7

Uit het PK-Archief

Radio in Indië en Nederland

8

9

Voor ik het vergeetHet leek een goede gedachte, depenclub uit te breiden met hetdoel, zoveel mogelijk gegevensover het radio-amateurisme inIndië vast te leggen. Tijdens de Ja-panse bezetting en het daarop vol-gende conflict met de Indonesi-sche republikeinen waren immersvele sporen zoek geraakt. Van Dru-nen belastte zich in 1970 met hetsecretariaat en ging met wervendestencils op de pasarmalan in DenHaag staan. Het aantal deelnemerswas na afloop niet voldoende vooreen koempoelan. Dus zette VanDrunen zijn pogingen voort op an-dere marktachtige samenkomstenvan oud-Indischgasten. Een publi-citeitscampagne in geschikte bla-den leverde ook de nodige adres-sen op, zodat op 3 juli 1971 voorhet eerst een PK-reünie kon wor-den gehouden. Dit was het beginvan een jaarlijkse traditie die tot1987 overeind bleef. Het aantaloud-amateurs dat bereikt werd be-droeg op het hoogtepunt 60; dehoogste opkomst op een reüniewas 120 (velen kwamen met hunechtgenotes of andere verwanten).

JaarboekBij gelegenheid van zo'n reüniewerd telkens een jaarboek uitgege-ven. Dat bevatte reprodukties vandocumenten, overdrukken uit kran-ten en tijdschriften, maar vooral opschrift gestelde herinneringen vanleden. Op die manier heeft het co-mité zijn tweede benaming volopwaargemaakt:Studiegenootschap voor de radio-historie van voormalig NederlandsOost-Indië.Je moet er toch niet aan denken,welk een gat in de geschiedschrij-ving er zou hebben voortbestaanzonder de activiteiten van het PK-comité. Net op tijd!De bereikte radiopioniers warenvoor een deel civiele liefhebbersdie gevangen waren door het won-

der van het etherverkeer. Anderenopereerden in militair verband ofwaren werkzaam voor bedrijvenmet een grote spreiding over de ar-chipel, zoals PTT en BPM. Inprincipe kon iedereen voor een re-ünie inschrijven die als amateur ofberoepshalve aan de ontwikkeling,opbouw, uitbreiding, wederop-bouw van de radio in NederlandsOost-Indië een aandeel had gehad.

PlaquetteWie als buitenstaander zonder In-dische wortels de jaarboeken enandere stukken leest, merkt op datzich in het PK-comité ook heelwat nostalgie uitleefde, een zachtverdriet om alles wat met ‘onsIndië’ verloren is gegaan.Het ging hier duidelijk om eengroep die zich, als zovele Neder-landers met een Indisch verleden,door de Kikkerlanders niet begre-pen voelde. Wat snapten die nouhelemaal van hun weemoed, liefdeen pijn. Nee, voor echt begrip konje alleen maar bij de sobats terecht. In die sfeer valt het te begrijpen,dat er behoefte ontstond aan eeneigen markeringspunt. Het bestuurschreef een prijsvraag uit die eengedenkplaat voor de radiopioniersuit het voormalig NOI moest ople-veren. Het idee van ‘old man’ Le-kahena werd verwezenlijkt. Op 30mei 1987 werd de plaquette in hetgebouw van de Wereldomroep ont-huld. De beschermheer, generaal-majoor van de luchtmacht F.E.Boers, was één van de sprekers.Hij vatte bondig samen, wat dewaarde van de amateurs is ge-weest: in de jaren dertig waren erop zestien verschillende plaatsendoor amateurs gebouwde ukg-om-roepzenders hoorbaar; in 1941schakelde de verbindingsdienst vande luchtbescherming zendamateursin, waardoor men een goed over-zicht over de Japanse vliegbewe-gingen behield; tussen 1945 en1950 herstelden amateurs met een

Het PK-comité“Van oude mensen, de dingen die voorbijgaan”

Eén- en andermaal hebbenwe in Aether belicht, hoezich uit activiteiten van in-dividuele Nederlandse zen-damateurs in de jaren tienen twintig van deze eeuwde omroep heeft ontwik-keld. Wel, in het voorma-lige Nederlands Oost-Indiëwas dat niet anders. Daar-van heb ik me nog eenskunnen overtuigen, toen ikme uren lang heb latenwegzakken in archiefstuk-ken van voorheen het PK-comité (PK zijn de roep-letters van zendamateursin Indië.)

Eind 1967 plaatste C. le Cotey in het tijd-schrift Tong Tong een advertentie, waarin hijcontact zocht met oud-PK's in Nederland. J.F. Rohder, A.C. de Grooten J.E.M. van Drunen reageerden. Er ontstondeen schrijfband.

Aether 38/1996

10

handjevol PTT'ers de vooroorlogsestudio's en zenders. De vervaardi-ging van de plaquette was medemogelijk gemaakt door giften vande VERON en de VRZA, de tweeNederlandse organisaties voor zendamateurs waarvan verschei-dene Indischgasten na hun repatrië-ring lid waren geworden.In de welwillendheid van de over-drachtsplechtigheid werd de ver-wachting gewekt, dat de plaquettetot in lengte van jaren bij deWereldomroep zou hangen. Maar

dat kwam anders uit: de recente re-organisatie bij de WO - met bijbe-horende bouwkundige ingrepen -bracht met zich mee, dat de WOvan de plaat af wilde. En zo be-landde hij in de gretige handen vanhet Omroepmuseum, dat hemgraag zal koesteren. Tot in lengtevan jaren!

Geleidelijke overdrachtZoals gezegd heeft het PK-comitéin 1987 zijn laatste reünie georga-niseerd.

De dood dunde de gelederen al tezeer uit. Het lukte zelfs niet meereen volledig bestuur te vormen.Het PK-comité ging over in hetPK-archief, dat tot op vandaag be-heerd wordt door Van Drunen.Met het Omroepmuseum maaktehij de afspraak, dat hij het PK-ar-chief geleidelijk zal overdragen.Dit artikel getuigt ervan dat er eenbegin is gemaakt. Het Omroepmu-seum voelt zich met het archiefvereerd en verrijkt. Van Drunen komt nog wel jaarlijksinformeel op de dag van de eersteHolland-Indiëverbinding (30 mei1927) met oude vrienden bijeen. In1990 was Rijswijk de plaats vansamenkomst. Op de begraafplaatsaan de Van Vredenburchweg ach-ter het gebouw van Radio Westwerd een bescheiden monumentter nagedachtenis van overledenradiopioniers uit voormalig Neder-lands Oost-Indië onthuld. Geble-ken was dat veel radiomensen uitIndië zowel op 5 mei als op 15 au-gustus graag bloemen bij een eigengedenksteen wilden leggen. Deschenker van de steen is anoniem.

Op het moment van de onthullingbevatte het register van overledenpioniers 287 namen ...

Kees Cabout

Omschrijving gedenkplaat Radiopioniers voormalig Nederlands Oost-Indië

Rechts boven: draaibare antenne-mast van de PHOHI (Philips Holland-Indië Omroep) welke tot 1960 eveneensin gebruik bij RNWO (Radio Neder-land Wereldomroep).Doel zendmast met prefixen ter hoogtevan Scheveningen op perspectiefkaartvan Nederland tweeledig: staat symboolzowel voor verbindingen officiële dien-sten als voor radiozendamateurs.Locatie SCHEVENINGEN is gekozengezien PCH het scheepvaartverkeernaar Indië begeleidde (Marconisten indie tijd waren practisch altijd zendama-teur of kwamen daaruit voort).

Links onder RADIO MALABARmet zijn immense, tussen een berg-kloof opgehangen, draadantenne (Viadit station zijn de eerste langegolfether-signalen naar Nederland gezon-den).

Rechts van Malabar is gefigureerddat PK-AMATEURS met eenvoudigeantennes en home-made apparatuurhebben aangetoond dat het kortegolf-spectrum voor dit doel beter geschikt(Zendamateurs hebben in de radiohisto-rie van N.O. Indië een grote rol ge-speeld. Zij ontwikkelden eind jaren '20een groot aantal plaatselijke zenders enomroepstudio's. Verzorgden tijdens deJapanse inval in de gehele archipel deberichtgeving voor de Luchtbescher-mingsdienst. Brachten gedurende deherstelperiode 1945-1949 een groot ge-deelte van het draadloos interinsulairverkeer weer op gang).

Nieuw-Guinea, waarvoor inge-volge de bepalingen van de Nederlands-Indonesische Unie een uitzonderingspo-sitie was gecreëerd, kreeg in 1950 deprefix JZo, hetgeen middels een per-

spectiefkaart rechtsonder aangegeven.Domicilie RONG (Radio OmroepNieuw-Guinea) was Hollandia. (Mas-ker, lans en tam-tam in het midden vanhet eiland geven aan dat gebied op datmoment nog in ontwikkeling).

Wandplaquette is vervaardigd tergelegenheid van het 20-jarig bestaanvan het Studiegenootschap Radio-histo-rie voormalig N.O. Indië beter bekendals het PK-COMITE: hetgeen linksboven op plaquette in beeld gebracht(PKC 1967-1987).

In het midden in een speciaalkader de tekst van een poststempelanno 1987 vermeldende enige historische jubileumdata.

Ontwerp: John Lekahena, PAoJIL (ex PK 7 NL).

Overdracht wandplaquette op 12-7-1995 aan conservatrice Omroepmuseum Drs. C.Hekker door oud-hoofdambtenaar Radio Controle Dienst R. Bussink, namens PK-Co-mité. (voor afbeelding zie artikel Electron 5/198, bladzijde 242 van dit boek).

11

Op 7 mei 1971 publiceerdeSusanne Piët in De Tijd eeninterview met A.C. de Groot,die in 1924 op de theeplan-tage Pasir Datar in de omge-ving van Soekaboemi metradio aan het experimenterensloeg. Op basis van een artikelin Wireless World zette hijeen antenne in elkaar, dubbel-draads, 2 meter uit elkaar, 60 meter lang en 18 meterhoog. De zender bestond uiteen 3-spoelenstelsel primairen secundair afgestemd, entwee C509 Philips eindver-sterkerbuizen. Hij ging zendennaar vrienden in Bandoeng,maar helaas: die ontvingenhem niet. Anderen hadden hetstation GHR Goenoeng HaloeRongga echter wel gehoord.Onder hen bevond zich hetpersoneel van het vliegveldAndir, waar meteen opdrachttot een onderzoek werd gege-ven. Want het gouvernementhield nog steeds vast aan hetverbod om zelfs maar een ont-vanger te gebruiken, laat staaneen zender. De Groot moestdus ijlings de hele zaak ver-stoppen om inbeslagneming tevoorkomen. Na enige tijdwaagde hij het er weer op.

Dat leverde hem een bezoekop van een andere amateur,Bleiker.Die bleek over De Groots uit-zendingen gesproken te heb-ben met W.P.C. van der Horst,directeur van de NederlandsIndische Tramweg Maat-schappij. Ook in Bataviawaren er een paar gaan luiste-ren. Hun verrassing wasgroot. Want in die tijd warener alleen maar morsetekens tehoren; De Groot bracht echtermuziek over. ,,Als je zoietsplotseling op je radio hoordebegonnen je oren te klappe-ren". Zijn openingsplaat wasaltijd de mars Boemel Peter.Van der Horst nodigde DeGroot via Bleiker uit, met eenzender naar Batavia te komen,,om de lui daar warm temaken voor een op te richtenradiovereniging". Maar DeGroot had geen zin zijn eigenzender te demonteren. Hijkwam op het idee met de ho-ningraatspoelen van zijn ont-vanger nu een zender op tebouwen. Met die provisori-sche zender verscheen hij tenhuize van Van der Horst. Diegedenkwaardige avond konBatavia op de radio grammo-foonmuziek horen. De luiste-

raars werd verzocht, rapportenover de ontvangst in te sturen.Velen gaven gehoor aan Vander Horsts oproep: ,,Jongens,geef je nu vast op als lid vanonze Bataviase Radiovereni-ging, maar eerst gaan we eenoprichtingsvergadering beleg-gen.'' Het luisterverbod werdgenegeerd. De overheid zoubij zoveel enthousiasme welwat door de vingers zien ...De Bataviase Radioverenigingwerd inderdaad enkele wekenlater opgericht. Men schreef11 juni 1925. Pionier DeGroot kon niet komen omdathij van de administrateur vande theeplantage niet wegmocht. Korte tijd later volgdede oprichting van de Ban-doengse Radiovereniging. De Groot werd daarvan de ad-viseur. Zijn omroep beschikteover twee muzieklijnen methet Preanger Hotel en HotelHomann. Hij kreeg het in zijnhoofd, ook eens de strijkjesvan de hotels naar Nederlanduit te zenden. In 1929 stuurdede heer Vuyk uit Heemstedeeen telegram, dat hij PK-1 ge-hoord had. De volgende mor-gen heeft de PTT alles ge-stopt. De Groot kwaad! Maarhij werd wel bij de afdelingrevisie zendbuizen van dePTT aangenomen.

De Bataviase RadioverenigingIn het jaarboek 1981 van hetPK-comité staat in facsimileeen uitvoerig overzicht dat bijhet 10-jarig bestaan van deBRV is opgesteld (11 pagi-na's). Ook daaruit vallen be-langwekkende gegevens tehalen. Om te beginnen: InSoerabaya bestond al een Ver-eniging voor Radio-Telegrafiemet een eigen orgaan. Soera-baya bleek er niet voor te voe-len een zorgende hand uit testrekken naar Batavia. De ver-houding tussen de twee stedenwas als die tussen Amsterdam

Vraag een wat oudere Nederlander naar de naam van deomroep die voor de Tweede Wereldoorlog in NederlandsOost-Indië de programma's verzorgde en hij zal antwoor-den: "De NIROM". Deze Nederlands-Indische Radio Om-roep Maatschappij, opgezet als commercieel bedrijf, werktedan ook sinds april 1934 als enige met de zegen van de over-heid. Ze was verplicht het hele reusachtige grondgebied vande kolonie te bedienen, waartegenover stond dat ze 80%van de verplichte luisterbijdrage, geïnd via het postkantoorhandje contantje in ontvangst mocht nemen. Van overheids-steun aan een particuliere onderneming gesproken! Maarvraag een oud-Indischgast, wat hij zich van de omroep inzijn jeugd herinnert en tien tegen één zal hij ook de lokaleomroepverenigingen noemen: de Bataviase, de Bandoengse,de Soerabayase enzovoort. Over die burgerverenigingen wilik het vandaag hebben, geïnspireerd door materiaal dat ikin publikaties van het PK-comité aantrof.

De vrije jongens van Indië

12

en Rotterdam: eeuwige riva-liteit. Dus vonden de Batavia-nen het in hun hart niet ergdat ze het helemaal zelfmoesten klaren. Ze wildentrouwens voor een deel ietsanders dan Soerabaya: be-halve een vereniging vanradio-amateurs wilden ze ookeen omroepvereniging zijn.De eerste twee jaar genoot deBRV gastvrijheid bij de heerWolzak op Noordwijk. Hetaccent lag nog sterk op hettechnisch hobbyisme. Dàt ergeluid te horen viel was voor-alsnog belangrijker dan wat eruit de ether kon worden ge-plukt. De bijeenkomstenwaren meer een beurs waargedachten over eigen experi-menten werden uitgewisseld.Aan het einde van het eerstejaar telde de vereniging al 125leden. Toen ze in 1927 ver-huisde naar Hotel des Indeswas het ledental gestegen tot225. Het tweede tijdperk vande vereniging als uitzendstervan in hoofdzaak grammo-foonmuziek speelde zich af ineen kamertje van 2 bij 3 inHotel des Indes en later in eenkamer boven de oude eetzaalvan dat hotel. Het was in hetkleine hokje een wirwar vandraden; een hoogspanning van4000 volt lag open en bloot tewachten tot iemand zo on-voorzichtig zou zijn er aan teraken. Maar de hemel wasmet de zwoegers in het hokjeen nooit zijn er ongelukkenmee gebeurd.Een volgend wonder was, datdeze primitieve zender zo re-gelmatig werkte. Hij bestonduit elders afgekeurde en bij el-kaar geschooide spullen, diezo'n ingewikkeld geheelvormden dat alleen de ledenvan de technische commissieeruit wijs konden. De eerstein Indië aangekomen pick-upwerd ingepikt voor de BRV.Een Reiszmicrofoon werd opde pof gekocht.

GolflengteDe Soerabayase vereniginghoonde in haar orgaan deBRV, dat ze wel heel aardiguitzond op 200 meter, maar

dat ze op de korte golf nietspresteerde. Na veel experi-menteren slaagden de Batavi-anen erin, een golf van 70meter te bereiken en laterzelfs één van 49 meter. Dat le-verde ontvangstrapporten opuit ''zowat de hele archipel''.Midden 1928 verhuisde devereniging naar een dubbelekamer in Hotel der Nederlan-den. Voorlopig ging ze meteen nieuwe installatie zendenop 150 meter.In de tijd van Des Indes werdgrammofoonmuziek al een en-kele maal afgewisseld met le-vende muziek, ten gehore ge-bracht door het strijkje vanhet hotel. Maar zulke pro-gramma's bleven bij gebrekaan een echte studio tochschaars. Vandaar dat men gre-tig inging op het aanbod vanhet balletorkest van de be-roemde Pawlowa om een con-cert te verzorgen. Wat de BRVdaarvoor over had. ''We heb-ben geen geld''. Maar zowaren de muzikanten niet ge-trouwd. Ze kregen in Austra-lië ook overal 250 pond ster-ling (wonderlijk zo hooguitzendingen in andere landenaltijd betaald worden!) Zewilden heel schappelijk zijnen voor ƒ 150,- een concertgeven. Uiteindelijk vond menelkaar op ƒ 75,-. Maar nu nogeen studio! Men toog aan hetwerk met twintig paardede-kens en rollen ijzerdraad.Toen het balletorkest metvleugel en contrabas aantradbleek de studio angstig klein.De atmosfeer was er om tesnijden.Maar de uitzending was eendaverend succes. De winstwas 60 nieuwe leden. Hetconcert betekende een door-braak. Men begreep meerwerk van de studio te moetenmaken. De paardedekens wer-den vervangen door fluwelengordijnen. Niet lang daarnabeantwoordde de studio aanhoge eisen.Een andere onderbreking diesterk de aandacht trok vielnog in de periode van DesIndes. De BRV relayeerde op30 mei 1927 de beroemd ge-

worden toespraak van Konin-gin Wilhelmina die Philipsvanuit Eindhoven naar Indiëzond. Ook nog in de periodevan Des Indes begon OmeKees (van Swieten) zijn kin-deruurtje. In de jaren bij Hotelder Nederlanden nam TanteLien (van Maurik) de fakkelover.

Koningsplein ZuidGeleidelijk was de omroephoofdzaak geworden. Sindsjuli 1930 was er zelfs sprakevan een bezoldigde omroeper:André Niederer. De verhui-zing in 1931 naar Konings-plein-Zuid ging gepaard metde bouw van weer een nieuwezender, ditmaal een kristalge-stuurde trapzender. De pro-gramma's werden zowel 's ochtends als 's middags en's avonds de ether in gestuurd.Men nam met vrees en beveneen proef met een kleine zen-der in Buitenzorg, waarheende programma's gebracht wer-den langs de telefoonlijn. Deproef lukte. Zo ontstonden deonderafdelingen Buitenzorg,Soekaboemi en Cheribon,dankzij de medewerking vande PTT.De BRV groeide uit tot eenmoderne omroeporganisatie.Af en toe had ze eigen or-kesten, maar dit bleek toch

Aether 40/1996

De Groot in1971 achtereen zendertje,nauwgezet ge-reconstrueerdnaar dat waar-mee die ge-denkwaardige'Bataviase-Radio-Vereni-ging - Proefuit-zending' werdgeleverd.

boven de krachten te gaan.Uitstekende pianisten en an-dere solisten gaven concerten.Boekenpraatjes, kinderuurtjes,kamergymnastiek, taallessenen velerlei lezingen vroegenom de aandacht van een ge-staag groeiend aantal luiste-raars. In 1932 werd het dui-zendste lid genoteerd.

De NIROM komt ...!Het bestuur heeft zich afge-tobd met de vraag, of de BRVnog reden van bestaan zou

hebben naast een omroep-maatschappij met zo'n sterkbevoorrechte positie. Nu eensneigde het tot een liquidatie,dan weer wilde het verbetenvasthouden aan hetgeen orga-nisch uit de wens en desamenwerking van liefhebberswas gegroeid. Het trad inoverleg met NIROM en PTT.Er werd een modus gevondenom de BRV = en andere plaat-selijke verenigingen = naastde NIROM te laten voortbe-staan.

Al in 1934 bleek, hoe de BRVen de NIROM met elkaar inconcurrentie konden geraken.Maar de inzet was dan ook desensationele landing van deUiver tijdens de roemruchteLonden-Melbourne race, eengebeurtenis die de blanke ge-meenschap in Indië al even-zeer op haar kop zette als debevolking van Nederland. Hetvliegveld Tjililitan had maaréén telefoonlijn te vergeven.De NIROM legde er beslagop. Maar in Indië verliep heelwat maatschappelijk verkeervia relaties. De BRV had eengoede verstandhouding met deLuchtvaart Afdeling. Zo kon-den de talrijke aanwezigen opTjililitan op de grote dag eenauto met aanhangwagen vande LA het veld zien opzwen-ken, waaruit militairen stegendie vervolgens een veldzenderopstelden. Die stond in ver-binding met de zender van deBRV. De vrije zender kon wa-rempel nog eerder dan deNIROM met het verslag be-ginnen. Triomf!

Wat de bladen betreft, oriën-teerde de BRV zich aanvanke-lijk op Onze Antenne, hetblad van de Bond van Radio-verenigingen in NederlandsIndië, dat men deelde met deandere verenigingen. Het eer-ste eigen orgaan heette De Luisteraar. Daarna kwamIAA-nieuws en tenslotte deRadio-Bode. (IAA-nieuwsstond voor Indisch Amateurra-dio Activiteiten Nieuws).De BRV heeft tot aan de oor-log met Japan voortbestaan.

Nog wat wetenswaardighedenEen laatste bron waaruit ikwil putten is het jaarboek1975 van het PK-comité, enwel uit het opstel ''Radio Om-roep anno 1940'', ontleend aande PTT-jubileumuitgave 1941.Op 1 juli 1927 - de Bataviaseen Bandoengse radioverenigin-gen draaiden toen al twee jaar- trad een regeringsverordeningin werking, waarbij voor hetaanleggen, hebben en gebrui-

13

Deze lijststond afgedrukt in de jubileum-uitgave van de BataviaseRadio-Vereniging juli 1935

LIJST van omroepstations, van 49 - 200 MeterSamengesteld en aangeboden door Ir. A.P.C. BYHOUWER, Pasoeroean

Station Roepletters: Golflengte in M. Zenduren:

NIROM, Bandoen I Y.D.A. 49.02 DagelijksNIROM, Priok Y.D.A. 49.69 -SINGAPORE Z.H.I. 49.85 -BANDOENGSCHE RADIO VEREENIGING P.M.Y. 58.03 Dagelijks. Zie RadiobodeSOLOSCHE RADIO VERG., NIROM SOLO, INII. Y.D.A.2 62.37 ?AVROM, Medan - 64 Dagelijks. Zie AvrombodeNIROM, Soerabaja I Y.D.B. 67.11 DagelijksKHABAROWSK R.V.15 70.20 -AMATEURZENDER RAAIMAKERS, Madioen Y.K.2 R.F. 75.2 ongeregeldAMATEURZENDER, Tjepoe P.K.2 L.X. 84.4 i.d.DE KORT, Bandoeng Y.D.II3 85.86 Voorloopig geslotenBATAVIASCHE RADIO VERG., Batavia II Y.D.G. 2 86.46 Dagelijks. Zie RadiobodeSAL-ZENDER, Solo Y.D.L.3 86.96 Zie Sri-Programma. (Zo.

17-18 Europ. muziek)SOEKARADIO, Soerabaja Y.D.02 87.46 Zo. 9-11VADERA, Djokjakarta H.D.L.4 87.97 17-19.30 Zo. nietVAN WINGEN, Djember - 88.5 17-18.30LAMMEREE,Malang Y.D.O.3 89.55 Ma. Woe. Vr. 17-18EUREKA, Bandjermasin - ± 91 Di. & Do. 20-22RADIO ELECTRIC, Soerabaja Y.D.O.3 91.18 18-20NIROM Pekalongan via VAN WINGEN, Pekalongan Y.D.V.2 91.71 Dagelijks v. Wingen van

16.30-NIROM en zendt verder het geheele progr.NIROM WEST-JAVA uit.

RADINOCA, Malang Y.D.Q.4 92.88 6.30-7.45 en 16.45-17.45? HEL. MULLER, Djokjakarta - 93.46 -

JARICO Y.D.O.4 91.64 voorloopig nog proefzen-dingen; later definitief

RADIO CLUB, Semarang. RADIO-DOKTER - 95.85 9-11 en 18-22 Zo.VROOLIJKE ZENDERPROTESTANTSCHE KERK, Bandoeng - 95.8 Di. ± 17.30VAN WINGEN, Magelang - 97 (of 104.53 ?) -NIROM, Priok Y.D.A. 98.68 DagelijksVAN WINGEN, Djokjakarta - 101 12-14, 10-19MALANG(SCHE) RADIO (VERG.), Zender Vis, Y.D.Q.5 101.68 12-14; 16-17; 19-22.Malang Zo. 8-9; 10.30-13.30;

17.30-22.30;GOLDBERG, Soerabaja - 102.30 8.30-11.NIROM, Semarang, Inh. Y.D.E.3 103.09 DagelijksRADIO VERG. MIDDEN-JAVA, via VAN WINGENSemarang - 103.1 Dagelijks. Zie RadiobodeVAN WINGEN, Tjepoe - 103.81 -NIROM, Cheribon - 104 (of 87 M ?)P. VAN WINGEN, Magelang - 104.53 9.30-11 en 17-18.15VOLTA, Malung Y.D.Q.6 106.76 Zo. 9.15-11 en 17-18VAN WINGEN, Madloen - 107.53 -VAN WINGEN, Solo - 107.53 -

(soms 106.76)INHEEMSCHE ZENDER (Wie?) - ± 109 's avondsAHVO, Soerabaja Y.D.O.3 109.89 Zie RadiobodeNIROM, Semarang Y.D.B.2 122.45 -NIROM, Soerabaja (inh.) Y.D.F.4 124.22 -NIROM, Batavia I Y.D.A.2 125.87 -NIROM, Djokja, Inh. Y.D.E.5 127.66 -BAT. RADIO VERG., Soekaboeml. Y.D.I.2 142.18 Zie RadiobodeBAT. RADIO VERG., BATAVIA III Y.D.G.3 143.54 Op het oogenblik niet in

de luchtVAN WINGEN, Soerabaja Y.D.O.7 144.93 10-11.30; 20-22VAN DER HEYDE, Bandoeng Y.D.A.8 153.06 -GOLDBERG, Kediri - 154.64 12-13.30; 18-20BAT, RADIO VERG., Buitenzorg. Y.D.9 156.23 Dagelijks. Zie RadiobodeIDEM, Batavia I Y.D.G.6 157.89 Id.RADIO HOLVAST, Soerabaja Y.D.O.9 159.57 Ma. Woe. Vr. 20-22RADIO VERG. MIDDEN-JAVA, Semarang II Y.D.K.6 161.29 Dagelijks. Zie RadiobodeBAT. RADIO VERG., Cheribon Y.D.I.4 163.04 Id.NIROM, Djokja Y.D.B.3 180.72 DagelijksId., Buitenzorg Y.D.A.3 182.02 -Id., Bandoeng II (Inh.) Y.D.D.2 184.05 -Id., Tjepoe Y.D.B.4 185.76 -Id., Solo Y.D.B.5 186.09 -Id., Batavia II U.D.D.3 189.27 -Id., Malang Y.D.B.6 191.08 -Id., Soekaboemi Y.D.A.4 193.55 -Id., Soerabaja III - 196 -

De Bandoengsche Radio Vereeniging en samensteller houden zich voor op- en aanmerkingen en bericht van aanbevolen.Eventueele wijzigingen zullen gepubliceerd worden in volgende nummers.

? bettekent: misschien niet meer in de lucht.

14

ken van een radio-ontvangin-richting een vergunning werdvereist van PTT. Voor zo'n ont-vangvergunning moest de hou-der jaarlijks ƒ 8,- registratie-recht voldoen. Toen geblekenwas, dat de radioverbindingente Batavia en Bandoeng levens-vatbaarheid bezaten, werdenook te Soerabaya en Semarangen later ook in andere plaatsenradioverenigingen opgerichtdie (mede) omroep als doelhadden. PTT gaf enige begren-zingen aan ten aanzien van deinhoud der uitzendingen enverder moesten de verenigin-gen ervoor zorgen dat het PTT-radiobedrijf van die uitzendin-gen geen hinder ondervond. Deverenigingen mochten zelf eengolflengte kiezen.Eind 1928 waren er 1100 ont-vangvergunningen afgegeven.Vijf jaar later bedroeg dit aan-tal 4800.In 1932 verleende de overheidde al eerder vermelde conces-sie aan de NIROM, die pasoverigens in 1934 van startging. Meteen werd de positievan de vrije verenigingen ge-regeld. Die moesten toezichtvan PTT aanvaarden, opdat zegeen programma's van deNIROM zouden heruitzendenen geen omroepstof zoudenverspreiden die hun andere in-komsten zouden opleveren dande vrijwillige bijdragen vanhun luisteraars. Met anderewoorden ze mochten niet watde NIROM wel mocht: reclame uitzenden. De radio-verenigingen moesten boven-dien voorkomen dat ze deNIROM zouden storen.De ontvangvergunning werdvervangen door een luisterver-

gunning, waaraan een luiste-raarsovereenkomst met deNIROM was gekoppeld. Departiculiere verenigingen ont-vingen uit deze bron geenbaten. Die moesten het blijvendoen met ledencontributies engiften.In 1933 waren er 32 particu-liere omroepstations in bedrijf.Voor een deel beoefenden dieook nog zendamateurisme.Omgekeerd deden sommigezendamateurs ongereld aanomroep. Daarin wilde PTTorde scheppen. De werkelijkeomroepstations kregen golf-lengten toegewezen. De voor-lopige omroepvergunning be-vatte naast technischevoorwaarden een aantal cen-suurbepalingen. De stationsmoesten ter controle hun pro-gramma's vooraf bij PTT in-dienen, terwijl op eerste aan-vraag de tekst van eenwoorduitzending aan hethoofdbestuur moest wordengestuurd. Deze controlerendetaak heeft allengs grote afme-tingen aangenomen. Maande-lijks werden in totaal ge-middeld tachtig teksten vanlezingen, persoverzichten,hoorspelen, e.d. opgevraagden getoetst op hun toelaatbaar-heid voor uitzending per radio.Het pleit voor de binding dievele luisteraars met ''hun'' ver-eniging voelden, dat deze hetzo lang naast de grote NIROMhebben kunnen volhouden.

Kees Cabout

TEN GELEIDEDit jaar viert het PK-Comité haar 121/2-jarigbestaan. Reden waarom beide besturen(VRZA & PK-Comité) hebben besloten aande vooravond van deze heuglijke gebeurtenisgezamenlijk een aantal zgn. ''dubbelnum-mers'' te verzorgen.Opzet en doelstelling van de NIVIRA (orgaanCQ-PK) was: ''voor en door amateurs''; pre-cies hetzelfde dus wat heden ten dage van deVRZA (orgaan CQ-PA) kan worden gezegd.De copy van het PK-Comité (beschouwend-historisch) verschilt uiteraard wel sterk metdie van CQ-PA (modern-dynamisch).Desalniettemin vertrouwen wij onze lezershiermede een plezier te doen, het is ons name-lijk bekend dat met name de jongere generatiebijzonder veel belang stelt in de experimentenvan vroege radiopioniers; of om het populairte zeggen: ''hoe het allemaal zo gekomen is''.Tot slot wie en wat is het PK-Comité:Het PK-Comité, bestaande uit een aantalradio-pioniers (militair en civiel) uit voorma-lig N.O.-Indië, stelt zich ten doel de ontwik-keling van de radio-geschiedenis zoals dezein dit voormalig gebiedsdeel heeft plaats ge-vonden op schrift te stellen. Zij organiseertdaartoe jaarlijks een bijeenkomst waarvoorieder die (hetzij als amateur, hetzij beroeps-halve) aan de ontwikkeling/opbouw/uitbrei-ding/wederopbouw van de radio-historie inNederlands Oost-Indië een werkzaam aan-deel heeft gehad kan inschrijven. Diverse ar-tikelen zijn als resultaat hiervan onder redac-tie van OM de Groot, PK1PK, regelmatig inRadio-Bulletin verschenen.In verband met het overlijden van PK1PKzijn z'n laatste artikelen echter nimmer gepu-bliceerd, welke copy wij hierbij als een soorthormat* echter gaarne opnemen.

W.C. Niericker, PAoTLXalg. redacteur CQ-PA

J. v. Drunen, PAoPKCredacteur CQ-PK

* hormat = maleis voor eerbetoon

Foto:Niet alleen tijdens stereo of quadro experimenten wordt door ama-teurs in teamverband samengewerkt, al vanaf het begin van deradio is dat zo!Op de foto een ultrakortegolf-experiment te Malang in 1936.Tweede van links als piepjong amateurtje het huidige bestuurslidvan de VRZA, OM Evers, PAoLEV (met bordje PK3LE).Tijdens de opname hebben de gladakkers de mop uitgehaald omeen naaktfoto van PK3LC (de huidige PAoCLC) op de zender teplaatsen (als baby gelukkig)!! Tussen de QSL-cards een indianen-

kop die PK3LC van een zendamatrice uit Ohio kreeg toegestuurd.Een en ander is door uw redacteur bij PAoCLC geverifieerd bijwelke gelegenheid deze bevestigde veel met haar gewerkt en ge-correspondeerd te hebben. Beweerde zelfs indertijd nog een hu-welijksaanzoek van haar te hebben gehad. Wel wel, wie had datgedacht, Clem de lady-killer!! Let ook op het blad “CQ-PK” datPK3HO in de hand heeft en waarvan u elders in dit blad een re-productie aantreft.De foto is afkomstig uit de nalatenschap van wijlen OM GerritLammers, PK1GL, laatstelijk PAoJGM.

★ ★ ★

15

16

DE EERSTE KORTEGOLF ZENDERvan OM DE GROOT door EX-PK 1PK

VOORGESCHIEDENIS (1917-1924)Het was wel een vorstelijk verjaarsgeschenk dat we ons Nieuwjaarsdag 1925 aanboden, een verjaardagwaar we nog 8 maanden op moesten wachten. Maar er hingen stoutmoedige plannen in de lucht, plan-nen aangewakkerd door een onstuimig en niet te onderdrukken amateur feu-sacré om een KG-zender tegaan bouwen en om op de KG te gaan zenden.Daartoe waren op die Nieuwjaarsdag juist gearriveerd 2 stuks Philips Z1 zendbuizen, 2 stuks Deviconvariabele condensatoren, 4 stuks buisvoetjes, 1 gloeistroomweerstand, een plaat eboniet en nog watboutjes en schroeven. Capaciteitsarme spoelen en het zendergestel zouden we ter plaatse wel fabriceren. Stoutmoedig was hetplan wel, alhoewel we diep in de binnenlanden van Java leefden, toch was het een land waar toentertijdnog een streng zendverbod gold. Hier werd echter niet te zwaar aan getild, want juist op tijd verklapteeen onzer vrienden in Batavia (met connecties bij de justitie) dat door een leemte in de wet bij overtre-ding van het zendverbod niet verder kon worden gegaan dan het verstrekken van een strenge berispingen waarschuwing, maar dat nooit tot een vervolging kon worden overgegaan en dat beslaglegging ophet zendmateriaal ten enen male onrechtmatig zou zijn. Eén en ander tot grote opluchting van de be-trokkenen, ook al omdat we daardoor geen etherpiraten zouden zijn. Met een gerust hart gingen we

derhalve verder. Reeds enkele jaren hadden we alsamateur ervaring opgedaan met zelfgebouwde zen-ders en het experimenteren daarmede. Het begon in1919/1920 met een vonkzender, uitgaande van eentot vonkinductorium omgebouwde Fordcoil die met6 Volt en 5 Ampère stroomverbruik een vette vonkgaf van ca. 2 cm lengte. Volgens bijgaand schema werd een vonkzender inelkaar gezet. Zo te zien dus erg eenvoudig. De in-stelbare vonkenbrug was gemaakt enerzijds van eenaluminium schijfje en als tegenelectrode het binnen-ste gedeelte van een bougie, hetgeen uitstekend vol-deed. Later werd deze vervangen door een Wienschevonkenbrug, bestaande uit koperen 2,5-cent muntenen zilveren dubbeltjes daarop gesoldeerd en geschei-den door mica-ringen.De condensator was vervaardigd uit glasplaten entheeloodbelegsels, instelbaar door stoppen op 1, 2 of4 bekledingen.De spoel was gewikkeld op een ebonieten gestel;

40 wikkelingen van draad van 1,2 mm en een spoeldiameter van ca. 12 cm.De antenne, dubbeldraads, 2 meter uit elkaar was 60 meter lang en hing ca. 18 meter hoog.Een hittedraadmeter bezaten we niet, daarvoor in de plaats werd gebruikt een 4 Volkts gloeilampje, 0,5 Amp. stroomverbruik. Bij goede afstemming lichtte dit lampje fel op en werd na afstemming kortgesloten ten einde de verliezen zoveel mogelijk te reduceren. De bereikte afstanden lagen rond de 100 km en misschien nog wel verder, maar in die tijd kenden we nog maar weinig amateurs aan wiewe luisterrapporten konden vragen en deze werden bijna altijd voorafgegaan door een brief. De toege-paste ontvangers waren alle uitgerust met DI- of DII-buizen en bezaten zonder uitzondering 2 trappenLF-versterking. De resultaten waren derhalve niet zo slecht.Maar de tijd ging verder. De vonkzender was breed, zeer breed zelfs, maar wie maalde in die tijddaarom? Ruimte genoeg immers! Onder de 600 m golflengte (scheepsgolf) was kip noch kraai te be-kennen.De meestal zeer zware luchtstoringen hadden het rijk alleen. Het heette dat de 300 m een scheepsgolfwas, maar deze band was zo dood als een pier en onder deze golflengte was het helemaal nul kommanul. Storing van officiële zenders op dit gebied was derhalve uitgesloten. Waarom zouden wij amateurs

17

hier geen gebruik van maken? Echter ook wij dienden desondanks met onze tijd mee te gaan. De vonk-zender was goed voor een experiment en om ervaring op te doen, maar nu moest deze periode als afge-sloten beschouwd worden. De ''lampzender'' moest nu aan de beurt komen.

