achterzaan waren zoals gezegd nogalwat overzetveren te vinden. Sommige daarvanzullen waarschijnlijk eeuwenlang bestaan hebben.Zo bestond het veer waarnaar Wormerveer ver-noemd is, vermoedelijk al in de veertiende eeuw.Nadat in 1882 als eerste de De Hoopbrug, alias deHoopbrug, alias de Magere brug, alias deLoopbrug gebouwd was, is er in de loop der jarennog een aantal bruggen over de Zaan bijgekomen,met als gevolg dat het ene na het andere overzet-veer werd opgeheven. Als laatste verdween ten-slotte het Ruiterveer begin jaren zeventig.

In het begin van de twintigste eeuw wandelde T.Woudt langs de Zaandamse Oostzijde enWestzijde en door de Koog en Zaandijk. Hijmaakte daarbij tekeningen die, naderhand aange-vuld met een beschrijving, in boekvorm zijn ver-schenen (1). In die beschrijvingen worden deoverzetjes genoemd die hij al wandelend pas-seerde. Verder vertelt hij daarbij het een en anderover de overzetters en hoe het er bij het overzet-ten aan toe ging. P. Boorsma doet dat ook in eenbijzonder aardig artikel in "De Zaende" jaargang1947. Het artikel, "len en aer over de overzet-

ters", is extra leuk, omdat het geschreven is inZaans dialect. Boorsma publiceerde meer artike-len in "De Zaende" in het Zaans. Die zijn hetbest waard om nog eens herdrukt te worden. Bijhet schrijven van dit artikel heb ik een aantalgegevens ontleend aan genoemde publicaties.Hoe het toeging bij het Noorderveer inWormerveer valt te lezen in het mooie jongens-boek "Rinke Luit, de vrolijke veerman" van CorBruijn. Die woonde als jongen vlak bij dezeoverzet. Tussen haakjes: wordt zo'n boek tegen-woordig nog wel eens gelezen? Gezien de kwali-teit is het te hopen, maar ik ben bang van niet.

Het RuiterveerDe overzetjes waren bereikbaar via "gloppies"(2) en stegen. Het Ruiterveer bevond zich tussende Stadswerf, een glop aan de oostzijde, en hetMolenglop, later Ruiterveer genoemd, aan dewestzijde van de Zaan.Aan het Molenglop stond voor 1865 de meel-molen "De Ruiter", recht tegenover deBotenmakersstraat. De Stadswerf lag schuintegenover de huidige Groot Scheepmakersstraat,naast de in de Tweede Wereldoorlog door hetverzet in de brand gestoken Bakkerschool.

Men zou verwachten dat er voor een veer zodicht bij de Dam gelegen geen emplooi was.Maar juist het tegendeel was waar, het veer werdzelfs als laatste van de vele overzetjes opgehe-ven. Dat had te maken met de gunstige liggingten opzichte van bijvoorbeeld het station en dewinkels aan de westzijde van de Zaan en dekatholieke instellingen (kerk, ziekenhuis, scholen)aan de Oostzijde.Een rol speelde ook dat men in verband met devaak lange wachttijden bij de brug over de

1684

Het Ruiterveer in zijn na-dagen. Toen het veer doorde gemeente geëxploiteerdwerd, droegen kapitein enconducteur een uniform.De conducteur werd laterwegbezuinigd. Op de ach-tergrond de fabrieken vanAlben Heijn. (FotoGemeentearchief Zaanstad)

De stootnpont van Mul.Waar later de fabriekenvan Alben Heijn kwamen,lagen toen lommerrijke tui-nen langs de Zaan. Diekwamen na de sloop vande fabrieken helaas nietmeer terug. (FotoGemeentearchiefZaanstad)

Wilhelminasluis het zekere voor het onzekerenam en maar met het pontje ging. Tenslotte wer-den met het Ruiterveer ook de Amsterdamsemeisjes vervoerd die bij Albert Heijn aan deOostzijde werkten.

In mijn jeugd werd de dienst normaliter uitge-voerd met een soort sloep, een bootje zonderdek, waarin je instapte via de zitbank waarvaneen stukje dus als traptree gebruikt werd.Midscheeps, van boord tot boord was een stuur-huis getimmerd. Ook vond daar de motorkasteen plaatsje en je kon er bij slecht weer beschut-ting zoeken. Aan de kant, bij de Stadswerf, dob-berden nog twee of drie open schuiten die in devaart gebracht werden als de meisjes van AlbertHeijn naar hun werk of terug naar de trein gin-

gen. Hetwaren openschuitjes meteen roer methelmstok. Erwaren benzi-nemotoren ingeknutselddie ze eenbehoorlijkevaart gaven.Met een paarkeer heen enweer varenkonden ze demeisjes zozonder veeltijdverliesnaar de over-kant brengen.

In die jaren werd het veer geëxploiteerd doorWillem Hoeve van het Skagerrak. Eindjarenveertig besloot de gemeente Zaandam de zakengroots aan te pakken. De simpele overzetboot-jes waren oncomfortabel, gevaarlijk en pastenniet meer in de moderne tijd. Er werden eenpontje met kleppen en een reservepont aange-schaft die gebouwd werden bij scheepswerfHaak aan de Pieter Ghijsenlaan. Het veer,geëxploiteerd door de gemeente, werd op 21mei 1949 feestelijk in gebruik genomen. Het

was overi-gens niet heteerste

| "echte" pon-tje bij hetRuiterveer.Omstreeks1900 haddaar enkelejaren eenstoompontjegevaren: hetpontje vanMul. Mulhad groteplannen wanthij noemdezijn pont"StoompontNr. l".

Volgens Tames Woudt bleek de zaak echter nietrendabel te zijn, waarna het veer werd voortgezetdoor Simon Klok met een roeiboot. Op l januari1961 deed de gemeente het veer over aan AlbertHeijn, voor welk bedrijf de verbinding nog altijdvan belang was voor het personeel s vervoer.Albert Heijn verpachtte vervolgens het veer aanG. Hania die het nog tot in de jaren zeventig inde vaart hield. Het laatste overzetveer op deAchterzaan was toen verleden tijd.

Het EzelspadveerVan de Stadswerf langs de Oostzijde naar hetnoorden gaande, was de eerstvolgende overzet,die van De Boer, te bereiken langs deMolenmakerssteeg die ook naar de werf van aan-nemer en brandweercommandant Stam voerde.De steeg lag schuin tegenover het Molenpad, nuMolenstraat geheten en de overzet voer volgensWoudt naar de Slagerssteeg in de Westzijde.Maar wandelend langs de Westzijde, vertelt hij,dat de overzet te bereiken was via de steeg naastcafé "Het Centrum" bijgenaamd het"Hanglampje". Dit was echter de Vischsteeg, dieter hoogte van Westzijde 122 lag.In de jaren dertig liep de toegang tot het veerwel via de Slagerssteeg, iets noordelijker in deWestzijde tussen nr. 128 en 130 tegenover hetBakkerspad.Waarschijnlijk hield de verandering verband metde bouw van een nieuw pand ter plaatse na eenbrand in 1929.Aan de oostkant veranderde de toegang tot hetveer ook. Daar moest men in het vervolg langseen smal paadje naar de steiger lopen. Het padlag recht tegenover de Kramerstraat, naast delampenwinkel van Kuijt op het terrein van hetProvinciaal Waterleidingbedrijf. Een gammel,met gaas bespannen hek scheidde het van de restvan het terrein, dat als opslag diende voor eenaantal waterleidingbuizen.

Aan de Zaan bij het steigertje stond nog eenluchthuis, een beetje kitscherig geval, waar-schijnlijk eind negentiende eeuws, waarin inmijn jeugd radioreparateur Klaas Fraaij zijnwerkplaats had. Het zal behoord hebben bij hetgrote Zaanse koopmanshuis Oostzijde 109, datdeels bewaard is gebleven als onderdeel van hetMolenmuseum. Eind negentiende eeuw werd ditpand bewoond door de weduwe K. Blans. Devan de Oostzijde tot de Zaan doorlopende, den-kelijk prachtige tuin werd dus later een metonkruid begroeid opslagterrein. De gewijzigderoute naar het veer had ongetwijfeld te makenmet de bouw, omstreeks 1925, van de rijstpellerijde "M.I.C.O." op een terrein langs de Zaan tennoorden van de Zuidervaldeursluis.

Het veer heeft het lang volgehouden. Het vormdedan ook de kortste verbinding tussen deRosmolenbuurt enerzijds en de winkels in deWestzijde en het station anderzijds. Ik zal als kindheel wat keren met dit overzetje overgevaren zijnom met mijn ouders via het Otterspad, twee brug-getjes en de Oranjestraat naar het station te gaan.Voor de oorlog werd de dienst onderhouden meteen kittig, open motorbootje. Als het flink regen-de droeg de veerman een oliejas en zuidwester.

1685

Gezien de plaats en dekoers van de vlet linksmoet dit wel het veer-schuitje van De Boer zijnop weg naar de Oostzijde.De schuit op de voorgrondheeft zojuist deZuiden'aldeursluis verlaten.Er is denkelijk meel geladenhij meelmolen "De Haan"aan het Molenpad. De fotois waarschijnlijk gemaaktomstreeks 1894 doorJ. Hondius die ter plaatsewoonde.(Foto GemeentearchiefZaanstad)

negentiende eeuwtoen op die plaatsde eerste fabriekenvan Verkade verre-zen. Weer noorde-lijker lag het over-zetveer van KeesSlot die, omdat hijzo voorzichtigroeide, Kees metde glazen riemengenoemd werd.Broer Daan vanmevrouwCornelissen-Goedkoop maaktezo omstreeks 1881zijn zusje wijs, datKees zijn snor nietop zijn lip maaruit zijn neus groei-de (3).

Met een stevige wind erbij was het een mooigezicht om het bootje op de golven dansend, tezien naderen. In de oorlog, de veerman was toenCees Kouwenberg, was het al gauw weer roeiengeblazen.

Toen na de oorlog het motorbootje weer in de vaartkwam, vond Kouwenberg het tijd worden om meteen grotere, echte veerboot met een gesloten dek tegaan varen. Er is mij verteld dat Kouwenberg aaneen kapelaan die wel eens overvoer, vroeg of dieeen mooie Latijnse naam voor de nieuwe aanwinstwilde verzinnen. Het werd de "Tempus docebit"oftewel "De tijd zal het leren". Maar de kapelaanschreef een beetje slordig op een papiertje"Tempus doce bit" en dat was de naam die toen opde boeg van het schip kwam te staan.

Het bootje werd gebouwd door de gebroedersMolenaar, die kort na de oorlog hun bedrijf had-den in de schuren van de voormalige verfmolen"De Pauwin". Na de ingebruikstelling van hetgemeentepontje bij het Ruiterveer werd de con-currentie te groot en op l november 1949 washet met het veer gedaan.De "Tempus doce bit" ging, meen ik, over naarde havendienst en Kouwenberg werd sluiswach-ter bij de Noordervaldeursluis. Volgens deEncyclopedie van de Zaanstreek werd het veertegenover de Kramerstraat het "Ezelspadveer"genoemd. Aangezien het daar pas omstreeks1930 ging varen, is het onwaarschijnlijk dat dezenaam op historische gronden berust. Misschienwerd het vrij lange, hobbelige paadje naar deZaan wel spottenderwijs Ezelspad genoemd.