Hadden wij voor onze vonkzender de daarvoor benodigde, nog eenvoudige onderdelen beschikbaar,voor de lampzender werd het anders. Het meest penibele was de hoogspanning (tegenwoordig anode-spanning). Zendspoelen conform de Wireless World voor 300 m golflengte werden capaciteitsarm ge-wikkeld voor de antenne, secundaire- en terugkoppelkringen van koperdraad van 1,2 mm. Buisvoetjeswerden besteld. Sullivan draaicondensatoren, enkele jaren daarvoor in Engeland besteld, waren reeds inons bezit en het was omstreeks januari 1923 dat de 300 m lampzender gereed kwam voorlopig uitgerustmet 4 stuks DII-ontvangbuizen, 2 parallel in elke tak en 2 in push-pull, een balansschema ter verkrij-ging van een maximaal rendement i.v.m. geringe anode-energie. Als anodespanning 2 Hellesens blok-ken van elk 90 V, totaal dus 180 V. Als hittedraadmeter fungeerde nu een Telefunkenmeter, waarvan dedefecte hittedraad was vervangen door een nickeline draad van dezelfde dikte van naar schatting 0,15mm (niet mooi maar afdoende) en waarvan de nu ontstane indicatie werd vergeleken met onze WestonVolt-/Ampèremeter 0-0,5 Ampère. Om kort te gaan, met deze 4 stuks DII-buizen, 180 V anodespan-ning, 8 mA anodestroom bij 3,8 V, wat opgeschroefde gloeispanning haalden 'we op 300 m ca. 0,1 Am-père antennestroom in de eerder beschreven 2 draads antenne! Hierbij werden afstanden van 50 km enmeer gehaald! Men zal onwillekeurig hiervan opzien als we dit vergelijken met de prestaties van onzeHilversum I en II, maar zo opzienbarend is het niet. Toendertijd werden niet alleen aan zenderzijde,doch ook aan ontvangzijde grote en bovenal lange antennes gebruikt.Hoge bamboe als mastartikel was steeds gemakkelijker te krijgen. Ook werkkrachten om deze mastenop te zetten waren steeds beschikbaar en niet te vergeten de 4 buizen zeer gevoelige ontvanger met hetschema van Dr. Kooimans, toen in 1923 het wonderschema bij uitnemendheid, werd overal toegepastdoor het dan langzamerhand sterk opkomend ontvangamateurisme. Ook werd in die tijd op de te ont-vangen golf afgestemd, hetgeen tegenwoordig in onze moderne ontvanger niet meer geschied en watenorm zal schelen!Nog meer verbetering werd aangebracht door de 4 stuks in de zender gebruikte DII-buizen door 2 stuksPhilips ZI-zendbuizen te vervangen, die echter als nadeel een zeer hoge anodespanning hadden en diehadden we niet. Een verdere verbetering werd bewerkstelligd door de toepassing van 2 stuks Philips C509-buizen, wonderbuisjes met een getheorieerde gloeidraad van wolfram Ef = 5 V en If = 0,25 Amp.,hetgeen ons enorme accustroombesparing opleverde. Voorts 150 V anodespanning en 8 mA anode-stroom per buis. We hadden dus nu een vermogen van 2,4 Watt, een antennestroom van 240 mA ople-verend, waarmede met telefonie een afstand van 150 km bereikt kon worden. Natuurlijk moeten we ditniet vergelijken met de geluidssterkte waaraan we tegenwoordig gewend zijn. Evenmin was dit luid-sprekerontvangst maar op een koptelefoon was het gesproken woord te verstaan. Vooral op de zondag-ochtend wanneer wij alleen thuis waren en tussen 8 en 10 uur de meest luchtstoringsarme periodebleek, was een telefonieverbinding tussen GHR (wij) en XXP (Luitenant de Bont, genie) beide op eengolflengte van 300 m, bevredigend. Aan zijn zijde werd gebruik gemaakt van een driepunt zendschemamet één enkele ZI-zendbuis en door gebrek aan ruimte een antenne van 30 m lengte + aarde. De ont-vanger daar: 2 trappen HF-versterking, detector en 1 trap LF-versterking, alle met Siemens-Schotky-buizen.Het schema, na verschillende wijzigingen, zag eruit als in fig. 2. Het laat zich gemakkelijk lezen. Eenantennekring bestaande uit een spoel, doorsnee 18 cm met 30 wikkelingen, draad doorsnee 1,2 mm, inserie met een Sullivan draaicondensator van 1000 pF en een gerepareerde hittedraadmeter van 0-0,5Amp. aan de benedenzijde omschakelbaar op aarde of tegenwicht. De aarde werd gevormd door 2 pla-ten gegolfd dakzink met een geschatte opp. van 4 m2 en 2 m diep in de grond. Het tegenwicht bestonduit 5 draden waaiervormig onder de antenne aangebracht op ca. 1,5 m hoogte, opdat een ieder er onder-door kon gaan. Elk ongeveer 40 m lang en eveneens 1,2 mm dik. De secundaire kring, capaciteitsarmgewikkeld, ca. 1,2 mm gespatieerd, werd vervaardigd met 45 wikkelingen van 1,2 mm dik draad en eenspoel ø van 18 cm, afgestemd met een Sullivan draaicondensator van 500 pF.De terugkoppelspoel had 20 wikkelingen, niet gespatieerd, van d.k.o.-draad van 0,5 mm en evenals desecundaire kring van een middenaftakking voorzien. Aan het push-pull schema werd de voorkeur gege-ven omdat hierbij de te verwachten geringe anode-energie:1e de dubbele buisenergie kon leveren bij gelijkblijvende anodespanning;2e gemakkelijk genereren optrad en derhalve geringe terugkoppeling;3e een geringer aantal harmonischen optrad, mits niet overkoppeld (volgens Wireless World).

18

Zoals uit het schema is af te leiden werd roostermodulatie toegepast. Trouwens anodemodulatie zou nogeen paar extra buizen hebben gevergd en dubbele anodestroom en dat konden onze Hellesens blokken niettrekken! Een gewone koolmicrofoon (in die tijd hadden wij geen andere) verbonden aan een telefoonlijn-transformator met 4 V uit de 6 Volts accu vormde de primaire zijde. De secundaire zijde van deze trafomet een wikkelingsverhouding van 1:45 werd verbonden enerzijds aan de min-gloeidraad en de anderekant aan het midden van de terugkoppelspoel. De microfoon, home-made van een handvat voorzien, werdvoor muziekuitzendingen aan elastiek opgehangen aan de achterkant van een stoelleuning en voor ''HisMaster's Voice'' grammofoonplaten geplaatst. Voor aankondigingen werd ze ter hand genomen. Zoalsboven reeds vermeld werd bij dit schema met 150 V anodespanning een antennestroom verkregen van240 mA.Zendende vanuit de omgeving van Soekaboemie, werden verschillende rapporten ontvangen van Batavia,Bandoeng en zelfs van Koeningan, afstanden van 100 en wat meer kilometers. Tweemaal in de week van7-8 uur 's avonds werd grammofoonmuziek uitgezonden. Tientallen rapporten kwamen hierover binnen.Met recht mag deze 300 m zender de voorloper genoemd worden van de later gestichte Bataviase en Ban-doengse Radioverenigingen.

Omstreeks 1924 kwam de grote BOEM! Engelse amateurs bereikten toen met een krats aan energie van-uit Engeland zendende de andere kant van de Aarde op de KG-banden. Met name Australië en Nieuw-Zeeland, en dat terwijl geleerden en vakmensen in die tijd nog grote en bijna niet te overwinnen moeilijk-heden hadden en zich over hun paperassen bogen om de vermogens van de toen reeds toegepastehonderden kWatts sterke LG-zenders op te voeren en geleerde theorieën ontwierpen over het voortplan-tingskarakter dier golven.Op onze beroemde Malabarzender ten zuiden van Bandoeng bijvoorbeeld kon niet meer dan 2800 kWvermogen gewerkt worden, want dan begon de antenne aan het eindpunt te sproeien.Dit was dus de grens en OPEEENS deden de naar de als onbruikbaar verklaarde KG verjaagde amateurshet met enkele tientallen Watts, DIT WAS ONGEHOORD!

19

De radiowereld raakte in opschudding en stond op z'n kop. Ook wij, gewend aan die grote vermogens,stonden perpleks en werden door dit ongewone gebeuren in hevige mate aangetast door deze nieuweradiokoorts. Met spoed zouden wij ons naar dit gebied van de ultrakorte golven moeten begeven. Geenwonder, want elke rechtgeaarde amateur raakte erdoor in vervoering. Nu konden wij met elkaar over groteafstanden in contact komen. Wie had dat ooit kunnen denken?

Doch allereerst moesten wij ervaring opdoen met het bouwen van de alom door handeffect zo beruchteKG-ontvangers en ... we bouwden er 2 stuks, de één na de ander. Hiervoor moge kortheidshalve verwe-zen worden naar de in Radio Bulletin reeds gepubliceerde artikelen: ''Ja ... zo was het toen'' in R.B. vanfebruari 1969, pag. 125 en ''De eerste KG-verbinding Indië-Nederland'' in R.B. van mei 1969, pag. 347.Toen deze periode, begin 1925, achter de rug was, moesten wij ons daarna het ontcijferen van morse-signalen eigen maken. Daar mankeerde vrijwel alles aan en elke avond werden 1 à 2 uren gespendeerdaan het opnemen van signalen van de toen nog zeer langzaam seinende amateurs (nog gering in aantal)en hun onderlinge communicatie te volgen, hun QRA te noteren en aan te schrijven met het verzoek degebezigde golflengte te willen vermelden. Er volgde dan vrijwel altijd een brief en QSL-kaart met aller-lei bijzonderheden en met de vermelde golflengte werd onze KG-ontvanger geijkt en zo mogelijk ver-geleken met een meting d.m.v. zeer lange Recherse-draden en vastgelegd op millimeter-papier. WANTDEZE GOLFLENGTEN HADDEN WE NODIG VOOR DE AFREGELING VAN ONZE TOEKOM-STIGE KG-ZENDER! Wat wisten wij in die tijd van korte golven en een golfmeter hadden we toen nogniet. En het zijn deze pionier-amateurs van het eerste uur die het verdienen hier te worden gememo-reerd. Pioniers die onder de moeilijkste omstandigheden en met de meest gebrekkige materialen in delucht kwamen. Het waren: FI1BB, monsieur Jamas in Saigon - PI1HR, Roberts in Manilla en eveneensdaar PI1AZ, Jimenez en PI1AV, Felizardo. Verder A2YI, Nolen - A3BQ - A6AG, Coxon in Perth -Z4AA, Bell in Nieuw-Zeeland - OB1, Gray - OB2, Barnes beide in Borneo en enkele Amerikanenwaaronder de bekende V7IT, Dixon in Oregon. Daarnaast nog enkelen die toentertijd de KG tussen de30 en 40 m bevolkten.En toen we eenmaal zover gevorderd waren meenden wij wel te durven en ertoe te kunnen overgaan enzelf een KG-zender te bouwen.

BOUW VAN DE EERSTE KG-ZENDER - 1ste fase:In feite was de zender bijna een kopie van de middengolf-zender, met dit verschil dat de antennekring welde hittedraadmeter bezat, maar verder geen draaicondensator. Wel werd weer gebruik gemaakt van hetevenwicht, evt. aarde. De secundaire kring werd gevormd door een low-loss spoel van 5 wikkelingen, ø 15 cm, draaddikte ca. 2 mm, waarvan de wikkelingen waren gespatieerd en gefixeerd per spoel door 4 ebonieten strips en afgestemd door een Devicon draaicondensator van ca. 125 pF met één segment alsaparte fijnregeling. De spoel was van een middenaftakking voorzien. De terugkoppelingen was precieszo'n spoel, doch nu met 4 wikkelingen, eveneens van een middenaftakking voorzien. Als roosterlek fun-geerde de secundaire wikkeling (7000 Ohm) van een LF-transformator die later voor telefonie zou kunnendienst doen. De antenne werd reeds boven vernoemd.Afgestemd werd op een harmonische met als resultaat 100 mA antennestroom.Eenmaal alles gereed werd met 2 stuks Z1-zendbuizen en 180 V aan de Hellesens anodeblokkenSLECHTS EEN AVOND op, zoals later bleek, een golflengte van 42 m voor het eerst gezonden de signa-len: ''HERE JAVA AMATEUR STATION GHR, ASKING FOR REPORTS OF RECEPTION, STOP -PLEASE SEND LETTERS TO BATAVIA RADIO SOCIETY IN BATAVIA JAVA, STOP - MANYTHANKS, STOP ...''.Dat deden we ruim een uur achtereen, midden 1925 's middags om 5 uur.

De volgende dag kwam het bericht van een strafoverplaatsing met spoed te betrachten!Dit maakte wel een zeer onwelkom einde aan deze zo met voortvarendheid ingezette eerste KG-zendproe-ven!Desondanks kregen wij via de Bataviase Radiovereniging ca. 10 dagen nadien schriftelijke rapportenbinnen in de vorm van brieven en QSL-kaarten vanuit Singapore (van de latere VS1AB), vanuit Saigon(FI1BB), vanuit de Filippijnen (PI1AZ), van enkele luisteramateurs in Batavia, één van Samarang (OMHilling, de latere PK7 ..), één van Soerabaja (OM Oldenboom, de latere PKo/PK3AR).Dat was wel moedgevend, maar in alle rapporten was men het erover eens dat de signalen ''very chirpy''waren en dus een ''tjoep'' hadden. Doch nu was het geboden de radiokamer af te breken!

20

BOUW VAN DE EERSTE KG-ZENDER - 2de fase (najaar 1926):We waren overgeplaatst naar de Poentjak, een streek vol heuvels en ravijnen en daartussen valleien,diep in het achterland en ca. 60 km ten zuiden van Bandoeng, in de veronderstelling dat we nu watradio betrof wel gekortwiekt waren. Het was alleen maar dat we nu slechts overtuigd waren dat we nuook nog zelf voor eigen energie moesten zorgdragen en ... gelukkig konden we door een stom toeval,doch met behulp van onze vriend J.E. Hauschildt in Bandoeng de hand leggen op een tweedehandsééncylinder petroleummotor met groot vliegwiel (regelmatige gang), met aangebouwde gelijkstroom-dynamo die ons 85 V gelijkspanning leverde bij 20 Amp. Ook konden we tot ons grote geluk beslagleggen op een uit de Eerste Wereldoorlog stammende Bosch vliegtuigmotor-generator, die bij 20 V in-gang ons 80 V/600 perioden zou leveren. Met wat kunst en vliegwerk zou deze wel aan de Delco aan tepassen zijn. Doch zover was het nog niet. Ze waren voorlopig nog niet bij ons thuis, op ca. 6000 mboven zeeniveau in een koude, betrekkelijk ondiepe vallei. Echter zolang konden wij niet wachten. Inde kortstmogelijke tijd werden zenders en ontvangers opnieuw opgesteld. De geheel nieuwe ééndraadsantenne zou een prachtstuk worden. Links van ons hadden wij op enige afstand een heuvel van 25 mhoogte, rechts een ravijn en aan de andere kant daarna wederom een heuvel. Wat was logischer dan datwij op beide heuvels bamboepalen zouden plaatsen en daartussen een omgekeerde L zouden aanbren-gen.Links, met een bamboe van 20 m lengte kwam de antenne op 45 m hoogte, schuin omlaag lopend totca. 20 m boven onze woning. Hier kwam het verticale gedeelte, dat daarna naar binnen ging door eeninvoer-isolator. We besloten op een golflengte te werken van ca. 34 m. En deze antenne werd nu uitge-rekend. Om de stroombuik in de antenne te krijgen werd gebruik gemaakt van een tegenwicht van1/4λ, dan was de stroombuik zeker in de antenne-koppelspoel derhalve 34:4 = 8,5 meter - 10% ver-kortingsfactor = globaal 7,5 meter.Vanuit de zendantenne-koppelspoel zou het verticale gedeelte 3/4λ moeten worden, d.i. 25,5 meter -10% verkortingsfactor = globaal 23 meter. Voorts het schuin oplopende gedeelte 1 = 34 m - 10% = glo-baal 30,5 meter. Deze waarden kwamen wonderlijk mooi uit met de bestaande toestand van de ge-plande antenne op 45 m hoogte. Voor de rest was de zender gelijk aan het schema van fig. 2 met 2stuks C 509-buizen in balans, 2 stuks Hellesens batterijen, totaal 180 V bij 2 x 8 mA anodestroom eneen antennestroom van nu 150 mA in de stroombuik van de antennespoel. Zo moest het zijn dachtenwij, eenmaal gereed met zender en ontvanger, werd tweemaal een CQ in het alom geplaatst, waarop re-flecteerde FSM 1, die mij rapporteerde R 7-8 en very chirpy, beluisterd op een O-V-1 met 1 detector en1 trap LF-versterking. Verder deelde hij mij mede dat hij ''unlicensed'' was en daarom de vreemde callhanteerde, doch dat hij spoedig zou schrijven. Wij gaven hem ons adres en kregen na enige tijd inder-daad een brief met alle bijzonderheden o.a. dat hij zover van Singapore woonde dat hij nog geen gele-genheid voor het afleggen van zijn examen had. Wij waren zeer verheugd met deze verbinding en methet feit in hem een evenknie gevonden te hebben. Na enkele uren stuntelen braken wij af; het eersteQSO van beide kanten met heel veel vergissingstekens gelardeerd. De eerste verbinding, een echt QSOdat we nimmer zullen vergeten! Doch we zaten met dat ''VERY CHIRPY''! Natuurlijk veroorzaakt doorde hoge inwendige weerstand van de Hellesens blokken. WAT TE DOEN ALS JE NIETS ANDERSHEBT?De machines waren nog steeds niet boven. Dat zou nog wel even duren! Opeens kregen we een ''brain-flits''. Die Ruhmkorf van de vonkzender, was dat niet iets?De C 509-buizen werden vervangen door 2 stuks ZI-buizen, die waren sterker, en in plaats van de ano-debatterijen werd de secundaire van de Ruhmkorf gebezigd. De seinsleutel kwam nu in de primaireervan en het geheel werd op de 6 Volts accu aangesloten. Onze blik gericht op de hittedraadmeter, deene hand behoedzaam (oppassen voor hoge spanning) aan de draaicondensatorknop en de andere handaan de seinsleutel en nog geen seconde later een ... PLOF ... en onder rookverschijnselen bezweek ereen ZI! Bij nader onderzoek bleek er onder aan de kneep, buiten het vacuumgedeelte, zich een vonkgevormd te hebben die aldaar oververhitting had veroorzaakt tengevolge waarvan de kneep barstte ende buis haar vacuum verloor. De overslag had plaats gehad tussen de invoerdraden van de anode en eender gloeidraden. Dit was dom. We hadden het kunnen weten! Derhalve een dure les.Gelukkig hadden we nog een reserve-exemplaar. Maar wat stond ons nu te doen? Hoe dan ook, deRuhmkorfspanning diende in ieder geval drastisch verminderd te worden. Er stond slechts een middelter beschikking. De andere probeersels waren op niets uitgelopen. Te proberen was de verwijdering ofde verkleining van de ca. 11 uF grote condensator, parallel op de interruptor. De verbindingen hiervanwaren gelukkig buiten aangebracht en konden zodoende gemakkelijk worden losgemaakt en met de de-fecte ZI als proefobject werd nagegaan of er nu nog vonkoverslag optrad. Doch we dienden ook reke-ning te houden met het onprettige effect aan de Ruhmkorf eigen, n.l. het zonderlinge karakter van de

21

wisselspanning aan de secundaire zijde door het apparaat geproduceerd. Het maakcontact van de inter-ruptor van de primaire geeft aan de secundaire een lagere spanning dan het breekcontact. Na het losma-ken van de condensator aan de interruptor ontstond er in de defecte ZI geen overslag meer en nu konmet het minste risico voor ongelukken de proef nogmaals in de zender herhaald worden, doch nu na-tuurlijk met twee intacte ZI-buizen. Terdege werden vele malen de buizen eerst gadegeslagen tijdenskorte stoten op de seinsleutel en gelukkig werd geen overslag geconstateerd. Helaas, de antennestroomen ook de anodestroom waren nu minimaal. De oorspronkelijke condensator werd nu aan de buitenzijdevervangen door een glascondensator van 9 x 12 stuks fotoplaten met een capaciteit van ca. 5000 pF endaarmede meenden wij er te zijn. We kwamen met de 2 x ZI op een antennestroom van 180 mA. Ge-droeg zich aan de zender alles rustig, zo was dit zeker niet het geval met de interruptor van de Ruhm-korf. Daar trad nu een stevige vette vonk op en men kon op z'n 10 vingers natellen dat op den duur deplatinapunten weg zouden branden. Wederom een tegenvaller. Ook hiervoor werd een oplossing gevon-den. Want eenmaal versleten zouden we ook voor de platinapunten geen vervanging kunnen krijgen.Dat type Fordcoil was reeds teveel veranderd. Wat nu? We hadden nog een speelgoedmotor van de fa.Velthuis in Den Haag uit onze jeugdjaren. Op de uitstekende as werd een hardhouten rondsel aange-bracht, waarop overlangs een roodkoperen segment werd bevestigd. Twee bronzen veren konden hier-mee contact maken en deze constructie kwam in plaats van de interruptor. Voor een toon 100 zou ditmotortje, dat 6 V, 0,5 A trok, 60 (sec.) x 100 = 6000 omwentelingen per minuut moeten maken. Datlaatste lukte niet terstond. Het eerste rondsel was te groot, gaf teveel weerstand en veroorzaakte onba-lans. Teveel trillingen in het koperen segment, en daardoor onbetrouwbare contacten. Een veel kleinerrondsel werd vervaardigd en al haalden we geen 100 perioden, op de zender kregen we een diepebromtoon. Ondanks veel vuurwerk aan dit rondsel voldeed het nu goed. En op deze wijze werden gedu-rende enkele maanden vele verbindingen tot stand gebracht op de korte golf. In die tijd waren we onderde old-timers algemeen bekend als het jungle-station PK1! Onze grootste vriend was OM Cooper,A6HG in West-Australië, met wie we practisch iedere avond gedurende enige tijd een babbeltje maak-ten.Hadden we in de aanvang van deze periode de grootste zorg om onze accu geladen te krijgen, na de op-stelling van de Delco-motor en de toepassing van de vliegtuiggenerator waren de meeste zorgen dien-aangaande achter de rug. Alleen het vele aan- en afzetten van de motor tijdens de QSO's, waarvoor wijin overwerk iemand hadden aangesteld, was erg vervelend, vooral als de petroleummotor nukken gingvertonen. Dan was het weer kleppen schuren geblazen. Met de 600-perioden machine en een zelfge-wikkelde trafo van 80 op 300 V en 2 stuks C509, die het bij telegrafie prachtig hielden, hadden we inde stroombuik een antennestroom van 0,25 A, in die mooie hoge antenne zoals we er nimmer in onsleven meer een gehad hebben. Prachtige QSO's hebben we gehad, zelfs met Amerika, alleen ons Neder-land bleef een taboe-gebied. De oorzaak hiervan werd pas vele jaren later gevonden. Naderhand kwamook de Airway motor/generator, besteld in Amerika via ELVEKA in Soerabaja, in ons bezit. Deze le-verde ons 300 V D.C. bij 50 mA en met een afvlakking van enkele microfarads waren we ook in staattot telefonieproeven, die over de gehele Archipel te horen waren.

CQ-PA 21/1980

22

26

Een uitgelezen gezelschap verzameltzich rond het toestel, onder wie JamesMadison (vierde president van deUSA). Aangetrokken door dit succesgeeft Morse hierop aan vennootschap-pen vergunning tot exploitatie vantelegraaflijnen in Oost- enCentraal/West-Amerika. Deze relatiefkleine maatschappijen hanteren aan-vankelijk allemaal verschillende tarie-ven, systemen en dienstregelingen, totWestern Union deze in 1856 over-neemt. In 1861 legt West-Unie de eer-ste continentale telegraaflijn aan,waarna 26 staten van de USA geleide-lijk met elkaar worden verbonden.Alfred Vail experimenteert echter dooren ontdekt een methode om klikkenvan telegraafmachines gelijktijdig inklank (lees geluid) om te zetten. Wat ditlater voor betekenis heeft gehad be-hoef ik u niet te vertellen; de opkomstvan de radio maakt de aanleg van spe-ciale telegraafkabels overbodig. Bij deinvoering van 'draadloze' telegrafiewordt aanvankelijk de bestaande lijn-code overgenomen. Later gebruiktmen de continentale code van Europahiervoor, gezien deze méér streepjesen minder gespatieerde letters bevat.Voordeel hiervan is dat men bij QRMen QRN de boodschap dan meestaltoch nog kan nemen. Zo bedoelt menin de USA met de term 'InternationalMorse Code' de 'Continentale (radio)Code'; dit ter onderscheiding van het(oude) telegrafisch (lijn) morse-alfabet(dat bij ongestoorde ontvangst snellerwerkt aangezien het minder streepjesbevat).

In dit verband is het misschien welaardig om te vertellen hoe uw scribentde tekens van de verschillende lettersdestijds heeft geleerd. Dit gebeurdedoor middel van de 'morse-boom'. Wiedit handig hulpmiddel heeft bedacht ismij onbekend. Feit is dat wij tijdensonze opleiding in Engeland allemaal inonze boeken een los blaadje met zo'n'morse-tree' hadden, waarvan wij, zoherinner ik mij, de eerste week vanonze opleiding veel nut hebbengehad.In 1868 begon Morse sporenvan ouderdom te vertonen, maar zijngeest is tot aan zijn overlijden in 1872helder gebleven. Zo gaat het geruchtdat toen hij in het ziekenhuis lag en dedokter om zijn longen te onderzoekenop zijn rug en borstkas klopte, Sam la-coniek schijnt te hebben gezegd: ,,dit iszeker de manier waarop dokters tele-graferen...''

naschrift PAoPKC:Toen Morse zijn apparaten ver-vaardigde waren de telegraaftoestellenvan Steinheil, Wheatstone en Gaussdie vóór hem zijn uitgebracht, nogslechts aan weinigen, en dus ook aanMorse, onbekend. Ook de methode Vailis allerminst origineel. Feit is dat het al-lemaal gescheiden ontwikkelingen zijngeweest. E.e.a. kan het best vergelekenworden met de uitvinding van deboekdrukkunst, waarvan de Duitserszeggen dat het Göthe en wij Nederlan-ders dat het Laurens Janszoon Kosteris geweest!

J.E.M. van Drunen, PAoPKC

Unieke DocumentenUit het PK-Archief

A f s c h r i f t

DEPARTMENT VANK O L O N I E N 's Gravenhage, 1 September 1917

Kabinet 10

Lett. V

Ten einde Uwe Excellentie, overeenkomstigde toezegging gedaan bij mijn brief van 20 Maartjl., afd. Kabinet (p.t.), No. 14, op de hoogte tebrengen van de uitkomsten der proeven, welke,onder leiding van den ingenieur der Telegrafie,Dr. C.J. DE GROOT, op de hoogvlakte van Ban-doeng worden genomen met de ontvangst vanseinen van op groote afstanden gelegen stationsvan draadlooze telegrafie, heb ik de eer Uwer Ex-cellentie hierbij afschrift aan te bieden van deberichten die ik daaromtrent achtereenvolgensvan den Gouverneur-Generaal van Nederlandsch-Indië heb ontvangen.

In het bijzonder meen ik Uw aandacht temogen vestigen op het laatste telegram, waaruitde noodzakelijkheid blijkt om met de oprichtingvan een groote-kracht-station hier te lande zoo-veel mogelijk spoed te maken.

DE MINISTER VAN KOLONIENw . g . T h . B . P l e y t e .

Aan

Zijne Excellentie den

Minister van Marine.

27

Unieke Documenten

Uit het PK-Archief

Het PK-Archief beschikt over zeer interes-sante rapporten over de eerste (langegolf)telegrafieproeven op de Bandoengse Hoog-vlakte in Indië. Afschriften van cijfertele-grammen welke in 1917 door de Gouver-neur-Generaal van Nederlandsch-Oost-Indië aan de Minister van Koloniën zijn ge-zonden over de proefnemingen vanIr. De Groot.Deze heeft toen gewerkt met een Ameri-kaanse booglampzender en de bekende antenne opgehangen in een kloof van hetMalabar-gebergte op een golflengte van(schrik niet) 4 tot 8,6 km-golf!Met name het verslag van de behaalde resultaten is interessant, al zijn de gebruikteeenheden, mij althans, onbekend (ont-vangststerkte in parallel-ohms).Het is tijdens de 1e Wereldoorlog (1917) enmen weigert i.v.m. onze neutraliteit tele-grammen via Duitse of Engelse stationsnaar Nederland te verzenden.Verder wordt melding gemaakt van eenDuitse kruiser in de Indische wateren enacht de Gouverneur-Generaal radiotelegra-fisch seinen vanuit Indië verder onverant-woord, gezien Holland niet zelf direct kanontvangen.Klapstuk van dit alles is echter de begelei-dende brief van Minister Pleyte (Koloniën),waarin deze zegt:

dat uit het laatste telegram van de Gou-verneur-Generaal blijkt, dat met de op-richting van een groot kracht-station* inNederland haast moet worden gemaakt.

J.E.M. van Drunen, PAoPKCConservator PK-Archief

* Het latere Kootwijk

Afschrift

CIJFERTELEGRAM VAN DENGOUVERNEUR-GENERAAL

ontvangen Maart .

Niettegenstaande zeer hevige luchtstoringennam de Groot uitmuntend zeven communiquésvan te zamen bijna woorden van Nauen opvoorloopige antenne.

Ook Eilvesse werd tijdelijk ontvangen.Het sterkst 's nachts een station dat Spaan-

sche radiotelegrammen zendt waarschijnlijk (on-leesbaar) hij gelooft dat met thans aanwezigemiddelen eenige duizenden woorden kunnenworden overgebracht tusschen middernachtmidden Java tijd en middag.

Ik mag er echter op wijzen dat het verzendendoor een Duitsch station van voor ons bestemderadiotelegrammen op dit oogenblik als het be-kend werd aan Engelsche zijde stellig groot arg-waan zou veroorzaken in verband met Duitschekruiser in Indische oceaan.

Daar in telegram nummer een van drie dezerWebster is gebruikt en die naam sedert elken dageenige malen door Nauen uitgezonden is waar-schijnlijk Engelsche aandacht getrokken.

De Groot verzoekt nog (te) melden berichtTelefunken dertien dezer dagen ontvangen vatproefneming weder op met kortste golf en zoomogelijk om tien uur 's avonds midden Europee-schen tijd.

SCHRIJVEN VAN DENGOUVERNEUR-GENERAAL VAN

April

Ingenieur de Groot geslaagd met veel eenvou-dige toestellen beter en betrouwbaarder ont-vangst te verkrijgen vooral over dag dan moge-lijk met Telefunken toestellen; daarbij zijn geendeelen meer aanwezig die ontsteld kunnen (wor-den).

In nacht en dezer (April) Nauen voorhet eerst opgekomen op nieuw afgesproken uur.

SCHRIJVEN VAN DENGOUVERNEUR-GENERAAL VAN

Mei .

Dag en nacht ontvangst op lange golf geheel on-zeker, geluidsterkte gelijkblijvend Ohm bijluchtstoringen , tot 's nachts en tot over-dag.

Dagzender zal veel sterker moeten zijn danNauen.

Verbinding 's nachts uitstekend op . K.M.golf, waarop geluidsterkte tot paralel-ohm opnieuw, door Zenneck aangegeven schakeling.

. K.M. golf veel zwakker, veertig tot tienparalel-ohm, luchtstoringen op beide zeer lossekoppeling tot ., waardoor ontvangst op .K.M. golf onzeker.

Ontvangst op gedempte zender . K.M.evenzeer uitstekend 's nachts tot paralel-ohmdoch meer last van luchtstoringen door vasterkoppeling dan met ongedempte golven.

Beoordeling slechts gebaseerd op dit slecht-ste jaargetijde.

Voor bovenstaande meetcijfers vide jaar-lijksch rapport.

Eilvesse ook steeds goed hoorbaar, speciaal's nachts, luider dan Nauen.

Uitstekende L.P. verzoeke mededeeling ofdit Pola.

CIJFERTELEGRAM VAN DENGOUVERNEUR-GENERAAL

ontvangen Mei

De Groot meldt resultaat vergelijkendenachtproeven (:) K.M. golf de beste bevondennamelijk honderdvijftig voudige hoorbaarheidonversterkt. K.M. golf % zwakker, K.M.golf slechts weinig luider dan overdag tienvoudig

hoorbaar over geheel etmaal, doch bij heer-schende storingen zelden leesbaar. Fluitzender's nachts tot . midden Europeeschen tijd ver-sterkt luid, doch somtijds last (van) sterke lucht-storingen.

Stel voor eventueele berichten des avonds tot . midden Europeesche tijd op K.M.golf, roepteeken W E B, ontvangst steeds ge-waarborgd (,) code tweemaal seinen.

CIJFERTELEGRAM VAN DENGOUVERNEUR-GENERAAL

ontvangen Mei

Goede verbinding alleen 's nachts met . K.M.golf.

CIJFERTELEGRAM VAN DENGOUVERNEUR-GENERAAL

ontvangen Augustus

Letter H(.) Rapport de Groot laatste dagen zeergunstig eenmaal Nauen 's nachts hoofdzender .K.M. golf woorden over dag hoofdzender. K.M. golf woorden derhalve in een et-maal aantal woorden gelijk aan derde gedeeltetotaal telegramverkeer Europa nederlandsch-Indië voor (den) oorlog. Volgend etmaal woorden.

CIJFERTELEGRAM VAN DENGOUVERNEUR-GENERAAL

ontvangen Augustus

Letter I(.) Uw brief zestien Mei(:) Ik achtradiotelegrafisch seinen van hier onverant-woord zoolang Holland niet zelf ontvangenkan wegens zeer groote kans Engeland (en)Amerika weigeren onze telegrammen ookpost doorzenden als wij verbinding overDuitschland zoeken(.) Gij kan dus behoudensnoodgeval geen proefseinen van hier ver-wachten voordat ik vernomen (heb) Hollandontvangen kan(.)

Waarom bestelt gij niet (in) Amerikazelfde booglamp als wij(.) de Groot acht in-richting éénduizend paardekracht twee en(een) half maal te klein (;) toren heeft hij nietnoodig(;) gebruikt (een) bergkloof(.)

Electron 4/1991

Zendstation Malabar.

28

INDUSTRIELE ARCHEOLOGIE

Aanleiding tot dit pleidooi is het volgende:PAoHLA maakte ons in het afgelopen jaar attent op een artikel in CQ-DL over de langegolfzendervan Radio Malabar. Dick vertaalde e.e.a. begin van dit jaar voor het PK-jaarboek, maar aangezien inhet PK-archief dankzij schenkingen van OM Godewski en v.d. Burg uitgebreide documenten over ditstation aanwezig zijn, volstaan wij met een beschrijving van de omgeving zoals DK4XY deze anno1980 ter plaatse aantrof.En dit brengt ons tevens tot de kopregel die boven dit artikel staat, t.w. ''industriële archeologie''.Wat verstaan wij onder industriële archeologie?Vooreerst een korte definitie van de uitsluitend tot voor kort bekende begrippen als: studieverzame-ling/museale verzameling/fabrieksverzameling/recreatieve verzameling.- Een ''studieverzameling'' is een collectie, bijeengebracht met het doel om de studie van de histori-sche ontwikkelingen van bepaalde technieken, machines of instrumenten voor geïnteresseerden mo-gelijk te maken. Zij zijn meestal het eigendom van wetenschappelijke instituten of musea.

- Bij een verzameling met een ''museaal'' karakter gaat het de verzamelaar er meestal om uitsluitendeen interessante collectie bijeen te garen, zonder wetenschappelijke studie. Een dergelijke verzame-ling kan door de verzamelaar zelf (die meestal een particulier is) uiteraard wel voor studiedoelein-den worden gebruikt! Evenals dit met studieverzamelingen het geval is zijn dergelijke verzamelin-gen meestal uitsluitend op aanvraag te bezichtigen. Verzamelingen van ''museaal'' karakter hebbenzich in het verleden echter vaak ontwikkeld tot een museum, of maken als studieverzameling onder-deel uit van musea.

- Een ''fabrieksverzameling'' is een collectie van produkten die door een bepaald bedrijf in de loop dertijd zijn vervaardigd of gebruikt. De archivalia, boeken, documenten, foto's, enz. van het betreffendebedrijf worden er ook toe gerekend.

- Bij ''recreatieve verzamelingen'' worden bepaalde machines, voertuigen en dergelijke verzameld,met het doel daar iets recreatiefs mee te doen (bijv. ''Stoomlocomotievenclub Nederland'').

Sinds kort is bij dit alles ook de zorg voor het behoud van industriële archeologie bijgekomen. Bij in-dustriële archeologie gaat het in hoofdzaak om een niet verplaatsbaar, bewegenloos voorwerp (een fa-briek, werkplaats of ander bedrijfsgebouw, bijv. een gemaal), waarvan de funktie dikwijls al is opge-geven. Hebben we geluk dan is de funktie van het gebouw in een eerder stadium op foto, film ofgeluidsband vastgelegd (zg. ''oral history''): maar dat is lang niet altijd het geval. Als het lukt een der-gelijk gebouw - zelfs al moet daar een geheel andere bestemming aan worden gegeven - voor de toe-komst te behouden, beoefenen we industriële archeologie.Voorbeeld: hoewel de antennemast van Kootwijk-Radio enige jaren geleden is opgeblazen (welkelaatste handeling tussen haakjes voor het nageslacht wèl op film is vastgelegd) heeft men de majestu-euse hal van de machinezender gelukkig laten staan.De Stichting Omroep Museum ijvert al jaren voor een goed onderkomen voor haar verzamelinghistorische radio- en tv-apparatuur, w.o. zelfs een complete radioreportagewagen uit 1938.Momenteel ligt deze ''beeldbuisboedel'' her en der opgeslagen in het NOS-omroepkwartier; maar watzou zij bijvoorbeeld niet prachtig tot haar recht komen in een gebouw als hiervoor genoemd! En dannu de vertaling van PAoHLA die aanleiding was tot bovenstaande ontboezeming van uw scribent; debelevenissen van OM de Groot (PK1PK) aan het eind van het artikel zijn door steller dezes alscontrast erbij geplaatst ten teken dat technische vooruitgang niet tegen te houden is en stond uiteraardniet in het artikel van CQ-DL, maar komt uit het PK-archief. Technische vooruitgang ontslaat onzegeneratie echter niet van de plicht er voor te blijven ijveren dat ook zij die na ons komen ''ergens'' inNederland met eigen ogen kunnen gaan zien ''hoe het allemaal zo gekomen is''.

Het radiostation ''Malabar'' vergeten in de rimboeGetuigen van een archeologie van het ruimte-tijdperk, zo zou men de restanten kunnen noemen vanhet destijds gigantisch radiostation in het rimboe-achtig bergmassief van Goenoeng Malabar. Dezeberg staat 30 km ten zuiden van de stad Bandoeng.Voor mij, DK4XY, sinds kort in Indonesië werkzaam, waren een paar globale aanwijzingen vol-doende om mijn nieuwsgierigheid te wekken naar het sterkste station ter wereld van weleer en omwat vrije tijd te spenderen aan het ondervragen van personen en het organiseren van een excursie.

29

Ongeveer 55 jaar na het beëindigen van de LG-uitzendingen zijn de overblijfselen van het stationslechts te vinden door gebruik te maken van kapmessen onder leiding van inheemse gidsen.Wat er te zien viel was bitter weinig en de verwachting om het gebouw terug te vinden werd vlug debodem ingeslagen, want de snel om zich heen grijpende tropische vegetatie liet nog slechts de restan-ten zien van de oude muren. Op menige plaats is de rimboe al weer zó dicht dat voor iedere stapvoorwaarts met moeite eerst een plek schoongekapt moet worden. Om het gehele terrein te doorkrui-sen zou dágen kosten. Een paar bemachtigde overblijfselen toonden tekenen van verbranding; ookwaren kogelgaten te zien. Ofschoon er nog wel enige technici in leven zullen zijn, ademt het geheeleen sfeer van vergetelheid. (Er zijn nog enige PK-leden die er gewerkt hebben, redactie PK-jaarboek82). De Javaanse rijstplanters uit de buurt schijnen het gebied te mijden. Weliswaar zijn zij moslims,maar als overblijfsel van vroegere animistische en hindoeïstische godsdiensten zien zij zich - zoalsdestijds - vol respect tegenover de onsterfelijke geesten geplaatst!Onze gids was in ieder geval slechts met zichtbare tegenzin te bewegen tot het centrum van het sta-tion door te dringen. De herinnering aan het gebliksem en gedonder van de geweldige Corona-ontla-dingen die zich destijds voordeden op de altijd in nevelen gehulde Malabar, zouden hier onbewustweleens het erfdeel van kunnen zijn.Het idee van een rechtstreekse verbinding tussen het voormalig Nederlandsch Oost-Indië en het Moe-derland is in 1916 ontstaan in de vorm van een dissertatie van Ingenieur de Groot. De eerste luister-proeven vonden plaats met geleende Telefunken-ontvangers. Na bevredigende resultaten bij de ont-vangst van verschillende Europese en Amerikaanse zenders werden besprekingen gevoerd overgeschikte frequenties en zendvermogens. Teneinde meer gegevens te verzamelen begon men metproefuitzendingen met een 100 kW Poulsen-Vonkenzender van de Federal Telegraph Company enmet een provisorische antenne aan een ballon bevestigd. Het bleek dat de resultaten echter niet bevre-digend waren, zodat dr. De Groot - die met de onderzoekingen belast was - een reusachtige kloof inhet bergmassief uitkoos van de Goenoeng Malabar met 2 berguitlopers als natuurlijke ophangpuntenvoor zijn antenne. Als stroombron diende de enige reserve-dynamo van de Bataviasche Tramweg My(beschikbaar gesteld door OM v.d. Horst, redactie PK-jaarboek '82); aangedreven door een 125 pKsterke vliegtuigmotor van de Militaire Aeronautische Dienst.Dr. De Groot had inmiddels een gigantische vonkzender van 2400 kW vermogen geconstrueerd. Al-leen al het gewicht van de magneten bedroeg meer dan 180 ton, het spoelenmateriaal ongeveer 20ton. Een groot koelwaterbekken voor het hoofdgebouw in de kloof diende voor afvoer van dewarmte. De voor de zender benodigde waterstof werd in elektrolytische waterstofgeneratoren ge-maakt. De zendfrequentie was 15.600 meter; het golfbereik lag tussen 7800 en 18.000 meter. Dit zen-dertype werd in dubbele uitvoering geïnstalleerd en verder met ,,kleinere'' zenders aangevuld. Zowerden er nog twee lichtkogelzenders van ieder 200 kW vermogen geplaatst, evenals een Telefunken-machinezender van 400 kW vermogen.De nieuw geconstrueerde antennes hadden eveneens geweldige afmetingen. De grote langegolf-an-tenne werd door 5 over de kloof gespannen duimse stalen kabels van wel zo'n 2000 meter gedragen.De ophangpunten op de beide uitlopers van de Goenoeng Malabar bevonden zich ongeveer 900 meterboven het station. Vijf door motoren aangedreven lieren aan de zuidzijde, en overeenkomstige toe-standen met tegengewichten aan de noordelijke, dienden tot het constant houden van de trekspanningvan 10.000 kg. De eigenlijke antennedraden bestonden uit met koperdraad omwikkeld non-ferro dra-germateriaal van 7/8 duimsterkte. Door het hiermede bereikte grote oppervlak kreeg men te makenmet corona-effecten. De bevestiging aan de dragerkabel vond plaats op 700 meter hoogte middels 2 meter lange isolatoren.Op 5 mei 1923 werd het bedrijf officieel geopend. Desondanks werden niet alle verwachtingen ver-vuld, hoewel naar vele landen kontakten konden worden gelegd.

lees verder blz. 30

30

Uiteindelijk werd, nadat de in het bijzonder door RADIOAMATEURS ontdekte bruikbaarheid van deUKG bekend geworden was, door de in bedrijfstelling van een kortegolf CW-zender op de GoenoengMalabar in 1925 een nieuw tijdperk ingeluid.Een van degenen die in juli 1925 de UKG-proeven van Ir. Langendam meemaakte, was de eerstevoorzitter van het PK-Comité, OM A.C. de Groot, PK1PK.Hier volgt een klein gedeelte van hetgeen hij er allemaal over heeft opgetekend:''... een ogenblik stokten de relais hun VVV de ANE om daarna terug te komen met PCG/PCG/PCGde ANE/ANE/ANE. (PCG was Kootwijk, Nederland).Dus toch! We waren nu overgeschakeld naar een andere seinmachine en daar ging het! Regelmatigdoch met nog laag tempo gingen de eerste proefberichten. We waren beiden als met stomheid gesla-gen. Nee maar ... en dat met een zendertje van nog geen half kilowatt vermogen ... hoe is het moge-lijk? 't Is gewoonweg ongehoord! Daar zuidelijk van ons, 26 km hiervandaan, lag dat grote Malabarmet zijn kolossale langegolfzender met een vermogen van 2800 kW, met zijn enorme machines, zijnbijna 2 km lange kabelantennes en dat worstelde dag in dag uit zijn verkeer af en hier ... zo'n piete-peuter laboratoriumzendertje toonde dat het 't ook kon. Wat zou er morgen in het brein van Oom Api(dr. de Groot, redactie PK-jaarboek '82) omgaan? Hij heeft het Ir. Langendam en mij nooit verteld.Onwillekeurig maakten wij op dat moment de bekende vergelijking van David en Goliath.Kort daarna schakelden wij het berichtenverkeer er op met een tempo van ca. 10 woorden per minuut.En nu drong het pas tot ons door ... Dit jochie zou een goudmijntje worden! We zetten de LG-ontvan-ger aan en tusschen het gesnerp van de in de RX geïnduceerde KG-seintekens, hoorden we PKX(Malabar) slechts een V-bandje draaien.Dus toch! Het berichtenverkeer ging werkelijk via dat jochie!Hoe bestaat het. Dat we voor verbinding met Nederland op Malabar 2800 kW nodig hadden, daarwaren we aan gewend, maar dat we nu met een halve kW toekwamen, dat was in een woord ver-bijsterend!''Terug naar 1982. Op de Goenoeng Malabar woekert weer de rimboe-vegetatie en wel dusdanig dat delaatste getuigenis van een voor die tijd geweldige technische prestatie inmiddels geheel aan het ge-zicht onttrokken is. Alleen het ruisen van de Tji Geureuh in de naderhand ontstane ondergrondse ka-nalen is zo nu en dan te horen. Water, dat eens de turbines van dr. de Groot aandreef en in de toe-komst mogelijk voedsel zal geven aan de mystiek-overgevoelige rijstplanters.

PAoPKC (met dank aan PAoHLA en DK4XY)

CQ-PA 23/1982

Kortegolfstation ANE te Bandoeng.

31

EARLY BIRD 45 JAAR GELEDEN PAoPKC

Onvoorstelbaar hoe snel de elektronische ontwikkeling is gegaan en nòg steeds gaat, vooral sedert dekomst van de transistor zo'n 2 decennia geleden. Raketten en vliegtuigen kunnen op dit moment via eenelektronisch waarschuwingssysteem, genaamd early bird, binnen een fraktie van een sekonde worden ge-lokaliseerd; maar dat was 45 jaar geleden wel even anders!Toén deed de overheid - in met name onze overzeese rijksdelen - nog een beroep op ''zendamateurs'' omvliegtuigen die het territorium van Nederlands Oost-Indië binnendrongen te helpen lokaliseren, in een ge-bied bijna zo groot als geheel Europa ... Ter vergelijking: de afstand van Sabang naar Merauke is evenver als van Amsterdam naar Warschau enMenado-Soerabaja is gelijk Leeuwarden-Rome!De basisgegevens voor dit artikel zijn afkomstig van PK3UX (PAoWVL) en PK3ST (PAoSTM), welke ikhiervoor uiterst dankbaar ben, en handelt - gezien hun domicilie van destijds - voornamelijk over hetdistrikt PK-3. Gelijksoortige berichten in de vorm van tijdschriftartikelen, logboeken, krantenknipsels,foto- en persoonlijke dagboeken over de verbindingsdienst van de luchtbeschermingsdienst in de overigePK-distrikten, bereikten in de loop der jaren echter eveneens het PK-sekretariaat. Hulde derhalve aan decirca 80 Indische zendamateurs die hieraan hebben deelgenomen voor hun grote inzet, publieke dienst-verlening en militaire steun, welke zij t.b.v. de ingezetenen van ons koninkrijk overzee in die dagen heb-ben verricht!

J. van Drunen ex-PK1AE, thans PAoPKCArchivaris Studiegenootschap Radiohistorie voormalig N.O. Indië

Verklaring van de in deze aflevering voorko-mende afkortingen:VBD verbindingsdienstLBD luchtbeschermingsdienstKNIL Koninklijk Ned.-Indisch legerMLD militaire luchtvaartdienstCBZ centraal burger ziekenhuisNIROM Ned.-Indische Radio Omroep

MaatschappijBPM Bataafse Petroleum MaatschappijRCA Radio-Corporation of AmericaANIEM Alg. Ned.-Indische Elektriciteits

MaatschappijKPM Kon. Paketvaart Maatschappij

Het prille beginNa de roerige meidagen in Nederland en hetdreigende oorlogsgevaar in het Verre Oosten,werd in Nederlands-Indië het gemis gevoeld vaneen waarschuwingsdienst voor tijdige waarne-ming van vijandelijke vliegtuigen.De in zijn kinderschoenen staande LBD namkontakt op met PK-amateurs, hetgeen simpelwas, want PK3AJ (OM Schoevers) was hoofd-kommissaris van politie in Soerabaja.In samenwerking met het KNIL, MLD en PTTwerd een LBD-oefening georganiseerd, waarvanhet doel was in de kortst mogelijke tijd vijande-lijke vliegtuigroutes naar een centraal kontrole-punt te melden.

Voor de eerste keer zou van radio-kommunikatiegebruik worden gemaakt. In het telefoonkantoor-zuid in Soerabaja werd een tijdelijke centralepost ingericht met een zender en ontvanger be-mand door PK3MP (OM ten Cate), PK3AR (Ol-denboom) en PK3AJ. De buitenposten in eenstraal van ongeveer 50 km om Soerabaja werdenbemand door zendamateurs in diverse plaatsen.Er bleken in de ring enkele gaten te zitten diedoor mobiele zendamateurs werden opgevuld,o.a. door PK3JK (OM Koerts), PK3AA (OMHeijer), PK3LH (OM Held) en PK3UX (OMVlinkervleugel).

De ervaring tijdens deze oefening opgedaan wasbelangrijk voor de toekomst van de LBD-waar-schuwingsdienst. Het bleek dat via radio-kom-munikatie de berichten het snelst op de centralepost binnenkwamen.Per telefoon doorgegeven berichten deden er telang over, maar het belangrijkste argument tegentelefoonverbindingen was de kwetsbaarheid vande telefoonlijnen (buiten de grote steden boven-gronds).Verder werd gekonstateerd dat een radiopost nietafhankelijk mocht zijn van het elektriciteitsnet,maar uit auto-akku's zijn energie moest betrek-ken. Op de meeste posten was zelfs geen elek-trisch net aanwezig. Tijdens de proef werkte deinstallatie van PK3AJ op een auto-akku en vol-

32

deed uitstekend. Verder werd gekonkludeerd dateen goede samenwerking mogelijk was tussen degouvernementsinstanties onderling en de zend-amateurs.

Dit bleek al spoedig toen de PTT voor het pro-bleem kwam te staan de stoorzenders opgesteldin Karang Mendjangan te bedienen. Een gesprektussen PK3AJ en Ir. Meyssen (PTT) leverde alsresultaat op dat dezelfde avond zendamateurs inde NIROM-studio aanwezig waren, met als re-sultaat dat direkt een roulatierooster van ''stoor-zenderbedieners'' kon worden opgesteld. De vol-gende avond werden de stoorzenders reeds doorPK's bediend.(Deze stoorzenders stoorden de Duitse propa-ganda via Seesen.) Het geheel geschiedde conamore, de enige konditie was dat de PK-zend-amateur 's avonds naar CBZ per PTT-dienstautogehaald en gebracht werd.Om de diensttijd aangenaam door te brengenzorgde de PTT voor lektuur, verzorgd door tech-nisch ambtenaar De Wilde.

De verdere opbouw van de VBD-LBDNa de eerste LBD-oefening met medewerkingvan zendamateurs, nam de organisatie van deVBD vastere vormen aan.Voor het hoofd LBD te Soerabaja, Ir. Steinmetsvan 's Lands Baggerbedrijf, werd de radio-waar-schuwingsdienst naast zijn vele andere taken eente grote opgave.De algehele leiding van de LBD-VBD werd toe-vertrouwd aan de heer J. van Hutten, hoofd vande Zaalbergschool te Soerabaja en oud-artillerie-officier van het KNIL, een man met enorme rela-ties in vele kringen en een heldere kijk op veleproblemen. Door de zendamateurs en later doorhet gehele personeel werd Van Hutten aange-sproken met ''Pa''.

In West-Java zaten de zendamateurs óók niet stil.In Batavia werden de eerste draagbare zenderswerkend op een auto-akku gebouwd. Er werdweer een LBD-VBD oefening georganiseerd metmeerdere posten op onbewoonde plaatsen, waar-van er enkele met proefzenders uit Batavia werk-ten.O.a. PK3UX heeft met zo'n zender 2 dagen ineen bamboehut 20 km ten westen van Toebanaan de noordkust aan de oefening deelgenomen.Het resultaat van de proefzenders van de Bataviase-gang was zéér goed.

Besloten werd dit type zender in voldoende hoe-veelheid aan te maken voor de vele waarschu-wingsposten op Java, Celebes en de kleineSoenda-eilanden. In Amerika werden onderdelen

besteld, terwijl de kasten van hout en hardboardo.m. in de gevangenis in Batavia werden ge-maakt.Een gedeelte van het materiaal werd naar Soera-baja gezonden en in de kontrolekamer van deNIROM door PK3MP (Ten Cate van de NIROM)en PK3UX in elkaar gezet en getest. Later bleekdat deze zenders met 12 Watt ingangsvermogenin de eindtrap afstanden van 1500 km en meeroverbrugden.

Buiten een zender moest een radiopost ook eenontvanger hebben voor kommunikatie met decentrale post. In Batavia is een eenvoudige ont-vanger gemaakt, werkend op zaklantaarnbatte-rijen, die echter niet voldeed.Voorlopig werd de ontvanger voor de posten dezgn. Philips Traviata-rimboe-ontvanger, werkendop een auto-akku.Deze ontvanger was zeer selektief en zeer zuinigin stroomverbruik. Er moest echter voorzichtigmee worden omgegaan.

In de centrale LBD-werkplaats in Bandoeng iseen verbeterde zender in stalen kast gemaakt,terwijl als ontvanger een gemodificeerde Natio-nal NC-100 werd gebruikt.

Bij verdere meerdaagse LBD-VBD oefeningenbleek dat vooral 's nachts de gebruikte 40 meter-band onbruikbaar was.Enkele PK's bezaten 80 M x-tals waarmee expe-rimentele verbindingen gemaakt werden; vooral's nachts.De PTT heeft voor de vele posten specialekristallen gemaakt, evenals voor de diverse cen-trale posten, om onderlinge storing te ontlopen.

Met het toenemen van de posten kwam het per-soneelsprobleem opdagen. Door ''Pa'' van Huttenwerden in Soerabaja op diverse middelbare scho-len leerlingen gerekruteerd als radiotelefonist(o.a. K2LQ/PA en PA3BTZ thans YB3ARL zijnop deze manier met het radio-zendamateurismein aanraking gekomen). Deze jongens van di-verse rassen werden door PK-amateurs voor huntaak opgeleid en hebben voortreffelijk werk ge-leverd, vaak onder moeilijke omstandigheden.

De zendamateurs zelf kregen nu tot taak:1) Als rayon-inspekteur een groep posten tech-nisch bij te staan. Daartoe kregen zij de beschik-king over een Ford-bestelwagen om de posten tevoorzien van opgeladen akku's en om diverse re-paraties ter plaatse te kunnen uitvoeren. Deauto's bezaten een eigen zend- en ontvanginstal-latie om te allen tijde met de centrale post inverbinding te kunnen treden. (Twee zeer bekende

33

rayon-inspekteurs waren PK3ST, Jan Steen-meijer en PK3RI, Guus te Riet.)2) De bediening en het onderhoud van de cen-trale post.3) De reparatie van materiaal dat niet te veldekon worden hersteld.

Alle zendamateurs waren burgerdienstplichtiggeworden en vrijgesteld van militaire dienst.Aangezien alle waarnemingen direkt doorgege-ven werden aan het militaire kommando lucht-verdediging, waren zij echter min of meer onderdirekt bevel van het militaire apparaat gebracht.

De bezetting van een radiopost bestond uit eenKNIL-korporaal met enkele soldaten voor deluchtwaarnemingen en een radio-telefonist.(Noot PAoPKC: van 1940-1941 waren de lucht-waarnemers vaak landstormsoldaten aangevuldmet mensen uit de direkte omgeving van deradiopost. Gedurende 1941-1942 werden alle mi-litairen in aktieve dienst bij de radioposten ver-vangen door burgers uit de omgeving. Aangeziende waarschuwingsdienst eigenlijk een militaireaangelegenheid was werd de oudste - in ervaring- radio-telefonist op elke post tot korporaal-titu-lair verheven.)

Om Soerabaja werden twee openingen in de ringvan radioposten gedicht; namelijk de Straat vanMadoera en de Trechter.Daartoe werd het opgelegde ss ''Schouten'' vande KPM als drijvende verankerde radiopost inge-richt t.b.v. de Straat van Madoera. In de Trechterwerd het gouvernementsschip ''Menten'' op de-zelfde manier ingericht en verankerd. De bezet-ting werd gerekruteerd uit zee-padvinders en be-varen zeelieden van de gouvernementsmarine,welke laatsten ook voor de revitaillering zorg-den.

De centrale postGelijktijdig met het opbouwen van de LBD-radiobuitenposten moest ook in Soerabaja eencentrale post voor de ontvangst en het doorgevenvan de in kode gestelde berichten worden inge-richt.

De PK's drongen er op aan dat de centrale postop een rustige plaats moest staan om gevrijwaardte zijn van storing en met voldoende ruimte voorhet oprichten van antennes. PK3AJ (hoofdcom-missaris Schoevers) had een geschikte plek ge-vonden in de buurt van het waterleidingreservoirbij Goenoengsari. Het bleek konsessie-terreinvan de BPM te zijn, welke voor het goede doeleen gedeelte van dit terrein afstond om daar decentrale post op te richten.

Verder stond de BPM een uitneembaar houten ge-bouw uit Tjepoe af aan de LBD-VBD en is ditgebouw door 's Landsbaggerbedrijf tot een cen-trale post verbouwd, bestaande uit een ontvanger-ruimte met diverse Hammerlund HQ-129 X-ont-vangers, een spreekruimte vooromroeper/omroepsters alsmede slaapruimte metsanitair.Achter het gebouw werd een gebouwtje voor het15 kW catterpillar noodaggregaat gebouwd.

Op 100 meter van de centrale post werd een hou-ten huisje neergezet waarin de zenders werdenopgesteld. Deze bestonden uit een RCA-zender

J. Steenmeijer PK3ST (PAoSTM)rayon-inspekteur VBD-LBD,

distrikt PK-3, 1940-1942.

34

van 250 Watt voor de 78 meter golflengte, eendoor PK3MP gebouwde 200 Watt zender voor de47 meter golflengte, benevens een door PA3GA(OM Aalbrecht) gebouwde 60 Watt reservezen-der geschikt voor beide golflengten.

Om de centrale post in bedrijf te kunnen houdenmoest er bedienend personeel aangetrokken wor-den. ''Paatje'' van Hutten zocht kontakt met o.a.mej. Matzen (door de PK's ''bonzo'' genoemd),die met verschillende kantoordames van de BPMen andere handelshuizen de vaste bezettingvormden. Deze dames zijn door de PK's getraindin de behandeling van het radioverkeer tussen debuitenposten en de centrale post.

De LBD-waarschuwingsdienst was langzamer-hand operatief geworden.Uit oefeningen van de gehele LBD-organisatiebleek dat de radioposten en de centrale post bijeerste oproep snel in bedrijf waren.Wegens toename van het personeel werd voorrayon Oost-Java aan de Palmenlaan te Soerabajaeen kantoor voor personeelszaken ingericht o.l.v.de heer v.d. Burg (BPM). Aan de Kaliasin teSoerabaja werd een klein pand ingericht als cen-traal magazijn en servicewerkplaats voor deradio-posten o.l.v. PK3LH (OM Held).

De kodeberichten van de centrale post werdenper direkte telefoonlijn naar het militaire Com-mando Luchtverdediging aan de Herenstraat inSoerabaja doorgegeven.Om eventuele storing van de telefoonlijn op tevangen werd gedacht aan een 5 mtr golflengteverbinding tussen beide belangrijke posten. Dezeverbinding, na enig experimenteren, werd doorde zendamateurs PK3MP, PK3JK, PK3AA,PK3GD en PK3UX tot stand gebracht, terwijl dedienstdoende militairen van het CommandoLuchtverdediging door PK's in het gebruik vande 5 mtr apparatuur werden geïnstrueerd. Hetonderhoud van deze apparatuur berustte bij dezendamateurs die daartoe, voorzien van een spe-ciale pas, toegang tot het Commando Luchtver-dediging hadden.

De LBD-VBD tijdens de oorlog tegen JapanReeds voor zes uur 's morgens op 7 december1941 werden enkele medewerkers van ''Pa'' vanHutten ingelicht over de situatie. Kort daarnakwam de gehele LBD-organisatie op gang. Decentrale post en praktisch alle radioposten warenom 18 uur geheel operatief, hetgeen bleek uit deavondkontrole-oproep van de diverse radio-posten. Ook alle zendamateurs, dienstdoende alsrayon-inspekteurs, bleken aanwezig. Er moet bij

vermeld worden dat deze mensen gedurendedeze eerste dag een zeer grote prestatie geleverdhebben bij het zo snel bedrijfsklaar krijgen vandiverse radioposten.Aangezien de gehele LBD-dienst 24 uur per dagin bedrijf was, moest voor elk onderdeel eendienstrooster worden opgemaakt, zo ook voor decentrale post.De wachtkommandant was altijd een zendama-teur; hoofdwachtkommandant was PK3JK(Koerts van de ANIEM), die op hoog militairbevel in de rang van adjudant zijn wachten liepen door ieder met ''adjudant'' aangesprokenmoest worden. De beide andere wachtkomman-danten waren PK3AR (Oldenboom, die tijdensde wacht vaak defekte ontvangers repareerde) enPK3OZ (OM Inen), beiden in de rang van serge-ant-majoor titulair.De damesploeg van mej. Matzen werd over 3wachten verdeeld, aangevuld met vrijwilligstersw.o. vele meisjes van diverse middelbare scho-len.De rayon-inspekteurs konden onmogelijk eenvast dienstrooster aanhouden, daar hun aanwe-zigheid op diverse posten vaak bij nacht en ontijplaatsvond.In onderlinge afspraak met de wachtkommandantwerden eventueel uit te voeren reparaties aan dezenders van de centrale post uitgevoerd doorPK3MP (OM Ten Cate) en PK3UX (OM Vlin-kervleugel).

Na de eerste luchtaanval, waarbij het gehele per-soneel zich op voortreffelijke wijze van zijn taakkweet, bleek hoe goed het werk van de radio-waarschuwingsdienst werd gewaardeerd.Het U.S. Airforce squadron op het vliegveldSingo-Sari bij Malang vroeg aan ''Pa'' van Hutteneen man die voor hen de kodeberichten in hetEngels kon vertalen, waaraan direkt werd vol-daan (een HBS-scholier uit Soerabaja die dezetaak uitstekend heeft verricht).

Ook door de inwoners van Soerabaja werd veelnaar de centrale post (roepnaam Alap-Alap) ge-luisterd. Als men vooral 's avonds door een stillestraat liep, klonk het Alap-Alap pauzedeuntje van6 tonen uit diverse huizen (dit pauzedeuntje-ap-paraat was door PK3MR (OM Max le Cotey,broer van de in Nederland bekende PAoCLC) opgeraffineerde wijze gekonstrueerd.Jammerlijk genoeg nam het werk van de radio-waarschuwingsdienst door de bezetting vanNederlands-Indië door Japan een einde.

Gekonkludeerd kan worden dat de radio-waar-schuwingsdienst goed werk heeft geleverd en datdit niet alleen aan zendamateurs te danken is,

35

maar ook aan de vele mannen, vrouwen, jongensen meisjes die als vrijwilligers vele posten vaakonder moeilijke omstandigheden hebben bezet.Ondanks dat de PK's na mei 1940 hun ''gewone''aktiviteiten hebben moeten stoppen vanwege hetzendverbod, hebben zij hun ervaring bij de VBDv.d. LBD ten volle ingebracht.

Droevig is dat er zendamateurs gesneuveld zijn;erger nog, dat er PK's door de Japanse Kempeitaizijn gefusilleerd of in Japanse krijgsgevangen-kampen zijn gestorven en niemand weet waar zijhun laatste rustplaats hebben.

ZENDAMATEURS HIELPEN INDISCHE PTTUIT DE NOOD

OM Van Drunen, sekretaris van het PK-Comité, stuurde ons bijgaand stuk. Historisch, maar waar gebeurd!

CQ-PA, dec. 1985

CQ-PA, mei 1987

36

40 JAAR NÁ DATO - deel 1 PAoPKC

VoorwoordHet is een bekend feit dat radio-amateurs (erwaren in 1946 slechts 800 gelicenseerde zend-amateurs in Nederland en 120 in voormaligNederlands-Oost-Indië, waarvan t.g.v. oorlogs-omstandigheden velen niet eens aktief); in dejaren '45-'50 een groot aandeel hebben gehad bijhet onderhouden van radioverbindingen, zowelin Nederland als in onze koloniën.

Zo herinner ik mij uit mijn eigen omgeving bijv.frater Martinus PAoVM, welke in die dagen ineen voor een religieus gebruikelijke kledij (z.g.zwarte pij) zich iedere dag naar het distriktskan-toor van het Ministerie van Wederopbouw in 's Hertogenbosch begaf, om via een buitge-maakte Duitse zender de gehele dag met het Mi-nisterie in Den Haag telegrammen uit te wisse-len over hoeveel zakken cement, kubieke metergrint, stenen, hout, enzovoorts, naar diverseplaatsen in Brabant voor de wederopbouwmoesten worden gedirigeerd.Telefoonlijnen waren in 1945 hoogst gebrekkigen als het je lukte om via een militaire veldlijnDen Haag te pakken te krijgen, mocht je vangeluk spreken als het verstaanbaar was!Dus alles zoveel mogelijk draadloos, maar waarhaalde je in 1945 telegrafisten vandaan? Dege-

nen die het beroepshalve waren zaten meestalnog op zee of in militaire dienst en dus deed deoverheid een beroep op Nederlandse zendama-teurs, in dit geval in casu dus op frater Martinus.PAoVM heeft dit ruim een jaar gedaan (voorzover mij bekend de enige ‘religieuze’ ambte-naar-telegrafist ooit in dienst van de Neder-landse overheid, hi!).Maar in december '45 moest PAoVM van zijnprefekt (= broeder-overste) weer voor de klas.De school, welke tijdens de bevrijding van destad ernstig beschadigd was (hetzelfde gebouwvanwaaruit hij tesamen met PAoBU tijdens deoorlog óók voor de LO-LKP had uitgezonden),was weer opgeknapt. Per saldo was hij onder-wijzer van professie en géén telegrafist vondzelfs de vicaris (= hulpbisschop), tot wie het Mi-nisterie van Wederopbouw zich vergeefs omvoortzetting van deze hulpverlening had ge-wend!

Er zijn vele amateurhulpverleningsdiensten uitdie tijd bekend (veelal voortzetting van verbin-dingen welke tijdens het verzet en het hieropvolgende militaire gezag waren ontstaan), maardaarover bericht ik u in een later stadium nogwel eens.Voor nu wil ik volstaan met een gebeurtenis

Om Leonhard, PAoPOC (ex PK 3 PL) op bezoek Depôt Verbindingsdienst1978 (links PAoVLI)

37

✩ ✩ ✩

welke zich dezer dagen precies veertig jaar gele-den in onze Oost heeft afgespeeld en voor mijals historisch-dokumentalist er wel héél erg uit-springt. Het is dan ook bepaald géén kleinigheidom met gevaar voor eigen leven, ten behoevevan burger- en militaire geïnterneerden, tot drie-maal toe een zender te installeren in een chao-tisch gebied waar vriend en vijand regelmatigwisselden. E.e.a. is door PK3PL voor de RAPWIgedurende de periode oktober '45 tot medio ja-nuari '46 verricht.

RAPWI-JavaDe RAPWI (Return Allied Prisoners of War andInternees) was een organisatie die medio au-gustus 1945 in het hoofdkwartier van Mountbat-ten was opgericht met de taak om de bevrijdekrijgsgevangenen en burger-geïnterneerden teverzorgen en te repatriëren.Zo kregen onze geïnterneerden op Java allereerstte maken met de Britse sektie van de RAPWI,die zich overigens niets van Hollanders aantroken zich uitsluitend bezighield met het repatriërenvan Engelstaligen. Dat gelukte hen wonderwel,want zij hadden de beschikking over de beno-digde vliegtuigen en schepen.Vervolgens verscheen eind september '45 deNederlandse RAPWI, die op 2 oktober 1945 teBandoeng in het interneringskamp Tjikoeda Pa-teuh (het v.m. XVe Bat.) begon met de registra-tie van Ned. burgergeïnterneerden. Een medischteam keurde alle geïnterneerden om de urgentievan repatriëring te bepalen. Aan de hand van dezo verkregen gegevens trachtte de RAPWImedewerkers te krijgen voor het vervullen vanfunkties (o.a. personeel voor radiostations).

PK3PL werd medisch goedgekeurd voor allediensten, liet zich registreren als v.m. technischambtenaar van de marine met de bijzondere aan-tekening: ‘radio-amateur met goed handschrift’(had in zijn jonge jaren nog eens een marco-nistenkursus gevolgd) en verzocht plaatsing inSemarang, omdat zijn echtgenote en dochterdaar in het vrouwenkamp Lampersari zaten.Dit resulteerde in een aanstelling tot RAPWI-medewerker in de rang van sergeant met stand-plaats Semarang en de opdracht daar een radio-grondstation in te richten en te bedienen tenbehoeve van het RAPWI-berichtenverkeer. Laterwerd hem nog een extra radiotelegrafist toege-voegd, de heer Kemp.Op Semarang aangekomen trof PK3PL eenRAPWI-team van nogal gemengde samenstel-ling aan, t.w. een groep jonge mannen en vrou-

wen uit Holland die via Australië waren geko-men en er zéér gezond uitzagen én een groep ex-geïnterneerden uit diverse mannenkampen, allengekleed in diverse Japanse uniformstukken,welke er minder florissant uitzagen!