Bruggen deden de overzetjes verdwijnenDe volgende overzet, waar Carpentier de veer-man was, bereikte men via een steeg schuintegenover het Hovenierspad (nuHoveniersstraat). Aan de westzijde kwam hetveer, gelet op een foto uit 1885, uit tegenover hetZonnewijzerspad (Reigerstraat) en niet tegenoverhet Hollandsepad, zoals wel eens vermeld wordt.Het overzetje verdween op het eind van de

Na de opening van de De Hoopbrug hield Keesde concurrentiestrijd met de tolbrug nog enigetijd vol, maar hij moest uiteindelijk de vlag strij-ken. Toen in 1942 de in de oorlog Troelstrabruggenoemde Prins Bernardbrug gereedkwam en deDe Hoopbrug gesloopt werd, kwam het veer ech-ter weer tot leven.Er waren meerdere gegadigden die er wel broodin zagen om op de plaats van de brug te gaanoverzetten en er kwam zelfs een lijst met handte-keningen om de plannen te ondersteunen. Een enander resulteerde erin dat Kouwenberg in novem-ber 1942, naast het "Ezelspadveer", ook dit veerging exploiteren met de gedachte dat hij het bestezelf zijn concurrent kon zijn. In 1947 kwam ten-slotte het definitieve einde van het veer.

Vervolgens waren er de overzetveren van Stam,die van iets ten noorden van de spoorbrug aan deOostzijde naar het Lagerhuis naast deMallegatsluis op de Koog voer en die van EvertSiffels, dat het "glop van Evertje", iets ten noor-den van de Noordervaldeursluis met de Koog bijhet Koekoekspad (4) verbond.Deze overzetjes verdwenen nadat deNoorderbrug geopend werd. Dat was uiteraardook het geval met het veer van Jan Kerkhovendat naast de nieuwe brug lag. Eerder, namelijk in1888, was daar reeds een pontveer opgehevendat in 1852 gesticht was. Boerenwagens en rijtui-gen konden er volgens T. Woudt met een schouwovergezet worden. De schouw voer tussen hetschouwglop, waar nu Quo Vadis te vinden is, eneen glop tegenover de huidige Julianastraat.In dit verband kan opgemerkt worden datBoorsma in zijn artikel vertelt, hoe met de over-zetschuitjes ook handkarren en kinderwagensovergezet werden. Daartoe werden twee stevigeplanken met sleuven, waarin de wielen kwamen,dwars over het bootje gelegd.Het laatste veer tenslotte, dat door de komst vande Noorderbrug verdween, was de overzet vanKeijzer. Die voer vanaf het Kalf ter hoogte vanhet viaduct in de Coentunnelweg naar de Koogter hoogte van de Badhuislaan.

1686

De veerboot van AdamSmit steekt van wal envaart van Zaandam naarZaandijk. Links het veer-huis en op de achtergrondde molen "De Ooievaar".(Foto GemeentearchiefZaanstad)

Waar nu de Julianabrug ligt, roeide Adam Smitheen en weer. Als hij op 2 juni 1931 komt te over-lijden, betekent dat het einde van het veer. Enigejaren later, in 1936, werd op de plaats van hetveer de Julianabrug geopend.Over het Wormerveerse Zuider- en Noorderveervermeldt de Encyclopedie van de Zaanstreek dathet Zuiderveer enige tijd na de opening van deZaanbrug in 1889 opgeheven werd. Het lag tussende Bartelsluis aan de Wormerkant en het beginvan het Zuideinde. Daar was vroeger ook een tol.Aan de andere kant van Wormerveer lag hetNoorderveer, tussen het Noordeinde en deZandweg. Vanaf het midden van de negentiendeeeuw konden daar ook rijtuigen overgezet wordenmet een schouw. Na de bouw van de Zaanbrugbleef de schouw nog tot 1896 in gebruik. Hetvoetveer bleef tot 1957 in bedrijf.Het meest noordelijke veer over de Zaan voer tus-sen West- en Oostknollendam. Eindjaren vijftigwerd, meen ik, ook dit veer opgeheven.

Verdwalen in de mistIn het artikel van Boorsma wordt beschreven hoeKoster, de voorganger van Evert Siffels, eens indichte mist op het water verdwaalde.Dat gebeurde wel meer en ik heb dat als jongenook zelf eens meegemaakt met het veer vanKouwenberg. Het zat potdicht van de mist toener van wal gestoken werd. Het was op het eindvan de oorlog en er was dus nergens licht en hetwas doodstil.Kouwenberg roeide en roeide, maar de overkantkwam niet in zicht. De sfeer was beklemmend.Gevaarlijk was het niet, want scheepvaart was ertoen niet of ternauwernood. Eindelijk doemde eriets op uit de mist. We waren weer aan de oost-kant beland, een heel eind de kant van de Damop. De boot werd gekeerd om de oversteekopnieuw te wagen. Nu kwamen we wel aan deoverkant. Niet precies bij het steigertje, maar datwas toen niet moeilijk meer te vinden.

Het Noorderveer tussenWarmer en Wormerveer.Naast het veerhuis demolen "De Mol". Op deachtergrond de ophaalbrugbij de Poelsluis. (FotoGemeentea rch ie fZaanstad)

1687

Stoomslepers bij deNoorderbrug. De rechtse isvoorzien van een ijsploeg.Achter de "Helena" is demolen "De Jonker" tezien. Het is 1929 en demolen is al ontdaan vanhet wiekenkruis. In 1932werd de molen afgebrokentot op stellinghoogte. (FotoGemeentearchiefZaanstad)

Bruggetje over de vaargeulbij het Ruiterveer. AlbertHeijn is, niet voor hetlaatst, aan het uitbreidenin de strenge winter van1929. (FotoGemeente a rchiefZaanstad)

Als de Zaan dicht vroor was het methet overzetten gedaanAls het flink gevroren had, was het met het over-zetten gedaan. Boorsma schenkt hier in genoemdartikel en het in "De Zaende" jaargang 1948gepubliceerde "Nag 't ien en aer over 't ais inaisvermaek" aandacht aan. Ook in "Rinke Luijt"wordt beschreven hoe de overzetters zo langmogelijk een "sloppie" openhielden om te kun-nen blijven varen. Als ook de meest bangelijkenover het ijs naar de overkant dorsten, kon hetsloppie nog wat geld opbrengen om doorgaandeschaatsenrijders er met behulp van wat met strobedekte planken over heen te helpen. Bleef hetvriezen dan zat er niets anders op dan met baan-vegen of met een koek-en-zopie te proberen watcentjes te verdienen.

In later tijd moest de scheepvaart ook bij strengevorst doorgang blijven vinden. Bijvoorbeeld omde gasfabriek en de meelfabriek "De Vlijt" te

bevoorraden. De vaargeul in de Zaan werd danook voortdurend opengehouden. Om het ijs tebreken werden aan de sleepboten, bijvoorbeeldde Zaandamse stoomsleper "Johanna", met ket-tingen ijsploegen bevestigd. De sleepboot druktede ploeg op het ijs, dat vervolgens onder hetgewicht bezweek en in grote schotsen brak.Deze ijsploegen lagen de rest van het jaar bij deHouthavenkade aan de remming te dobberen.Werd het ijs voor deze manier van ijsbreken tedik, dan moest er een echte ijsbreker uitAmsterdam aan te pas komen. Deze ijsbrekerswaren bestemd om het Noordzeekanaal en deAmsterdamse havens open te houden. Zo strengwaren de winters namelijk vroeger!

Een en ander betekende dat midden in de Zaaneen open of al weer enigszins dichtgevroren, dusonbetrouwbare, vaargeul lag. Voor de overzettersbetekende dit dat er nog wat te verdienen viel.Zij bouwden bruggetjes van lange heipalen met

1688

dwars daarop korte paaltjes, het geheel mettouwen aan elkaar gesjord. Daar werden dannog loopplanken en leuningen aan vastgetim-merd. Het bouwsel werd vervolgens over devaargeul gemanoeuvreerd. Als er schepennaderden werd de stellage weer op het ijsgetrokken.

In mijn jeugd bouwden de overzetters bij hetRuiterveer en het veer tegenover deKramerstraat nog dergelijke bruggetjes. Ikvond het toen best eng om over het bouwsel,dat in het midden tot in het donkere waterdoorboog, de vaargeul over te steken. De rou-tes van de steigers naar de bruggetjes werdenmet kolenas bestrooid om valpartijen op het ijste voorkomen. Ik denk dat de as al lang van tevoren opgespaard werd voor het geval het zougaan vriezen, anders had men zand moetengebruiken. Dat zou geld gekost hebben en indie tijd telde nu eenmaal iedere cent. Al lagende verdiensten dan niet stil, ze zullen toch wellager geweest zijn dan normaal. De veermankon het op het ijs trekken van het bruggetjenamelijk niet in zijn eentje de baas en zijnhulpjes zal hij wel wat hebben moeten toestop-pen.

Om nog even bij de financiën te blijven: voorde oorlog en ook nog zo omstreeks 1950 kosttede overtocht drie cent voor volwassenen envoor kinderen en scholieren twee cent. Erwaren ook abonnementen. Ik meen me te her-inneren dat een scholierenweekkaart eenkwartje kostte. ledere week veranderde dekleur van het abonnementskaartje, dat naafloop van de week weer ingenomen werd. Naeen aantal weken kon het dan weer opnieuwgebruikt worden, totdat het te vies en te kreu-kelig geworden was. Zo zuinig ging dat ervroeger aan toe, toen de verdiensten nog metcenten bij elkaar geschraapt moesten worden.In de jaren dat de laatste overzetveren verdwe-nen, werden de tarieven wel steeds verhoogden ook verleende de gemeente enige subsidie,maar om de exploitatie lonend te maken, had-den de tarieven nog veel meer verhoogd moe-ten worden. Dat had te maken met de stijgendeloonkosten en de noodzaak om het verouderdemateriaal te vervangen door nieuwe, kostbarepontjes. Kostbaar ook vanwege het feit dat erveel hogere eisen gesteld werden wat betreftcomfort en veiligheid. En dat terwijl de klandi-zie toch al onder druk stond. Er kwamen nieu-we bruggen bij en met de brommer was hetniet zo erg om een stukje om te rijden.Hetzelfde gebeurt nu met de veerponten overde grote rivieren. Ook daar is veel materiaalaan peperdure vervanging toe en ook daarkomen er meer en meer bruggen bij die met deauto snel te bereiken zijn. Het gevolg is dat

veel rivierponten dreigen te verdwijnen, waar-van vooral fietsers, waaronder veel scholieren,de dupe zijn.