Verbindingsdienst RAPWIHet was de bedoeling dat alle RAPWI-teams dieop Java werkzaam waren, individueel van de no-dige middelen zouden worden voorzien om methet RAPWI-hoofdkwartier, dat in Batavia ge-vestigd was, te kunnen korresponderen zondergebruik te maken van de Britse verbindings-dienst of de (vaak onbetrouwbare) inlandse PTT.De Nederlandse teams gingen in principe met deBritse strijdkrachten mee en waren op Java o.m.gelegerd in Bandoeng, Semarang, Soerabaja enBatavia. De leiding was in handen van RAPWIHeadquarters Java, gevestigd te Batavia in hetDepartement van Oorlog. De dagelijkse leidingberustte daar bij Majoor Gerharz.‘Batavia’ voorzag de teams van radiotechnici,telegrafisten en materieel. Dat materieel waspraktisch geheel afkomstig uit Japanse legerop-slagplaatsen en in het algemeen van goede kwa-liteit. Maar ook lokaal waren de Britse autoritei-ten (althans te Semarang) zeer behulpzaam doorreservedelen te verstrekken en zelfs ook eenvou-dige meetapparatuur (als bijv. multimeters),want de verstrekte zend/ontvang-apparatuur hadwèl onderhoud nodig, een punt dat ‘Batavia’kennelijk was ontgaan.In principe werd per grondstation één kompletezend/ontvang-installatie ter beschikking gesteld,bestaande uit één zender, één ontvanger en eenvoedingsapparaat.HF-uitgangsvermogens in de orde van groottevan 50 tot 150 watt. Meestal in een portabeleuitvoering, verpakt in speciale, zeer handzamekisten, kompleet met alle bekabelingen en somsook met antenne-materiaal. Telefoons en eenseinsleutel waren er ook altijd bij, maar géénmikrofoon: de Jappen hebben kennelijk weinigmet telefonie gewerkt. De apparatuur was trou-wens ook niet voor fone uitgerust.Het RAPWI-verkeer werd met CW afgedaan inde band van 6 tot 7 MHz. Wat POC (Semarang)betreft: met POR (Batavia) op 6120 kHz en hetvliegverkeer wikkelde POC af op 6921 kHz.In het begin ging het wat amateuristisch: zo tus-sen 09 en 17 uur stond de apparatuur bij en wieeen bericht had ging oproepen.Later werd een sked-systeem ingesteld.

(wordt vervolgd)

CQ-PA 25/1985

38

40 JAAR NÁ DATO - deel 2 PAoPKC

Het RAPWI-radiostation POC (fase 1)Zoals in deel 1 vermeld had RAPWI-HeadquartersBatavia aan PK3PL opdracht gegeven om op Se-marang een grondstation in te richten en in bedrijfte stellen, aan welk station de roepletters POCwaren toegekend. Het uitvoeren van die opdrachtblijkt echter nogal wat voeten in de aarde te heb-ben. Om de gebeurtenissen in de juiste chronologi-sche volgorde te verhalen, lijkt het mij goed daar-voor de dagboekaantekeningen van PK3PL tevolgen:

Het bevel van Mountbatten negerend was ik op 20 september '45 per bus en trein naar Semaranggereisd, naar het vrouwenkamp Lampersari, waarmijn vrouw en dochtertje (4 jaar oud) verbleven.Dat kamp kon heel best wat mannelijke hulp ge-bruiken, zodat ik besloot te gaan verhuizen van Tji-koeda Pateu (XVe Bat.) naar Lampersari. Daarvoormoest ik wèl terug naar Bandoeng om mijn bagageop te halen en officieel uit te schrijven. Ik namdaartoe de nachtexpres naar Bandoeng, waar ik op30 september te 11.30 uur aankwam. In mijn dag-boek staat bij die datum: “Dit is de laatste nachtex-pres die ongemolesteerd in Bandoeng is aangeko-men: de volgende trein werd - althans wat deEuropese passagiers betreft - geheel uitgemoord.”Een “normale” terugreis over land was dus voorlo-pig wel uitgesloten en er moest wat anders wordenbedacht om in Semarang te komen.

Terugkerend in het kamp te Bandoeng bemerktePK3PL dat daar inmiddels een registratie-woedewas uitgebroken: iedereen registreerde iedereen.De grote maatschappijen registreerden hun emplo-yees, de koninklijke marine registreerde burgers enmilitairen en er was uit Australië een ploeg Hollan-ders gearriveerd die zich RAPWI noemde en óókregistreerde.PK3PL liet zich bij de marine registreren voor eenbaantje in Soerabaja en bij de RAPWI voor eenbaan in Semarang. Van de marine heeft hij nooitmeer wat gehoord, maar van de RAPWI wel: hijkon lid worden van die club als radio-technikus inde rang van sergeant, hetgeen hij heeft geaksep-teerd (zie deel 1). Dat was op 2 oktober 1945. Wevolgen nu weer de dagboekaantekeningen van OMLeonhard.Op 5 oktober '45 kreeg ik van de RAPWI de op-dracht in Semarang een radio-station op te zettenten behoeve van de evacuatie van de vrouwenkam-pen in Midden-Java.6 oktober '45: Officieel einde van de internering:

kreeg van de kampleiding een “soerat lepas” (ont-slagbewijs). Per DC-3 in 33 minuten gevlogen naarKemajoran en aldaar gelegerd (Batavia).7 en 8 oktober '45: Op het vliegveld diverse ont-vangers gerepareerd. Er komen meldingen binnenvan ernstige ongeregeldheden die zich in debinnenlanden van Java zouden voordoen.

Op 9 oktober '45 vliegt PK3PL met een Japansekopie van een DC-3 als enige passagier via Tjililitannaar Kali Banteng (Semarang). Behalve persoon-lijke bagage, bestaande uit een koffertje, een klam-boe en een tikar (soort veldbed) had PK3PL vanRAPWI meegekregen: een kompleet Japans grond-station keurig verpakt in speciaal daarvoor gemaaktehouten kisten, het geheel zag er subliem uit.Het vliegtuig waarin hij reisde zag er minder su-bliem uit: daar waar klinknagels ontbraken warendie vervangen door stukjes ijzerdraad, de radio-ap-paratuur was eruit gesloopt. Maar het ding vloogen kwam zonder problemen op Kali Banteng aan.PK3PL had verwacht op Kali Banteng door Engel-sen te worden ontvangen maar die waren er niet,óók geen Japanners, wèl Indonesiërs.Vermoedelijk was Kali Banteng toen reeds in han-den van de Ankatan Pemoeda (Indonesische Gue-rillas), PK3PL mocht wel de stad in met zijn per-soonlijke bagage, maar de rest moest hijachterlaten. Het radio-station heeft hij nooit meerteruggezien.PK3PL wordt naar het RAPWI-hotel gebrachtwaar hem een kamertje wordt toegewezen (hetv.m. Hotel du Pavillon). Van 10 tot 13 oktober '45heeft hij dagelijks geprobeerd om op Kali Bantengde apparatuur vrij te krijgen hetgeen hem, zoalsvoormeld, niet is gelukt.

Op 14 oktober '45 's ochtends onder het ontbijtworden alle zich in het hotel bevindende Europea-nen door de Indonesische Guerillas opgepakt enper vrachtauto weggevoerd. De meesten naar degevangenis Mlaten; de overigen naar de haven. InMlaten zitten ze met z'n allen in een grote beton-nen slaapzaal, vensters zonder glas maar wèl mettralies en een stalen deur met drie grendels. Er iséén w.c., geen wasgelegenheid, geen tikar (slaap-matje), dus slapen allen plat op het beton.14, 15 en 16 oktober '45: Gevangenisroutine als inde Japanse kamptijd; eten, luchten, de hele nachthet licht aan.

17 oktober '45: Explosies van heel nabij.Het blijkt dat een patrouille Japanse militairen

39

o.l.v. een officier de achterpoort van de gevangenisMlaten met behulp van handgranaten heeft opge-blazen en zo de gevangenis is binnengekomen. Depatrouille vindt in Mlaten geen Japanners en ver-trekt.De patrouille-kommandant vertelt ons dat de An-katan Pemoeda op 18 oktober met het doodschie-ten van Europeanen zal beginnen.

De reden voor dit Japanse optreden was dat deJappen hun wapens op 14 oktober '45 weliswaaraan de Ankatan Pemoeda (Indonesische Guerillas)hadden afgestaan en over een aantal gebouwen inde stad waren geïsoleerd, maar dat de Ankatan Pe-moeda op 17 oktober '45 's morgens Japanners haddoodgeschoten. Jappen die waren ontsnapt hebbendaarop hun kameraden gealarmeerd, welke zich inkorte tijd hergroepeerden en opnieuw van wapensvoorzagen, w.o. zelfs veldgeschut!

17 oktober 's middags kwamen enkele gewapendeleden van de Ankatan Pemoeda, vergezeld van eenmassa volk, waaronder zelfs jongetjes van een jaarof tien, allemaal bewapend met messen en rent-jongs de gevangenis Mlaten binnen.

Wij werden gedwongen alle bezittingen, op eenbroekje na, af te geven. Daarbij vielen wat gewon-den door karabijn-schoten en rentjong-steken.De leider van de Pemoeda's was gelukkig een ge-matigd man en had voldoende overwicht om de

hele massa weer buiten de muren van Mlaten tekrijgen zonder dat er ergere dingen gebeurden.

18 oktober '45: Wij staan onder grote spanning,maar de dag verloopt zonder incidenten, al is erwel veel zenuwachtig gedoe aan de poort.

19 oktober '45: Landing van Engelse strijdkrachtente Semarang. Wij horen geruime tijd geweervuur,een detachement Ghurka's bezet de gevangenis enbrengt ons met vrachtauto's weer naar het (in-middels kapotgeschoten) RAPWI-hotel terug. Vanonze daar achtergelaten bezittingen vinden wijniets terug.

20 oktober '45: Japanse militaire bovenkleding ont-vangen, toiletartikelen in de toko's rond het hotelgekocht (o.a. scheermesjes!!).In het hotel op een omroep-ontvanger CW-RAPWIberichten van Batavia en Bandoeng genomen.

Hiermee is de eerste fase v.w.b. de poging tot op-richting van een RAPWI-grondstation POC-Sema-rang beëindigd.De wegen naar het vrouwenkamp Lampersari zijnweer in Engelse handen, waardoor PK3PL dage-lijks vrouw en dochter weer kan bezoeken, in af-wachting van verdere ontwikkelingen.

(wordt vervolgd)

CQ-PA 26/1985

PK-reünie 1971

v.l.n.r.Om Vlinkervleugel, PAoWVL (ex PK 3 UX)Om Steenmeijer, PAoSTM (ex PK 3 ST)Om Veltcamp Helbach, PAoHLA (ex PK 5 HL)Om Leonhard, PAoPOC (ex PK 3 PL)

40

Het RAPWI-radiostation POC (fase 2)Fase 2 vangt aan met de ontvangst op 31 oktober1945 van een door het Departement van Oorlog(Rapwi Headquarters) toegezonden kleine, portablezend/ontvanginstallatie. Het was een prima installatiedie, nadat een paar defecten waren hersteld, zeer goedvoldeed. De apparatuur midden in de stad opgesteld,op de bovenste verdieping van een groot kantoorge-bouw van de B.P.M. Er was voldoende ruimte op zol-der om er een binnenhuis-antenne te plaatsen: eenhalve golf Zepp. voor de 6120 kHz. Goede verbindin-gen werden met Batavia en Bandoeng onderhoudentot het station op 18 november verloren ging.

Noot:PK3PL verwijst in dit verband naar bladzijde 5 vanCQ-PK 1974 waar OM Ted Thyssen PK1TC iets overde Rapwi vertelt. Aangezien dit artikel bij de huidigelezers van CQ-PA onbekend is, is van redaktiewegede betreffende alinea toegevoegd aan het eind vandeel 4 van deze serie.

9 november 1945. Op een Rapwi-vlucht met Kapt.Arens van Kali Banteng naar Morokrembangan (Soe-rabaja) gevlogen.Aldaar uit de Japanse marine-magazijnen veel radio-apparatuur gehaald dat bestemd werd voor de grond-stations van Batavia, Bandoeng en Semarang. Vooreen groot deel moderne apparatuur van solide con-structie.Voor POC een bijzonder goede communicatie-ontvan-ger gereserveerd.Soerabaja was grotendeels in handen van de Engel-sen. Er op lage hoogte overheenvliegend werd eengrote ravage waargenomen, de stad leek uitgestorven:niemand te zien.Er werd niet op ons geschoten toen we over het vlieg-veld Darmo vliegend de koers naar het westen verleg-den, terug naar Semarang.12 november 1945. Van het Engelse hoofdkwartiereen goed werkende reserve-ontvanger gekregen, als-mede een reservezender, welke laatste defekt, maarwaarvoor reservedelen werden meegegeven.18 november 1945. In Semarang breken ongeregeld-heden uit: de vrouwenkampen worden gesloten, even-als de Rapwi. Zware explosies worden gehoord enook geweervuur. Britse vliegtuigen beschieten de stadwaarbij óók helaas het radiostation POC wordt ge-troffen. Einde fase 2.

PK3PL woonde sinds enige tijd in Lampersari enwerd daar dus ingesloten toen het kamp dicht ging.De rest van de Rapwi-medewerkers, waaronder tele-grafist Kemp, werd vanuit Hotel du Pavillon geëvacu-eerd naar de haven.Brits-Indische troepen worden nu belast met de bevei-

liging van de vrouwenkampen op Midden-Java. Zokreeg Lampersari mitrailleur-posten rond het kamp eneen mortier-batterij in het centrum van het kamp.Vanuit een naastliggende kampong werd met gewerenop het kamp geschoten.Om daartegen iets te doen zonden de Engelsen pa-trouilles de kampong in (pantservoertuigen), maar dathad niet veel succes. Dat werd beter toen het Britsehoofdkwartier patrouilles gewapende Japanners (zon-der pantservoertuigen) de kampong instuurde: deschieterij van de Indonesiërs was meteen afgelopen.

23 november 1945. Afkondiging noodevacuatie vangeheel Midden-Java.

30 november 1945. De situatie in de stad Semarang isverbeterd: de Britten hebben de stad (maar ook nietmeer dan dat) schijnbaar goed onder controle, daar-buiten is het voor Europeanen nog zeer onveilig.Er is een Engels oorlogsschip op de rede komen lig-gen, vermoedelijk de Exeter.Als Rapwi-medewerker krijgt PK3PL in de bovenstadeen woning toegewezen: Soenario nr. 15 op Tjandi.Het is een goed huis, gelegen op de zuidelijke hellingvan de heuvel en uitziende op een kampong die nietin Engelse handen is.Ter beveiliging van Tjandi staan er een paar Engelsetanks bemand met Brits-Indiërs (bebaard en met grotetulbanden) op een hoger tegen die helling gelegenweg.Zo nu en dan schieten zij met hun geschut op diekampong; dat gaat dan over onze hoofden heen.Het huis is volstrekt leeg en we moeten het delen metnog twee andere gezinnen, maar het is een verade-ming om uit de kampsfeer te zijn, hoewel wij ons be-paald minder veilig voelen.De Engelse kruiser die op de rede ligt moet zo nu endan in actie komen en legt dan met zijn zwaar geschutvuur op de toegangswegen tot de stad. Vanuit hethooggelegen Tjandi kunnen wij zien dat zeer nauw-keurig geschoten wordt.

1 december 1945. Bij gebrek aan apparatuur om POCweer in de lucht te brengen, begonnen met het weergebruiksgereed maken van radio-ontvangtoestellen diedoor de Jap in beslag waren genomen en centraalwaren opgeslagen in enkele huizen.Dit op verzoek van het Britse hoofdkwartier.Kreeg een Avo-Minor multi-meter en wat reservede-len ter beschikking. De gerepareerde toestellen warenbestemd voor gebruik door Brits-Indische militairen.Een National HRO-ontvanger compleet met allespoelbakken echter achtergehouden voor toekomstiggebruik POC.

(wordt vervolgd)

40 JAAR NÁ DATO - deel 3 PAoPKC

41

Het RAPWI-radiostation POC (fase 3)Op 8 december 1945 arriveert uit Batavia voor dederde maal komplete apparatuur voor een grondsta-tion. Het uitgangsvermogen van de zender ca. 150Watt. Helaas mankeert er nogal wat aan, maar met dehulp van het Britse hoofdkwartiere kan alles wordengerepareerd. Het station wordt ingericht in Hotel Bel-levue op Tjandi, een goede lokatie met prima moge-lijkheden om antennes op te hangen.

13 December 1945. Het RAPWI-station POC komtmet 300 Watt in de lucht (300 Watt input). De lokatieblijkt gunstig te zijn: de verbindingen met West-Javazijn goed. Er doen zich nog wel veel technische moei-lijkheden voor (verkeerde spoelstellen, problemen metvoeding, etc.), maar tenslotte wordt alles opgelost.Om het station, zonodig, ook gedurende de ''curfewhours'' operationeel te kunnen houden, reikt het Britsehoofdkwartier in het Urdi (een Brits-Indische taal) ge-stelde passen uit. Van die pas heeft PK3PL nimmergebruik gemaakt omdat de Ghurka-wachtposten éérstschoten op alles wat bewoog en daarna pas keken ofje een pas had (hi).

40 JAAR NÁ DATO - deel 4 PAoPKC

12 Januari 1946, einde fase 3, het station POC defini-tief in gebruik. PK3PL beëindigt zijn werkzaamhedenbij de RAPWI te Semarang en draagt het grondstationPOC over aan telegrafist Kemp.

Uittreksel brief van OM Thyssen aan OM VanDrunen (CQ-PK, mei 1974).... ook via de RAPWI QSO's met stations in Semarangen Soerabaja. Ik maakte die hele evacuatie van vrou-wen uit Soerabaja via de radio mee, in QSO met eenverborgen station in het Oranje-hotel aldaar.Heb gevlogen met een Jap-piloot in een Jap-vliegtuigvan Tjililitan naar Semarang (net genoeg benzine voorheen- en weervlucht) om radiospullen te brengen vooreen station voor communicatie met het vrouwenkamp(POC) en scheet bijna in mijn broek toen we landdenop het vliegveldje en een hele rij peloppers (Indonesi-sche guerillas) ons verwelkomde met bamboesperen!'t Leek wel een jaar voordat de kapitein van deRAPWI verscheen, ons verwelkomde en naar hetRapwi-kwartier bracht.Radiostation opgezet met plaatselijke Rapwi-technici(PK3PL en de heer Kemp) en weer terug met die Jap.Grote verbazing bij aankomst op Tjililitan, het radio-station in Semarang (POC) was namelijk intussendoor de peloppers vernield en ze dachten in Bataviadat ik het niet overleefd had ...Ted Thyssen, ex-PK1TC, PAoTCA en K5TC.

NaschriftHet is bekend dat de oude zendamateurs, in het toennog computerloze tijdperk, zelf de letterkombinatievan hun call mochten kiezen; in hun suffix zit dan ookvaak een bepaald symbool, herinnering of traditie ver-borgen.PK3LC stond bijv. voor de 1e Cotey (in Holland PA-oCLC, Clem le Cotey), PK3PD koos in Holland voorPAoJJR (de voorletters van zijn 3 kinderen) enPK5HL vond dat hij in Holland / A was, vandaar PA-oHLA. PK4RM (OM Rohder) stond voor RadioMedan (waarvan hij in het prille begin de technischeman was) en hoe OM Leonhard (PK3PL) er toe kwamom in Holland PAoPOC te kiezen zal u na lezing vanbovenstaande wel duidelijk zijn!

J. van Drunen,ex-PK1AE, thans PAoPKCarchivaris PK-Comité

Om Leonhard, PK 3 PL (thans PAoPOC)foto-opname: PAoPKC

42

RAPWI-SumatraVrijwel direct na terugkomst uit het Japanse spoor-wegkamp “Pakan Baroe” bracht OM MarissenPK3MA (PAoPLM) in Medan in '45/'46 tezamen metOM Bax PK4BAX en OM van Dongen PK4BH(PA2PWD) de zenders JHIG/W en JHHP in de lucht.Het waren buitgemaakte x-tal gestuurde Jappenzen-ders en zij gebruikten deze o.a. voor verbinding metBirma, Thailand en Singapore i.v.m. repatriëringKNIL en burger-geïnterneerden.De motorgenerator liep op draaistroom en er wasnogal eens een phase zoek in die tijd. Daar een phase-beveiligingsschakelaar (een ding van 30 kilo) hieldPK3MA de boel in toom, maar toch zat men nog weleens zonder spanning.Er waren twee ploegen telegrafisten van 's morgens08.00 tot 's avonds 18.00 uur en als Bangkok 's avonds beter doorkwam (en dat gebeurde nogaleens) om beurten 's avonds extra dienst.De telegrafisten (Foudraine, Mann, Box, Grevenstuke.a.) hadden domicilie gekozen in het gebouw van hetDeli-proefstation aan de Mangga-laan en waren allen

in tijdelijke dienst bij het 23e Reg. Royal SignalCorps of India.

Thuis (een garage aan de Mackay-laan bij het vlieg-veld) had chief-operator OM Marissen altijd een extraR-107 bijstaan om te luisteren of alles goed ging.Tot besluit van deze serie citeer ik hierbij een gedeelteuit het “Medan-bullitin” van dinsdag 7 mei 1946 (eenprimitief gestencild “dagblad” dat van huis tot huisrouleerde, daar plaatselijke drukpers op dat momentnog niet in takt was). De rest van het bulletin (zoalsbijv. zuinig zijn met drink- en badwater, verstrekkingvan week-rantsoenen, t.w. per persoon: 1/2 bs marga-rine, 250 gram suiker, 1 tin melk, 1/2 bs jam en 1 tinherring) is hier niet relevant, maar tekent wèl de tijdwaarin e.e.a. plaatsvond!

RAPWI-radio-amateurstation sluitNaar wij van de Legervoorlichtingsdienst vernemenzal over enkele dagen ons plaatselijk radiostationweer door de PTT worden overgenomen. Gaarne zeg-gen wij alle medewerkers aan dit radio-station dankvoor hetgeen zij in de afgelopen 8 maanden ondermeer ook ten behoeve van het Medanse publiek heb-ben verricht. Toen Luitenant Hopman in september '45 van de stafin Singapore opdracht kreeg om zo spoedig mogelijkeen radio-station in de lucht te brengen, is hem ditmet een staf van toegewijde medewerkers gelukt,waarvan wij o.a. noemen: Marissen, Bax, Van Don-gen, Foudraine, Mann, Grevenstuk en niet te vergetende zeer gewaardeerde medewerking van het Br. SignalCorps o.l.v. Major Gregory.

Berichten (zowel voor interinsulair als buitenlandsverkeer) kunnen vanaf vrijdag weer als vanouds wor-den verzonden via het plaatselijk telegraafkantoor vande Indische PTT, uiteraard tegen berekening van hethiervoor geldende tarief (dus niet meer gratis).

40 JAAR NÁ DATO - deel 5 PAoPKC

BEHIND MY CALL PAoPKC

De vele reakties die ik ontving op mijn naschrift indeel 4 van de serie “40 jaar na dato” hebben mij ophet idee gebracht het voorbeeld van PAoPOC te vol-gen.

Stuur ons de beweegredenen waarom u destijds deRCD heeft verzocht uw station als zodanig te registre-ren. Het hoeft echt geen lang verhaal te zijn, enkeleregels zijn al voldoende. Van het geheel zal ik dan eenkompilatie maken en deze in CQ-PA publiceren.

Oók zij, die door de RCD-computer toevallig eenvoor hen zeer toepasselijke of bijzondere suffix toege-wezen hebben gekregen; worden hierbij uitgenodigdhiervan schriftelijk mededeling te doen.(Zo hoorde ik bijv. onlangs dat OM Orie, een oud-telegrafist van de marine, de roepletters PA3DSM hadtoegewezen gekregen' een call die zijn oude navy-vrienden onmiddellijk interpreteerden als “De Sei-nende Marinier”, hi. En wat te denken van PA2RNI,oud-technikus van Radio Noordzee International.)

43

BEHIND MY CALL PAoPKC

Zelf ben ik een QSO al eens “Piep Klein Condensa-tortje” genoemd; hoewel aan deze letterkombinatieeen geheel andere reden ten grondslag ligt (maar daar-over een andere keer).Eén waarschuwing is hierbij wel op zijn plaats.Een grapje is leuk, maar houdt u echter wèl van tijdtot tijd aan de officeel voorgeschreven internationalealfabetische spelling i.v.m. de machtigingsvoorschrif-ten!

De naam van onze nieuwe rubriek is “BEHIND MYCALL”.

Inzendingen s.v.p. vóór 31-12-1985 aan: PKC, Post-bus 45651, 2504 BB Den Haag. Op de enveloppe inde linkerbovenhoek vermelden “behind my call”.

J. van Drunen, ex-PK1AE,thans PAoPKCarchivaris PK-Comité

Als OM Van Dam van zijn professionele elektronikawil uitblazen, start hij zondagsmorgens nog wel eenseen bietenstamper.RTTY is op dit moment praktisch de enige mode diePAoRVD van tijd tot tijd nog wel eens beoefent.Met 50 U-matic-machines in huis, 3 x BCN-1 inch, 2 stuks 1 inch C-formaat, 1 x BVU-800 en 1 x BVH-2000, diverse LDK en ENG-kamera's, 3 Grass-Valleymixers en 1 Rank-Cintel filmscanner (om maar en-kele toppers uit zijn bedrijf te noemen) kunt je tochwel meer doen zou je zo denken!En dat is ook zo, want ‘EFO’ (afkorting van EersteRotterdamse Filmonderneming; maar dat was nogvóór het video-tijdperk) maakt aan de lopende bandprodukties voor Europa, Australië, Israël, etc., ja totzelfs hoog in de stratosfeer, t.w. voor Sky Channel,hi!

Zo zijn er meer vreemde figuren in Nederland. NeemOM Tijsseling (PAoHAM): “ verkoop en reparatievan de nieuwste radio-tv-videorecording en aanver-wante zaken”. Bespeelt in zijn schaarse vrije tijd nietsliever dan een T-37 of T-100.

Vanwaar die nostalgische tik, waar anderen likke-baardend naar de bedrijfsapparatuur van deze OM'sstaren?Met deze gedachte in slaap vallend, droomde ik datde beheerder van de Flevozender i.v.m. de bezuinigin-gen door Neeltje Smit-Kroes werd opgedragen dezender voortaan te monitoren op een oude kristalont-vanger die zij hem zelf kwam aanreiken na deze eerstin het postmuseum te hebben ontvreemd!Zo ziet u maar weer wat voor ‘angstdromen’ de nos-talgische gedragingen van sommige OM's bij anderenkunnen opwekken, hi!

De post bracht de volgende dag o.a. een brief vanPA2GHZ (PA 2 Gigahertz). Hij schrijft: Ik mocht nogkiezen en de G staat voor Gert (dat is mijn naam), deH voor Henny (dat is mijn XYL) en Z is mijn QTH(Zelhem).

De daaropvolgende dag bracht een briefje van PA-oNDS (OM Vriends uit Helmond). Ik citeer: Voorjaar

1969 examen gedaan, op examenformulier stondVriens (zonder d). Toen ik de PTT-ambtenaar hiervanop de hoogte stelde, zei deze: “Mijnheer, als u slaagt,stel ik voor dat we er NDS van maken, dan staat heter voor eens en voor altijd goed op.” Laat ik nu nogslagen ook, hi.

De zendingen daarna bedroegen ook hoofdzakelijknaam- of plaatsafkortingen, zoals PAoWVL (WimVlinkervleugel).Probleem was, wat moest de zoon van PAoWVL kiezen toen die ook geslaagd was? Wel, die nam PA-oVLI (hi). Maar de meest simpele oplossing had deQRP van PAoSTM; hij gaat voortaan door het levenals PA3STM. En als PAoSON er niet doorkomt metde officiële spelling, dan seint hij gewoon september,oktober, november.Tien tegen een dat het dàn wel lukt.PAoLEV (Lou Evers), PAoBL (Boy de Leeuw), PAoSIG (OM Sigmond), PAoHBV (H.B. Veenhuy-zen), PEoWHF (W.H. Fieten) en ga zo maar door. De mij toegestane plaatsruimte in CQ-PA is er niettoereikend voor, sterker nog, ik denk dat we op dezemanier een half call-boek opnieuw aan het drukkenzijn.

Wat ik heb gemist - en waar ik nog steeds op zit tewachten - zijn echter waargebeurde anekdotes, sym-bolen, herinneringen of tradities, waarom u de PTTdestijds heeft verzocht uw station als zodanig te re-gistreren.Ik weet dat ze er zijn: marconisten en vliegtuigtele-grafisten wiens boot of vliegtuig in de oorlog verlorenis gegaan en daarna de roepletters in hun call hebbenopgenomen. Idem van OM's die werkzaam zijn bijlandmobiele, expeditionaire en ondergrondse stations;doch wil deze eigener beweging niet bekend maken.Kom lui, wat minder valse bescheidenheid, het is ten-slotte voor de historie dat we het u vragen ... Voor adres: zie “40 jaar na dato”, blz. 734, CQ-PA nr.33/6 december 1985.

44

De servet van ‘toean marconi’Bij het lezen van het artikel in CQ-PA december 1986en Electron 1987, inzake de reconstructie en tentoon-stelling van een radiohut anno 1925, herinnerde ik mijdat in het PK-jaarboek 1980 in een inleidend artikelde maritieme verbindingen in Nederlands Oost-Indiëgedurende de jaren '20-'30 aan de orde zijn gesteld.Het artikel is te lang om in CQ-PA over te nemen,maar de inbreng van de verschillende reünisten, als-mede de in het PK-jaarboek afgedrukte foto's, geveneen goed beeld v.w.b. de werking van de Marconi-in-stallatie type 31-A.

Noot - De op de jaarlijkse PK-reünie aan de orde ge-stelde onderwerpen zijn destijds ter verdere uitwer-

king op band vastgelegd. Vrijwel alle banden van opPK-symposia behandelde historische onderwerpenzijn gelukkig bewaard. Zodoende was het voor mijvrij eenvoudig om het commentaar naar voren tehalen van wijlen Johan Marissen, die als radio-officier(door Indonesische scheepsbedienden ‘toean marconi’genoemd) over dit onderwerp in 1980 de meeste in-breng had. Sterker nog: bij de band trof ik ook nogeen papieren servet aan, waarop PAoPLM zo maar uitzijn hoofd het schema van de Marconi 11/2 kW draai-vonkzender en balansontvanger had getekend en dat(mind you 1980) liefst 55 jaar na dato dus! Om telaten zien dat e.e.a. ‘real’ en geen ‘fake’ is, heb ik deredaktie verzocht om de servet-krabbel van Johan in-tegraal af te drukken, waaraan OM Cramer - zij het

45

met bloedend hart - heeft voldaan. (Onze hoofdredac-teur vindt ‘krabbels’ maar slordig in zijn CQ-PA, het-geen aan de altijd keurig verzorgde lay-out van onsblad goed is te merken. Voortreffelijk zoals die mandat doet.) Ik heb hem echter voor één keer van de au-

thenticiteitswaarde van Johan's servet kunnen overtui-gen; alleen het schema van de balans-ontvanger isovergetekend, gezien het voor reproductie te onduide-lijk was.

foto A.

46

En dan nu het bandfragment van wijlen OM Maris-sen:“... ja, die foto's zijn prima, zo heb ik zelf ook nogdienst gedaan.” Protest op de band mijnerzijds: “ ...die foto's zijn te zwart, waarschijnlijk indertijd metmagnesiumlicht genomen.” Johan, zich wijselijk nietsvan mijn interruptie aantrekkend, kakelt vrolijk ver-der: “Die zender dat is een NSF, 2 kW met blusvon-kenbrug, waarboven de antenne-variometer van dezender. Boven de condensatorbak: de koppelspoel metgekleurde stopbussen voor 600, 450 en 300 metergolflengte, daarnaast de aardstroommeter met koper-band-aardleiding naar de scheepshuid. Rechts daar-van: Marconi 31-A balansontvanger en daar weerrechts van: de antenne-verlengspoel voor de ontvanger(foto A).

Die Marconi 31-A had twee carborundum-kristallen,die afzonderlijk en ook beide tegelijk ingeschakeldkonden worden. De afregeling werd eerst gedaan metieder kristal afzonderlijk (t.w. op beste sterkte) en weld.m.v. de potentiometers links op het toestel. Daarnamoest je beide kristallen inschakelen die tegengesteld-gelijkrichtend waren opgesteld. Door nu met de po-tentiometer één van de kristallen wat af te zwakken,werd de stroom, van nul door telefoon, weer watdoorgelaten en kon op die wijze het luchtstoringsef-fect wat verminderd worden. Zelf heb ik hier weiniggebruik van gemaakt, want het was niet effectvol. Ikheb mijn oren aan zacht, selectief geluid gewend latenraken.” “De meeste schepen waren met een dergelijkeinstallatie uitgerust. Alleen de grote DAM-schepenvan de Holland-Amerika-lijn en de latere nieuwe pas-

sagiersschepen van de Indië-route hadden een stationvolgens foto B.”“Dienstdoend kwam ik uit met de ‘Rembrandt’, maarook dat schip had slechts een wat zwaardere blus-vonk-zender van 3 kW, wèl met een lampontvanger(één pit) met afzonderlijk een Marconi-90 versterkermet één dubbelroosterlamp, die zowel HF als LFmoest doen (gelach van zaal op band).Wacht, ik zal het schema en de frontplaatverdelingvan de Marconi 31-A even voor jullie tekenen. Heefter iemand een stuk papier? Ach, laat maar, ik pak mijnservet wel ...””De oudste schepen hadden meestal een Marconi 11/2 kW draaivonkzender met een 31-A ontvanger, dielater werd vervangen door de O-34, dat was een één-lamps honingraat-ontvanger. De pit was een MarconiV-24 plus 1 (jawel, één!) reserve-pit, dus moest jeonderweg niets kapot maken” (zaal ligt dubbel van hetlachen).Tot zover Johan's inbreng. Ik moet u bekennen dat ikde inmiddels 7 jaar oude opname van OM Marissenmet gemengde gevoelens heb beluisterd; ik zagPK3MA weer helemaal voor mij! Maar soms toch ookmet een lach, want de grappige zeemanstermen diefoto B.

47

CQ-PA 12/1987

48

‘toean marconi’ zo nu en dan er tussendoor gooide,heb ik om diplomatieke redenen maar weggelaten. Ikzou ze nooit door de censuur van Ben PEILTE hebbengekregen.

Dit artikel is niet compleet zonder de ‘visitekaartjes’van PAoPLM. Op blz. 44 ziet u het ss Tjikini (overzijn belevenissen aan boord waarvan ik u nog eens

hoop te vertellen) en op blz. 47 die van zijn laatsteligplaats aan de wal (Emmeloord in de Noord OostPolder), waarvandaan hij tot aan zijn dood in 1984uitsluitend nog op ‘ethergolven’ i.p.v. ‘watergolven’dobberde, zoals hij altijd zei. Of beter ‘seinde’, wantaan fone had die supervonkenboer een vreselijkehekel; dat was beneden de stand van toean marconi!

P.S. 1Belangstellenden wonende in de regio Den Haag e.o. die het Marconi-apparaat willen zien, behoeven hiervoorniet naar de tentoonstelling van Radio Holland in Rotterdam of het Nederlands Scheepvaart Museum in Amster-dam. Het Nederlands Postmuseum in Den Haag bezit óók een Marconi 31-A installatie. Het museum is gevestigdin een onlangs geheel nieuw gerenoveerd perceel in de Zeestraat 82 te Den Haag en is van maandag tot en metzaterdag geopend van 10 tot 17 uur; op zondag van 13 tot 17 uur.

P.S. 2Het is u toch bekend dat in R-41 uit piëteit een verenigingszender naar OM Marissen is vernoemd? RoeplettersPI4PLM, de VRZA-afdelingszender van Flevo-NOP. Stationair vanuit het afdelingslokaal goed voor 1 punt; tij-dens manifestaties werkend onder / A geldig voor 5 punten PK-certificaat.

REDACTIONEELVele jaren heeft OM Marissen PAoPLM meegewerkt aan het tot stand komen van CQ-PA. Een van zijn aktivitei-ten was o.m. het maken van de jaarlijkse kerstpuzzel.Na zijn overlijden in juni 1984 is een aantal van zijn aktiviteiten overgenomen door nieuwe medewerkers.

We willen in dit Kerstnummer u OM Marissen in herinnering geven aan de hand van een voorval uit zijn leven.

Op de PK-reünie 1982 werd ook nog even stilgestaan bij het feit dat PAoPLM tijdens zijn carriëre als marconista/b van het ss “Tjikini” óók nog als onbezoldigd vroedvrouw heeft gefungeerd (zie CQ-PA 23, jrg. 31). Tijdenseen van zijn vele vaarten moest een Chinese vrouw aan boord bevallen en is de radiohut van Johan omgeturnd totkraamkamer!!E.e.a. is in een act voor de tv-camera met een pop nauwkeurig nagespeeld, waarbij de fouten die PAoPLM inder-tijd heeft gemaakt breed zijn uitgemeten. O.a. heeft hij het kind, terwijl het nog nat was van het vruchtwater, opeen rol watten gelegd, waarop het prompt in een sneeuwpop veranderde, want de watten bleven natuurlijk op hetgele lijfje kleven!!Op de foto v.l.n.r.:luisterpost PA-7201 diemet een stethoscoopz.g. de harttonen van debaby-“sneeuw”pop be-luistert, daarnaast depromotor van het ge-heel t.w. “professor”Veenhuyzen (PAoHBV)en vervolgens de pro-movendus OM Maris-sen (PAoPLM), welkeeen replica van “Tji-kini” (een Chinees pop-petje) van NL-645krijgt aangeboden (menheeft indertijd namelijkhet kind de naam vanhet stoomschip “Tjikini” gegeven).

Foto: PAoPKC

49

In een van onze vroegere publicaties heeft u kunnenlezen dat de NIVIRA vóór WO-2 een van haarleden tot vonkenboer had benoemd. Dat was OMMarissen, alias toen Marconi, PK3MA (ex PA-oPLM); voor verdere gegevens zie artikel CQ-PA12/87.Minder bekend echter is het feit dat er ná WO-2in onze Oost nòg een vonkenboer is geweest, t.w.OM van Weerlee, PK1PW/maritiem mobiel; inNederland PAoYZ.In 1982 kreeg het bestuur van het PK-Comité hetlumineuze idee de op de jaarlijkse symposia aande orde gestelde historische onderwerpen voor-taan op video vast te leggen. Leuk voor het nage-slacht, maar wel moeilijker voor mij te citeren.Arm- en beenbewegingen, gezichtsexpressies enz.,welke een betoog ondersteunen, zijn moeilijk terecenseren. Toch wil ik proberen, gezien de histo-rische essentie van het verhaal, een en ander vooru in druk te vertalen. Het tv-interview met PAoYZtoont namelijk op treffende wijze hoe improvise-rend het zeetransport in 1945 moest worden ge-start; het grootste gedeelte van de Nederlandsevloot en daarbij behorend supply was tijdens WO-2 immers verloren gegaan.PAoYZ: Ik monsterde in oktober 1945 in Amster-dam aan aan boord van de Tjimanoek.*) Gedu-rende de oorlog had die schuit braaf allerlei trans-porten gedaan. Ik ging als radio-telegrafist;bestemming het Verre Oosten. Het schip, ge-bouwd in 1911, was nog met 65 V gelijkspanninguitgerust, kun je nagaan (hi). Er was een NSF-zender aan boord, uitgerust met buizen van vóórde oorlog. De ontvanger was een rechtuit typeHL-7, met als anodebatterij allemaal van die helekleine accu'tjes; iets verschrikkelijks! Daar ben ikbegin 1946 mee in de Oost aangekomen. We heb-ben daar toen reizen gemaakt naar Saigon en Cal-cutta; hoofdzakelijk om rijst en andere goederenvoor Batavia te halen. Daarna kregen we opdracht

om naar Nieuw-Guinea te gaan. U begrijpt dat ikals rechtgeaard radio-amateur met zo'n installatieaan boord helemaal niet gelukkig was. Ik ben dusde wal opgegaan en heb aan de betreffende gou-vernementsinstantie op het Koningsplein in Bata-via kenbaar gemaakt dat, als ik in Nieuw-Guineaaan onderdelen kon komen, ik op grond van mijnamateurzendmachtiging vanaf de Tjimanoek mari-tiem mobiel wilde werken.De eerste ontvanger die ik op de kop tikte was eenMorotai, die hadden de Australiërs tijdens WO-2in gebruik, een super van Philips-Australië. Hijwas wel defect, maar ik heb hem weer gerepa-reerd.Het probleem was, hoe kom je nu aan Hsp als je65V gelijk hebt. Dat heb ik in Biak als volgt op-gelost. Degenen die na de oorlog in Biak zijn ge-weest weten dat daar hele consets (= opslagplaat-sen) vol met radio-apparatuur en nog een heleboelandere nuttige dingen stonden. Het verhaal gingdat, als je in de grond schoffelde, de buizen naarboven kwamen en dat was ook ergens wel waar,want je kon er verschrikkelijk veel materiaal opde kop tikken (gelach uit zaal op band, oPKC). Ikheb daar dan ook de nodige command-sets van-daan gehaald en niet te vergeten BC-348's. In dieBC-348 zaten roterende omvormertjes en die hebik toen via serieweerstanden weten aan te passenop 65 V. Toen ik eenmaal zover was heb ik inmijn woonhut naast mijn stretcher provisorischeen radioshack ingericht. Aanvankelijk had ikdeze activiteit ook vanuit de radio-hut willendoen, maar dat mocht niet van de kapitein.Officiële verbindingen met de wal liepen in diedagen allemaal nog via Batavia, wat natuurlijkverschrikkelijk omslachtig was. Gelukkig warener ook militaire verbindingen, tweemaal per dagop 7 MHz. Die militairen buitten dat aardig uit,want als ik ergens aan wal kwam moest ik voor zeals tegenprestatie defecte omroepdozen repareren!Uiteindelijk bereikten we Hollandia. Zes dagenladen per week; de zondag werd door ons uitslui-tend besteed voor het innemen van ‘geestrijk

CQ-PA, 5/1988

*) SS Tjimanoek, gebouwd 1911, 5628 brt, roepletters PKIC, L-ant, verm. 1 kW/216 mW. Schip was o.a. behulpzaam op 6maart 1942 bij de evaluatie van Tjilatjap naar Freemantle

50

vocht’ (maakt drinkgebaar richting camera,oPKC). Bovendeks wel te verstaan, want benedenwas het bloedheet! En dan te bedenken dat je datspul in Holland alleen maar ijs en ijskoud drinkt!Na 3 weken zei 'n pief van het walkantoor: “Julliehebben het.” Maar onze ouwe (Piet zijn kapitein,oPKC) zei: “We hebben de helft nog niet van water in kan.” Ze zijn toen nogeens goed gaan zoekenen vonden toen in de bush-bush, overwoekerddoor onkruid, nog ettelijke consets met appara-tuur.Edoch, mijn scheepszender raakte defect. Daargingen de bleeders van stuk (belastingsweerstan-den, oPKC). Zowel de kg- als de 600 meter-zen-der werkten niet meer. Het enige wat ik nog welhad was een vonkzender.In die tijd hadden dit soort schepen nog een vonk-zender aan boord (het schip dateerde immers vanver voor de oorlog). Goede raad was duur, waarhaalde ik bleeder-resistors vandaan? Die haddenwe niet aan boord. Ik de wal op, in de Ameri-kaanse bush bush-dump niets te vinden. Een paarJapanse krijgsgevangenen, die in een Amerikaansewerkplaats verplicht te werk gesteld waren, ver-schaften mij isoleerdraad van zo'n 120 Ohm permeter, welke ik daarna op de oude vormen van debleeder heb gewikkeld. Dat ging een paar minutengoed, maar dan werd de zaak zo warm dat allesweer naar beneden schoof en was het weer mis.De boordwerktuigkundige adviseerde er clingeritom te doen (pakking waarin metalen draden zijnverwerkt). Dat heb ik er toen omgeklemd en zoheb ik 3 maanden gewerkt (van Hollandia naarBatavia). Wel natuurlijk direct een SVC-tje naarBatavia gestuurd (= diensttelegram, oPKC) met deopdracht: zorg dat de bullen er bij aankomst zijn.In Priok vroeg ik: “Waar zijn de spullen?” Ant-woord: “We hebben het Amsterdam doorgegeven,maar tida ada (we hebben nog niets).” Ik weer:“Wat nu.” “Ja, wat nu.” “U hebt toch spullen.” “Ja,ik heb wel spullen.” “Nou, dan gaan we toch metde onderdelen van uw amateurzender de scheeps-zender repareren.” Zo ging dat toen...

Even verder op de video-band nog zo'n mooi ver-haal van PK3PR (OM Proeme, in Nederland PA-oMMA). In 1945 moesten natuurlijk ook de om-roepzenders in de archipel weer zo spoedigmogelijk werken, waarvoor o.a. OM Proeme doorde Nederlandse PTT naar Soerabaja werd ge-stuurd, om aldaar het zenderpark weer op te bou-wen. In naam was ik stationsbeheerder, maar datstelde niets voor, zegt hij in het interview, want ikmoest zelf de hele dag met een soldeerbout onderde zenders liggen om ze in orde te krijgen. Datvergde ook zaterdag en zondags mijn aandacht;weinig tijd voor controlerondes dus!Op 'n avond word ik om een uur of elf opgebeld

door de Javaanse wacht, die opdracht had elk uuralle meterstanden te noteren (de enige manier omte weten te komen of er iets uitgelopen was). Erkwam rook uit een paneel-chassis, zei hij. “Watheb je gedaan”, zei ik. Antwoord: “Eerst alle me-terstanden genoteerd en toen de stroom afgezet,toean.” Dat vond ik geweldig van hem, maar tochben ik er zeker van dat hij éérst de stroom heeftafgezet en toen pas de meterstanden opgenomen,want in het boek stonden alle meters op nul geno-teerd (hi)!Naar aanleiding van dit voorval ben ik 's avondsfrequenter gaan kijken. Op zekere avond kom ikweer op Embong Malang: volop licht aan in hetzendergebouw, maar geen wacht te bespeuren. Ikterug naar het woongedeelte en daar zit meneerheerlijk te eten. “Smaakt het”, zei ik. “Baik be-toel” (= prima, oPKC), is zijn antwoord. Ik mee-gegeten, zoals dat in Indië gaat (het zou tegen deadat zijn geweest dat te weigeren), maar na afloopheb ik hem toch maar te verstaan gegeven dat ikhet op prijs zou stellen als hij die nacht verder opde zenders zou letten. Ontwapenend was zijn ant-

Bezoek aan boord van de Tjimanoek in Soerabaja, augustus 1947.

Zittend v.l.n.r.: OM Proeme PK3PR/PAoMMA, wijlen OM Vlinkervleugel (bekend Nivira-bestuurder, zie artikel Early Bird CQ-PA 20 dec. 1985), OM Van Beem PK3BE.

Staande: OM Hankspohr, OM Koerts PK3JK, OM FrommeltPK3JF en Van Weerloo PAoYZ.

Achterste rij: 3 voor uw scribent ‘onbekende geesten’.

58

Zoals u in CQ-PA 6/87 (radio-baanbrekers deel 3) heeft kunnen lezen (en o.a. ook uit afgedrukte QSL-kaarten inCQ-PA 14/87 blijkt), hadden amateuruitzendingen in de twintiger jaren, zowel in Nederland (N.V.V.R. - Idzerda) alsin Indië (N.I.V.V.R. - de Groot/Weyrich) een voornamelijk omroepachtig karakter.Rond 1930 vindt in Indië echter een splitsing plaats tussen enerzijds de stichters van talloze plaatselijke radiosta-tions (beter gezegd zij die met plaatjes draaien door wilden gaan) en anderzijds serieuze experimenteerders die uit-sluitend met CW (of fone zonder muziek) het UKG-spectrum verder wilden onderzoeken. E.e.a. heeft er zelfs toegeleid dat de NIVIRA (Nederlandsch-Indische Vereniging voor Internationaal Radio Amateurisme) destijds 2 x isopgericht (hi)! Hoe dat allemaal in zijn werk is gegaan kunt u lezen in onderstaand artikel.

NIVIRAOp 1 juni 1929 wordt te Djocjakarta de NIVIRA opge-richt, omvattende niet alleen zendamateurs, doch ookluisteramateurs. De publicaties van de eerste NIVIRAvinden plaats in ‘onze antenne’, in die dagen een or-gaan van de B.N.I.R.V. (Bond Ned.-Indische RadioVerenigingen).Een jaar later komt men tot de conclusie dat de samen-werking met de B.N.I.R.V. (voor het grootste gedeeltebestaande uit amateur ‘omroep’-luisteraars) toch nietzo geslaagd is, men besluit tot oprichting van eenaparte vereniging, de NIZAV (Nederlands-IndischeZendamateurs Vereniging), uitsluitend bestaande uitzendamateurs.Gezien bij de bestaande plaatselijke ‘omroep’ vereni-gingen nog diverse zendamateurs zijn aangesloten,wordt in 1931 opnieuw een grote aktie gestart om toteenheid te komen.Op 7 februari 1931 komt men te Bandoeng tot over-eenstemming met de NIZAV; bij Goevernementsbesluitvan 27 maart 1931 (staatsblad 43) wordt de (her-opge-richte) NIVIRA als rechtspersoon erkend. Ingevolgeschrijven van het hoofd van het bedrijf der Telegrafieen Telefonie te Bandoeng nr. 7651, was het vanaf diedatum aan amateurs toegestaan een radio-elektrischezendinrichting onder bepaalde voorwaarden aan te leg-gen en te gebruiken. Het geheel is vastgelegd in eenaantal artikelen; artikel 8 regelt o.a. de call, bestaandeuit de landen-indicatie (PK), districts-indicatie (cijfers1 t/m 6) en stationsnaam (letters), toe te kennen doorhet NIVIRA QRA-bureau.Op dit laatste haakt een brief aan van ‘den Hoofdinge-nieur in Algemenen Dienst bij het bedrijf der Telegrafieen Telefonie’ te Bandoeng, d.d. 4 mei 1934 nr. 12917,waarin staat: ‘dat de door het NIVIRA-bestuur uitgege-ven roepletters alleen geldig zijn zolang men lid is vande vereniging. Bij uittreden kwamen de roeplettersautomatisch te vervallen (z.g. collectieve machtiging).U begrijpt dat e.e.a. hier slechts verkort is weergege-

ven, de gehele missive bedraagt maar liefst 7 bladzij-den!

De her-oprichting leverde géén moeilijkheden op, aan-gezien voor de eerste NIVIRA nimmer rechtspersoon-lijkheid was aangevraagd. Het op 7 februari gekozenvoorlopig bestuur van de nieuwe NIVIRA gaat hieropenergiek aan het werk. Statuten worden samengesteld,de bezittingen, mitsgaders de leden van de NIZAV(Ned.-Indische Zendamateurs Vereniging) wordenovergenomen.Op 24 mei 1931 wordt, wederom te Bandoeng, de eer-ste algemene leden-vergadering gehouden, waarbij o.a.dank wordt gebracht aan de heren Leyzers Vis enHoedt voor het samenstellen van de statuten. Het eerstebestuur is als volgt samengesteld: Bertsch (PK1BV), Il-ling (PK1CI), Koen (PK1CX), Leyzers Vis (PK1CF),Rupke (PK1XX), Tielman (PK2AX), Makking(PK3BQ) en Schoevers (PK4AJ).

In 1933 verschijnt het eigen orgaan CQ-PK (voordienvolstond men met toezending van de tijdschriften‘QSO’ en ‘Onze Antenne’). In oktober '33 gaat een cir-culaire naar de leden uit met het verzoek om gedurendezes maanden de phone-uitzendingen te stoppen.Ondanks het feit dat deze maatregel voor velen eengroot offer betekende, werd door alle leden hieraanstrikt de hand gehouden; voorwaar een pracht staaltjevan ham-spirit! Teneinde de leden dit ongerief zo minmogelijk te doen gevoelen, stellen PK1CF en PK1LPzich beschikbaar om iedereen te helpen bij het lerenvan telegrafie. Het ledental stijgt gestadig, ultimo 1933bedraagt het aantal 96.In april 1934 worden phone en CW-uitzendingen weerop alle banden vrijgelaten.Er komen echter donkere onweerswolken voor de NI-VIRA aandrijven. De invoer van amateur-ontvangers,lampen en onderdelen uit Amerika dreigt in gevaar tekomen. Een groot Nederlands concern (Philips) dreigt

CQ-PA 21-1987

59

roet in het eten te strooien. Invoer uit Amerika zal wor-den belet, de brond van goede, maar vooral goedkopebuizen zal worden gestopt. Een ramp, want iedereenwas na opheffing van het zendverbod weer druk aanhet experimenteren. Philips doet de NIVIRA een pro-ces aan, maar het proces wordt door de NIVIRA metglans gewonnen! De PK's gaan door met hun experi-menten; eind 1934 telde men reeds vijf WAC-houders.

Op 12 april 1936 wordt in een der lokalen van HotelHomann te Bandoeng in een vergadering het 5-jarigbestaan der vereniging gememoreerd. Leyzers Vis(PK1CF) is dan inmiddels voorzitter, Bertsch (PK1BV)vice-voorzitter en Van Swieten (PK1KE)secretaris/penningmeester. Verder maken er deel vanuit: Boogaardt (PK1LP), Sauter (PK1RS), Koot(PK2KO), Pomes (PK4YY), Van Heusden (PK1VH)en Willems (PK1AC). De notulen van deze (jubileum-vergadering vermelden verder alleen maar huishoude-lijke zaken als: de collectieve zendmachtiging, eenspijtbetuiging van de firma Philips inzake de lampen-kwestie, de import van Amerikaanse lampen, strengereselectie van nieuwe leden (deze dienen i.v.m. de lam-penkwestie ‘experimenterende’ zendamateurs te zijn,reden waarom artikel 7 van het huishoudelijk regle-ment staande de vergadering wordt gewijzigd), de CQ-PK contest, de VK-ZL international contest, ARRLDX-contest, enz. Bij de rondvraag vraagt de heerKostyurin een bedrag te voteren voor experimenten op5 meter en hoger. De heer de Groot (PK1PK) deeltmee met lid Boom reeds X-tal gestuurd op 5 meter tezenden, het geheel is echter nog niet stabiel. LeyzersVis stelt direct twee 955 RCA-tubes hiervoor disponi-bel. Er wordt een 5-meter groep gevormd bestaande uitde heren Kostyurin, De Groot, Moorrees, M.A. Lam-mers, Galestien en Moree.

Reeds in 1939 gaan stemmen op om in 1941 het 10-jarig bestaan der vereniging op grootse wijze te vieren.I.v.m. WO-II en de algehele mobilisatie is daar helaasweinig van terecht gekomen. De meeste amateurswaren al dan niet vrijwillig ingedeeld bij de verbin-

dingsdienst van de LBD (zie artikel ‘early bird 45 jaargeleden’ in CQ-PA 20 december 1985). Volstaan wordtmet een toespraak door de voorzitter op 6 februari te20.45 uur via de NIROM en BRV-omroepzenders eneen receptie door het bestuur ten huize van de voorzit-ter aan de Van Heutz-boulevard op 7 februari 1941 van18.30 tot 19.30 uur.

De ledenlijst van 1946 geeft als adres vaak LTD-Bata-via / radiolab. Bandoeng / ML-Tjimahi / RVD-Batavia/ Genietroepen Mr. Cornelis / X-brigade Soerabaja /Oranjekamp Soerabaja / Y-brigade Palembang / Radio-station Biak / enzovoorts; doch vrijwel géén particu-liere adressen. Een bewijs dat NIVIRA-leden een grootaandeel hebben gehad bij herstel en wederopbouw vande radio-verbindingen in onze Oost. Tal van vriend-schappen uit die tijd worden heden ten dage nogonderhouden.Ter afsluiting van dit artikel hierbij een van de eersteen een der laatste QSL-kaarten van de periode '45-'50(PK3PL, 13 dec. 1946 en PK1LK, 25 april 1950).

Met het verlenen van een eigen soevereiniteit aan deVerenigde Staten van Indonesië door Nederland, kwamautomatisch het wetsartikel te vervallen waarop de col-lectieve zendmachtiging van de NIVIRA steunde;reden waarom de vereniging werd opgeheven.Nieuw-Guinea, waarvoor ingevolge de bepalingen vande Nederlands-Indonesische Unie een uitzonderingspo-sitie was gecreëerd, kreeg de prefix JZ.

Orde Baru van de Unitaristische Republik van Sukarnobracht de PARI (Persatuan Amateur Radio Indonesia),later omgedoopt in ORARI (Organisasie Radio AmatirRepublik Indonesia). Het ligt niet op de weg van hetPK-Archief hier de wordingsgeschiedenis van te be-schrijven. Wij zouden ook voor deze eer passen. In de(militaristische) staat Indonesië zitten in de examen-commissie heden ten dagen nog steeds opper-officierenwelke over toelating beslissen (political screening).Driewerf hoera derhalve voor onze vrije democratischeNIVIRA van destijds!

60

Voortbordurende op hetgeen in CQ-PA 21/87 is vermeld, ditmaal een verslag van een lezing welke OM Tielman(PK6AX) tijdens zijn Europees verlof voor de Haagse afdeling van de NVIR (Nederlandse Vereniging voor Interna-tionaal Radio Amateurisme) heeft gehouden.Het interview stond in de NVIR-rubriek van Radio Expres, januari 1931, en geeft een goed beeld van de vele moei-lijkheden welke Indische radio-amateurs in de buitengewesten (buiten Java dus) moesten overwinnen. De Neder-landse interviewer was destijds het (Haagse) NVIR-lid OM L. Lindeman.

Het amateurisme in Ned. Oost-IndiëWanneer wij zo onze oren op de diverse banden teluisteren leggen, dan plegen, indien de condities onsgoed gezind zijn, de signalen van amateurstations uitalle oorden van onze planeet uit de telefoon te komenrollen, aan welk feit het moderne spreekwoord: “Waarhet land bewoonbaar is, staat een lamp te genereren’dan ook zijn ontstaan dankt. Van alle DX-verbindingen,waarover steeds met gerechtvaardigde trots gesprokenwordt, vormen de ‘PK's’ voor ons wel een zeer bijzon-dere attractie, welke nog verhoogd wordt door het ver-schijnen van meer en meer PK's, die een min of meerroemruchte ‘PA’-loopbaan achter zich hebben liggen enwe denken hierbij weemoedig aan de verdwijning vanPAoYY, PAoFW, PAoWL (hallo chap, waarom horenwe nooit eens iets van je?), PAoBC, PAoCX, PAoSD,enz. enz., waarvan er enkelen zeker, anderen hopelijkPK's geworden zijn.In ons kleine, maar goed geëquipeerd landje geven wijer ons vrijwel geen rekenschap van, wat het soms wilzeggen wanneer wij een amateurstation uit ons Insu-linde horen. Uit het fijne, constante toontje is niet op temaken welke moeiten de operator zich vaak heeft moe-ten getroosten om het zover te brengen!De heer F.H. Tielman, PK6AX, die gedurende zijn Eu-ropees verlof de gast der Haagse afdeling was, heeftons echter een kijkje achter de schermen van het Indi-sche amateurisme gegeven, hetgeen niet nagelatenheeft om onze bewondering op te wekken voor de vol-harding onzer Indische collega's, die, speciaal op deBuitenposten en op de kleinere plaatsen in de Binnen-landen, wel onder zeer moeilijke omstandigheden wer-ken.PK6AX zat op Ternate, een der kleine eilanden van deMolukken; het was dus een van de meest oostelijke sta-tions in Nederlands Indië.Ternate bezit géén electriciteit! Denk u eens in, OM's -u, die algehele wisselstroomvoeding toepast en zichwel eens zwaar verongelijkt gevoelt wanneer de plaat-selijke centrale bij u tijden niet alle Volts aflevert,waarop u krachtens de aanduiding op de KWU-teller

meent aanspraak te mogen maken - wat dat zeggen wil!Bereken eerst eens wat 500 V aan droge cellen kostenen ga dan eens na hoelang de levensduur is, wanneerde TB04/10 daar zowat 70 mA uitslurpt, terwijl bijnietgebruik het tropenklimaat er wel voor zal zorgen deleeftijd van de batterijen zorgvuldig te beperken!Zeker, wij hebben PAoPT óók gekend achter zijn olie-pitje, terwijl de muur van zijn kabinetje tot op mans-hoogte schuil ging achter 120 V batterijen die per stukeen spanning leverden wisselende tussen 15 en 40 Vzodat ‘Flip’ op een kwaad moment door de ‘mic’fluisterde: “Halloo, ik moet nu gaan telegraferen, an-ders is de belasting van de Hussepù te groot!” Maarwat moest PK6AX op de gloeidraad zetten? ... eh ...droge cellen!!Even moesten we aan het schrikbeeld wennen toen deheer Tielman de woorden uitsprak, doch, wáár zouPK6AX een accu moeten laten?! Aan berekeningendurfden we ons toen haast niet meer te wagen en wehuiverden bij de gedachte aan die grote gloeistroomelementen van 11/2 Volt, 130 Amp. uur, waarvan er 5nodig zijn om een TB te stoken! En als je die TB nueens moduleren wilt met nóg 2 TB's ... ? ...! Enfin, omgedurende 3 maanden zo af en toe, d.w.z. 2 á 3 maalper week eens een uurtje te zenden is een uitgaaf van ƒ 225,- nodig voor batterijen, alzo per jaar ƒ 900,-!

Hoe het bekende station van de heer Vitet te BatangToro op Sumatra werkte mag ook wel eens gereleveerdworden, gezien de prachtige successen die deze ama-teur boekt. De heer Tielman zou eens vanuit Medan de heer Vitetgaan opzoeken en vertrok per motorrijwiel in de rich-ting van Batang Toro.Doch toen hij op de plek was waar hij de genoemdeplaats verwachtte, ontdekte hij ... niets. Op een infor-matie waar die plaats dan lag, luidde het antwoord:“Hier!” Waar dan de heer Vitet woonde? “Oh, dáár!”en een vinger wees in de diepte tussen hoge met rub-berbomen beplante heuvels naar een huis met een ge-golfd zinken dak en aan alle zijden omgeven door ca

65

Ik was doodmoe, maar op dat moment klaarwak-ker. Om het maar ronduit te zeggen: ik kreeg hetbijna op mijn zenuwen. Dit was iets formidabels,adembenemend gewoon!Tot zover het citaat.

OM de Groot is met kleren aan op bed gaan lig-gen, slapen kon hij toch niet meer. Om 6 uur is hijopgestaan, maar de tropische morgenstond hadvoor OM de Groot alleen maar twijfel i.p.v. goudin de mond. Het zou wel een amateur zijn die eenkollega-amateur een poets wilde bakken, zo dachthij. Zijn onzekerheid heeft echter niet lang ge-duurd. Het was geen droom maar werkelijkheiden het begin van geregelde kg-uitzendingen.Zijn twijfel overwonnen, besloot OM de Groot omPhilips toch maar een telegram te sturen. Philipswas hem zeer dankbaar. Ook in Eindhoven was despanning of men zo ver zou worden gehoord dienacht minstens even groot als de ontroering vanPK1PK toen deze onverwacht in zijn koptelefoonde eerste proefuitzending van de Phohi (PhilipsOmroepzender Holland-Indië) ontving!

Waarom ik hier zo expliciet bij stil sta? Wel oldmen, omdat het die radio-amateurs van het eersteuur waren die de bruikbaarheid van het ultrakorte-golfgebied aantoonde, een verdienste die alomdoor alle officiële instanties is erkend en waarvoorals dankbaarheid voor bewezen diensten - maaróók als stimulans om verder te gaan met experi-menteren - tot op heden nog steeds enige frequen-ties voor zijn gereserveerd; al beseffen jongere ge-neratie amateurs dit helaas niet altijd! De voor dithistorisch feit te Eindhoven en Bandoeng opge-richte standbeelden (welke ook op het PK-certifi-caat zijn gefigureerd) herinneren hier nog aan.

Wie nu, bevangen door nostalgie, de brochure ‘Ditis de Wereldomroep’ openslaat, in de verwachtinger ergens beslist wel wat over de pionierstijd ver-meld te zien, komt bedrogen uit. Het boekje opentmet de zin: “De geschiedenis van de Nederlandsekortegolfomroep gaat terug tot het eind van dejaren twintig, toen na enkele geslaagde industri-ele experimenten een begin werd gemaakt met re-

gelmatige uitzendingen”, waarna eerst op blz. 15onder het hoofdstuk ‘de korte golf’ nog evenwordt gereleveerd dat eind jaren twintig verras-sende resultaten werden bereikt met experimenteleuitzendingen via de korte golf naar ons voormaligNEDERLANDS OOST-INDIË.

De Wereldomroep in zijn huidige vorm is eerst in1947 gesticht en dus kan men moeilijk van dezeinstelling verwachten dat zij expliciet op deprestaties van haar voorganger ingaat. De techni-sche ontwikkelingen zijn bovendien van dien aarddat het station via een satelliet-verbinding met 2steunzenders vrijwel overal ter wereld is te horen,waarbij vooral niet vergeten mag worden dat ookde huidige all band digitale solid-state ontvangerser toe hebben bijgedragen dat het kortegolfgebiedin tegenstelling tot vroeger niet uitsluitend meerdoor radio-amateurs wordt beluisterd!Zelfs de kolossale draaibare beam (zie foto op devolgende pagina), die in 1950 nog trots de QSL-kaart van Radio Nederland Wereldomroep siert, isverdwenen; de vrijwel geheel houten konstruktiegesloopt.Wist u overigens dat de Duitsers in het begin vande 2e wereldoorlog hiermee uitzendingen naarNederlands-Indië hebben verzorgd? De betref-fende programma's zijn evenwel nimmer in onzeOost ontvangen omdat de ingenieurs, die men ge-dwongen had om de zender in 1941 weer in be-drijf te stellen, het antennesysteem richtingNoordpool hebben gezet! We betwijfelen of de es-kimo's veel aan de nazi-propaganda hebben gehad(hi). Toen de ‘Herren’ erachter kwamen, waren debetreffende ingenieurs inmiddels ondergedoken enNederlands-Indië door Dai Nippon bezet.

Na de 2e wereldoorlog achtte onze regering hetwenselijk om t.b.v. onze landgenoten in denvreemde en het kontakt met de rijksdelen overzeede uitzendingen van de Phohi voort te zetten. Voordit doel werd in het kader van Radio HerrijzendNederland vanaf 13 oktober 1945 aanvankelijk ge-bruik gemaakt van de in de oorlogsjaren door dePTT overgenomen PCJ-zender in Huizen en vaneen tijdelijke zender in Kootwijk.

67

Een merkwaardige verzameling QSL-kaarten Zoals u heeft kunnen lezen in mijn voorgaande publi-katies, vonden de eerste zendproeven in N.O. Indiëdoor amateurs op ‘300 meter’ plaats. Dat was om-streeks 1924/1925 en men sprak toen nog van kortegolfi.p.v. middengolf (zenders de Bont, roepletters XXP enA.C. de Groot, roepletters GHR).Toen deze oorspronkelijk weinig gebruikte scheepsgolfzeer bruikbaar voor de omroep bleek, weken de ama-teurs in die dagen naar een nog lagere golflengte uit,de ultrakortegolf, waarvan de autoriteiten in de dagenvan z.g. ‘langegolfmachinezenders’ helemaal geen ver-wachtingen hadden.Ultimo 1930 werden van gouvernementszijde aan ama-teurs officieel UKG-vergunningen verleend en diendemen in N.O. Indië voortaan de door de IARU toegewe-zen prefix PK-1, 2, 3 enz. te bezigen.

Dat er desondanks tussen 1926 en 1929 vlijtig vanuitIndië op UKG is geëxperimenteerd, blijkt wel uit eenverzameling QSL-kaarten die mij voor studie ter in-

zage zijn gegeven door PE1AAL. Deze young-man iseen kleinzoon van grand old-man H.K.J. van den Bus-sche welke laatste omstreeks 1926/1927 grote bekend-heid verwierf om zijn doorzettingsvermogen met zelf-vervaardigde apparatuur en klein vermogen via deUKG lange-afstandsverbindingen te maken.

In Nederland gebruikten de ‘clandestiene pioniers’ indie dagen de prefix ‘ENo’, in Nederlands-Indië ‘OD-1,2, 3’ enz.Zo had H.K.J. van den Bussche voor zichzelf de callOD1AD gereserveerd en werkte blijkens ontvangen be-vestigingskaarten ‘over 12.000 miles on 6 watt with areceiving-valve on X-mitter’!!Er waren o.a. bevestigingskaarten bij uit Australië, dePhilippijnen, China en Afrika. Deze tijd werd door Dr. de Groot van Malabar-Radio (neef van A.C. deGroot PK1PK) de 11-jarige periode van zonnevlekkengenoemd en de meest gunstige voor het overbruggenvan grote afstanden met klein vermogen.

68

In januari 1928 begon OD1AD met het uitzenden vanmuziekprogramma's die in de gehele archipel intensiefwerden beluisterd.QSL-kaarten uit die tijd staan letterlijk van A tot Z vol-

geschreven met thans uiterst waardevolle (historische)gegevens; met name van Oldenboom, Krijgsman enRieder. Tot mijn grote verrassing was er ook nog eenkaart bij van de ‘Java Radio Shop’ uit Weltevreden,

69

eigenaar destijds de in 1978 nog in leven zijndePA2PWD, OM van Dongen (ex-PK4BH), een grootvriend van Van den Bussche. Met PA2PWD heb ik in1978 alle gegevens dienaangaande geverifieerd; zelfwas OM v. Dongen in die dagen als ‘clandestiene pio-nier’ werkzaam onder de call OD1WD.

De kleinzoon van OM van den Bussche (PE1AAL)heeft de in zijn bezit zijnde collectie van zijn grootva-der in 1978 ook op een PK-reünie in Ede tentoonge-steld; een genieus gebaar door alle PK-reünistendestijds zéér op prijs gesteld!

Tot besluit een lijstje van later zeer bekende PK-ama-teurs, waarvan o.a. kaarten in voormelde verzamelingwerden aangetroffen:

OD1AD H.K.J. v.d. Bussche, Bandoeng (medegrond-legger van PMY, de Bandoengse Radio Om-roep Vereniging).

OD1WD Radio Shop Java, Weltevreden.OD2AJ A.J.A. Schoevers, politiecommissaris.OD4AO E.A. Krijgsman, Landas Estate Sumatra,

welke samen met

OD4AS E.M.A. Rieder (administrateur van de onder-neming) vaste rapporteurs voor de experi-mentele muziekuitzendingen van OD1AD.

OD4AR F.H.E. Oldenboom, raffinaderij Shell Palem-bang, vanuit Soengei Gerong één der oudstezendamateurs.

OD5AZ G.H. Vitet (Zwitser en administrateur deronderneming), verwoed zendamateur (QSL-kaarten in het Frans geschreven), had in diedagen vaste sked met OD1WD.

OD7BA G.K.H. de Bont (genie-officier op Celebes),voordien proeven op de middengolf metA.C. de Groot (thee-onderneming GoenoengHaloe Rongga, roepletters GHR), welke laat-ste tezamen met de heer v.d. Horst (uitvinderdraaggolftelefonie) de grondleggers van deBRV (Bataviasche Radio Omroep Vereni-ging).

Hoe belangrijk het geven van allerlei details in diedagen was, blijkt o.a. uit een 3-tal QSL's welke hierbijafgedrukt; vooral rapporten omtrent modulatie-kwa-liteit waren in dat AM-tijdperk van groot belang, zoalsu ziet.

OPROEP TOT INSTELLINGGEZAMENLIJKE ‘HISTORISCHE COMMISSIE’

Ondergetekende onderzoekt momenteel de haalbaar-heid van een gezamenlijke ‘historische commissie’.Bedoeling is te inventariseren wat binnenVERON/VRZA-verband in Nederland gezamenlijk kanworden gedaan met betrekking tot onderstaande pun-ten:– advies aan nabestaanden van overleden zendamateurs

m.b.t. de schenking van historische apparatuur, ge-schriften en andere archivalia;

– veiligstelling door overbrenging naar musea van voorde historie van de Radio Amateurdienst belangrijkezaken;

– adviseren museum-konservators v.w.b. opstelling enwerking schenkings-kollekties (origineel zowel alsreplika);

– periodieke publikatie zowel in Electron als CQ-PAbij welke instellingen archivalia van zendamateurszijn opgenomen, wanneer en gedurende welk tijdvakte bezichtigen, enzovoorts.

Ten behoeve van dit onderzoek is een 20-tal geogra-fisch goed gespreid aantal medewerkers (tipgevers)nodig. Gedacht wordt aan een organisatiestruktuurkonform Dutch QSL-buro. Beide verenigingen werkenop dit terrein al enige decennia voortreffelijk samen;hetgeen m.i. - gezien historisch belang - in een ge-schiedkundige kommissie als door mij beoogd óókmoet kunnen!Adhesiebetuigingen en suggesties gaarne welkom bijOM J. van Drunen PAoPKC, Postbus 45651, 2504 BB's-Gravenhage.