Overvaren was metmooi weer best gezelligIn de zomer, met mooi weer, kon de overtochtmet het veer van Kouwenberg echt plezierigzijn. Met je arm over boord liet je je hand lek-ker door het water glijden, zoals jongens dat,pak weg een paar honderd jaar geleden, ookwel gedaan zullen hebben. In de middag lag dewestelijke oever van de Zaan in de schaduw.Met een grote treurwilg in de tuin van de vlak-bij gelegen pastorie aan de Westzijde was hetdaar erg sfeervol. Later proefde ik die sfeer opde schilderijen van Monet met de Zaanoeverals onderwerp. Wat is er dan toch vreselijk veelveranderd in betrekkelijk weinige jaren. Met deoverzet verdween ook het kinderspel "Schippermag ik overvaren?". Er werd dan door de kin-deren die aan de kant van de straat stondenverder gezongen: "Ja of nee? Moet ik dan eencent betalen, ja of nee?" Zei de schipper, diemidden op de straat stond fdat kon toen nog!):"Nee" dan liep iedereen rustig naar de over-kant. Daar was niets aan. Maar zei hij: "Ja",dan gaf dat een gegil en geschreeuw van jewelste en probeerde iedereen aan de overkantvan de straat te komen zonder door de schipperaangetikt te worden. Wie aangetikt werd, wasde volgende schipper.

Gelukkig is er ook veel ten goede veranderd,bijvoorbeeld waar 't het mi l ieu betreft. Zowerd, als de overzet van wal gestoken was,vlak langs de limonadefabriek van GerritNieuwenhuizen naast de pastorietuin gevaren.In de oorlog werden daar gebruikte verfblikkenschoongemaakt voor hergebruik. Nieuwewaren er niet te krijgen en ook konden op diemanier de mensen aan het werk gehouden wor-den. Van tijd tot tijd werden de verfresten enhet gebruikte oplosmiddel in de Zaan gekie-perd en er was toen niemand die daar kwaad inzag. Over het milieu en de hygiëne in vroegertijd valt uiteraard nog veel meer te vertellen,maar dat is weer een ander verhaal.

Noten:1) "Wandeling door Oost- en West-Zaandam"

en "Wandeling door Koog aan de Zaan enZaandijk". Uitg. A. Stuurman N.V.Zaandam.

2) Het woord glop wordt in het Zaans vooralgebruikt om een open ruimte aan te duiden,waar de bebouwing tussen dijk en Zaanontbreekt. Bijvoorbeeld "Het Grote Glop"in Zaandam.

3) Zie Anno 1961, blz.1257.4) Waar nu de Koger Bloemstraat te vinden is.

1689

De klederdracht van de Zaanstreekdoor Inge Bosman

Met klederdracht wordt tegenwoordig iets anders bedoeld dan in de 18e en 19e eeuw. Toen bete-kende klederdracht in algemene zin, de wijze van gekleed gaan, waardoor je te onderscheiden wasvan andere bevolkingsgroepen. Ook de dracht van bepaalde beroepsgroepen werd klederdrachtgenoemd. Het waren niet alleen de boeren en de vissers die streekgebonden klederdracht droegen,maar ook de deftige burgers. Wat de Zaanstreek betreft, praten wij in feite over de mode van demiddenklasse in Nederland (de gegoede burgerij) van medio 18e eeuw tot medio 19e eeuw.

H. Greeven. Alkmaarschejuffrouw en een Meisje vanZaandam, 1818.Uitg. F. Buffa en zoon,Amsterdam. CollectieZuiderzeemuseum,Enkhuizen.Foto: Ko Steltenpool

De Zaanse klederdracht is een mode-volgendeklederdracht. Wel streekgebonden is hierbij devorm van de kap (oorijzer en mutsen) van devrouwen. In de Zaanstreek, dat erg opAmsterdam georiënteerd was en is, werd demode vrijwel op de voet gevolgd. En hoewel jedus wat de kleding betreft niet kunt spreken vaneen echte eigen klederdracht, zeker niet wat deheren betreft, kun je dat wat de hoofdtooi "dekap" van de vrouwen betreft wel doen.Als men het in de Zaanstreek heeft over hétZaans kostuum, wordt meestal het kostuum vanrond 1780 bedoeld, terwijl in de eerste helft vande 19e eeuw toch ook nog kappen gedragen zijn.Dit heeft waarschijnlijk een aantal oorzaken:

l. In het modeblad Kabinet van Mode en Smaakuit 1791, staat een Zaandamse dame (zieafbeelding l) afgebeeld met de beschrijvingvan haar kleding.

Er worden opmerkingen gemaakt over de kost-baarheid van deze dracht. Van de kaper wordtgezegd dat het alleen in de Zaanstreek in gebruikwas. De kaper werd in de 17e en 18e eeuw ech-ter algemeen in Nederland gedragen. Eind 18eraakte die grotendeels uit de mode. De kaper issindsdien het "handelsmerk" van de Zaansedracht, in combinatie met de korte Zaanse kap.(zie afbeelding 2, H. Greeven 1828)

In de jaren daarna zijn er relatief veel prenten ver-schenen met deze Zaanse dracht erop afgebeeld.

In een aantal publicaties in de periode van1775-1825 worden uitgebreide beschrijvingenvan Zaankanters en hun kleding gegeven. Hierwordt steevast op teruggegrepen bij laterepublicaties over de Zaanse klederdracht.

1690

3. Hoewel het dus een modevolgende drachtwas, was er eind 18e eeuw een groot aantaldames uit de Zaanse bovenlaag, dat geenjaponnen droeg, maar jakken en rokken, (zieafbeelding 3: Magteltje Appel, 1782).

Magteltje Appel-Honig,1782

Uit beschrijvingen (b.v. Aafje Gijsen) blijkt dat ditdoor elkaar heen werd gedragen. De modekenmer-ken, mouwversieringen e.d., werden ook in de jak-ken doorgevoerd. De sitsen (gebloemde Indiase)stoffen raken uit de mode, maar blijven (o.a.) in deZaanstreek geliefd en nog gedragen worden.

4. In de 2e helft van de 18e eeuw is de kledingheel kleurrijk en gemaakt van prachtige stof-fen: zijde, wollen spiegeldamast of sits(gebloemde Indiase stoffen). In de collectievan het Zaans Museum zijn heel veel van dezeschitterende rokken (wagden) en jakken (kas-sekiens) bewaard gebleven, maar geen japon-nen. Dit heeft o.a. te maken met de voorkeurvan Jacob Honig Janszn. Jr. die in de 19e eeuwde verzameling opbouwde.

5. Er zijn verder allerlei aanwijzingen dat deempiremode (vanaf 1790/1800) in deZaanstreek niet direct door alle vrouwengevolgd werd. Mogelijk kwam dit deels doorde economische recessie in die tijd. Maarkennelijk was men ook gehecht aan de kost-bare zijden en sitsen stoffen. Bovendien is deZaankanter praktisch, en de oude mode wasveel warmer dan de luchtige empiremodemet z'n ragdunne stoffen.Het sluike modesilhouet werd wel gevolgddoor minder rokken te dragen en de paniers(heupverbreding) uit te laten, maar velen ble-ven jakken en rokken dragen.

Neeltje Klaaszoon Breet

Er zijn overigens ook genoeg pastelportretten(zie afbeelding Neeltje Klaaszoon Breet, Iekw. 19e eeuw) bewaard gebleven van Zaansekoopmansvrouwen in het begin 19e eeuw, diewél zijden empirejaponnen dragen in combina-tie met de kap. Ook uit deze periode zijn maarheel weinig japonnen bewaard gebleven.Mogelijk zijn ze aan de schaar ten prooi geval-len, of misschien was de kwaliteit van de zijdeniet zo goed als die uit de 18e eeuw en zijn zevergaan. De katoenen jakken zijn wel bewaardgebleven.

6. Heel veel Zaanse families hebben de 18eeeuwse rokken en jakken lange tijd bewaard endoen dit nog steeds trouwens. Bij het opvoerenvan het toneelstuk "De Bloem van Zaandijk",begin van de 2()e eeuw en in eind veertigerjaren, werden er originele 18e eeuwse kos-tuums gedragen en geen replica's.

Zo is, door al deze factoren, misschien het ideevan een eigen "kostuum" (jak en rokken) in deZaanstreek ontstaan. Zoals al gezegd was erook een aantal vrouwen dat de Zaanse kapgewoon droeg bij modejaponnen, ook daar zijnuit de 18e en 19e eeuw afbeeldingen van (zieartikel S. Honig in dit blad in 1992, nr. 5).

HoofdtooiHet meest kenmerkende aan de Zaanse kleder-dracht is de hoofdtooi.De oorijzerdracht ("de kap") heeft zicht ont-wikkeld uit de 17e eeuwse regentendracht. Dedames droegen een witte (boven)muts die aanweerszijden van het hoofd afstond (diadeem-muts of vleugeltjesmuts), (zie afbeelding 5).

Deze vorm maakte een ijzeren beugeltje nood-zakelijk. Om te voorkomen dat de uiteindenvan het ijzer in de wangen prikten, werdendeze omgebogen en van klein knopjes, poten,voorzien.Toen deze mutsen en oorijzers bij destadse elite uit de mode raakten, kwamen ze ophet platteland in de mode en maakten een hele

1691

Cornelia Voogkt Claesdr.,1631

ontwikkeling door. Die ontwikkeling verschil-de per streek. Het "ijzertje"groeide uit van een1/2 c.m. brede, sterk gebogen band, tot eenrechte, (7 cm.) brede band van goud of zilver.Ook de poten of boeken groeiden van kleineknopjes tot grote ( 6 x 4 cm) rechthoekige pla-ten, versierd met drijf- of filigrainwerk dan weldiamanten.(zie afbeelding 6).

De bovenmuts, afgezet met kant, werd metbehulp van 2 gouden, of 2 zilver met juwelen,kapspelden in het oorijzer gespeld. Onder debovenmuts werden aan beide zijden van hethoofd twee gouden zij(haar) naalden gedragen,die versierd waren met drijfwerk. Tenslotte werdvoorhoofds(haar)naald onder de muts gesto-ken.Deze was van goud en bij de rijken versierdmet diamanten.Het eigen haar was onder de muts niet zichtbaar.In plaats daarvan werd een randje valse krulle-tjes (gemaakt van touw of eigen haar) om hethoofd bevestigd. Op het achterhoofd werd onderde tussenmuts een kartonnen pol gedragen. Depol lijkt op de ovale haarvlecht. Dit verlengde deschedelvorm, wat men in die tijd mooi vond.Als de vrouwen naar buiten gingen, werd dekaper opgezet. Dit is een ronde, stevig hoofddek-sel me een klein manteltje eraan. Het diende nietalleen om de kap te beschermen, maar ook omhet gezicht blank te houden. De buitenkant vande kaper was van een donkere zijden of wollenstof, de binnenkant vaak van een lichte moirézij-den stof. Met twee kinbandjes kon de kaper ste-vig vastgemaakt worden. Aan de achterzijdewaren 2 zijdenlinten met gouden haakjes, die omhet middel bevestigd werden (als het waaide).Toen dominee Berkhout in 1816 zijn intrede inZaandijk deed, droegen bijna alle vrouwenkapers. Hij zei dat het leek of hij een dienst voornonnen leidde.