CQ-PA 2/1988

CQ-PA 14/1987

70

PK4BHEen oude band analiserende op mogelijk histori-sche gegevens t.b.v. het PK-archief, trof ik eendezer dagen een opname aan van iemand waar u aleens eerder in deze rubriek over heeft kunnenlezen, t.w. OM Van Dongen PK4BH (ex PA2PWD)en lang daarvoor - dat was in 1928 - OD1WD (zieartikel ‘een merkwaardige verzameling QSL-kaar-ten’, CQ-PA 14/87. Uit het interview blijkt datOM Van Dongen een kundig radio-amateur was.In het bezit van het diploma marconist 2e klas,wordt hij op 8 december 1941 bij de Landstormingedeeld als radio-monteur/telegrafist in de rangvan sergeant-majoor. De Territoriale Commandant van Sumatra, onderindruk van zijn kwaliteiten, belast hem met hetontwikkelen van apparatuur voor de kustwacht.Vele waarnemingsposten op kleine eilanden voorde kust van Sumatra worden, dankzij de appara-tuur die PK4BH hiervoor ontwikkelt, radiografischbereikbaar. Zijn laatste opdracht voor de kust-wacht: het organiseren van een verbinding tussenKwaloe en Bajan Siapi 2, waartoe hem de gouver-nementsmotorboot ‘Datoe’ ter beschikking werdgesteld. Deze opdracht kon alleen worden uitge-voerd door gebruik te maken van de vele djermalsin de Straat van Malakka, waar geen vaar- ofvliegtuig kon passeren zonder opgemerkt te wor-den. Toen tijdens de dagenlange luchtaanvallen opTandjong Balai en Laboean Bilik van hogerhandabsolute radiostilte werd verordonneerd, seindePK4BH overdag m.b.v. zonlicht (heliograaf) en 's nachts met geblinde vuren de waarnemingen vanzijn posten door. Dit laatste is van groot belanggeweest gezien de bevolking op deze manier vanelke luchtaanval vooraf op de hoogte was en erderhalve slechts weinig slachtoffers gevallen zijn.

Op 17 februari 1942 kreeg hij opdracht zich z.s.m.te melden bij de Staf van de Territoriale Comman-dant in Prapat (noot oPKC: bij de verbindings-dienst was op dat moment een groot tekort aanpersoneel, waardoor soms 16 uur per dag dienstmoest worden gedaan). Bij aankomst in Prapatkreeg PK4BH echter te horen dat de hele Staf vande TC naar Fort de Kock zou worden overgebracht

en hij daar een kortegolfzender moest installerenvoor verbinding met de Generale Staf op Java.Grootste moeilijkheid echter was dat de zender inhet gebergte verborgen diende te worden. Zelf zegthij daarover in het tv-interview dat hij bij de uit-werking hiervan is geïnspireerd door de locatievan Radio Malabar (de antenne hiervan was ooktussen 2 bergtoppen in een bergkloof opgehangen,oPKC).

Voorwaar een hele prestatie voor een piano- annexradio-handelaar, die in zijn jonge jaren weliswaareens een certificaat telegrafist 2e klas had gehaald,doch zijn technische kennis en handvaardigheidvolgens eigen zeggen voornamelijk aan het radio-amateurisme te danken had (in die tijd moest im-mers alles nog zelf worden gebouwd, oPKC).

PK4MLDe band doorspoelend kwam ik bijna aan het eindnog een aardig tv-statement tegen van PA3AFQ(voorheen PK4ML), welke tesamen met PAoYGdestijds naar N.O. Indië uitgezonden om de radio-studio's in de archipel weer op te bouwen. Hiertoewas inmiddels het R.O.I.O. (Radio Omroep InOvergangstijd) in het leven geroepen, waarvoorOM Launspach o.m. de vooroorlogse zenders enstudio's van Padang, Palembang en Medan op-nieuw heeft gerestaureerd. (Noot oPKC: hethoofdkantoor van de R.O.I.O. was weliswaar ge-huisvest aan het Koningsplein-West nr. 13 in Bata-via, doch PA3AFQ was zoals vermeld in Sumatragedetacheerd, vandaar PK4ML.)

Tijdens zijn herstelwerkzaamheden heeft OMLaunspach een vooroorlogse grammofoonplaat vande NIROM (Nederlands-Indische Radio Omroep)aangetroffen met een opname van een kratong-or-kest uit Djocjakarta, hetgeen zeer zeldzaam ge-noemd mag worden (insiders weten dat voor deoorlog slechts bij hoge uitzondering radio- enfilmopnamen in de kraton mochten worden ge-maakt). In voormeld tv-interview overhandigtPA3AFQ de plaat aan de toenmalige voorzitter vanhet PK-Comité OM Veenhuijzen PAoHBV (ziefoto rechtsboven). De unieke opname is daarna op-genomen in de av-collectie van het PK-archief.

71

Tot slot: de inhoud van CQ-PA dient volgens deredaktie ‘smeuïg en menselijk’ te zijn. Een stellingdie ik van harte onderschrijf, reden waarom ik hetvolgende item erbij genomen heb, al is dit dan ookniet voor de radio-historie van voormalig N.O.Indië, doch enkel voor de betrokkenen zelf van be-lang. Het tekent echter wel de tijd waarin de ge-beurtenis plaatsvond en zeg nu zelf, wie zou niettrots zijn op zo'n door collega's getekende(radio)huwelijkskaart...PA3AFQ tijdens het tv-interview: “ ... het waseen drukke tijd en, behalve verlof voor de huwe-lijkssluiting 's morgens op het gemeentehuis, werdmij die dag alleen maar verlof verleend ná sluitingvan de zender (circa 21.00 uur) tot aanvang och-tenduitzending (06.00 uur) voor de bekende huwe-lijkshandeling (gelach en gebrul vanuit de zaaloverstemmen helaas de rest van het verhaal,oPKC).

✩ ✩ ✩

Huwelijks QSL-kaart van Max en Doortje Launspach. Het vrouwtje met radio op schoot linksonder luistert naar ‘her (Max's) master's voice’. Rechtsboven Studio Medan. (Voor werkelijke afbeelding XYL PA3AFQ zie blz. 48).

Overhandiging NIROM-plaat. Links PK-voorzitter PaoHBV, rechts PA3AFQ.

CQ-PA 11/1998

72

INLEIDINGDeze bijdrage van CQ-PA is niet voor niets op gekleurd papier gedrukt. Gelijktijdig met het 30-jarig bestaan van deVRZA herdenkt het PK-Comité het feit dat maar liefst 50 jaar geleden de NIVIRA werd opgericht.De NIVIRA was de Nederlandsch-Indische Vereeniging voor Internationaal Radio Amateurisme, met als officieel or-gaan CQ-PK, waarvan u op bladzijde 22 van dit boek de omslag aantreft .Waarom nu een onderbrengen van dit historisch document in CQ-PA? Welnu, de doelstellingen van de NIVIRA warengelijkluidend aan die van de VRZA: voor en door amateurs, reden genoeg om een koppeling van het jubileumgebeurentot stand te brengen!Anno 1981 willen we nog wel eens vergeten dat Nederland ooit groter geweest is dan het landje van dit moment. Het isnog maar zo'n 30 jaar geleden dan het huidige Indonesië (toen Nederlands Indië) tot ons grondgebied behoorde en metname in de vooroorlogse tijd werd door de PK's (PK was de prefix van Nederlands Indië) baanbrekend werk verricht.Vele van die ex PK's leven in Nederland en aan hun aktiviteiten, georganiseerd door het PK-Comité, hebben we in CQ-PA al menigmaal aandacht besteed. Wij als VRZA voelen ons hecht verbonden met de ‘sobats’ uit ex PK-land; nietalleen omdat velen momenteel lid zijn van onze vereniging, maar meer nog omdat de geschiedenis van hun NIVIRAduidelijk parallellen vertoont met die van de VRZA; beide verenigingen ontwikkelden zich tegen de verdrukking in.Bij dit 30- respectievelijk 50-jarig jubileum willen we een artikel plaatsen dat geschreven werd in 1970 door OM A.C.de Groot (ex PK1PK). Al eerder plaatsten we in ons blad artikelen van zijn hand en wie meer van OM de Groot wilweten kan dit vernemen in het daarna volgende naschrift door PAoPKC, archivaris van het PK-Comité.Het bewuste artikel werd door OM de Groot geschreven nadat hem een exemplaar van een door de Muiderkring uitge-geven boek ter hand was gesteld. Dit boek vermeldde de geschiedenis en experimenten van Idzerda, Nederlands radio-man van het eerste uur.Tussen de regels door valt te lezen dat OM de Groot van mening is dat in het bewuste boek de waarheid nogal geweldwordt aangedaan; op fijnbesnaarde wijze wijst hij de auteur terecht.Dit artikel werd overigens nooit in Radio Bulletin opgenomen en als zodanig is het een goede zaak dat het 11 jaar lateralsnog gepubliceerd wordt.Ook bij de jeugdige lezers van CQ-PA (voor deze gelegenheid CQ-PK) bevelen we het lezen van dit stukje geschied-schrijving van harte aan. Het is ons bekend dat met name onder de jongere generatie de roep naar het verleden groot is,al was het maar om te weten ‘hoe het allemaal zo gekomen is’.

W.C. Niericker, PAoTLX, Alg. Redakteur CQ-PA

Ten aanzien van het historisch document van OM A.C. deGroot moet worden opgemerkt dat door functie-overnamebinnen de redaktie slechts beschikt werd over een onduide-lijke fotokopie van het oorspronkelijke manuscript.Hierdoor moest op sommige plaatsen ‘geraden’ worden naarde juiste strekking van een zin, hetgeen naar beste weten enkunnen verricht werd. Waar dat de leesbaarheid ten goedekwam werd redaktioneel veranderd.Door een abuis staan bij capaciteiten in de schema's centime-ters vermeld i.p.v. de wel degelijk door de auteur aangegevenpico Farads. Redactie CQ-PA

OM A.C. de Groot

77

De aandachtige lezer zal zich zeker afvragen hoe wij de modulatie beoordeelden, want op een buizenontvanger gaat dat niet zo goed (zware vervorming). Dit ging op een afluisterapparaat bestaande uiteen spoel van 100 wikkelingen draad (diameter 0,25 mm) met een carborundum detector (deze zijnonverwoestbaar) en parallel op de telefoonuitgang een mica condensator (Dubilier) van 100 pF.Dit samenstel werd ofwel gekoppeld (zwak) met de anodespoel of met de aarddraad buiten het huisen soms ook vast gekoppeld met het tegenwicht. Een heel lang verlengsnoer bracht het geluid dannaar de kamer terug.De eerste instelling van de zender geschiedde meestal met een wekker voor de mike. Bij een mu-ziekuitzending kon niet binnenskamers geluisterd worden want het geluid van de grammofoon over-stemde het geluid van het afluisterapparaat!En dat was het dan weer voor deze maal vrienden. Mogen wij dan nog vermelden dat wij met dit arti-kel in genen dele de bedoeling hebben gehad om de prestaties van PCGG (noot redaktie: PCGGwaren de roepletters van Idzerda) aan te tasten of te verkleinen. Daarvoor zijn ze te mooi geweest.Alles, ook dit, is vergankelijk, slechts de weemoed blijft en ... de herinnering.

Tot zover het manuscript van OM de Groot, dat werd afgesloten met de eveneens handgeschreven op-merking: Redaktie Radio Bulletin, svp gaarne het artikel niet bekorten of veranderen. Dank u.

NASCHRIFTOok nu zal een groot aantal abonnees zich na lezing van het voorafgaande wel weer afvragen: wiewas PK1PK? Talloze malen is mij in het verleden namelijk al die vraag gesteld, waarbij vooral zijnachternaam (de Groot) vaak wordt verward met Dr. de Groot (de bouwer en ontwerper van de be-kende Malabar-zenders met zijn 2 km lange bergantennes).Dr. de Groot is echter omstreeks 1927 aan boord van een schip varende in de richting Holland terhoogte van Suez overleden. Onze old man de Groot (PK1PK) is echter een volle neef van Dr. deGroot (hij sprak tegenover mij altijd over Oom Appi, als hij Dr. de Groot bedoelde).PK1PK is op 6 augustus 1896 in Buitenzorg geboren. Zijn vader was assistent-resident en stuurdehem in 1904 voor opleiding naar Nederland, in 1915 keerde hij terug naar Indië, alwaar hij zich eenpositie in de theecultures wist te verwerven. Maar dit werk was een teleurstelling zo heeft hij mijvaak verteld, want zijn hart ging uit naar de techniek.Uit zijn rijke leven i.v.m. de plaatsruimte hier een 3-tal korte notities; zij die dieper op e.e.a. willeningaan wordt aangeraden excerpten over deze onderwerpen uit onze jaarboeken aan te vragen. Misschien maken we bij voldoende belangstelling in de toekomst er nog eens een samenvattend arti-kel voor CQ-PA van.Alexander Constant de Groot (PK1PK) was in 1924 bouwer en ontwerper van Radio Batavia (BRV)en technisch adviseur van Radio Bandoeng (PMY). Belevenissen op zichzelf, want in Indië was om-streeks die tijd namelijk nog steeds een luisterverbod, hoewel dit in het moederland toen allang wasopgeheven.Ontving in de nacht van 11 op 12 maart 1927 als eerste in Indië de fone-uitzendingen van de Philips-zender PCJJ. Probeerde daarna zelf met fone Nederland te bereiken, hetgeen hem in 1929 gelukte. Deheer Vuyk uit Heemstede stuurde hem een telegram dat hij PK1PK had gehoord; de volgende morgenheeft de PTT alles gestopt. Ze waren zelf al een tijdje bezig een ukg fone-zender gericht op Neder-land te bouwen en stel je voor dat een zendamateur eerder was! Later is OM de Groot, zeer tot zijngenoegen, tòch bij de PTT aangenomen en over dit laatste wil ik u tot slot nog wat uitvoeriger berich-ten, omdat over zijn werk aldaar tot op heden nog maar weinig gepubliceerd is en ikzelf door plaats-gebrek in ons jaarboek de aantekeningen van onze gesprekken hierover helaas nog niet voldoende hebkunnen uitwerken. Op het radiolab van de PTT in Bandoeng was de heer de Groot chef van de afde-ling lampenreparatie. Ik zie u al uw wenkbrauwen fronsen OM's, maar het is echt waar, kapotte zend-lampen werden in Indië gerepareerd. Zendtriodes hadden in die tijd (1931) allemaal nog wolfram-draad. In tegenstelling tot de zg. miniwatt-ontvanglampen met oxyd-draad keek men bij zulke grotezendpitten niet op een beetje meer stroomverbruik! Daar komt bij dat men bij het repareren van hetwolfram-element géén scheikundige kunstgrepen behoefde toe te passen (reparatie van zendbuizenmet oxyd en thorium-gloeidraden was veel lastiger omdat deze namelijk buitengewoon gevoelig zijnvoor gasresten en daardoor vaak hun emissie verliezen). Zoals gezegd repareerde de Groot dus alleenwolfram-zendbuizen en kreeg hierin zo'n grote vaardigheid dat hij er zeker 20 per maand herstelde.

✩ ✩ ✩

78

‘De gemiddelde levensduur van een gereviseerde lamp was in het begin niet zo erg groot’, zo verteldehij mij, ‘maar allengs kreeg ik er zo'n routine in dat deze praktisch dezelfde levensduur hadden alsnieuwe! Topper was de bekende MA-I,6/400, waarvan de PTT er een groot aantal in bedrijf had.’ Ookvoor leger en vloot werd gerevideerd en had tot gevolg boze gezichten van fabrikanten en een procesvan Philips. Toch waren deze experimenten van groot belang, hetgeen bleek toen we tijdens de mobi-lisatie en de bezetting van Nederland waren afgesneden. Java is eerst in maart 1942 door de Jappenbezet, en we konden rustig blijven doorzenden. ‘Zelfs zendlampen met zeer ernstige glasbreuken zijnin die tijd door mijn afdeling hersteld.’ ‘Thorium en oxyd-lampen repareren is ons niet gelukt, grotewatergekoelde zendlampen evenmin. De apparatuur hiervoor was wel in Amerika besteld (o.a. eenconstructor die anode èn glazen buis centrisch kon klemmen en toch tegelijk roteren) maar deze heeftons door de oorlog nimmer meer bereikt.’De foto geeft een overzicht van de operatiekamer (glasblazerij) waar enkele slachtoffers (zendbuizen)van een nieuwe prothese (filement) worden voorzien, zoals PK1PK quasi ernstig (de stijl hem eigen)mij vertelde.

Alexander Constant de Groot is op 23 april 1973 op 76-jarige leeftijd te Den Haag overleden. Als eer-ste voorzitter van ons radio-genootschap (het PK-Comité) heeft hij veel gedaan de oude PK's weer bijelkaar te krijgen. Wij zijn hem zéér erkentelijk voor zijn baanbrekend werk!

J.E.M. van Drunen, archivaris PK-Comité CQ-PA 43-1981

79

RADIO BAANBREKERS I J. van Drunen PAoPKC

Eén moet de eerste zijnOf het nu om het toepassen van een nieuwe techniek gaat, of het leveren van een bijzondere prestatie,altijd zal er een eerste of een eerste keer moeten zijn.Soms volgt op de eerste direkt een serie gelijksoortige zaken; soms blijkt de eerste een éénling te zijndie zijn tijd ver vooruit is.

Indische radio-amateur uitvinder draaggolf-telefonieSteeds weer duikt de naam Willem, Pieter, Cor-nelis van der Horst in PK-jaarboeken op; voorde eerste maal in de speciale BRV-bijlage vanSyllabus 1971, getiteld ‘Het ontstaan van de Ba-taviasche Radio Vereniging‘. De eerste PK-voor-zitter, wijlen OM de Groot, schrijft in het PK-jaarboek 1971 hierover ondermeer:

“... toen kwam een merkwaardig vehikel mijnemplacement stapvoets oprijden, een grote automet een bamboemast van 3 meter lengte schuinvoorwaarts en aan de achterkant een bamboe-mast van 3 meter lengte schuin achterwaarts ge-richt, daartussen een antennedraad en op deachterbank iets wat een ontvanger moest ver-beelden” (dit was in 1925). Het bleek W.P.C.v.d. Horst, directeur van de Nederlandsch-Indi-sche Tramweg Maatschappij, een fervent radio-amateur. Hij pakte mijn mikrofoon en zei tot deBataviasche radioamateurs: Jongens, we gaaneen radio-vereniging oprichten! Nu, dat heeft hijgeweten: tijdens de proefuitzending 14 dagenlater in Batavia stond de telefoon (bediend doormevrouw en dochter v.d. Horst) roodgloeiendvanwegen de rapporten, het was gewoon nietmeer bij te benen.Om 21.00 uur, toen de hele amateurwereld inBatavia er weet van had gekregen, was het eencompleet gekkenhuis. Aan eten werd niet meergedacht, dat gebeurde staande en lopende.

En uit een brief van zijn dochter, mevrouw deNeeve-v.d. Horst, citeer ik: “ ... mijn vroegsteherinneringen aan vader's radio-activiteiten gaanterug naar circa 1918, waar op de achtergalerijvan het huis op Kramat (later afgebroken voorde bouw van het hoofdkantoor N.I.T.M.) vader'swerktafel stond.De meeste indruk heeft toen op me gemaakt hetminutieuze geduld waarmee hij een koker om-wikkelde met metalen draad, slag na slag keurigstrak naast elkaar; het geheel later afgewerktmet een soort zwarte lak en het ding gafwaarachtig nog geluid ook (CW).In 1920 gingen we met verlof naar Holland.

Daar was het de serre van ons huis in Utrechtdie onmiddellijk als radiokamer werd ingericht.Ik herinner me nog goed onze vreugde toen inde koptelefoon de muziek van de toen pas ge-starte H.D.O. (Hilversumse Draadloze Omroep)opgevangen werd. Verder behoorde een marco-nist, van wie vader morse-les kreeg, tot onze re-gelmatige bezoekers.Na afloop van het verlof ging vader weer terugnaar Indië, waar hij de Bataviasche Radio Vere-niging heeft opgericht, voor hij voorgoed naarNederland terugkeerde.”

Minder bekend echter is het feit dat diezelfdeW.P.C. v.d. Horst, terug in Nederland, in 1928een uitvinding van wereldwijde betekenis heeftgedaan, namelijk de mogelijkheid tot uitzendingvan verschillende gesprekken over één zender

80

op één golflengte; heden ten dage beter bekendonder de naam draaggolf-telefonie.Gezien tegen de achtergrond van de huidigestand der techniek voor sommigen onder u misschien in het geheel geen zaak om zich overop te winden, maar datzelfde kan dan - met permissie - óók worden gezegd van bijv. deschijf van Nipkow, die - hoe u het ook wendt of keert - de aanleiding is geweest tot de ont-wikkeling van onze huidige geperfektioneerdetelevisie!

Uiteraard der zaak gebeurde dat van 1929 tot1934 nog zeer gebrekkig, t.w. ‘mechanisch’;tegenwoordig doen ze dat allemaal elektronischof zelfs digitaal.Ik citeer OM v.d. Horst: ” ... dagelijks komt hethonderden malen voor dat een gesprek uit nietsanders bestaat dan uit een aantal woorden ofkorte zinnen, waartussen zich grote tijdsruimtenbevinden omdat men naar het tegenstationluistert. Al die tijd blijft de transmissie ‘geblok-keerd’; hij wordt maar voor 10 of 15% praktischgebruikt, vaak nog minder. Dat dit niet ekono-misch is, behoeft geen betoog.Het moet dus heel wat waard zijn om een zender80% economischer te kunnen laten werken endat kan verkregen worden door, in de tijd datonze kennis in Indië niets zegt en slechts

luistert, een tweede of derde persoon aan hetwoord te laten.De mogelijkheid daartoe wordt geschapen doortoepassing van mijn vinding, waartoe benodigdis een instrument dat tussen een aantal telefoon-toestellen en de zender geschakeld wordt en datde hiaten met stukken van andere gesprekkenautomatisch aanvult; m.a.w. de zender geregeldvoor de volle 100% belast, i.p.v. slechts 10 of20%.Populair samengevat: elk geluid bestaat uit eenaantal trillingen. Door nu de uit een aantal tele-foontoestellen tegelijk aankomende trillingeneen kort moment vast te houden (en dat kan ge-beuren d.m.v. gemagnetiseerde snaren, lichtim-pulsen als op geluidsfilm, wasbanden, schijveno.i.d.) heeft men het in de hand verschillendetrillingblokjes in elkaar te schuiven ...”.

Tot zover het citaat van OM v.d. Horst uit 1929.Evenals met de grofraster TV-schijf van Nipkowhebben synchronisatieproblemen het systeemverdrongen, maar het blijft een feit dat eenNederlandse amateur (hij was experimenterendlid van de vooroorlogse NVIR) na zijn pensione-ring als directeur van de Bataviasche Stoom-later Electrische Tramweg My. hier in Nederlanddit als eerste heeft toegepast en op zijn vindingin tal van landen patent verkregen heeft.Het PK-archief is in het bezit van de origineleoctrooi-bewijzen en patent-verleningen in di-verse landen (Duitsland, Engeland, VerenigdeStaten, enz.), waarbij het mij is opgevallen datNederland als enige van al deze landen er inder-tijd 4 jaar voor nodig had om de verdienste vanlandgenoot v.d. Horst te erkennen! (Datum in-diening 4-12-1929, uitreiking 23-1-1934). Terverduidelijking van een en ander hierbij eenklein blokschema.

OM v.d. Horst is in oktober 1959 op 80-jarigeleeftijd overleden. Hij heeft (met vallen en op-staan) nog 14 jaar geleefd, ondanks dat menhem in het concentratiekamp Amersfoort vierribben kapot geslagen had die in zijn longendrongen. Dit gebeurde op het strafappèl vanNieuwjaarsmorgen 1945, een strafappèl beruchtbij menig ex-politieke gevangene.

Hoe hij in dit kamp terecht kwam?Natuurlijk omdat hij het niet kon laten te zendenen te ontvangen, hoewel er bij huiszoeking nietsis gevonden. Bijtijds getipt was de zender uithuis en de ontvanger vernuftig verborgen. Maar... de schuur was niet opgeruimd en daar lagenvoldoende dingetjes en onderdelen waarvan elkeknutselaar denkt dat ‘ze nog weleens van paskunnen komen’.

81

Dat bleek voldoende bewijs om hem toch maar‘af te voeren’, precies twee dagen voor zijn 65everjaardag, die hij in een donkere cel door-bracht.

De Indische en Nederlandse amateurs kun-nen trots zijn op zo'n pionier!!

J. van Drunen,beheerder/conservator PK-archief

CQ-PA 2/1987

82

RADIO BAANBREKERS II J. van Drunen PAoPKC

Het ontstaan en de ontwikkeling van de radio-omroep in ons voormalig Nederlands Oost-Indië is volgenseenzelfde patroon verlopen als in Nederland.In Baanbrekers I is door mij al even de verdienste van het duo de Groot/v.d. Horst op omroepgebied aan-gestipt. Ook daar - evenals in het moederland - ondanks 'n luisterverbod een grote schare van eigenbouw-luisteraars, alsmede een aantal sleutelfiguren die voor een zender zorgden (in Indië: de Groot, Weyrich,Schoevers; in Nederland Idzerda, Corver e.a.).

Radio BataviaHet is de eerste voorzitter van het PK-Comité,wijlen OM de Groot PK1PK, aan wie de eer toe-komt in Indië hiertoe de eerste stoot te hebben ge-geven. OM de Groot is op 6 augustus 1896 inBuitenzorg geboren.Zijn vader was assistent-resident en stuurde hemin 1904 voor opleiding naar Nederland. Eenmaalterug in Indië werkte hij in 1924 op de thee-onderneming Rongga, een plaatsje op de Goe-noeng Haloe, een bergrug ongeveer 80 km tenZW van Bandoeng, voor die tijd diep in debinnenlanden van Java dus. Maar dit werk werdeen teleurstelling, want zijn hart ging uit naartechniek. Zowel in Holland als in Indië had hijreeds geëxperimenteerd met cohaerers, mineraalkristaldetectors, vonkzenders en lampontvangers,met als resultaat succesvolle ontvangst van de langegolfzender PCG (voor wie voor dit laatstebelangstelling heeft: zie artikel OM de Groot inRadio Bulletin januari 1963, blz. 29 en oktober1965, blz. 677).In het oude Indië van toen was op radiogebiedvrijwel niets te koop, zeker niet in de rimboe endus is OM de Groot gaan experimenteren metdraad, bamboe en eenvoudige zelfgemaakte radio-onderdelen.Samen met OM de Bont (zijn tegenstation) wildehij doordrukken, ondanks streng luister- en zend-verbod (1924).

Op basis van een artikeltje in ‘Wireless World’zette hij in zijn eentje in de wildernis een zenderin elkaar, werkende op een golflengte van 300meter. Deze golflengte was toen weliswaar toege-wezen aan het scheepvaartverkeer, maar op 300meter was nimmer kip noch kraai te bekennen,dus werd deze golflengte door beiden in beslaggenomen als de meest geschikte.De antenne was een dubbeldraadantenne, 2 meteruit elkaar, 60 meter lang en 18 meter hoog. Dezender bestond uit een 3 spoelenstelsel (gespati-eerd volgens Wireless World), primair en secun-dair afgestemd, en 2 stuks C-509 Philips eindver-sterkerbuizen in push-pull. Het anodestroom-vermogen bedroeg primair bij 150 Volt anode-

spanning totaal 16 mA anodestroom, 2,4 Watt, eenantennestroom gevend van 240 mA gemeten opeen hittedraadmeter van Telefunken, meetbereik0-05 Amp. De anodespanning werd geleverd door2 Hellensen anodeblokken, totaal 150 Volt. Hetwas absoluut onmogelijk om in de rimboe overmeer te beschikken, daar hadden zowel OM deGroot als de Bont zich bij neer te leggen.Modulator: een gewone koolmicrofoon en eenlijntransformator, voor een krats gekocht op dedievenmarkt Bantjeuh in Bandoeng. De microfoonwerd aan een elastiek opgehangen aan de leuningvan een omgekeerde stoel en geplaatst voor eenHis Masters Voice-grammofoon. Allesbehalveprofessioneel, maar amateurs willen immers altijdzo snel mogelijk in de lucht.

Toen alles zo goed als klaar was werd OM deGroot helaas overgeplaatst naar een thee-onderne-ming acht kilometer boven Soekaboemi, genaamdPasir Datar, op de helling van de GoenoengGedeh en de Pangerango. De gehele radiokamermoest worden afgebroken, ingepakt en opnieuwworden ingesteld.Na een half jaar kon opnieuw met proefuitzendin-gen worden begonnen. De modulator was nog nietklaar en dus gebruikte OM de Groot maar zolangeen wekker.Het uitgaande signaal werd door hem al wande-lend gemonitord op een transportabele kristalont-vanger, voorzien van een verplaatsbare bamboe-stok ter lengte van 3 meter waaraan een stukdraad als antenne en als aardpen een dik stuk ij-zerdraad.Dat wekkergetik begon hem echter gauw te verve-len en toen zijn modulator klaar was, zette hijthuis zijn djongos aan de slinger van de grammo-foon en luisterde op deze manier op vele kilome-ters afstand van de thee-plantage naar zijn eigengrammofoonplaten in Gods vrije natuur.Ook werd elke avond van 19 tot 20 uur vanuit deshack muziek uitgezonden, voorzien van de aan-kondiging: ”Hier is het amateur telefonie-stationGHR op een golflengte van 300 meter, u kunt nuluisteren naar ... (en dan volgde de titel van degrammofoonplaat). Om rapporten werd door hem

83

niet gevraagd en ook het adres werd niet doorge-geven, dat kon immers niet vanwege het algemeenzend- èn luisterverbod. Waarom hij het dan tochdeed, zult u vragen? Hij hoopte hiermee in de eer-ste plaats vanuit Soekaboemi Bandoeng te berei-ken waar zijn vrienden Hauschilt, van Bemmel ende Bont woonden (allen ras-amateurs). Wat hadhij echter van dit vermogen te verwachten? Hijwist het niet; hij wist alleen dat het goed ging enverder ... men kan niet weten hoe een koe eenhaas vangt!

Zijn vrienden in Bandoeng, beiden in hetzelfdehuis, hoorden hem niet. Uit een later ingesteldonderzoek is gebleken dat er in hun ontvangerjuist in het 300 meter gebied een leemte, een ‘gap’zat, zodat zij niet in staat waren om zijn draaggolfte ontvangen. De 1e Luitenant de Bont in Tjimahiontving hem op zijn 5-lamps toestel (2-V-2) echterwel, maar niet sterk.Op zeker moment bereikt de Groot echter eenbrief van vriend Hauschildt met de mededeling dathet radiostation van het vliegveld Andir opdrachtgekregen had om hem te peilen. Twee weken laterkwam er uit Soekaboemi een PTT-ambtenaar (deheer Leeman, tijdens de 2e Wereldoorlog doorJappen in het kamp doodgeschopt). OM de Groothad intussen echter alles netjes ingepakt en ver-borgen.Na twee maanden zwijgen heeft de Groot allesweer opnieuw opgesteld en afgeregeld (een heelkarwei, want alles was in die tijd nog gemonteerdop open tafels i.p.v. chassis) en opnieuw weertrouw elke avond uitgezonden. Ook het luisterennaar zijn vrienden in Bandoeng en Tjimahi gingdoor en toen op een zondagmorgen - medio juli1925 - had op 300 meter het eerste radiotelefonie-gesprek plaats tussen GHR (de Groot) en XXP (deBont). Dit mag het eerste Fone-QSQ tussen 2 Indische zendamateurs worden genoemd!!

Reken maar dat OM de Groot schrok toen - eenhalf jaar ná het bezoek van PTT-ambtenaar Lee-man - plotseling op een middag een merkwaardigvehikel het terrein van de thee-onderneming opkwam rijden. Een grote auto met een bamboemastvan drie meter schuin achterwaarts en voor op deauto een idem schuin voorwaarts, met daartusseneen antennedraad en op de achterbank een ontvan-ger. Het gevaarte hield stil en: (citaat dagboek) “ikvroeg quasi onverschillig en heel onvriendelijkwat of de heren wensten.” Het bleken echter radio-amateurs en toen was hetijs spoedig gebroken. Bleiker was fabrieksem-ployé op de naburige thee-onderneming Sinagar(ongeveer 6 km van de Groot) en ontving GHRprima op zijn 4 lamps ontvanger, de andere waseen vriend van hem, genaamd v.d. Horst.

Bleiker had v.d. Horst telefonisch het ‘grote’nieuws verwittigd dat er keihard telefonie op 300meter te horen was.Ook Batavia werd toen attent op de avonduitzen-dingen van GHR (de Groot).Het bericht ging als een lopend vuurtje van de eneamateurbouwer naar de andere.Tot op dat moment waren amateurbouwers uitslui-tend aangewezen op ontvangst van het kuststationMangarai (PKB) en telegrafie van passerendeschepen op 600 meter.Maar nu was er iets lager in de band muziek tehoren! Dat was voor die tijd iets formidabels!!Zonder dat OM de Groot er iets van wist had Ba-tavia elke avond tussen 7 en 8 ondanks hevigeluchtstoringen zitten luisteren, zich afvragende:wie is GHR (Goenoeng Haloe Rongga, het roepte-ken dat de Groot vanaf zijn eerste vonkzender-proeven reeds bezigde). Helaas was het geluid inBatavia erg zwak. Toen v.d. Horst van Bleikerhoorde dat op Sinagar de ontvangst keihard was,was de logische gevolgtrekking dan ook dat GHRdaar in de buurt moest zitten. Een aftasting vanalle wegen vanuit Soekaboemi bracht hen op PasirDatar, de thee-onderneming van de Groot.Het werd een zeer geanimeerde avond en v.d.Horst richtte zich via GHR tot de Bataviascheamateurs met de mededeling: “Jongens, we gaaneen radio-omroep oprichten.” De volgende dagkeerde hij, dolgelukkig dat hij GHR gevondenhad, naar Batavia terug.Veertien dagen later kreeg de Groot een brief vanv.d. Horst met het verzoek een klein zendertje tebouwen en daarmee voor één avond een proefuit-zending in Batavia te verzorgen: (citaat) “om deluisteraars aldaar warm te maken voor de oprich-ting van een radio-omroep.”Goede raad was duur, de Groot had geen zin omvoor één avond zijn zender (die vast op een tafelwas gemonteerd) af te breken en naar Batavia tetransporteren.Toen kwam hij op het idee om de honingraatspoe-len van zijn ontvanger daarvoor te gebruiken. Eenproefje leerde dat de resultaten bevredigend warenen met dit zendertje voorzien van honingraatspoe-len (zie foto) werd hij door de heer v.d. Horst af-gehaald.

Met een antenne afgehangen aan een asemboomen dakzink als aarde kreeg hij plm. 100 mA anten-nestroom in Batavia. Een grammofoon was be-schikbaar en om 7 uur 's avonds werd muziek uit-gezonden, maar nu vanuit Batavia. Ook werdenrapporten gevraagd en weldra stond de telefoon,bediend door mevrouw en dochter v.d. Horst,roodgloeiend. Het was niet meer bij te houden.OM v.d. Horst las de binnengekomen rapportenvoor en OM de Groot bediende zender en gram-

84

mofoon.Tegen 9 uur, toen heel de amateurwereldin Batavia er weet van had gekregen, was het eencompleet gekkenhuis. Aan eten werd niet gedacht,dat gebeurde staande en lopende. En tussen deplaten door zei v.d. Horst steeds maar weer op-nieuw: (citaat dagboek) “Jongens, geef je op alslid van de Bataviasche Radio Vereniging.” Tegen

10 uur hadden zij geen platen meer, maar na eenverzoekje stonden er bij hen in een minimum vantijd twee auto's met grammofoonplaten voor dedeur! Tegen 11 uur gingen zij om geld vragen.Telefonisch toegezegde bedragen stroomdenbinnen en telkens werden de binnengekomen be-dragen voor de mike bekend gemaakt. De éénbood al hoger dan de ander en zo had men tegen03.00 uur 's nachts in totaal ƒ 4.000,- binnen. Detoekomstige Bataviasche Radio Vereniging hadhierdoor een behoorlijke financiële basis en konmet een gerust hart de toekomst tegemoet zien.Niemand dacht meer aan een luisterverbod dat,evenals in Nederland, ook daar in die tijd noggold.Iedereen was door het dolle heen. En de Batavia-sche Radio Vereniging werd inderdaad enkele

weken later opgericht onder voorzitterschap vanIr. v.d. Horst.Pionier de Groot kon daarbij echter niet aanwezigzijn; de administrateur van de thee-ondernemingPasir Datar achtte het niet nodig hem daarvoorverlof te geven.Dat het de BRV goed is gegaan tonen de 2 kleinefoto's op de volgende bladzijde.

Kort na de oprichting van de Bataviasche RadioVereniging volgde de oprichting van de Ban-doengse Radio Vereniging (roepletters PMY),waarvan OM de Groot ook technisch adviseur isgeweest.Al deze plaatselijke zenders zijn tenslotte de aan-leiding geweest tot de instelling van de latere offi-ciële NIROM (Nederlandsch-Indische Radio-Om-roep Maatschappij).Overigens bleek het wetboek in voormalig N.O.Indië niet in een artikel over zendamateurs tevoorzien, zodat het aanvankelijk als illegaal ver-onderstelde zenden van OM de Groot later tochlegaal bleek!

Opmerking PAoPKC: Uit bovenstaande mag deconclusie worden getrokken dat de GHR-zendervan OM de Groot de voorloper is geweest en destoot heeft gegeven tot de oprichting van radio-verenigingen en omroepzenders in Batavia enBandoeng.

Indië-HollandZijn avonturen op dit gebied waren overigens nogniet ten einde, want er kwam opnieuw schot in dezaak toen Philips in 1927 vanuit Nederland naarIndië ging zenden en OM de Groot als eerste inIndië de kortegolfzender PCJJ ontving. “Dit kanik niet over mijn kant laten gaan”, schrijft hij inzijn dagboek. “Nu moet ik Holland ook met foneen muziek zien te bereiken.” Zoals hierbovenreeds gereleveerd was hij in die tijd adviseur bijde Bandoengse Radiovereniging, welke o.a. overtwee muzieklijnen met het Preanger-Hotel enHotel-Homann beschikten. De directies van dezehotels vonden het goed dat hij deze muzieklijnenook in zijn kortegolf-experimenten betrok. “Krij-gen ze meteen gratis reklame”, zo notuleert hij.In 1929 wordt zo'n uitzending in Nederland ont-vangen.De heer Vuyk uit Heemstede stuurt een telegramdat hij de kortegolfzender van de Groot heeft ge-hoord. De volgende morgen krijgt de Groot vande Indische PTT een zendverbod. (Dagboek: “Zewaren zelf al een tijdje bezig om een zender tebouwen en stel je voor dat een zendamateur eer-der was...”)

PK1PK op 75-jarige leeftijd met een nauwkeurigereconstructie van zijn BRV-zendertje t.b.v. de PK-reunie dd. 29 juni 1971.

85

PTT-diensttijdLater is de Groot toch bij de PTT aangenomen; alschef van het zendbuizen revisielaboratorium (nietvan die kleintjes, maar knapen van 1 meterhoogte). Zij die hierin zijn geïnteresseerd verwijsik naar hetgeen ik hierover reeds eerder heb gepu-bliceerd (CQ-PA nr. 21, mei 1980 en nr. 43, no-vember 1981).

PK1PKVan 1930 tot 1941 experimenteerde hij in zijnvrije tijd in NIVIRA-verband onder PK1PK enwas als zodanig gedurende enige tijd bestuurslidvan de afd. Bandoeng.

JappenkampMet de komst van de Japanners is alles abrupt ge-ëindigd. Toen de Groot naar het Jappenkamp (hetzgn. 15e Bat) moest, smokkelde hij in zijn koffer-tje enige essentiële onderdelen voor de vervaardi-ging van een eenvoudig 1-lamps ontvangertje.(Citaat: “Het was bijzonder zenuwslopend, want erstond de doodstraf op en dus kon er alleen maarop veilige momenten geluisterd worden.”Geruime tijd is hij met deze ontvanger bezig ge-weest, maar zijn luisteren was uiteindelijk niet te-vergeefs, want na 21/2 jaar - op zijn verjaardag -,de 6e augustus 1945, hoorde hij: “The Japanesehas ordered to an unconditional surrender” (de Ja-panner is een onvoorwaardelijke overgave bevo-len).

NederlandIn tegenstelling tot vele anderen heeft hij in de pe-riode 1945-1950 niet meer in Indië uitgezonden.Door alle ontberingen moest hij in een ziekenhuisworden opgenomen en in 1950 naar Nederland ge-repatrieerd.Dat men echter nimmer vrij is van radiobacillenals men daar eenmaal mee is besmet, getuige hetfeit dat hij vanaf de oprichting van het PK-Comitéin 1967 tot aan zijn dood in 1973 voorzitter is ge-weest van het PK-Comité.

J. van Drunen,beheerder/conservator PK-archief

BRV-studio vóór verbouwing.

BRV-studio ná verbouwing.

CQ-PA nr. 4, 20 februari 1987

86

RADIO BAANBREKERS III J. van Drunen PAoPKC

N.I.V.v.R.Tot slot van deze artikelen-serie iets over het ontstaanvan de N.I.V.v.R. (de Nederlandsch Indische Vereni-ging voor Radio-telegraphie) aan de hand van enigeaantekeningen van OM Weyrich. Deze verenigingwerd in 1921 in Soerabaja opgericht met kort daarnadiverse plaatselijke afdelingen in vrijwel alle grotesteden van Java.Het eerste bestuur stond o.l.v. de heer Brusé, chef nvDunlop & Co (voorzitter) en Ltz. Veringa, marine-onderzeedienst (vice-voorzitter). Bestuursleden:Schoevers (commissaris van politie Soerabaja, laterovergeplaatst naar Djocja) en Ir. Wattjes (hoofd PTT-kuststations Soerabaja-Makassar).Technische medewerkers: Weyrich (zelfst. onderne-mer) en Hartman (bioscoop-eigenaar te Soerabaja),oom van moeders zijde van uw scribent.

De NVIvR gaf een maandblad uit getiteld ‘Onze An-tenne’, hetwelk werd gedrukt bij de firma van Ingenin Soerabaja. In 1922 exposeerden NIVvR-leden opeen pasar malam in Soerabaja eigengemaakte ontvan-gers. Alle toestellen waren keurig voorzien van zwart-ebonieten frontplaten, twee grote afstem C's en be-weegbare spoelhouders met zelfgemaaktehoningraatspoelen.Muziek was er uiteraard niet op te horen, alleen maarmorse-seinen. In die dagen probeerde iedereen mor-setekens te leren.Men was er trots op de nieuwsberichten, die kilome-ters ver werden uitgezonden, zelf te kunnen ontcijfe-ren.

Een uit zijn kast getrokken 4 of 5 lamps-ontvangergaf in die tijd een feestverlichting, waarvan de lam-pen zo'n 1 tot 2 ampere gebruikten bij 4, later 6,3Volt. Het waren zgn. rechtuit-schema's. Het was bij-zonder moeilijk een toestel op de middengolf soepelin en uit genereren te krijgen en aldus op zijn gevoe-ligst op de rand van genereren te zetten.Hoogspanning werd verkregen door een aantal drogehoogspanningsblokken of door 50 of meer kleine ac-cu'tjes - die op tijd moesten worden opgeladen - het-geen in dat tijdperk bijzonder veel hoofdbrekenskostte.

De miniwatt-lamp, die overmatige gloeistroom over-bodig maakte, was een hele stap vooruit. Ze was ookveel soepeler en gemakkelijker op de kortegolf aanhet genereren te krijgen, want de geweldige luchtsto-ringen in de tropen dreven iedereen van de lange naarde kortegolf. Weliswaar kreeg men dan te maken methinderlijke handeffecten, maar daar kwam onze vo-rige generatie wel overheen.

Zij misten echter goede HF-voortrappen.

Buizen gaven in die dagen eerder verlies dan winst.In Amerika had E.H. Armstrong daar echter wat opgevonden, de zgn. superregenatieve ontvanger,destijds autodyne en superhetrodyne genoemd. WimOldenboom (later PK3AR, toen nog wonende Ver-lengde Sumatrastraat Soerabaja) nam de moeite ditgrondig te onderzoeken en d.m.v. een door hem ge-schreven boekje alles helder t.b.v. NIVvR-leden uit dedoeken te doen.

Opa Hartman (later PK3WH) was expert in hetmaken van kortegolfspoelen uit verzilverd koper-draad. Samen met Weyrich (3 AN) probeerde hij ookuit te zenden.D.m.v. een genererend eindtrap, met zgn. absorbtie-spoel in de antennekring, zonden zij voor het eerstuit. In de aantekeningen van OM Weyrich lees ik datzulks toen op de Ardjoena-boulevard gebeurde en datSchoevers (later PK3AJ) hen op Kaliasin ontving(afstand circa 11/2 km). Na de bouw van een QRP-zendertje ontvingen zij zelfs QSL van leden op sui-kerondernemingen uit de omgeving.

Golflengte was 80 meter, maar de eerste harmonischeop 40 meter werd het verst gehoord (hi); namelijkdoor Max le Cotey in Lawang (later PK3MA).

Enthousiast geworden kondigden zij hierop hun be-richtgevers levende muziek aan!De microfoon werd achter een grote houten hoornvan een pathefoon geplaatst en iemand van het Legerdes Heils - die juist de strijdkreet kwam aanbieden -werd uitgenodigd om met de hele groep binnen tekomen en hardop met de plaat mee te zingen! Ieder-een was enthousiast. In de kranten verscheen een ver-slag en verder natuurlijk ook in het NIVvR-blad‘Onze Antenne’.

Het NIVvR-bestuur werd bereid gevonden het experi-ment te steunen op voorwaarde dat bij succes eengrote 500 Watt zender voor de NIVvR zou wordengebouwd, waartoe enige vertrekken in het gebouwvan de kunstkring aan de Embong Malang te Soera-baja in het vooruitzicht werden gesteld.Hartman en Weyrich bouwden hierop in eerste aanlegeen 50 Watt plaatgemoduleerde zender. Gloeistroomuit grote vrachtwagenaccu's, hoogspanning uit eenpaar honderd kleine accu'tjes. De antenne bestond uiteen 30 meter hoge bamboe-constructie.Zij kregen, zo blijkt uit de aantekeningen van Wey-rich, hoofdzakelijk QSL van Java, maar er waren ook2 uitschieters bij, t.w. Madagascar en Australië (con-dities?).

Het programma werd regelmatig gepubliceerd in‘Onze Antenne’, maar dit wekte agressie op van le-

87

zers die dit niet konden ontvangen (bijvoorbeeldomdat zij achter een bergrug woonden). Op een gege-ven ogenblik kreeg de NIVvR meer kankerbrievenvan hen die géén ontvangst hadden, dan van leden diewél ontvangst hadden, sick!Het bestuur besloot hierop de NIVvR te ontbinden,maar spoorde niettemin bij haar liquidatie haar ledenaan zich te verenigen in plaatselijke zelfstandigeclubs.Zo ontstonden bijv. Radiovereniging Semarang,Radiovereniging Medan, Radiovereniging Midden-Java, enzovoorts; allemaal met een eigen omroepzen-der. Het blad ‘Onze Antenne’ bleef als onafhankelijk or-gaan bestaan, plaatselijke verenigingen konden hetblad tegen drukkosten per exemplaar verkrijgen.

Een van de experimenten vanuit het gebouw van dekunstkring in Embong Malang bestond o.a. uit het re-layeren van het programma van Radio Soerabaja(Weyrich/Hartman) via Radio Djocja (Schoevers)naar Radio Bandoeng (De Groot).

Toen de Soerabaïsche Kunstkring verhuisde naar eennieuw gebouw op Simpang werd daar ook eennieuwe zender (Radio Soerabaja, vermogen 500 Watt,golflengte 49 meter) geïnstalleerd.Bij de opening werden vier oud NIVvR-leden (o.w.Weyrich en Hartman) op grond van hun verdienste totere-lid van de kunstkring benoemd.

Dit is voorlopig het einde van radio-baanbrekers deelIII. Zij die belang stellen in de eerste proeven en le-vensomstandigheden van wat wij heden ten dage‘professionele onderzoekers’ noemen, verwijs ik naarmijn eerdere artikelen:

CQ-PA nr.:Pionier Paul Nipkow 33, 1980Dolbear versus Marconi 41, 1980Edouard Branly, uitvinder coherer 2, 1981De leidse potten van Pieter van Musschenbroek 31, 1981Het katteoog van Allen Balcom Dumont 44, 1981The great inventor, Thomas Alva Edison 45, 1981Herbert Eugene Ives 26, 1982V. Poulsen 43, 1982De kikkerpootjes van Galvani 12, 1983Gilbert en het magnetisme 23, 1983No smoking, no Steinmetz 30, 1983Tesla, met 4 cent op zak naar Amerika 33, 1983Sikorsky versus Baumhauer 13, 1984

En voor hen die speciaal in Indische radiohistorie zijngeïnteresseerd:12-jaar bestaan PK-Comité(met beschrijving eerste UKG-zender OM de Groot, PK1PK) 21, 198030 jaar VRZA/50 jaar NIVIRA(met beschrijving toepassing systeem Idzerda in Indië) 43, 1981Industriële archeologie (Malabar-zender) 23, 1982 40 jaar na dato 25, 27, 29,

30, 33, 1985Early Bird, 45 jaar geleden kerstnr. 1985

J. van Drunenbeheerder/conservator PK-archief

CQ-PA 6/1987

88

Pionier-tijd Radio SoerabajaBlij verrast heb ik het artikel van PAoPKC over deN.I.V.v.R. in Radio Baanbrekers deel III gelezen. Aande totstandkoming van de studie van Radio Soerabajaheb ik indertijd namelijk een werkzaam aandeel gehad.Als jong student van amper 15 jaar heb ik voor henallerlei hand- en spandiensten verricht, o.a. het aan-brengen van acoestische panelen in het gebouw van deKunstkring op Embong Malang; een prestatie waar ikdestijds zo trots op was als een pauw met 7 staarten!Mijn mede-scholieren op de HBS was bekend dat ik le-vensecht het geluid van een poes kon nadoen. Nu lieper een weddenschap dat ik zulks niet voor de microfoonzou durven uithalen, wat ik natuurlijk niet op mij lietzitten. Op zekere morgen zag ik mijn kans schoon engaf in een onbewaakt ogenblik tijdens een proefuitzen-ding een pracht van een kattesolo ten gehore (uiteraardtot ontsteltenis van de dienstdoende amateur radio-tech-nicus). Het geheel zou met een sisser afgelopen zijn,ware het niet dat er een fikse klacht kwam van een me-vrouw, dat haar hond bij het horen van zoveel katteleedthuis dwars door het luidsprekerdoek was gesprongenen daarbij niet alleen haar luidspreker had vernield,maar het dier ook zijn kop verwondde. Ik werd stantepede de laan uitgestuurd. Een hele desillusie voor ie-mand die destijds niets liever deed dan de pioniers vande radio-omroep in die dagen behulpzaam te zijn, hi.

D.G. Veltcamp, HelbachPAoHLA (ex PK5HL)

Wellicht is er bij de STER nog een rol voor PAoHLAweggelegd. Het gejank bij de kattebrokken-reklametegenwoordig is ook niet meer wat het vroeger was.Dat kan Dick veel beter (en ik kan het weten, want ikheb hem wel eens bezig gehoord op een PK-reünie).

J. van Drunen, PAoPKC (ex PK1AE)

REDAKTIONEEL

HAAGSEKABELKRANT

CQ-PA 10/1988

De redaktie ontvangt wekelijks heel wat post. Onder degrote stroom brieven, folders en wat dies meer zij, o.a.ook maandblaadjes van diverse VRZA-afdelingen. Alshet niet alleen plaatselijk interessant is, nemen we hier-van weleens iets over in CQ-PA.Wat we een dezer dagen ontvingen slaat echter welalles op dit gebied, t.w. een jaarboek van maar liefst 25bladzijden van de VRZA afdeling Den Haag, boordevolnotulen en verslagen. Zo'n pak is voor zover mij bekend(gelukkig) nog nooit op de ALV uitgedeeld!Er is echter ook andere stof in verwerkt en wel een ver-haal over de in VRZA-kringen overbekende PAoHLA.

Dick herdacht vorig jaar het feit dat hij 50 jaar gelicen-seerd was en de VRZA afdeling Den Haag wil daar op23 mei wat aan gaan doen; het geheel belooft een lu-dieke happening te worden. Verder een artikel getiteld‘spotlight op’, waarin tot op heden onbekende feiten uitde (amateur) radio-historie van het huidige Kalimantan(voormalig Zuid-Oost Borneo) zijn gepubliceerd.

In Den Haag is het voor non-profit organisaties, bedrij-ven, personen en/of instellingen sedert enige tijd moge-lijk te adverteren op het Haagse kabelnet.‘In het veen kijkt men niet op 'n turfje’, dacht OM vanDrunen, toen hij, als freelance medewerker van deplaatselijke ziekenomroep en kabel-tv, ons lid PAoHLAop onderstaande ludieke manier feliciteerde (PAoPKCheeft het met genoemde werkzaamheden zo druk dathij zelfs voor het plaatselijke sekretariaatschap heeftbedankt, zoals vermeld in CQ-PA 9/89).De in VRZA-kringen bekende old-timer Dick VeltcampHelbach (PAoHLA) wordt dit jaar namelijk 80 jaar enstond, als er geen film of live-uitzendingen waren, opdeze manier gedurende 3 volle dagen dag en nacht tekijk in de Haagse kabelkrant.Het geheel was tevens een mooie (gratis) reklame vooronze vereniging, want het Haagse kabelnet omvat200.000 aansluitingen, hetgeen betekent dat - er sta-tistisch vanuit gaande dat gemiddeld vier personen peraansluiting kijken - de VRZA gedurende 3 dagen gratisonder de aandacht van ca. 800.000 kijkers is gebracht.

J.J. Bakker PE1AAAVoorzitter VRZA afdeling Den Haag

89

“Spotlight op ...”is een rubriek waarin uw bestuur bij tijd enwijle een afdelingslid(ongevraagd) in het zonnetje zet.Gewoon omdat het bestuur vindt dat de betreffende persoon dat verdient...

U hoort 'n vrolijk, opgewekt, stabiel en altijd goedgemutste stem uit de luidspreker? Tien tegen een dat u bent afgestemd op PAoHLA.

U luistert naar 'n uitgebreide, serieuze proefneming tot diep in denacht; naar een uitgebreide analyse van een weersatellietfoto; of gewoon naar “a practical joke”?Geen twijfel mogelijk, uw bandschakelaar staat op de huisfrequen-tie van PAoHLA.

U kunt, ondanks het feit dat u al meer dan 1000 schapen heeft ge-teld, niet in slaap komen? Geen nood, stem af op de nachtuitzen-ding van “Het Laatste Avondmaal”, want tegen de tijd dat Dickaankondigt dat hij er mee gaat stoppen om “effekes” te gaan slapenkunt u van ons aannemen dat de nacht (en dientengevolge ook uwslapeloosheid) grotendeels voorbij is ...

Diederik, Gregorius Veltcamp Helbach, geboren in Kediri (MiddenJava), wie van ons kent deze markante persoonlijkheid niet?

Zijn bouwjaar is 1910 en vlugge rekenaars zullen tot hun stommeverbazing concluderen dat Dick dus op dit moment 78 is, maarrr ...die man klinkt véél jonger ...!!!

Klopt, zegt hij zelf, ik ben nog maar een snotneus want ik verjaarpas aan het eind van het jaar; over 11 jaar breekt voor mij de tijdvan “love and kisses” aan!

PAoHLA is in 1937 tot de NIVIRA toegetreden (roepletters in Sumatra PK 4 HL, later op Borneo PK 5 HL) en herdacht vorigjaar het feit dat hij 50 jaar radiozendamateur was.

De eerste schreden van Dick op het radio-pad dateren echter alrond 1925. Nog student zijnde hielp hij toen reeds na schooltijd bijde bouw van de nieuwe studio op Embong Malang ijverig mee methet tegen de muur spijkeren van accoustische panelen.Over zijn belevenissen op Banka als PK 4 HL gedurende de peri-ode 1937-1939 is in PK-verband ook al eens eerder gepubliceerd.

afdeling Den Haag

90

Onlangs zijn echter in het PK-archief (waarvan de conservator zoals ubekend tevens onze afdelings-secretaris is) een aantal documenten ge-vonden over de tot voor kort “missing gap” in de geschiedenis van deradioverbinding in Borneo anno 1946-1950, waarvan hierbij een 2-talin facsimili afgedrukt

Stel u voor een gebied acht maal zo groot als nederland, weliswaarslechts dun bevolkt, plaats van handeling Bandjermasin. Radio-com-municatie met bestuursposten elders van levensbelang; in een oerwoudliggen nu eenmaal géén telefoonlijnen!Na oprichting van de Nederlandsch-Indonesische Unie versnelde repa-triëring van de nederlandse verbindingstroepen.De deelstaat Kalimantan van de R.I.S. (Verenigde Staten van Indone-sie) beschikt op dat moment over weinig communicatie-apparatuur ge-zien bestaande infrastructuur tijdens de japanse bezetting totaal ver-waarloosd en bijna geheel vernield.Reden waarom - evenals in 1944/1945 in nederland is gebeurd - doorveel deelstaten een beroep op radio-amateurs wordt gedaan (in Borneodus o.a. PAoHLA).Aan deze meer dan voortreffelijke samenwerking is na liquidatie vande R.I.S. (en de hieropvolgende uitroeping van de communistischeeenheidsstaat) door Soekarno abrupt een einde gemaakt. Als dankmoesten alle amateurs hun apparatuur inleveren (zo ook PAoHLA).

Terug in nederland wordt zijn grote passie het plegen vanuit zijn shackvan alle modes op alle banden (van 23 cm tot 160 mtr), een verdienstewaartoe hij in 1981 door het PK-Comité is uitgeroepen tot “PK-ama-teur van jaar”.

Dick is altijd op de achtergrond aanwezig, verricht op alle terreinenvan onze hobby diverse hand- en spandiensten, maar heeft - ondanksvele verzoeken daartoe - zich nimmer laten verleiden om “officieel”een bestuursfunctie te aanvaarden.Hij is een typische trouble-shooter, een man die inspringt bij bestuurs-crisissen, zowel in PK, VERON als VRZA-afdelingsverband.

Coördineerde op voortreffelijke wijze in 1978 het rapportage-net tij-dens een ATV-kleurenuitzending, voorzien van quadrofonisch geluid,vanuit het Nederlands Congresgebouw (een wereldprimeur, alszodanigvermeld in het Guinness Book of Records).

Is, ondanks zijn hoge leeftijd, op dit moment nog verschillende dagenvan de week in diverse skeds - uiteraard in diverse modes - actief. Be-hoort op dit gebied nog steeds tot de top-tien!.

lees verder op blz. 92

PK-Jaarboek VRZA-Afd. Den Haag 1978

91

92

DE EERSTE 23 CM OMZETTER

Shack van PK 5 HL in Bandjermasin 1950 (in nederland thans PAoHLA). De qrp op de schoot van Dick is later helaas geen zendamateur geworden. Na een opleiding als socioloog in Leiden bekleedt hij thans echter een staffunctie bij R.N.W.O. U ziet, het radiobloed kruipt toch waar het niet gaan kan ...!

Onlangs nog werd de Haagsche Amateurwereld opnieuw verrast met de volgende stunt:

De Nederlandse amateurwereld heeft sedert 4 februarieen 23 cm omzetter. Voorlopig nog in een proefopstel-ling bij PAoHLA thuis, doch binnenkort op de torenvan het Nederlands Congresgebouw in Den Haag. Deingangsfrequentie 1294,050, de uitgangsfrequentie1261,050. Shift op dit moment 33, bij definitieve op-stelling wordt dit 35.

Tweemaal heeft men hem, naar wij aannemen tot zijneigen verwondering, kunnen strikken om een functie“officieel” te aanvaarden, t.w.:1. als penningmeester van de omzetter-crew CHD,

welke functie hij tot op de dag van vandaag al velejaren nauwgezet en met grote precisie uitvoert,

2. als kontaktpersoon van het PK-Comité, Rayon West.

Zijn grootste verdienste ligt, zoals hierboven gerele-veerd, echter in die van primus interparus, waarvoorhem in 1987 door het PK-Comité een bronzen VOC-legpenning van “de Batavia” is uitgereikt.

Dick, ze zeggen weleens beter laat als nooit, endaarom alsnog van harte proficiat met je 50 jaar zend-amateurschap. We zullen er voor zorgen dat een aantalxyl's op je 88ste verjaardag je met een flink aantal“soete suiker broodjes” zullen verwennen ...

PK-Jaarboek VRZA-Afd. Den Haag 1978

93

PK 1 VX(ex PAoPVX)

IN DE LUCHT ... DE LUCHT INCQ-DX ... CQ-DX ... CQ-DX.This is PK 1 VX, Peter, Kentucky, number one, Victo-ria, X-ray, in Bandoeng, Java, Netherlands East Indies,calling CQ-DX twenty and looking over the band for acall, da-di-da.En dan begon het in je shack, afgesloten van de werelden toch met de gehele wereld om je heen, want plotse-ling klonk daar in je koptelefoon door je ontvangerge-ruis en de qrm een onbekende stem:‘PK1VX PK1VX’ en dan de roepnaam van een onbe-kende in een onbekende shack met een onbekende rigin een ander deel van de wereld. Dan was je een echtewereldburger, een echte democraat, want ongezien ras,kleur, geloof, politiek of wat dan ook; je zocht en hadcontact met iemand, die op dat moment op dezelfdewereldfrequentie was afgestemd.Het klinkt allemaal een beetje hoogdravend, maar zóheb ik mijn eerste zenderjaren echt beleefd. Dat je

soms het zweet van je voorhoofd wiste en een Cana-dees seinde: ‘Het sneeuwt hier verdomd hard!’, daartrok je je niks van aan. Je verheugde je alleen maarover het feit, dat je contact had met de anderen, die netzo werelds dachten als jij!Ik vloog toen veel op Sumatra, Medan en Sydney. Dankon ik soms mijn eigen rig beluisteren, want de auctorintellectuals van mijn installatie, Jan Leunis, kroop danachter de tafel en wachtte op mijn oproep vanuit delucht. Je eigen rig horen is toch wel iets bijzonders,want wat je met eigen handen bouwt en verzorgt ligt jenader aan het hart dan de duurste gekochte bullen.In Sumatra had ik veel contact met PK4DG, OM vanEysbergen, die me vaak af kwam halen van het vlieg-veld en meenam naar zijn plantage op zo'n 200 kilome-ter afstand van Medan, in de buurt van Kisaran. Hijhad een rig om van te smullen, zo mooi, met een apartzenderhuis, enz. enz. Het was er ook altijd een oerge-zellige boel ...

94

Sydney ...Voordat ik in juli 1938 de Batavia-Sydneylijn opendehad ik met een paar VK3's contact gehad, maar doorhet drukke officiële programma geen bezoeken af kun-nen leggen, iets wat ik daarna wel geregeld heb ge-daan. En dan mijn contact met Holland! Op fone ja! InBandoeng was het me nog nooit gelukt een PAo aan dedraad te krijgen; wel Engelse en Franse hams. Op eennacht, ik meen begin 1938, hoor ik PAoON cq-dx roe-pen. Ik er meteen achteraan en jawel! R6, S6-7.Hij heeft mijn schoonmoeder nog de groeten overge-bracht en per kerende post kwam er bericht terug, datOma óók zo'n ‘ding’ wilde hebben. Daar hebben wemaar even mee gewacht. Ik heb nog contact gezochtmet PAoON, maar de huidige bezitter van die call heeftzich pas na de oorlog in laten schrijven en kende deoorspronkelijke niet. Dus maar verder zoeken, teroessadja!Het gaf natuurlijk vele grappige voorvallen met dezeverbindingen. Als je zei, dat je wel eens langs zoukomen om hun rig te bekijken, zei men altijd: ‘You arewelcome!’ ‘OK, zal ik dan overmorgen opbellen?’ Dankwam altijd de verbaasde vraag, hoe dat mogelijk wasen natuurlijk mijn vaste antwoord: ‘Kom maar naarMascot Airfield en vraag naar het KNILM-vliegtuig

met Captain van Messel!’ ‘Als dat niet kan, laat danmaar een boodschap achter in het Australia-Hotel ofkom 's-avonds een borrel halen!’Hieruit zijn vele fijne contacten ontstaan.In de oorlog was het gehele amateurisme natuurlijkvoorbij, maar toch maakten wij aan het einde ervan endirect erna vele amateurverbindingen, voor ons eigensquadron, het fameuze 19th Squadron, N.E.I. Vandaarons geheime callsign: ‘one nine S.Q.’.Een keer vloog ik 's-nachts, want over de Pacific tussenAmerika en Australië vlogen wij altijd 's-nachts, omdatje was aangewezen op astro-navigatie, tussen MatherField bij San Francisco en Hawaï.Zo halverwege, toen mijn co-pilot had overgenomen,vroeg en kreeg ik toestemming van mijn marconist omop 14 mc een beetje te dx'n. Hijzelf bleef op wacht opeen andere set. Na cq dx kreeg ik een W2 aan de lijn.Ik gaf hem mijn qth in lengten en breedten op en evenlater vroeg hij: ‘Are you a ship?’ Ik antwoordde: ‘No,aircraft! Your qth pse k.’ En toen kwam het terug:

-... .- .-.. .-.. --- --- -.

We hebben wel gelachen!!!G. van Messel, PK1VX (ex PAoPVX)

Terugkeer na openingsvlucht Pacific-lijn Batavia - Los Angeles, 18 december 1946 (vertrek 5 december 1946).Links naast microfoon Gerton van Messel bij overhandiging nieuwe KNILM-vink.

PK-jaarboek 1973

95

WIJ LAZEN IN HET PK-JAARBOEK door PAoPKC

Op 30 januari heeft het bestuur van het PK-Comité besloten tot “PK-amateur van het jaar 1982” te benoemen:

OM J.F.M. MARISSEN, PAoPLM/voorheen PK3MA

Nog nimmer in het bestaan van het PK-Comité is de dissertatielijst van een kandidaat zo lang geweest.Vanaf het prille begin (hij was tien jaar toen de Titanic verging, hetgeen hem inspireerde tot het zelfma-ken van loodglans voor een kristalontvanger) passeerde zij de revue: de experimenten met coheres in zijneerste baan als telegrafist bij de staatsspoorwegen, zijn privé-experimenten met de Idzerda-lampen, zijneerste scheepsreis als marconist (uitrusting Weense vonkenbrug + carborundum ontvanger), een paar jaarlater het installeren van Lumière luidsprekers in de eerste klas hutten voor de scheepsomroep aangeslotenop versterkers met V-24 lampen, tot zelfs de hulp bij een bevalling aan boord.Verder natuurlijk zijn vele omzwervingen met de KPM en JCJL, inclusief het zelf installeren van steedsbetere en nieuwere zend/ontvangapparatuur tot uiteindelijk zijn vestiging als planter in het Djemberse.Dan de Japanse bezetting en vooral natuurlijk ook zijn technische improvisatie in Medan ná de Japansecapitulatie (hoewel eigenlijk heeft Johan zijn hele leven geïmproviseerd!).In Sumatra hield hij in 1945/'46 de zenders JHIG/W en JHHP gaande, tesamen met Bax (PK4BAX) enVan Dongen (PK4BH). Het waren buitgemaakte X-tal gestuurde Jappenzenders en werden o.a. gebruiktvoor verbinding met Birma, Thailand en Singapore i.v.m. repatriëring KNIL en burgergeïnterneerden. Demotorgenerator liep op draaistroom en er was nogal eens een phase zoek in die tijd. Door een phasebevei-ligingsschakelaar (een ding van 30 kilo) hield hij de boel in toom, maar toch zat hij nog weleens zonderspanning. Er waren 2 ploegen telegrafisten van 's morgens 8.00 tot 's avonds 18.00 uur en als Bangkok 'savonds beter doorkwam (en dat gebeurde nogal eens) om beurten 's avonds extra dienst. De telegrafisten(Foudraine, Mann, Box, Grevenstuk e.a.) hadden domicilie gekozen in het gebouw van het Deli-proefsta-tion aan de Mangga-laan en waren allen in tijdelijke dienst bij het 23e Reg. Royal Signal Corps of India.Thuis (een garage aan de Mackay-laan bij het vliegveld) had OM Marissen een extra R-107 om te luiste-ren of alles goed ging als hij geen dienst had.Aan het eind van de dissertatie was een gedeelte opgenomen uit het MEDAN-BULLETIN van dinsdag 7 mei 1946 (het station werd enige dagen daarna overgedragen aan de inmiddels herrezen Indische PTT).De rest van het bulletin (zoals zuinig zijn met drink- en badwater, verstrekking van weekrantsoenen, t.w.per persoon: 1/2 lbs margarine, 250 gr. suiker, 1 tin melk, 1/2 lbs jam en 1 tin herring is hier niet rele-vant, maar tekent wel de tijd waarin e.e.a. plaatsvond).Het PK-Comité was ervan overtuigd met de plaatsing van het stukje “Een radio-station sluit” Johan eengroot plezier te doen, doch wijst erop dat PAoPLM nimmer de uitdrukking “op de plaats rust” heeft gekend.In Nederland is hij na zijn repatriëring namelijk ook nog een tijd 2e sekretaris van de VRZA geweest enverzorgde daarna jaar in jaar uit de advertentie-exploitatie van CQ-PA. Behalve zijn jaarlijkse kerstpuzzelorganiseerde hij onlangs ook nog een speciale puzzel t.g.v. het 30-jarig bestaan van deze vereniging. Enwat te denken van zijn medewerking aan de rubriek “How's DX”. Er kan bijna geen week voorbijgegaanof hij weet altijd wel een bijzonder station te melden dat hij ergens ter wereld uit de ether heeft geplukt.En dat allemaal met CW èn QRP!! Vanuit zijn rustig plaatsje Emmeloord dobbert hij nog elke dag op deethergolven de wereld rond, deze oude vonkenboer.Old sparks never die ... they just fade away, zal hij denken.Het artikel in het PK-jaarboek werd als volgt afgesloten:Dat het laatste QSB waarin je niet meer door aardse stations gehoord wordt nog héél lang mag uitblijvenis van ganser harte de wens van al je oude PK-sobats, Johan.Slamat PK3MA!!!

CQ-PA 23/1982

96

Zoals u in de kolom “van de redaktie” heeft gelezen richten wij in deze rubriek ditmaal de schijnwerper oponze vertegenwoordiger in Tanger, Om Sjoerd Quast, CN 7 AQ, ex PK 7 AQ.

In 1974 hebben wij hetzelfde gedaan met Ted Thyssen (onze ambassadeur in de usa), e.e.a. heeft toen zelfsgeleid tot de uitgave van een extra CQ-PK.

De bijeenkomst in Nieuwegein gaf er overigens alle aanleiding toe. Het tv-interview maakte bij Sjoerd veelherinneringen los; temeer daar hij elders in het complex dien dag tot zijn grote vreugde veel oude sobats vanPapua New Guinea had ontmoet.

Na zijn repatriëring in 1950 is hij gaan werken op het Amerikaanse radio-sta-tion in Tanger (waarvan hij beheerder was). Na de machtsovername door hetGouvernement van Marocco is hij op hetzelfde station werkzaam geblevenvoor de MAP (Maroc Arabe Press).

In zijn dossier op het PK-Archief bevinden zich o.a. dankbetuigingen vanCommandant Gewest 6 (Veluwe) van de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten, van Hoofd Strijd-krachtenprogramma N.O. Indië, van Marine Commandant detachement Woendi(Nw. Guinea), alsmede van de Resident van Nieuw-Guinea himself, t.w. J.P.K.van Eechoud, waarin deze verklaart:

“dat S.J. Quast met grote toewijding de belangen van “'s Landsradio heeft be-hartigd en zeer gewaardeerde “assistentie heeft verleend bij het in bedrijf hou-den hiervan”.

Om zijn laatste stunt heeft iedereen hartelijk gelachen: Tijdens het tekenen van de souvereiniteitsoverdracht,- welke reportage door alle zenders in de archipel destijds simultaan is uitgezonden -, had men in Biak tekampen met pech. Geen nood, Sjoerd heeft de reportage toen gewoon op alle lijnen van de telefooncentralegezet, zodat iedereen in Biak de toespraak van HM Koningin Juliana thuis via zijn eigen telefoontoestel konbeluisteren. Dat gedurende 11/2 uur géén uitgaand gesprek mogelijk was, schijnt niemand te hebben ge-deerd! Noot: in de tropen heeft men minder haast als in Europa!

Het in 1946 samen met Guus Hagers (PK 6 HA) en Ted Thyssen (PK 6 TC) gebouwd radio-station is inseptember 1950 door het Gouvernement overgenomen, welke de “amateurspullen” verving door een profes-sionele zender in Sentani. Bekende namen uit die tijd zijn v. Velse, Dandrieu (PK 1 DR), Joop van Zijl, vanVliet en Belloni van Kantoor Voorlichting en Radio-Omroep te Hollandia-Haven.Helaas was het ons politiek niet gegeven dit werk te voltooien.Op 15 augustus 1962 trad de overeenkomst van New York in werking, zonder dat de Nieuw Guinea Raad(de Volksvertegenwoordiging) bij de besprekingen betrokken was geweest. Hun stem was blijkbaar niet be-langrijk. Een jarenlang conflict werd beslecht ten koste van de rechtmatige eigenaren van het land (de papoea's).Op 1 oktober 1962 eindigde het Nederlands gezag en begon de UNTEA haar taak.