StandsverschilIn het kleedgedrag kwam het standsverschil totuiting. De bovenlaag droeg met name zijden kle-ding, rijke borduursels en kanten. De werkendestanden gebruikten donker(der) gekleurde wollenen linnen stoffen, met minder of geen opsmuk.Maar het model kwam in principe overeen metde hogere standen.Ook de snit van de kleding gaf een indicatie vande sociale positie van de drager. De kleding voorde rijkeren is zeer nauw, men kan er in zitten,maar niet in werken. Dit gold voor de japonnenmaar zeker ook voor de kassekiens. Voor devrouwen kwam daarbij nog dat er keurslijvengedragen werden en in de 18e eeuw paniers, watde bewegingsvrijheid danig belemmerde.De kap van de bemiddelde vrouwen was vangoud, i.c.m. diamanten, of andere edelstenen,van de lagere standen van zilver.Na 1850 werd het oorijzer door de Zaanse wei-gestelden niet meer gedragen, men ging geleide-lijk aan "in het haar".

Beschrijving van het Zaans kostuumvan ± 1780:De herenkleding heeft geen specifiek Zaansekenmerken, behalve dat de kleuren meestal min-der uitbundig waren, dan in de stad.(zie afbeelding M. v.d. Broek).

De heren droegen over een lang linnen hemd, dataan de hals en manchetten afgezet was metbatisten lubben, een driedelig kostuum, een rok(lange jas) een kamizool (vest) en een kuitbroek.Het kostuum kon van één stof en één kleur zijn(zijde of laken), maar ook van verschillende stof-fen en kleuren. Het kamizool was soms prachtiggeborduurd of van kostbare zijden damastgemaakt. De rok werd open gedragen, zodat hetkamizool zichtbaar was. Hier werden zijden kou-sen bijgedragen, die met ingebreide motievenversierd konden zijn en zwart leren schoenenmet zilveren gespen. De kousen werdenomhooggehouden m.b.v. zilveren gespen aan depijpen van de klepbroek. Het gouden of zilverenhorloge werd in een zak in de broekband gedra-gen en de horlogeketting met signetten(stempels) hing er ter versiering buiten Eenkorte pruik en een driekante steek completeerdenhet geheel.Uit teksten uit die tijd blijkt dat de Zaanse heerover het algemeen een eenvoudige uitvoeringvan dit kostuum droeg. Veel Zaankanters warendoopsgezind en pronken hoorde niet bij diegeloofsovertuiging, veeleer trachtte men een-voudig en sober te leven.

De dames droegen over een lang linnen hemdeen keurslijf. Daar overheen kwamen een witlinnen onderrok en de panier (ovaalvormige con-structie om de heupen te verbreden).Dan weder-om een aantal onderrokken, van sitsen, linnen,wollen of katoenen stoffen. De bovenrok (dewagd) was meestal van zijde. Changeant zijde,ook wel gloedzijde genoemd, was zeer geliefd,evenals zijden damast of gebrocheerde zijde.Over het keurslijf werd een borstrok (half hemd-je) van witte damast gedragen, aan de hals afge-zet met een smalle kant. Het jak (kassekien) kon

1692

M. v.d. Broek

van zijde zijn, meestal een andere kleur dan derok, maar bij de changeant rokken werden ookwel sitsen jakken gedragen. De driekwart mou-wen hadden losse elleboogstukjes (kransjes) dieafgezet konden zijn met kant. De onderarmenwerden bedekt door gebreide zijden wantjes(vingerloze handschoenen) die ook weer metkant versierd werden. De wantjes werden m.b.v.een zijden lintje met gouden gespje voor afzak-ken behoed.Over de wagd werd een schort gedragen, dat eenversierende functie had. Het was gemaakt vanzijde of linnen, vaak in ruitjespatroon. Hieroverheen kwam vaak een zijden taillelint. Hetschort werd m.b.v. een (gouden) corsetpen opzijn plaats gehouden.De hals werd bedekt met een fijne batisten doek,aan de randen versierd met borduurwerk( Perzisch ajour of witwerk van Dresden) ofafgezet met een strook kant. De doek werd hoogaan de hals dichtgespeld. Hier overheen droegmen een halsketting, vaak een zgn. bootjeskettingin goud gevatte granaten, of andere edelstenen.Over de borst werd een zijden lint gespeld datmet een gouden gesp of sierspeld versierd konzijn. Witte of gekleurde, zijden kousen, metingebreide of opgeborduurde motieven versierd,werden in zijden schoentjes gedragen. Hierbijwerd dan de bovenbeschreven kap gedragen.

Exposities* In het Zaans Museum is vanaf 13 december de

tentoonstelling "Mooi zo'n kassekien" te zienmet kleding van het 4e kwart van de 18e eeuwt/m het 2e kwart van de 19e eeuw.

* Vanaf 20 december is in kostuummuseumHet Noorderhuis een tentoonstelling "Replicaof Ratjetoe" met replicakostuums uit dezelfdeperiode, die door klederdrachtgroep De ZaanseKaper gemaakt zijn.

Literatuur:S. Honig, Zaans Kostuum fantasie of realiteit.Anno 1961 - nr. 5 1992Jaarboek Nederlandse Kostuumvereniging 2000,Relaties Mode en StreekdrachtJaarboek Nederlandse Kostuumvereniging 1998,Klederdracht en KleedgedragM. Havermans-Dikstaal, Aangekleed gaat uit,Streekkleding en cultuur in Noord-Holland 1750* 1900J.W. van Santé, Het dagverhaal van Aafje GijsenG. Johnson, Karakterschetsen, zeden en gewoon-ten van mannen en vrouwen in het jaar 1816D. Vis, De Zaanstreek: een beschrijving van hetZaansche volksleven in zijn historische ontwik-kelingTijdschrift Kabinet van Mode en Smaak, 1791

1693

Erik Schots, handboekbinderdoor J. J. van der Horst

Het is al weer enige tijd geleden dat wij in Anno (125) voor het laatst aandacht besteedden aanErik Schots (52), de Krommeniese handboekbinder-restaurateur. Omdat velen zich dat artikel nietmeer zullen herinneren en lezers van na die tijd dit niet kunnen weten, eerst een achtergrond-schets.

Erik Schots, poserend voorde fotograaf in zijn werk-plaats

Het beginTijdens zijn schoollopleiding had Erik Schotsvan een leraar handenarbeid heel eenvoudigboekbinden geleerd. Dat heeft hem altijd gefas-cineerd, zelf een boek maken! Na de middelba-re school en de militaire dienst, eindjarenzestig, kon hij aan het werk bij een bedrijf inAmsterdam, dat behalve een zogenoemde uit-gaafbinderij ook een handboekbinderij annexrestauratieafdeling had. Het handboekbindenwas in die tijd eigenlijk al een uitstervendberoep.„Bij dat bedrijf", vertelt hij, „ben ik gaan wer-ken. Ondanks dat er veel routinewerk te doenwas, kreeg ik toch de smaak te pakken. Maaromdat er naar mijn gevoel te weinig gebeurde ende opleidingsmogelijkheden beperkt waren envoornamelijk gericht op de machinale praktijkben ik gaan uitkijken naar ander werk."

Aan het werk„Via een advertentie kwam ik toen bij de firmaDe Slegte in Amsterdam, afdeling antiquariaat.Dat was een leuke tijd, vooral ook omdat ik daarallerlei mensen ontmoette, zoals BoudewijnBiich, Gerrit Komrij en André van Duin. Ja, diemoet toch ergens zijn humor vandaan halen! Ikben daar op een gegeven moment weggegaan ,na bijna twee jaar, omdat er te weinig doorgroei-

mogelijkheden waren. Daarna ben ik allerleiboekbindersgereedschap gaan verzamelen. Bijtoeval stuitte ik op een oude binderij daar in debuurt die sinds de oorlogstijd had stilgestaan.Daar heb ik die oude persen en veel gereed-schap vandaan gehaald."

Eigen bedrijfOp l maart 1973 is hij voor zichzelf begonnen.Eerst bij zijn ouders thuis en vrij kort daarop konhij bij drukkerij Knijnenberg, die toen 100 jaarbestond, boven de drukwinkel terecht. In 1984verhuisde hij naar het groene pandje achter ditgebouw. Vanwege de slechte staat vertrok hij in1998 naar het verbouwde woonhuis naast zijnwoning aan het Spinderspad .

In de jaren zeventig was er een grote omschake-ling in het grafisch bedrijf van boekdruk naar off-set, van loden letters naar platen. In de binderijwas er de omschakeling van het genaaide engebonden boek naar garenloos gebonden boekenen paper backs. Omdat er daardoor veel bedrijvenstopten, kon hij aan allerlei machines komen,vaak tegen schrootprijs.Ook de digitalisering die de laatste tien jaarplaatsvond, heeft de nodige veranderingen opge-leverd. Het aardige is dat dit Erik Schots zowelklanten heeft gekost als heeft opgeleverd. „Neembijvoorbeeld Anno, dat gaat binnenkort op CD-rom verschijnen; daar valt niets aan in te binden",aldus Erik. Aan de andere kant kunnen de men-sen nu zelf printen, maar zelf inbinden is ermeestal niet bij."

Hoe verder?In mei vorig jaar hoorde hij over plannen dat defirma Knijnenberg van de huidige locatie wildevertrekken en uitkeek naar een andere locatie.Erik vond dat op zijn minst verontrustend omdatdit zou betekenen dat ook hij zou moeten vertrek-ken. In augustus van dat jaar werd bekend dat denieuwe locatie in het Noorderveld (hetVermoorde Veld, red.) zou komen.In maart van dit jaar is er een gesprek geweestvan de buurtbewoners met vertegenwoordigersvan de firma Knijnenberg.. Daarin werd duidelijkdat eind 2002, begin 2003 Knijnenberg naar hetNoorderveld zou verhuizen en dat op het vrijko-mende terrein woningbouw gerealiseerd zou wor-den. Voorzover bekend zou daar onder andereeen aantal seniorenwoningen komen. Om ruimtete krijgen voor parkeren, groenstroken etc. moe-ten de drukkerij panden en ook zijn woning annexbinderij aan het Spinderspad verdwijnen. Hetmonumentale kantoorpand blijft onaangetast.

1694

Een kast vol met laden metloden letters. Bij de restau-ratie van boeken wordende letters gebruikt om inde rug of voorkant van eenboekwerk een tekst of titelte stempelen

BriefDeze zomer heeft Erik een briefgezonden naar diverse adressen.Hij zet daarin uiteen hoe benardzijn situatie is en eindigt de briefmet een oproep aan allen diedenken hem van dienst te kun-nen zijn, contact met hem op tenemen.Op de brief heeft hij wel watreacties gehad maar helaas noggeen bruikbare. Vandaar dat wijook langs deze weg diegenen diemogelijk voor hem een oplossingweten, oproepen zich met hemin verbinding te stellen: telefoon075-6287151.

Bedoeninkies in de kaikerddoor Henk Bonman

Nieuwe brandweerkazerneMeestal zijn de onderwerpen in deze rubriek posi-tief van toon. Het gaat dan om restauraties van his-torische panden of nieuwbouw in historiserendeZaanse stijl. De realiteit is dat er af en toe ook ietsverdwijnt. Dat gaat gebeuren op de Guisweg teZaandijk. Waar nu de panden met de huisnummers61 tot en met 67 staan, komt een nieuwe brand-weerkazerne. De huidige kazerne op de Parklaanvoldoet niet meer, vandaar. (Overigens wel evenopletten wat er op de Parklaan voor terugkomt!)De sloop betreft twee houten huisjes op de num-mers 61 en 63. Die stonden er de laatste jaren alniet zo florissant meer bij, maar een aantal van umeende toch het Meldpunt voor bedreigde panden

te moeten waarschuwen. Hier ging men oponderzoek uit. Het betreft eenvoudige arbei-derswoningen uit het einde van de 19e eeuw.Op deze plek waren de huisjes niet te redden.Leden van de werkgroep Advies en documen-tatie hebben de huisjes in tekening gebracht.Hieruit bleek dat verplaatsing niet haalbaarwas, zelfs zijn er zo goed als geen waardevolleonderdelen die hergebruikt kunnen worden.Met een diepe zucht hebben we het maaropgegeven; deze pandjes zijn niet te redden.In principe wel een verarming van het alge-mene beeld aan de Guisweg, een belangrijketoegangsweg door onze streek naar de ZaanseSchans.

De pandjes op de Guiswegdie moeten wijken voor eenbrandweerkazerne

1695

De Lange HeidEven aandacht voor nieuwbouw inAssendeiït en dit keer gaat het eens nietom Saendelft. De kans is groot dat onzekinderen later de Lange Heid (Heid ofHeit: stuk land tussen twee bruggen) ineen adem noemen met bijvoorbeeld deDomineestuin.Vlak over het spoor, op de hoek van deDorpsstraat en Burgemeester deBoerstraat wordt een alleraardigst'Zaans hofje' gerealiseerd. Het fraaiepand op de hoek, in oud-Zaanse stijl,staat er al een tijdje. Daarnaast, op hetterrein waar vroeger een verpakkingsin-dustrie gevestigd was, is nog een vijftalmooie houten woningen in aanbouw.Drijvende kracht achter dit plan is hetechtpaar Jan en Agnes Schouten. Degemeente stond aanvankelijk niet tetrappelen van enthousiasme over hunideeën, maar toen men door kreeg dathet hun ernst was, heeft men goed mee-gewerkt een paar barrières die beston-den te slechten. Zoals op nog een paarplekken in de streek is Somass aan hetbouwen; de ontwerpen zijn van archi-tect Van Leeuwen.Het wordt een buurtje met een erg leukehistorische uitstraling. Als het weer watmooier wordt, moet u er beslist eenslangsgaan. Trouwens, fietst u dan ookverder de Dorpsstraat op, daar staatgelukkig nog heel wat waardevols dathet bekijken meer dan waard is.

Het 'Zaanse hofje' aan deAssendelftse Lange Heid inwording

1696

Boekennieuwsdoor Pieter Helsloot

Krommenie 750 jaarDe Zaanse geschiedschrijving dankt veel aanMiddeleeuwse handschriften van de Abdij vanEgmond. Dat is ook het geval voor de datering1251 als waarschijnlijk oudste aanduiding van hetbestaan van Krommenie. Om die reden is het750-jarig bestaan van het dorp in het jaar 2001groots gevierd. Een hoogtepunt was hierbij depresentatie van het ferme boekwerk Krommeniezevenhonderdvijfüg. Het is een uitgave in eigenbeheer van het Historisch GenootschapCrommenie.

Volgens de inleiding van de voorzitter JanEmmerig is het boek vooral voor Krommenieërsgeschreven, doch dit is te bescheiden: alleZaankanters met historische interesse kan hetboeien.

Het boek is zeer leesbaar doordat het, zonder aanwetenschappelijke waarde tekort te doen, degeschiedenis van Krommenie presenteert niet alseen chronologische geschiedenis, maar naar facet-ten. Zo voert schrijver J.H. Rem ons mee op eenvirtuele wandeling langs de Cromme IJe, d.w.z.het landschap rond het dorp, en door de stratenervan. Herkenbare geschiedenis wordt het terechtgenoemd omdat het verleden steeds geconfron-teerd wordt met wat er (gelukkig) is over geble-ven aan bebouwing en wateren. Het is bij voor-

beeld prikkelend te horen dat er zo maar een tweemeter hoge dijk of dam ligt ten zuiden van Fortaan de Ham, aangelegd in 1357, die de CrommeIJe afsloot van het Wijkermeer met zijn eb envloed. Zo aanschouwen we die prachtige gebou-wen: hervormde kerk, voormalig gemeentehuis,oud-katholieke kerk, Barkeloo, voormalige burge-meesterswoning (nu Knijnenberg). Huize Ceres,het Blauwe End, de Woudaap, enz., met afbeel-dingen en beschrijving.

Belangwekkend zijn de overzichten van de archeo-logie van Krommenie door C.J. van Roon en dewaterstaatkundige geschiedenis door de water-schap-historicus D. Aten m.m.v. J. Kriek. Zeker depolderhistorie mag nooit ontbreken in een Zaansverhaal. Andere facetten zijn even aardig beschre-ven: de personen die het dorp en Krommeniedijkeeuwenlang hebben bestuurd, hoe het toeging inhet weeshuis Barkeloo, het sociale werk, de ker-ken, het verenigingsleven, de vrijwillige brand-weer, de kunstenaars, het agrarische en industriëlebedrijfsleven, de molens, kortom een kleine ency-clopedie. Naar volledigheid is niet gestreefd: dewoningbouw komt b.v. niet aan de orde.

Als naslagwerk kan het boek voorts dienen dank-zij een register van alle straten en sloten (met plat-tegrond), waarbij gebruik werd gemaakt van een

Het Padlaan inKrommenie, een eeuwgeleden

1697

oude tekst van de historicus D.H. van Vliet, aan-gevuld door J. A. de Koning. Goed te weten datjemoet zeggen: het Padlaan (onzijdig), voor zoverik weet met de klemtoon op laan (laan was eensmalle strook land of toegangspad).Een lange lijst van intekenaren en berijmde dorps-herinneringen van H.J. Meijer completeren hetgebonden boek De mooie vormgeving is te dan-ken aan A. Rijks-Leguijt, die met H. Meijer, J.H.Rem en K. Woudt de redactie vormen. De prijs isf 49,50 in de boekwinkel.Het secretariaat berust bij de heer R.W.B.Wasscher, Busch l, 1562 HH Krommenie,tel.64 00 600, e-mail r.wasscher@chello.nl

Feestlied Krommenie 750 jaarTer gelegenheid van het 750-jarig bestaan vanKrommenie werd een CD uitgebracht met muziekvan Ruben Hoeke en tekst van Jaap de Koning enReniet Vrieze. Een deel van het feestlied volgthieronder.

Aan de oevers van de ZaanZie ik daar enige dorpen staanMaar wat ik daar niet zieIs het dorpje Krommenie

Krommenie ligt aan de vaartStaat wat hoger op de kaartLigt zeker niet aan het laatste speenDiep weggezakt in het natte veen

Het dorp ligt er fier en stoerGevormd door spinster, wever en de hoerGesteund door fabrikant en kerkVerfraaid door vakmanschap en werk

Het dorp leeft niet alleen van koekGaat graag bij gortzakkers op bezoekMen kan wel elders werken voor zijn broodMaar hier blijf je tot je dood

Het Historisch Genootschap Crommenie leidteen bloeiend bestaan. Het bestaat pas zes jaar entelt niet minder dan duizend leden. Elk kwartaalverschijnt de 'Krommenieër Kroniek' gevuldmet historische artikelen van eigen krachten.Vrijwilligers plakken in elk exemplaar een paarglanzende kleurenfoto's. Dit nieuwe plaatselijkegenootschap laat zien dat er belangstelling isvoor het verleden van een Zaandorp, gebaseerdop gemeenschapsgevoel en de wens het eigene tebewaren. Een verschijnsel dat ondanks het weg-vallen van oude gemeentegrenzen overal aange-troffen wordt en wat bleek bij de viering van 500jaar Zaandijk en 375 jaar Wijdewormer, even-eens met leuke historische publicaties.Inderdaad overal? Gaat het nog op voorZaandam? Je zou er aan twijfelen gezien het feitdat men daar enkele jaren terug het 700-jarigbestaan, tevens van de Hogendam in de Zaan,aan zich voorbij heeft laten gaan...

Een eeuw VolkshuisvestingDe eerste woningwet dateert van 1901 (mededankzij het Nut) en dat was aanleiding voor degemeente Zaanstad en de woningbouwcorporatiesom het eeuwfeest te herdenken met een boekonder de titel Honderd jaar Woningwet in

Zaanstad. Na een beknopt overzicht van deslechte huisvesting en hygiëne in de 19e eeuwworden de zegenrijke gevolgen van de wet in deZaanstreek getoond. De eerste woningprojectenin diverse woonplaatsen worden beschreven envoorzien van illustraties van de huizen.De fusiegolf heeft danig huisgehouden onder dewoningbouwverenigingen en er is daarom eenhandig overzicht bijgedaan van de geleidelijkeovergang van de oude twintig organisaties tot dezes van heden. Drie verenigingen van het begin19e eeuw zijn buiten de fusies gebleven: ZVHZaandam, Goed Wonen Assendelft en WestzaansBelang. Zij hebben een kans honderd jaar teworden.Tekst en samenstelling zijn van P. Kleij en O.Olij. In de boekhandel voor f 25.

Het raadsel van de kooienIn de reeks Fragmenten van de ZaanseGeschiedenis van A.van Braam verscheen het30e deel met als onderwerp Het raadsel van dekooien op de Westerhem. In alle Zaanse dorpenlagen in het verre verleden landerijen die alskooien worden aangeduid, dus niet alleen op deHem aan 't IJ, maar daar het meest. Hun ken-merk was dat zij lagen op veenland dat vooral inde tijd van het ontstaan van de Zuiderzee bedektwas met een laagje klei (aan de oevers van 't IJ,de Zaan, het Starnmeer e.d.). De historici hebbenelkaar steeds nagezegd dat die kooien te makenhadden met vogel- of eendenkooien op het land(voor de vogeljacht). Wie Van Braam kent weetdat hij een dergelijke bewering niet voetstootsaanneemt. Hij kan er nergens het bewijs voorvinden. Eendenkooien schijnen in onze streekniet bestaan te hebben.De schrijver houdt ons in spanning, waren hetmisschien omheinde stukken kwelderland voorhet vee? Deze verklaring wordt nu buiten deZaanstreek onderzocht. Zelfs deze voorlopigonzekere uikomst levert een boekje met nieuwegegevens en kaarten op.Prijs f 15. Besteladres Zaanstroom 27, 1521 PLWormerveer, tel.640 29 60.

VrouwenemancipatieDe emancipatie van de vrouw is in Nederland zoongeveer een eeuw geleden een merkbare bewe-ging geworden. In de jaren zestig en zeventigvan de vorige eeuw kwam er een stroomversnel-ling. Wat ervan in de Zaanstreek te zien was, isop een historische rij gezet in het boek VanSuffragette tot powergirl - honderd jaar Zaansevrouwenstrijd. De personen die voorgangsterswaren worden beschreven, t.w. WilhelminaHofman-Poot, Guurtje Krom-de Vries,Geertruida Pel-Groot en Ina Kakes-Veen (allenmet de naam van hun man nog voorop). Zij heb-ben hier bijgedragen aan de gelijkwaardige posi-tie van de vrouw in het maatschappelijk verkeer.Het vervolg wordt algemeen samengevat. InZaandam kwam een Vrouwencentrum en bij hetZaanse Ondersteuningsinstituut Welzijnswerk(1979-1990) een emancipatiewerkster.Dit boek, geschreven door Erik Schaap (waaromniet door een vrouw?), is uitgegeven door AmorVincit Omnia te Westzaan en is verkrijgbaarvoor f 24,90.

1698

Andere recente publicatiesAan de Zaanse ontwerper en bouwer van zeil-jachten E.G. (Ricus) van de Stadt, geboren in1910 en twee jaar geleden overleden, werdonlangs een manifestatie gewijd in hetScheepvaart Museum in Amsterdam. Vijftig oudeen nieuwe ontwerpen waren te zien. Zijn botenzijn over de hele wereld verkocht, waaronder depolyesterboten de Stern en de Pionier. De werflag aan de Voorzaan bij de Zuiddijk van 1933 tot1973 (nu Dénier), op welk bedrijfsterrein hetgezin Van de Stadt naar oud Zaans ondernemers-gebruik ook woonde (in een ark). Aan dezeinventieve man is gewijd E.G. van de Stadt, pio-nier in jachtontwerpen, van uitgeverij Van Wijnen(ISBN 9051942184). De prijs is f 130,-.

Het 125 jaar bestaande Noordzeekanaal, levensa-der van de Zaanstreek, blijft ons bezig houden(zie ANNO nr.157). Het Historisch GenootschapMidden-Kennemerland gaf van de hand van J.van Venetiën uit Een haven in de Noordz.ee, eenwaterweg naar Amsterdam. Te koop bij regionalemusea en de Beverwijkse Boekhandel.(Hist.Reeks deel 2 f 25)Tijdens de aanleg van het kanaal speelt de histo-rische roman De woede van Abraham doorConny Braam. O.m. verkrijgbaar in de winkelvan het Noord-Hollands Landschap teCastricum, tel.0251-362762.

In het Jaarboek 2000 van het NederlandsOpenluchtmuseum te Arnhem is een artikelopgenomen van Simon Honig jr., beheerder vanhet familiearchief Honig te Zaandijk, handelendover het koopmanshuis Dubbele Buurt 10 en 12Koog aan de Zaan, in 1938 overgebracht naarArnhem (de Zaanse Schans bestond nog niet).Het moest wijken voor stijfselfabriek deBijenkorf. De bewoningsgeschiedenis wordt ver-haald onder de titel Eindelijk gerechtigheid. HetZaanse pand werd het kantoor van hetOpenluchtmuseum en wordt thans gerestaureerd.Dit jaarboek kost f49,50 plus porti. Te bestellentelefonisch nr. 026 357 61 II.

Bij het Molenmuseum in Koog aan de Zaan enhet Weefhuis te Zaandijk is verkrijgbaar de bro-chure Stoom aan de Zaan die diende bij eenexpositie over de revolutionaire omzetting vande molens in stoommachines. Oude foto's enaffiches en korte beschrijvingen maken duidelijkwelke molens overgingen op stoomkracht enwelke fabrieken hieruit ontstonden (f 15 ).

De lange titel van een klein boek is: Pakhuizenin Krommenie, een inventaris. Gebruik en voor-komen van pakhuizen, kaatsen en bergplaatsen.Samensteller is R. de Jong te Wormerveer. Hetbevat fraaie tekeningen van circa 40 beschrevengebouwen, met lijst van eigenaren (naar gege-vens sinds 1806). Van de vroeger zeker honderdvan dergelijke pakhuizen, meestal met een eigen-naam, zijn er nog maar een paar over. InKrommenie e.o. werden kleine schuren metschuin dak kaatsen genoemd. Het boekjebevindt zich in de bibliotheek vanGemeentearchief Zaanstad. Het is jammer datdeze particuliere publicatie voor liefhebbers nietverkrijgbaar is. Misschien iets voor het nieuwetijdschrift Zaans Erfgoed?

Alle zgn. 'Samen op Weg' - kerkgebouwen inNoord-Holland, d.w.z. Ned. Hervormde,Gereformeerde en Lutherse kerken, zijn bijeen-gebracht in een fotoboek dat heet Kerken inNoord-Holland. Dit boek kwam onlangs uit bijde opening van het Regionaal Dienstencentrumvan deze prot.-chr. combinatie in Zaandam (inhet voormalig weeshuis naast de Lutherse kerkin de Vinkenstraat). Redacteur Fr. v.d.Veen, uit-gever Boekencentrum, Zoetermeer. Prijs f 33,-

Tien jaar boekenrubriekIn dit laatste nummer van ANNO 1961 past ookeen korte terugblik op deze rubriek met boeken-recensies. Dit boekennieuws is bijgehoudensinds 1990, de eerste vijfjaren verzorgd doorGer Jan Onrust, daarna door Pieter Helsloot.Hun bedoeling is geweest alle boeken en tijd-schriftartikelen met een 'Zaans luchtje' op tesporen als ze iets schreven over de Zaanse (cul-tuur)historie. Naar schatting zijn er in die ruimtien jaren 400 titels besproken. De Zaansegeschiedenis blijkt steeds weer onuitputtelijk tezijn.De onderwerpen van de besproken boekenbestrijken een breed terrein. Grofweg zijn ze inte delen naar de volgende categorieën: de weten-schappelijk-historische, de genealogische, dejubilea van verenigingen en bedrijven, kunst enliteratuur, de fotoboeken en de nostalgische sec-tor. Opvallend is dat de onderwerpen Het ZaanseHuis of De Zaanse Schans, de eigenlijke thema'svan dit tijdschrift, weinig voorkomen onder dehonderden publicaties. Het is op zich een aan-wijzing dat het juist is om het nieuwe blad opeen bredere cultuurhistorische basis te plaatsen.

1699

Kroniekdoor Annemieke Emond

Drie maanden de Zaanstreek samengesteld uitDagblad Zaanstreek en de Zaanse weekbladen.

2 augustusDe Stichting Steunpunt Cultureel ErfgoedNoord-Holland zet zich in voor het behoud vantwee met pannen gedekte kapbergen in Jisp.Voor beide kapbergen is het afgelopen voorjaareen sloopvergunning aangevraagd. In totaal teltNoord-Holland nog veertien van dergelijke kap-bergen, waarvan de meeste in Waterland staan.Jisp telt er momenteel drie, waarvan er na verle-ning van de sloopvergunningen nog één zouresteren. De kapbergen staan niet op een monu-mentenlijst; daardoor kan de gemeente de sloop-vergunningen formeel niet weigeren.

2 augustusHet hoofdkantoor van Verkade komt mogelijkterug naar Zaandam. Sinds 1996 vond daaralleen nog productie plaats. Men veranderde inde loop van de tijd van visie over de afstand tus-sen het hoofdkantoor (momenteel gevestigd inAmsterdam-Zuidoost) en de productie inZaandam. Bovendien ontving de Zaanse locatieonlangs van het Engelse moederbedrijf UnitedBiscuits het predikaat 'Centre of Excellence'. Delocatie zou in samenhang met deze plannen wor-den opgeknapt. Na de zomer neemt UnitedBiscuits een definitief besluit over de verplaat-sing van het hoofdkantoor.

3 augustusWederom wordt er bodemonderzoek gedaan ophet Land van Middelhoven te Zaandam. Aljarenlang volgt hier het ene onderzoek naargrondwatervervuiling op het andere. Ook dit-maal zijn nieuwe inzichten van het Ministerievan VROM reden tot een vervolgonderzoek. Inhet verleden ging een plek waar vervuiling werdgeconstateerd meteen op de schop.Tegenwoordig wordt geprobeerd de vervuilingop de plek zelf te beheersen.

25 augustusDe Nederlands-Israëlitische gemeenteZaan streek-Waterland wil dat de monumentalerestanten van de voormalige synagoge aan deGedempte Gracht te Zaandam weer zichtbaarworden. Het gaat om de zogenaamde vrouwen-galerij en de gouden Hebreeuwse tekst boven devroegere heilige arke. Primafoon van KPNTelecom huurt tegenwoordig het monumentalepand en liet er in verband met de enorme stook-kosten vorig jaar een verlaagd plafond in aan-brengen. Dit gebeurde met toestemming van deprovincie, mits het plafond kan worden verwij-derd zonder de historische elementen te bescha-digen. Secretaris J. Meijer van de Nederlands-Israëlitische gemeente verzoekt commissaris vande Koningin Jos van Kemenade schriftelijk zijninvloed aan te wenden om het plafond weer telaten verwijderen. Pim Ligtvoet, voormalig pas-

tor van Disk, tekende ook bezwaar aan bij deprovincie tegen de gang van zaken. Ligtvoetijvert voor een gedenkteken bij het pand om degeschiedenis van de Zaanse joden voor de verge-telheid te behoeden. Ook in de Zaanse politiekherleeft de belangstelling voor de synagoge.Rosa en de Christelijke Unie zien het pand hetliefst weer in de oorspronkelijke staat terugge-bracht. De gemeente Zaanstad stelde onlangs eenbedrag van 25.000 gulden beschikbaar vooronderzoek naar mogelijkheden om een hersteldesynagoge voor culturele doeleinden te gebruiken.

28 augustusBob Dekker uit Jisp dook aan de kant van deBruiloftsloot in zijn woonplaats zo'n 30 tot 35wervels van walvissen op. Dekker, lid van deoudheidkundige commissie Jisp, vond de eeu-wenoude overblijfselen vlakbij de plaatsen waarin het verleden oliemolen De Walvis en een stijf-selhuis stonden. De wervels werden daar in stuk-ken gehakt en in het stijfselhuis uitgekookt. Demerg en olie werden er zo uitgehaald en gebruiktom bijvoorbeeld knekelolie van te maken.

29 augustusEen uitgebreid wetenschappelijk rapport ver-scheen over de opgravingen die in 1998 en 1999aan de Hogendijk te Zaandam werden gedaan,op de plek waar nu het appartementencomplexSarabande staat. Behalve de spectaculaire vondstvan enkele puntgave scheepshellingen werdenhier ook nog duizenden andere vondsten gedaan.

7 septemberEen deel van de nieuwbouw in herstructurerings-gebied de Vijfhoek te Zaandam is door een ver-andering in de bouwvolgorde jaren eerder klaardan werd verwacht. Door de westkant van hetgebied en het midden tegelijk te bouwen, zi jnveel woningen eerder gereed en zijn er minderproblemen met wisselwoningen.Bewonersvereniging Platform SHoek bedacht deaanpassing van het oorspronkelijke plan enwoningcorporatie ZVH ging ermee akkoord.

8 septemberVoorlopig gaat de aanleg van een zeehaven in deWijkermeerpolder niet door. Een meerderheidvan Provinciale Staten, ziet voorlopig geen heilin het doorsteken van de Noordzeekanaaldijk.De officiële bestemming van de polder blijftvoorlopig wel 'natte industrie'.

11 septemberHet Verkademuseum komt definitief niet inZaandam. Financiën blijken het grote struikel-blok. De gemeente Zaanstad weigert het exploi-tatierisico van het museum te delen. De StichtingVerkade Erfgoed wilde de gemeente zowel eenmuseum als de gehele collectie in bruikleengeven. Zaanstad durfde zich niet garant te stellenvoor eventuele exploitatieverliezen, na eerderetekorten bij het Zaans Museum en hetZaantheater. Wie in de toekomst de unieke col-lectie van meer dan honderd jaar Verkade inZaandam wil zien, moet waarschijnlijk uitwijkennaar het Buitenmuseum te Enkhuizen.

1700

12 septemberVoorlopig komen er alleen camera's in het uit-gaanscentrum op de Dam te Zaandam. Degemeente Zaanstad reserveerde hiervoor850.000 gulden in de begroting. De camera'szijn een poging om het geweld en criminaliteitop straat terug te dringen. Later worden het uit-gaansgebied rond de Klauwershoek en het win-kelgebied de Gedempte Gracht mogelijk vancamera's voorzien.

14 septemberRond Kerstmis 2002 hoopt woningbouwvereni-ging ZVH wonen in een industrieel monumentmogelijk te maken. Het oude i'abriekspand vanPolak en Schwarz in Zaandam staat in de stei-gers. Maison d'Essence, zoals het pand gaatheten, wordt verbouwd tot 22 appartementen.Gebruiksklaar worden een badkamer, toilet enkeuken opgeleverd. De rest van de ruimte, diein grootte varieert van 77 tot 152 vierkantemeter, kan de toekomstige bewoner naar eigeninzicht inrichten.

groen gepland in het bedrijvengebied zelf. Detegenstanders stellen dat mensen groen willenwaar ze wonen, en niet waar ze werken.

17 septemberTrijnie Roos-Venema kreeg uit handen vanZaanstads wethouder D. Sanders de orde vanOranje-Nassau voor haar bijzondere verdienstenvoor het Westzaanse verenigingsleven geduren-de vijftig jaar. Eenzelfde onderscheiding ont-ving de Krommeniedijker Jan Emmerig uit han-den van burgemeester Ruud Vreeman. Emmerigwas onder andere voorzitter van StichtingKrommenie 750. Verder maakte hij zich ver-dienstelijk voor diverse sportclubs en is hijvoorzitter van het Historisch GenootschapKrommenie.

20 septemberPlan Noordeinde te Wormerveer valt kleiner uitdan oorspronkelijk de bedoeling was. In totaalkomen er 175 woningen, waar eerst aan 250

Het voormalige fabriekspandvan Polak en Schwarz in desteigers

15 septemberNatuurorganisaties en bewoners van deWestzanerpolder keuren het nieuwe bestem-mingsplan van de gemeente Zaanstad voor dezepolder af. In 1999 trok de gemeente een eerderbestemmingsplan terug, omdat bewoners ennatuurorganisaties een alternatief plan haddenbedacht waar de raad zich in kon vinden. Aande hand van dit voorstel zou een geheel nieuwplan worden gemaakt. Het nieuwe bestem-mingsplan heeft volgens de bewoners ennatuurorganisaties én de oppositie in degemeenteraad echter niets weg van het alternatieveplan. Hierin stond een ruime groene strook bijde Overtoom tussen de dijk en het bedrijven-terrein centraal. De gemeente heeft vooral veel

werd gedacht. Dit ging onder andere niet dooromdat men buiten de woning Noordeinde 66had gerekend. Dit huisje, bewoond door dedames Bruijn, dateert van net na de SpaanseTijd en speelt een rol in Cor Bruijns boek 'Wijdwas mijn land, mijn jeugd aan de Zaan' uit1961. Corporatie De Woonmij was het met dedames Bruijn eens dat dit huisje niet mag ver-dwijnen en stak de nek uit om het te behouden.In het nieuwe plan worden de 175 gevarieerdewoningen geschaard rondom het historischepand. Er komen huizen in de huursector in deprijsklasse vanaf 850 gulden, tot koopwoningenmet een prijs van zo'n zeven tot acht ton. Ookpleinen, slootjes, veel bomen en doorkijkjesnaar de Zaan maken deel van het plan uit.

1701

Het huisje van de damesBruijn aan het Noordeindete Wormervee r

20 septemberVijftienhonderd belangstellenden meldden zichbij de inschrijving voor 104 woningen op hetvoormalige ijsbaanterrein De Poel te Wormer.Veel van hen schrokken echter behoorlijk vande prijzen. Elf van de 104 woningen blekenmeer dan een miljoen gulden te moeten kostenen twee zelfs meer dan twee miljoen. De prijsvan de goedkoopste woningen bedraagt eenkleine half miljoen gulden.

20 septemberSeniorencomplex Kolkhove te Oostzaan werdna een ingrijpende aanpassing van het gebouwfeestelijk heropend. De veranderingen betrof-fen onder andere het aanbrengen van elektri-sche deuren, het verlagen van drempels en hetplaatsen van opritjes voor rollator- en rolstoel-gebruikers.

24 septemberHet meermalen bekroonde wooncomplexZaan werf, aan de Oostzijde te Zaandam, onder-deel van het Zaanoeverproject, kreeg een pla-quette voor de deur. De plaquette, waarop alletoegekende prijzen vermeld staan, werd in hetbijzijn van een grote groep bewoners onthulddoor wethouder A. Drost van Zaanstad en deontwerpers van het complex, de architectenTania Concko en Pierre Gautier uit Frankrijk.

25 septemberZaanstad is aantrekkelijk. Dat staat in de atlasvan Noord-Holland, waarin een inventarisatievan allerlei factoren is opgenomen die een stadal dan niet aantrekkelijk maken. In de rij vanelf Noord-Hollandse steden staat Zaanstad alsvijfde genoteerd. Zaanstad doet het goed op hetgebied van de geringe criminaliteit en debereikbaarheid met de auto; ook met het muse-um- en theaterbezoek scoort de gemeente heel

behoorlijk. De groei van de werkgelegenheidblijft echter achter in vergelijking met de meesteandere steden.

26 septemberHet Zaanse Bakkertje gaat verhuizen. De huidi-ge plek aan de Lagedijk 174 te Zaandijk wordtverkocht. Aan de Lagedijk l la (de vroegereslagerij van Govers) wordt een geheel nieuwpand gebouwd. Reden is dat de huidige bakke-rij eigenlijk altijd een maatje te groot was. Datbetekende veel heen en weer geren van de win-kel naar de bakkerij en vice versa. Bovendienzal de plek van het nieuwe pand veel meer toe-risten van de Zaanse Schans trekken. Het nieu-we pand wordt in Zaanse stijl opgebouwd enkan waarschijnlijk op l augustus 2002 betrok-ken worden.

26 septemberProzes, een samenwerkingsverband van eenaantal woningbouwverenigingen, hoopt nagoedkeuring van het woningplan het stuk grondte kopen waar de oude ambachtsschool (deJedelooschool) staat. Het bouwplan bestaat uittwee onderdelen: renovatie en nieuwbouw. Hetkarakteristieke schoolgebouw (1932,Amsterdamse School) blijft bestaan en gaat 36huurappartementen bergen. Twaalf nieuwewoningen zullen tegen de wand van het gebouwgeplaatst worden. Op de plek van het vroegeregymnastieklokaal komen eveneens nieuwe hui-zen. In totaal komen er in en rondom de school52 wooneenheden.

1702

De achterzijde van devoormalige ambachts-school aan de Westzijde

27 septemberBij veilinghuis Van Gendt te Amsterdam veran-derden zo'n duizend boeken, manuscripten encuriosa over de Zaanstreek in een mum van tijdvan eigenaar. De veiling van de uitgebreide, inte-ressante verzameling nam nog geen drie kwartierin beslag.

27 septemberVictor Moussault wordt de nieuwe algemeendirecteur van Stichting De Zaanse Schans. Hijvolgt Anja Andres op. Zij was ruim een jaaractief als interim manager van de stichting.

27 septemberVoormalig buurthuis De Snuiver te Krommeniewordt gesloopt. Op de plaats van het pand, op dehoek van de Snuiverstraat/Zuiderhoofdstraat,komt een complex met acht woningen en eenaantal winkels.

28 septemberDe gemeente Zaanstad koopt vijftien huizen aanhet Noordschebos te Zaandam. De eigenarenboden de huizen gezamenlijk aan via een vast-goedadviseur. De aankoop van de huizen door degemeente is noodzakelijk voor de uitvoering vanhet project Inverdan (herontwikkeling centrum-knoop/Stationsgebied Zaanstad). De woningenworden gesloopt.

De woningen aan hetNoordschebos te Zaandam

1703

6 oktoberEconomiewethouder van Zaanstad D. Sanders,gaf tijdens een commissievergadering toe datbeginjaren negentig werd besloten paviljoens tebouwen op de Gedempte Gracht te Zaandam omde ingrijpende herinrichting van het centrumrendabel te maken. Aangezien in de ontwikke-ling van het Zaancentrum het Ankersmidpleinnooit werd afgemaakt, verloor Zaanstad deson-danks nog zeven miljoen gulden op het opknap-pen van het winkelgebied. Veel mensen vindende paviljoens erg lelijk en bovendien staan veelvan de winkels leeg sinds in 1998 de huurcon-tracten afliepen. Volgens nieuwe plannen voorhet centrum van Zaandam verdwijnen enkelevan de paviljoens.

6 oktoberEen ondernemer uit Den Haag wil een deel vanwinkelcentrum Rozenhof te Zaandam kopen omer een speelhal in te beginnen. De onderhande-lingen met de huidige eigenaar ING Vastgoedzijn volgens de potentiële koper in een verge-vorderd stadium. Wethouder D. Sanders vanZaanstad zegt dat burgemeester Vreeman zichmet de zaak bezighoudt, maar dat er nog geenbeslissing over is genomen.

17 oktoberWoningbouwvereniging ZVH wil niet alleen devier flats van de Kleurenbuurt te Zaandam ver-vangen, maar tegelijkertijd een veel grotergebied bebouwen. In een nog niet uitgewerkte,voorlopige schets toont ZVH de buurt zonder degebouwen van Albert Heijn, de bibliotheek,sporthal De Vang en zwembad De Slag.Hiervoor in de plaats zou nieuwe hoog- en laag-bouw moeten komen.

24 oktoberDe provincie neemt binnen twee of drie maan-den een voorlopig besluit om wel of geenbedrijventerrein in de droogmakerij WijdeWormer aan te leggen. Het gemeentebestuur vanWormerland is fel tegen bedrijven in de WijdeWormer.

N.B.De data boven de stukjes verwijzen naar de dagvan publicatie en daarmee niet vanzelfsprekendnaar de dag van de gebeurtenis.

De flat aan deVermiljoenweg teZaandam, één van de vierflats behorend tot deKleurenbuurt

1704

Culturele agenda

13 december t/m 3 maart 2002Mooi zo'n kassekien! De presentatie van eendeel uit de collectie Zaanse streekdracht laat eendiversiteit aan kleding door de eeuwen heenzien. Wat vooral bewaard is gebleven, is kledingvan rijke burgers, gemaakt van dure stoften zoalszijde en sits. Zo ontstond een bonte verzamelingvan kleding uit de regio waarin naast de spaarza-me, zakelijke en vlijtige aard van de Zaankantereveneens de sobere levenswijze tot uiting komt.Zaans Museum, Schansend 7, Zaandam.Openingstijden: di. t/m za. 10.00-17.00 uur.Zondag 12.00-17.00. Toegang: f 10,-, 65+, CJPen kinderen (4 t/m 12) f6,-. Museumjaarkaartgratis. Houders Rabopas f5,-.

15 december 2001t/m eind februari 2002'Van Gelder Wormer: een terugblik.'Molenmuseum, Museumlaan 18, Koog aan deZaan. Open: dinsdag t/m vrijdag van 10.00-12.00 uur en van 13.00-17.00 uur, zaterdag van14.00-17.00 uur, zondag van 13.00-17.00 uur.Nieuwjaarsdag gesloten.

2 novembert/m 20 januari 2002Les Intérieurs du Monde. Deze fototentoonstel-ling is het resultaat van een samenwerkingspro-ject van de gemeenten Zaanstad en Haarlem methun zustersteden in Duitsland, Frankrijk.Turkijeen Zimbabwe. Het doel van het project is hetrealiseren van een kwalitatief hoogwaardig foto-grafisch document met als thema 'Interieurs vande wereld.' Het thema biedt ruimte aan zowelverschillen als overeenkomsten in de verschillen-de culturen. Zaans Museum, Schansend 7,Zaandam. Openingstijden: di. t/m za. 10.00-17.00 uur. Zondag 12.00-17.00. Toegang: f 10,-,65+, CJP en kinderen (4 t/m 12) f 6,-.Museumjaarkaart gratis. Houders Rabopas f 5,-.

januari/februari 2002Tentoonstelling WNF 'Bedenkelijke Souvenirs'.Natuurmuseum E. Heimans. Thijssestraat l,Zaandam. Openingstijden: woensdag-, zaterdag-en zondagmiddag 13.00-17.00 uur. Vakanties:wo. t/m zo. 13.00-17.00 uur. Toegang: euro 1,80.Groepen (20 pers.) euro l ,30. Donateurs en kin-deren tot 4 jaar gratis.

8 januari 2002Zaanse Streekdracht. Lezing door mevrouw IngeBosman, lid van De Zaanse Kaper, gevolgd dooreen bezoek aan de tentoonstelling 'Mooi zo'nkassekien!' Zaans Museum, Schansend 7,Zaandam. Openingstijden: di. t/m za. 10.00-

17.00 uur. Zondag 12.00-17.00. Toegang: f 10,-,65+, CJP en kinderen (4 t/m 12) f 6,-.Museumjaarkaart gratis. Houders Rabopas f5,-.

14 januari 2002Dialezing door de heer D. Keijzer over het doorPierre Cuypers gebouwde Centraal Station vanAmsterdam. Georganiseerd door HetNutsdepartement Zaanstad van de Maatschappijtot Nut van 't Algemeen. Mennistenerf, H.Gerhardstraat 77, Zaandam. Aanvang 20.00 uur,toegang gratis.

15 januari 2002Dialezing door de heer Van Maren over belang-rijke personen uit de geschiedenis.Georganiseerd door de NederlandseGenealogische Vereniging, Afdeling Zaanstreek-Waterland. St. Michaelcollege, Leeghwaterweg,Zaandam. Aanvang: 20.00 uur.

5 februari 2002Zaanse schilderijen. Lezing door de heer JanWoud, schilder en medeauteur van het boek'Kunst zonder rugwind' over de Zaanse schilder-kunst van 1600-1950. Zaans Museum,Schansend 7, Zaandam. Openingstijden: di. t/mza. 10.00-17.00 uur. Zondag 12.00-17.00.Toegang: f 10,-, 65+, CJP en kinderen (4 t/m 12)f 6,-. Museumjaarkaart gratis. Houders Rabopasf5,-.

5 maart 2002Vogels kijken. Lezing door de heer Klaas Zwart,gepensioneerd leraar biologie, gids en vrijwilli-ger bij de Poelboerderij. De lezing zal plaatsvin-den in en mogelijk buiten het museum (neem uwverrekijker dus mee). Zaans Museum, Schansend7, Zaandam. Openingstijden: di. t/m za. 10.00-17.00 uur. Zondag 12.00-17.00. Toegang: f 10,-,65+, CJP en kinderen (4 t/m 12) f 6,-.Museumjaarkaart gratis. Houders Rabopas f 5,-.

12 maart 2002Dialezing door de heer A. Lagerweij, stadsar-cheoloog te Amsterdam over opgravingen bij hetVictoria Hotel en de eindresultaten van het kas-teel van de heren van Aemstel. Werk- en exposi-tieruimte AWN, Tuinstraat 27a Zaandam.Aanvang: 20.00 uur, toegang gratis.

19 maart 2002Lezing door de heer Kist over Willem Barentsz.Georganiseerd door de NederlandseGenealogische Vereniging, Afdeling Zaanstreek-Waterland. St. Michaelcollege, Leeghwaterweg,Zaandam. Aanvang: 20.00 uur.

1705

Z E G E N W E N S C H,door de N ACHT W AC HTS van

het Dorp J l S P.

Op het Sckrikkeljaar

l 8 4 O.

Daar ik mij heb verpltgt als wacht,la deze wijk of boort bij nacht,Ten Uwen dienst te waken,Voor U, die deze buurt bewoond,Waarvoor ik door U werd beloond,Maar sonisijds niet kan raken,In intjn behoeften te voorzien;Dat eens verandYcn zal misschien,Althans men wil dat hoopcn;Maar ach! wat worden kan, of uil,Baat na doch niet in dit geval,Daar me atlcs duur moet koopcn.Ik vind niïj dus ten sterkst verpltgt,U, aan te bien een \vcnsch gedichtVan hei! en nieuwen zegen,In hoop dat uit den raildea handVan ieder, naar zijn staat of stand,Door mij iets word verkregen.God zegend steeds Zijn rijk op aardDat Jood en Heidendom gepaardHem kennen en belijden,En alzoo over heel de aard,Zoo als Hij in Zijn woord verklaard *Gezegend Kal verblijden.Behoede ook ons Vaderland,Voor oorlog* pest, en vloed en braadDoe 't hJocijc door Zijn zegen,Hij wil ook ons beminde Vorst,l>ift Heerlaads/kroon en scepter tortschtWerd steeds dat heil verkregen.Ooi zijn geslacht en nageslacht,Doca nuttig ïijn en hoog geacht,En steeds Zijn gunste schenken.Dat ook het hoogc stnatsb&wind,Zijn h af p en zegen ondervind,Ver boven bce en denken.

In alle rang ca staat of stand,Tot heil voor zich en 't Vaderland,Met lust en vreugd bestieren,En men zoo hoort van alle kant,God s woord in *t oude Nederland,Dit blijkt op veel manieren.Ona' Stad, ea achtbaar StadsbcstmirWil Hij als met een sterke muurBeschermen en bewaren,Dat Burgemeester hoog in eer,Assessors en den Raad steeds meer,Zijn hulp efi gunst ontwaren.Het Vrederegt en PolitieEn verders alle aiabt'naars dieTot heil en nut steeds Werken,Ook al te taatn in 't Nieawcjaar,In ruime maten over haar,Gods gunst met vreugd bemerken,De Godsdienst leeraars hier ter steeEn leeraars onzer jeugd zien meeGods xegen nederdaleo,Op zich en al hun werkzaamheid,Tot heit en nut ook uitgebreidAls 't sonlicht klaar bestralenDen koopman en den fabrikantDen winkelier en nijvre handVan allen ambachtslieden,Op zee- en land- en veeman zaam,Met ééa woord alles van wat naan\,Zijn gunst in ruimte biedenOpdat elk zijn behoefte heeftEn mild daar van den •ftrtnen geeft,En aaam zoo leeft in vredeDe God die goed is aan den menschVerhoor ons bec vervul mijn wcnschEn ik verblijf met deze.

VEf!. J)P. Dienaar.

DE NACHTWACHTS.

1706

'De Zeug'• timmer- en restauratiewerken • stijl interieurs• nostalgische keukens • antieke bouwmaterialen

Verkoop:Ameland 18,1506 ZW Zaandam, telefoon: 075-6160518

openingstijden: don.-vrij.-zat.: 11.00-17.00 uur. don. 19.00-21.00 uur.

Werkplaats:J.J. Allanstraat 266c, 1551 RS Westzaan, telefoon: 075-612 04 54

Uniek lijstwerk!KLASSIEK en MODERNuit e i g e n p r o d u kt ie

:|i Wij leveren ook: Hout, plaat; turnhout, enz.'"' zowel in grenen als in andere houtsoorten.

.ariaSlüispolderweg 25 -:;1505 H J ZaandamTelefoon: (075) 616 4?:|2; - 616 42 25Fax : (075)6701265 ' %;

E-m ai l:'', Z w a r t - H o u t ® f t ane t . n l

GERARD WUMAvastgoedadviezen

"Voor hout en nieuw"

UtiliteitsbouwWoningbouwRenovatie/RestauratieOnderhoudswerken

l bouwersvan braam • minnesma

jonge arnoldusstraat 20 zaandam tel. 075-617 86 55

vrB O U W B E D R I J F

Veerdijk 401531 MSWormerTel. : 075-621 21 31Fax : 075-628 90 40

Postadres:Postbus 1301530ACWormer

Het Knijnenberg-kantoor aan de Zuiderhoofdstraat in Krommenie

Sinds 1873 komt er in Krommenie, op een nuchtere, Zaanse

manier, bijzonder drukwerk tot stand. Heeft u ook 'bijzonder'

drukwerk nodig? Bel Drukkerij Knijnenberg voor een goed

advies, een scherpe offerte of een heldere presentatie.

Maakte iedereen zich maar zo druk...Drukken is in deze tijd iets anders dan een drukpers aan-

en uitzetten. Als klant verwacht u duidelijk meerwaarde.

Drukkerij Knijnenberg speelt actiefin op deze behoefte.

Door nauwe samenwerking met andere grafische specialisten.

Door ideeën en investeringen, die het beste uit mensen naar

boven halen. Door producten te maken, die zich onderscheiden.

In vormgeving, in druktechniek of in afwerking.

Vaak in alle drie tegelijk.

DRUKKERIJ KNIJNENBERG/t/moar»"^-

Zuiderhoofdstraat 70Postbus 347560 AA KrommenieTelefoon 075 - 627 62 70Fax 075 - 627 62 22ISDN 075 - 640 12 90