Slechts een gering aantal van de vele kaderleden, welke ons door dik en door dun hadden geholpen bij dedoor Nederland vrijwillig op zich genomen taak, dit immense eiland samen met hen te ontginnen en voor degrijpgrage klauwen van Soekarno c.s. te behoeden, mochten naar Nederland emigreren.Hun in Nederland geboren kinderen, verenigd in de Culturele Papoea Jongeren Vereniging, komen nog elkjaar bijeen. Stel U er echter niet te veel van voor, zij hebben zich hier net als wij volkomen geassimileerd enhun vrouwen zijn, net als onze jonge meisjes, zéér geëmancipeerd.Een ding hebben zij echter wél van hun ouders overgenomen en dat is een warme, blijvende liefde voor hunland van herkomst; zich één dag per jaar uitend in een culturele landelijke manifestatie van diverse dans-,

DE EERSTE EN LAATSTE ZENDAMATEUR VAN NEDERLANDS NIEUW GUINEA bron: PK-jaarboeken 1982 en 1983

CN 2 AQ wachtend op zijnbordje nassi rames op 5 mei1978 tijdens PK-reünie.

97

muziek- en toneelgroepen, waarvan hen de mystiek van vader op zoon en van moeder op dochter is overge-bracht. De leden van het PK-Comité stellen er een eer in e.e.a. op video te mogen vastleggen. Voor meer ge-gevens zie dagprogramma.

De laatste PK die Nieuw-Guinea verliet was Om Lekahena, PAoJIL (ex PK 7 NL). Zijn zender bestond uiten omgebouwde “NEI-set” om op 127 volt te kunnen werken. De NEI-set is tijdens WO-2 door een Neder-lander, tw. Ir. J. Jansen, ontworpen en speciaal gebouwd voor de NEFIS (Netherlands East-Indië Forces In-telligence Service), voorzien van een trap-generator als voedingsbron maar kon ook op accu's worden aange-sloten. Zijn radio-ontvanger was een AWA-receiver, eveneens tijdens WO-2 in Australië gefabriceerd door“Amalgated Wireless Australia Ltd.” (In feite een nagemaakte HRO-receiver met verwisselbare spoelenbak).De antenne was een simpele “double zep-ant.” van plm. 2 x 20 m lang en 18 m hoog. Het vermogen van deNEI-set was maar 25 watt, toch heeft hij zo 80 landen gewerkt (en bevestigd, hi!).

regie-ruimte RONG prille begin. zender-complex RONG na voltooiing.

PK 7 NL mei 1950John was in Nw. Guinea werkzaam bij de MID (MarineInlichtingen Dienst) en kort daarna overgeplaatst naarCuraçao (Ned. Antillen). Terug in Nederland actief opalle DX-banden als PAoJIL.

Foto van W 6 NGCHet laatste qso van PK 7 NL vanuit Nw. Guinea. Op achterkant foto staat o.a. geschreven: This will giveyou sum idea of my lay-out. Have plenty of fun trying

to wrk dx. All at once PK 7 NL (tnx) Best of lck, es 73,Henry (W6 NGC).

Shack van PAoJIL in Nederland anno 1992.

98

4 mei 1984

RADIO-AMATEURS OFFERDEN HUN LEVEN VOOR DE VRIJHEID GEDURENDE DE 2e WERELDOORLOG

Ook vanavond zal, evenals in voorgaande jaren, door een deputatie van radiozendamateurs weer evenworden stilgestaan bij het bronzen medaillon dat is aangebracht op de gevel van het hoofdgebouwvan het zendstation Kootwijk.Ook elders in Nederland kransen met rood-wit-blauwe linten, vlaggen tot zonsondergang halfstok,gedoofde straatverlichting, het luiden van bronzen klokken en daarna 2 minuten stilte.

Waarom dit alles, en in het bijzonder waarom dit gedenken via PAoAA, zo zullen na 44 jaar onge-twijfeld vele nieuwkomers zich afvragen.

Keren wij terug naar de gedenksteen voor de gevallen radio-amateurs die is aangebracht in Kootwijk,en als ik dan een beschrijving geef van het medaillon, dan zult ook u “nieuwkomer” begrijpenwaarom deze dag ons heilig is.In gehurkte toestand zijn in kleine enge ruimten een drietal zendamateurs afgebeeld, luisterend ensprekend naar elkaar via ethergolven welken laatsten op het monument via bronzen ringen zijn gefi-gureerd.

Er is in Nederland géén organisatie te vinden waar verhoudingsgewijs een zo groot percentage daad-werkelijk aan het ondergrondse verzet heeft deelgenomen als bij radio-amateurs.

In de 2e wereldoorlog hebben radioverbindingen dan ook een grote rol gespeeld. Denkt U maar eensaan de radioverbinding met Engeland door middel waarvan de Nederlandse regering in Londen op dehoogte werd gehouden van hetgeen in het bezette vaderland door de onderdrukkers en hun handlan-gers werd gedaan, of beter gezegd misdaan.De Nederlandse autoriteiten konden daardoor bepaalde maatregelen nemen, en via “Radio Oranje”richtlijnen aan het Nederlandse volk geven.

Denk aan de verbindingen met de Intelligence Service, langs welke kanalen belangrijke spionagebe-richten werden gespuid en inlichtingen verstrekt over bestaande of in aanbouw zijnde militaire objec-ten.

Denk aan de illegale pers, die zonder radioverbindingen niet had kunnen werken aan de laatste fasevan de strijd toen het zuiden was bevrijd en “radio” het enige kontakt vormde met het westen en hetnoorden van 't land.

Met grote trots mag worden geconstateerd dat vele Nederlandse zend-amateurs aan dit hoogst be-langrijke, doch ook zo kwetsbare en daarom zo gevaarlijke werk hebben deelgenomen. Dit was “strij-dend” zend-amateurisme op z'n best.

Velen hebben hiervoor echter hun leven moeten geven, slechts een gering aantal zijn aan de greepvan de zo gehate Gestapo ontkomen.

Het zal U duidelijk zijn dat ik in het kader van deze uitzending en de geringe zendtijd die mij ter be-schikking staat, onmogelijk in extenso op de persoonlijke verdienste van iedere gevallene kan ingaan.

Na een korte zenderpauze van acht uur tot twee minuten over acht (gedurende welke tijd onze zen-

99

ders in de lucht zullen blijven, doch niet van modulatie voorzien) worden daarna echter wèl hunnamen genoemd.

Luistert U naar onze herhalingsuitzending van half tien, zet dan nà afloop van het bulletin alle toe-stellen af, en gedenk hen dan in de besloten stilte van uw shack.

Tot slot zou ik U willen opwekken om, zo U in de toekomst eens in de prachtige omgeving van Apel-doorn vertoeft, beslist eens naar het gedenkteken in Kootwijk te gaan kijken, om te zien wat wij daarter hunner gedachtenis hebben aangebracht.

Bovenstaande tekst, ons ter beschikking gesteld door PAoPKC (een der omroepers van PAoAA), zalhedenavond 4 mei 1984 om 19.30 uur ned. tijd te beluisteren zijn op de volgende frequenties:3,603 MHz (ssb), 14,103 MHz (ssb), 144,800 MHz (fm) en 432.800 MHz (fm).

Onderstaande foto, ons eveneens door OM van Drunen PAoPKC ter beschikking gesteld, is door hemgenomen tijdens de onthulling van het monument op 5 mei 1953. Rechts: Minister Neher, destijds di-recteur-generaal van de PTT; midden: OM L. vd Toolen, voorzitter Old Timers Club; links de heerA.S.M. van Schendel, chef radiocontroledienst.Geheel rechts het bronzen medaillon met de drie ineengedoken figuren waaromheen radiogolvenkringelen, geplaatst op een in Tjechische kalksteen uitgevoerde gedenksteen met opschrift“Radio-amateurs offerden hun leven voor de vrijheid gedurende de oorlog 1940-1945”

✩ ✩ ✩

DX-nieuws 4.5.84

163

QSL-UITREIKING OP ZIJN INDISCH!!

PK-ONTMOETINGSCENTRUM

Op de foto v.l.n.r. de dames Margi, Aldilla en Mary alsmede de in VERON-kringen welbekende old-timers PAoRLF en PAoHLA.

Electron 7/1986

Onze voorpaginaQSL-uitreiking op zijn IndischBeelden van het PK-Ontmoetings-centrum op de Dag v.d. Amateur1985. In het centrum was een zenderopgesteld (PAoPKC/A goed voor 5punten voor het PK-certificaat) als-mede een automatisch werkendeATV-zender.D.m.v. een 1750 Hz-toon kon menop 145.450 MHz het beeld oproe-pen; tevens werden op deze frequen-tie phone-QSO's t.b.v. het PK-certifi-caat afgewikkeld. De uitreiking vande QSL's door in sarong/kebaja ge-klede gastvrouwen was t.b.v. de be-zoekers ook elders in de RAI op eenaantal TV-toestellen te zien.

Dag van de amateur en ATVIn Electron, blz. 498 (oktobernummer) staat vermeld hoe U een ATV-beeld kunt op-roepen via 2 meter op de dag van de amateur. De ATV-opstelling is verzorgd door hetPK-commité in de persoon van PAoPKC. Nu is PAoPKC benieuwd naar ontvangstvan de ATV-zender buiten het RAI-gebouw. Men heeft goede hoop dat het beeld ookin (een beperkt gedeelte) van Amsterdam-Zuid en Amstelveen te zien zal zijn. Rap-porten zijn zéér welkom bij PAoPKC. Uiteindelijk is het een beeldzender met laagvermogen en een lage antenneopstelling.

Evenals de Nederlandse OTC, BeneluxQRP-club, DIG-Nederland enzovoorts,heeft ook de PK-club tijdens de AM-RATO (Amateur Radio-Tentoonstelling)op 26 oktober een lokaliteit boven hetcongrescentrum in het RAI-gebouw.

Hoewel het aantal leden van het PK-Co-mité nog steeds meer dan 50 bedraagt,zijn door verschillende oorzaken zowelin binnen- als buitenland op dit momentnog slechts 21 leden aktief.Reden temeer voor dit ‘uitstervend ras’(er komen géén nieuwe meer bij, deoudste is momenteel 86 en de jongste57) om tijdens ‘de dag van de amateur’met een station in de lucht te zijn onderde call PAoPKC/A. Verbindingen ge-maakt met dit station op ‘de dag van deamateur’ leveren 5 punten extra voor hetPK-certificaat op!

De zender zal bij voorkeur op de oudekristalgestuurde frequenties in de 2meter-band werken om zoveel mogelijkOM's een kans te geven van deze gele-genheid te profiteren. Vergeet uw hand-set dus niet! Het station zal ook via ATVmiddels een 1750 Hz oproeptoon in de

aankomsthal zijn te zien. Hoe dit in zijnwerk gaat is te lezen op het aankondi-gingsbord naast het TV-toestel in de hal.

Verder kunt u in het PK-ontmoetings-centrum, als u dat wilt, op deze dag deQSL-kaart van de door u gemaakte ver-binding meteen ophalen. Deze wordt udan uitgereikt door een van onze in sa-rong/kebaja geklede gastvrouwen. Ver-geet dus niet een kleurenrolletje in uwfototoestel te doen als u dit tafereel vooruzelf wilt (laten) vastleggen. De uitrei-king is óók via ATV te zien.Luisterstations kunnen kaarten van ge-hoorde verbindingen afgeven bij de NL-contestmanager Joop van de Does NL-645 in het NL-centrum.NL's, die de uitreiking van de voor henbestemde QSL-kaart ook fotografischwillen vastleggen, dienen vooraf metNL-645 een afspraak te maken, welkehiertoe de gehele dag in het NL-centrumaanwezig is.

Namens de initiatiefnemers:L.M.W. Vrielink PAoDEBP. v.d. Does PAoJJRen overige aanwezige ex-PK's

PK-komitéVan Jan PAoPKC kreeg ik de volgende bijdrage:Dr. OM,Hoewel over het PK-Ontmoetingscentrum op deaanstaande Dag v.d. Amateur al uitgebreid is be-richt in CQ-PA nr. 28, blz. 602, verdient hetwellicht aanbeveling in een tweetal regels u hiernog even op te attenderen.We hebben goede hoop dat ons 70 cm beeldniet alleen in de RAI, doch ook in bepaalde ge-deelten van Amstelveen en Amsterdam-Zuid tezien zal zijn. Het beeld oproepen via 2 meter le-vert geen probleem op, proeven hebben uitge-wezen dat dit vanuit de gehele randstad moge-lijk is.Grote vraag is en blijft of gezien gering vermo-gen en lage antenne-opstelling ATV in zo'ndichtgebouwd stadsgedeelte mogelijk is. Rapporten zeer welkom.

Good DX en 73, Kees PE1CZQ

Op de foto v.l.n.r. de dames Aldilla, Maryen Margi in gezelschap van de voorzittervan de grootste VRZA-afdeling, tevens lei-der van het Randstad Amateur Net,PE1AAA (Den Haag) en Marcel PDoOSRvan IPARC (Int. Police Association RadioClub) Nijmegen).

CQ-PA 28/1985

DX-Nieuws, okt. 1985

168

Het PK-Archief organiseerde 14 ok-tober een ‘open dag’. Aanleidinghiertoe was het feit dat Paula, NL-220 (de onbezoldigd secretaressevan het archief) op deze dag haar65e verjaardag vierde. Zij had,samen met haar kokki, voor al haarPK/PJ/PZ-vrienden op deze dag eenuitgebreide rijstmaaltijd bereid. Nu,het moet gezegd, we werden ver-wend! Voorafgaand aan de maaltijdserveerden drie Indonesische damesin originele kledij (sarong/kebaja)diverse Indische drankjes en hapjesmet op de achtergrond krontjongmuziek (foto 1).

HerdenkingDe dag begon met een korte herden-kingsdienst en bloemlegging bij hetmonument achter de studio vanRadio West, gevolgd door een verto-ning van de 15 augustus-video(waarvan in opdracht van het Comité1945-1950 er tweehonderd zijn ver-vaardigd voor gebruik op scholen).De plechtigheid op het Gouverneur-Generaal van Vredenburch-complexwerd besloten met vertoning van eennostalgisch filmfragment uit het PK-Archief, waarna ‘in colonne’ koersnaar het Archief werd gezet. (Geluk-kig was aan iedereen verzocht omeen handpratertje of mobielset meete nemen, er waren heel wat opbre-kingen en wegomleggingen in DenHaag en Rijswijk op die dag!) Aan-gekomen bij het Archief beduiddePA3GCW de bezoekers dat zij aangele streep en stopverbod vóór hetperceel op die dag géén gevolg be-hoefden te geven; integendeel ‘You-'re welcome’ stond op zijn sand-wich-bord (foto 2).

RondleidingWat is er nu voor spectaculairs inzo'n archief te zien, zult u zeggen.Toegegeven, aan kratten gevuld metdossiers, stapels jaargangen CQ-PKenzovoorts, aan de buitenkant bij-zonder weinig. Dit wordt echter an-ders als u de inhoud wordt getoond.Patenten, getuigschriften, zelfs af-schriften van ministeriële missiven;het is alles divers in het PK-Archiefaanwezig (foto 3).

BeeldtelefoonEr is ook een shack waar het nodigewordt uitgedokterd, want beheerderPK-verzameling is ook in Nederlandzendamateur. Zo bestond een tijdjegeleden behoefte aan een ‘zichtver-binding’ tussen de beheerder en mij-zelf als technische medewerker vanhet Archief. Een ‘Consultatie’ ver-binding via ATV (waar in eerste in-stantie aan werd gedacht) leverdegezien mijn woonsituatie (beganegrond en onmogelijkheid om luchtij-zers te plaatsen) onoverkomelijkeproblemen op (afstand tussen PA-oPKC en mij in rechte lijn welis-

waar amper drie kilometer, maar erstaan helaas tien ondoordringbarebetonnen woonblokken tussen ons!).Toen kwam PAoPKC op het idee omde beeldtelefoons die we tot op datmoment (noodgedwongen) gebruik-ten om elkaar archiefstukken, sche-ma’s, etc. te tonen, aan onze zenderste koppelen (foto 4).

Accoord, computerfreaks onder uzullen voor dit ‘poor man SSTV-system’ (want dat is het in feite) hunneus ophalen gezien de geringe defi-nitie (zie tabel aan het einde van ditartikel), gebrek aan kleur, etc. Ik kanu echter verzekeren dat wij er bij-zonder veel gemak van hebben. DeViewphone (zoals de officiële naamvan het apparaat luidt) is een z.g. omen om apparaat, d.w.z. dat gedu-rende de tijd dat het beeld wordtovergezonden (ca. 8 seconden) overde zelfde draaggolf niet gelijktijdigkan worden gesproken, de beeld-kwaliteit wordt dan teveel beïnvloed.Wij hebben daarvoor een zg. uitkop-pelkastje gemaakt, speciaal met hetoog op mobiel gebruik wanneer erslechts over één frequentie wordtuitgezonden (figuur A). Bij gebruik

Open dag PK-ArchiefPA3GCW & PAoPKC

Van links naar rechts:Voor: serveersters Christella, Watti,Ifany.Achter: PA2BUS, PAoWX, PAoPKC,PA3CUY, PA3GCW, PAoUE.

PA3GCW zegt: ‘You're welcome.’

Stapels CQ-PK.

Sony beeldtelefoon PCT-15(PTT goedgekeurde dump).Splinternieuw in orig. verpakking.O.a. te koop bij NC-Systems, Oosterdijk 42, Dirkshorn.Prijs ƒ 275,- p.st.

169

in de shack wordt naast de beeldfre-quentie gemakshalve een z.g.spreekverbinding op een anderegolflengte tot stand gebracht (foto 5).

Viewphone-bakenDe Viewphone heeft een geheugenwaarin het laatst verzonden resp.ontvangen beeld wordt opgeslagen.Dit beeld kan aan de afzender retourworden gezonden of aan derdenworden doorgezonden. Op het mo-ment dat wij dit schrijven zijn in derandstad voor zover ons bekend vierstations op deze wijze actief. Verderverzekerde een aantal amateurs, dieons experiment op het fone-kanaalvolgde, dat zij eveneens de aanschafvan een Viewphone op korte termijnoverweegt. De laatste groep (zonderViewphone dus) heeft ons prachtiggeholpen door de beelden die in devorm van geluid door onze zendersworden uitgestraald op een cassette-recorder op te nemen en daarna weernaar ons terug te zenden. Zelfs een4-hoeks QSO (beeld driemaal optape vastgelegd en opnieuw weeruitgezonden) gelukte wonderwel.Toen ik al rijdende op zeker momentte ver voor ATV, maar óók voor eenrechtstreekse 2 meter Viewphone-verbinding van het Archief verwij-derd was, lukte het mij zelfs om PA-oPKC plaatjes toe te zenden viaPI3HLM (foto 6), hoewel het na-tuurlijk niet onze bedoeling is om-

zetters met dit soort signalen in detoekomst te vervuilen. Zelf heb ikgeen ervaring op HF, doch PAoPKCheeft een apparaat aan een PJ-stationtoegezonden en goede hoop datViewphone ook op HF bruikbaar is.Daar PAoPKC vaak afwezig is en ikop onregelmatige tijden Viewphonein mijn experimenten betrek, hebbenwe het volgende bedacht: Een een-voudige Cuna-ontvangertje staat af-gestemd op een bepaalde frequentie.Zodra de Cuna een 1750 Hz toonontvangt schakelt de TR-2200 in enverschijnt gedurende drie minutenhet testbeeld van foto 7, afgewisseldmet de call PAoPKC. Deze beeldenzijn op een z.g. rondlopertje (eind-loos cassette-bandje) gemonteerd.

Na afloop van de experimentele fasezal de frequentie waarop de Cunastaat afgestemd door ons wordenvrijgegeven. E.e.a. is afhankelijk vanhet aantal stations dat op dat mo-ment in staat is Viewphone te detec-teren. Het heeft weinig zin eenbaken 24 uur stand-by te houdenvoor slechts een handvol kijkers. Fi-guur B toont het blokschema, onder-delenlijst alsmede print lay-out vande Viewphone bakenzender. Met

opzet is voor een apart ontvangertje,voorzien van een kleine voeding, ge-kozen (de RX van de TR-2200 heeftin deze opzet doelbewust geen func-tie). E.e.a. biedt mogelijkheid om deTR-2200 snel om te wisselen voorbijvoorbeeld een 70 cm, 6 of 10meter TX (foto 8). De tijdschakelaarvarieert tussen 3 en 48 minuten,ruim genoeg om u bijv. een cassette-bandje met beelden van nieuwe ar-chiefaanwinsten te laten zien (PA-

oPKC heeft in deze grootse plan-nen).

Rest nog te vermelden dat op elkeViewphone een videoprinter-aanslui-ting zit. Bij het Archief opgevraagdeinformatie kunt u derhalve thuis uit-printen en op uw gemak bekijken cqbewaren. Noot: Op de printeraan-sluiting kunt u óók een tv aansluiten.U heeft dan beelden van test, archiefof qso-uitzending op GROOT-BEELD. Helaas uitsluitend voorNTSC, bij PAL heeft u boven enonder een zwarte balk in beeld. Opzich geen bezwaar want het beeldzal, afhankelijk van de door u ge-bruikte tv, altijd groter zijn dan destandaardmonitor waarvan de beeld-diagonaal slechts 4 inch bedraagt.

VerzamelingWat er verder zoal nog te zien was:een scala van oude radiolampenzoals Philips ‘eerste’ PE1N, de felbrandende Philips E-1 van lateredatum (waar in Holland ook koudehanden aan konden worden opge-warmd), 807 en LS-50 waarmee En-gelsen en Duitsers elkaar in WO-2bestreden, VCR-97 en 2C39 voorhet laatst gebruikt in radar-appara-tuur tijdens de koude oorlog, etc.Voorts nostalgische Heathkit-meet-apparatuur, Philips TV’s type ‘hon-dehok’ (TX400 en TX500) alsmedehet Schmidt optiek waarmee vanaf

Proefopstelling in de tuin van het Ar-chief.ATV-antenne afgedraaid.Viewphone-verbinding via TR-3200(beeld) en TR-2200 (geluid).

PA3GCW op parkeerplaats naast rijks-weg A4 via PI3HLM.

SSTV baken-zender, oproepbaar d.v.m.1750 Hz.

Testbeeld Viewphone

PAoPKC jaren ’60/’70.

170

een 7cm scoopbuisje d.m.v. projectieeen 53cm beeld kan worden ge-maakt. Verder diverse spoel/cassetteaudio- en videorecorders, maar ookmoderne apparatuur als bijv. (kleu-ren) titelgenerators, enzovoorts, en-zovoorts.

100 jaar filmsDe museale collectie bevat ook (endat bevreemdt u misschien eenbeetje) foto/film/dia-opnamen enprojectie-apparatuur 8-16-35-70mmformaat), een projectielantaarn uit1850 werkend op carbidlicht, Du-bosq 3D-apparatuur met echte glas-plaatopnamen uit Nederlandsch-Indië anno 1926, enz.Het verdriet conservator Van Dru-nen enigszins dat in 1995 alle aan-dacht is uitgegaan naar het eeuw-feest van de radio en ‘100 jaarFilm’ praktisch aan iedereen isvoorbijgegaan. Zelf heeft hij inder-tijd film- en radiotechniek gestu-deerd en halverwege ’50-’60 in Stu-dio Vitus driftig meegeholpen TVen film m.b.v. telerecording met el-kaar te verweven (videorecordingwas toen nog niet uitgevonden).

‘Oude liefde roest niet’, zegt hij.Trekt een lade open en toont de aan-wezigen rapporten uit 1920 van de“Commissie voor het keuren van Rol-prenten in Batavia “ (moet je vandaagde dag eens om komen, 3GCW).

ProloogVoor het Archief staat intussen eentot radiowagen omgebouwde perso-nenauto opgesteld, compleet metATV-dipool, 2 meter en 70 centime-ter zend/ontvangantennes. Noot: De apparatuur zit normaal in de

auto, doch is voor deze foto op eenprojectietafeltje gezet.Als wij voorbij de radiowagen schui-felen wordt ons ten afscheid eendoor OM van Drunen geschrevenboekje over militaire operaties in hetgebied rond Linggadjati ter hand ge-steld. Ja, het archief is breed geori-ënteerd.Lezers van CQ-PA, geïnte-resseerd in militair-historische

krijgsgeschiedenis, wordt tegen ver-goeding van portokosten eveneensgratis een exemplaar verstrekt. U dient hiertoe ƒ 3,20 over te makenop giro 146568 t.n.v. J.E.M. vanDrunen, Den Haag, of 4 postzegelsin een gesloten enveloppe te zendenaan: PK-Archief, Postbus 45651,2504 BB Den Haag, onder vermel-ding ‘boekje 6RS’.

Correspondentie en keuringsrapportenCentrale Bioscoop-Commisie Batavia

Vrolijk wapperende vlaggen met op de achtergrond NIVIRA-bord.

Model/Type: VIEWPHONE Still Image Transceiver PCT-15

Serienummer: Aan onderzijde van het apparaat

Monitor: Beelddiagonaal 4 inch, platte zwart/wit bruine *?* beeldbuis

59x81.2, 100.4mm. (Lengte x hoogte x diagonaal:

2 3/8 x 3 1/4, 4 inches)

Video signaal systeem: Gebaseerd op het EIA systeem

Camera: 1/2 inch zwart/wit Saticon image pick up buis

Visuele resolutie: 160 (Horizontaal) x 100 (Vertikaal)

96 (Horizontaal) x 100 (Verticaal) dot (quick)

Zendsysteem: Amplitude fase modulatie

Gradatie: 64 niveaus

Zendtijd: circa 10 seconden (NORMAL)

circa 6.5 seconden (QUICK)

Stroomvoorziening: AC120V 60Hz (gebruik bijgeleverde lichtnet adapter)

Stroomverbruik: Ca. 9W (DC)

Ca. 13W (AC)

Afmetingen (BxHxD): Ca. 144 x 284 x 200 mm

Gewicht: Ca. 2.4 kg.

Bijgeleverde accessoires: 1 Aansluitsnoer, 1 Garantiekaart, 1 Lichtnet adapter (ACP15).

Ontwerp en specificaties kunnen zonder voorafgaande mededeling worden gewijzigd.

PK-Activiteiten in Nederland

213

214

Onze voorpaginaPK-reünieOp de jaarlijkse PK-reünie (PK is deprefix van het vroegere Nederlands-Oostindië herdacht het PK-comitéonder meer het feit dat 50 jaar gele-den de NIVIRA (Ned. Ind. Ver. voorInternationaal Radio Amateurisme)werd opgericht.De bijeenkomst vondt plaats op 29 mei in Hotel des Indes te DenHaag, ter gelegenheid waarvan de opname werd gemaakt die u thans op de omslag van Electron aantreft.De man die het NIVIRA-bord vast-houdt is OM Rupke (indertijd PK1XX),in 1931 bestuurslid en mede-oprichtervan de vereniging (zie het uitvoerighistorisch overzicht van de hand vanPAoNP in Electron van januari 1981,blz. 23). Naast hem Jim Monflies(voorheen PK1EM, thans WA1-GOE)

die speciaal voor deze reünie uit Ame-rika was overgekomen. Knielend PAoHLA (voorheen PK5HL), OM Velt-camp Helbach, die voor 1981 is uit-geroepen tot de “PK-amateur van het jaar”. Onder de aanwezigen ver-der veel OM’s met bekende call’s alsPAoYZ, PAoBL, PAoGRE en PAoHBV.Allen oud-PK’s die in de huidige ama-teurorganisatie een plaats innemen alsmedewerker en VERON-bestuurslid.Verscholen in de massa de bescherm-heer van het PK-Comité, generaal-majoor Broers. Hij kreeg op deze feestelijke dag een tafelmodel van hetgrote NIVIRA-schild aangeboden. Wij wensen alle leden van het PK-Comité gaarne veel succes methun doelstelling: vastlegging van deradiogeschiedenis, in de meest ruimezin, van het voormalige NederlandschOost-Indië.

(Foto R. Schmüll)

Electron 8/1981

215

REUNIE EX PK’S 1981 Red. PA0TLX

Deze maand is het 50 jaar geleden dat in Bandoeng de eerste officiële algemene ledenvergadering plaats-vond van de NIVIRA, Ned. Ind. Ver. v. Intern. Radio Amat. (Officieus bestond de vereniging eigenlijk al sedert 1 juni 1929).De leden van deze vereniging verzorgden voordien de technische uitrusting van een groot aantal omroep-zenders in diverse plaatsen van de archipel. Toen deze omroepstations echter gereguleerd waren en ervoor deze radio pioniers niet veel meer te experimenteren viel, richtten zij hun aandacht op nog korteregolflengten (o.a. 5 meter, zie artikel van OM Heuff, ex PK4DA, van enige weken geleden in CQ-PA).Eén van die eerste door amateurs gebouwde omroepzenders stond destijds echter in Hotel des Indes teBatavia; reden waarom het PK-Comité (het verbond radio pioniers uit voormalig Ned. Oost Indië) haarjaarlijkse bijeenkomst volgende week vrijdag in Hotel des Indes te Den Haag organiseert.

✩ ✩ ✩

Eerst iets over het PK-Comité zelf. Het comité stelt zich ten doel de ontwikkeling van de radiogeschiede-nis in voormalig N.O. Indië op schrift te stellen. Zij organiseert daartoe jaarlijks een bijeenkomst (met ex-cursie) waarop telkenmale een historisch onderwerp aan de orde wordt gesteld, waarover dan later weereen syllabus verschijnt.Een ieder die op enigerlei wijze een aandeel heeft gehad aan de “radio” in Nederlandsch Oost Indië kanaan de jaarlijse reünie deelnemen. De organisatie van de reünie is in handen van oud NIVIRA-leden;destijds in het bezit van een PK-call en nu in het bezit van een PAnul-call.Het is in de allereerste plaats opmerkelijk hoe goed het PK-Comité gedocumenteerd is. Jaar in jaar uitwekt het jaarlijks verschijnende boekwerk (syllabus) bewondering op door de grote hoeveelheid geschied-kundig materiaal. In de zojuist verschenen syllabus is de letterlijke tekst opgenomen van een radio-rededoor de heer van der Horst, één van de grondleggers van radio Batavia. Daarnaast een uit 1935 stam-mende overdruk van de tien-jarige geschiedenis van de Bataviasche Radio Vereeniging met daarbij eenlijst van omroepstations van 49 - 200 meter zoals die in de archipel destijds actief waren.Het is met een vleugje jaloezie dat we het in hoofdzaak door de secretaris van het PK-Comité ver-vaardigde boekwerkje doorbladeren; hoeveel materiaal m.b.t. de geschiedenis van de Nederlandse radio isal verloren gegaan en hoelang zal het nog duren voordat een commissie binnen ons land zich met soortge-lijke zaken gaat bezighouden?De uiteindelijke reünie wordt voorafgegaan door een voorprogramma dat vanavond (22 mei) plaatsvindten waarbij de in de randstad woonachtige ex PK’s worden uitgenodigd QRV te zijn op 144.800 MHz(operator PAoPKC). Op 3.600 kHz kunnen de over het land verspreid woonachtige ex PK’s elkaar treffenvia PAoHLA terwijl de in het buitenland woonachtige ex PK’s op 14.100 kHz acte de presence kunnengeven via PAoYZ.Daarna (ca. 0.30 uur ’s nachts) wordt door PAoHLA en PAoPKC een amateur televisie-uitzending voor derandstad verzorgd op de 70 cm band. PAoHLA zal daarbij in kleur uitzenden en PAoPKC zal middels zijncomputer ondertitelen en het tv-geluid als proef gedurende een bepaalde tijd van een kunstmatige nagalmvoorzien. Het is duidelijk dat deze TV-experimenten door de beperkte reikwijdte tot de omgeving vanDen Haag beperkt blijven.

Volgende week vrijdag vindt dus in het Haagse Hotel des Indes de jaarlijkse PK-reünie plaats, compleetmet gezamenlijke rijsttafel en excursie. Voorts bekendmaking van de PK-amateur van het jaar, welke eerdit jaar te beurt valt aan OM Veltcamp Helbach, PAoHLA (ex PK5HL). Naar onze mening een terechtekeus; 70 jaar en dan nog aktief op alle banden van 160 meter tot 23 cm en dat in alle modes, veelal metzelfgemaakte apparatuur.Van harte proficiat Dick!

De VRZA voelt zich sterk verbonden met de oud NIVIRA-leden en wenst hen een goede bijeenkomst dieoptimaal bezet zal zijn.

CQ-PA 20/1981

217

Het PK-certificaat

Hilarisch moment tijdens diner (tekst redactie NL-Post).

Op de laatste PK-reünie (bijeen-komst van radiozendamateurs uitvoormalig Nederlandsch Oost-Indië) is het eerste PK-certificaatbuiten Europa uitgereikt aan eenAmerikaanse SWL, t.w. NathanRosen, W2-6893 uit Bronx in destaat New York. Het USA-luistersta-tion beklaagde zich bij de aanvraagvan het certificaat over een bepaaldePK dat deze - ondanks herhaald ver-zoek - géén QSL-kaart zond, en dusmoest die PK tijdens de reünie vanhet bestuur op zijn knieën, om ver-giffenis te vragen (hi)!De secretaris van het PK-Comitémaakte de hierafgedrukte foto,waarop van links naar rechts voor-zitter PAoHBV (met het bewustecertificaat), PA3AAI (die plechtigbeterschap belooft), NL-220 (depenningmeesteresse van het co-mité), PAoHLA (de PK-amateurvan het jaar 1981, die bestraffendzijn vinger heft) en WA2GOE(voorheen PK1EM, speciaal voordeze reünie overgekomen uit deUSA).Er heerst een enorm goed contactonder de ex-PK’s, elk jaar zijn erminstens een of twee die hiervoorspeciaal uit het buitenland overko-men.

Zo zijn er achtereenvolgens al ex-PK’s uit Ierland, Marokko,Australië, Canada en verschil-lende delen van de USA overge-komen.NL-220 (erg aardig dat ik nu datnummer heb, schrijft zij zelf,daarvóór hebben mijn man enmijn schoonvader dit nummergehad) is bijzonder trots op defoto. Het toont, zo schrijft zij, datPK’s ook de luisterstations eenwarm hart toedragen en eenwaardevol rapport weten tewaarderen. De meesten van hen

zijn immers zelf ook zo begon-nen!Het PK-certificaat is door JimMonfils (WA2GOE) meegenomennaar de USA en zal daar doorhem persoonlijk aan NathanRosen, W2-6893, worden uitge-reikt.Voor hen die het PK-certificaatook willen verwerven: de voor-waarden hiervoor staan vermeldin Electron, nr. 6, juni 1978, blz.372.

PK-HAMS WHERE FORMERLY ACTIVE IN DUTCH EAST-INDIES

Het PK-certificaat voor W2-6893, een Amerikaans luisterstation. Het certificaat ging per koerier naar Amerika!

Electron 9/1981

224

VERSLAG PK-ONTMOETINGSCENTRUM 1986door B. Hendriks PAoCWS

“Hoe een landelijke gebeurtenis door onvoorziene om-standigheden plotseling uitgroeide tot een grote plaat-selijke manifestatie”, zo had de titel van dit artikel infeite ook kunnen luiden.Door een traag reagerende museum-leiding kreeg hetPK-Comité tien dagen voor de aanvang van haar lande-lijke manifestatie bericht dat het aan het NederlandschElectriciteitsmuseum op grond van bestaande voor-schriften niet is toegestaan een zendinstallatie binnenhaar muren op te richten. Enig alternatief was derhalvede gebeurtenissen te doen plaatsvinden vanuit de thuis-basis van PI4PLM, t.w. de bibliotheek aan het winkel-centrum Het Jol in Lelystad.Door middel van diverse kommunikatiekanalen (tele-tekst, viewdata, mailbox, ons aller CQ-PA, het Neder-landstalig amateurnet, randstadamateurnet, OT-net,PI4AA alsmede direkt-mail aan alle PK-members)werd iedereen zo vlug als alleen in onze hobby maarmogelijk is van deze verandering op de hoogte ge-steld!

De bediening van P14PLM (de facto het afdelingssta-tion van de VRZA afdeling Flevo-NOP, Flevoland),doch waarvan de suffix is vernoemd naar de bekendeIndische radio-amateur Johan Marissen, ex-markonistvan het legendarische stoomschip ‘Tjikini’ met deroepletters PLM (na zijn repatriëring bij Hollandseamateurs echter beter bekend als PAoPLM) gold diedag voor 5 punten voor het PK-certificaat en is zowelop 80 als 2 meter de gehele dag bediend door de plaat-selijke zeer enthousiaste amateurs PBoAGH, PE1KYV,PAoCWS, bijgestaan door NL-9958 en NL-5649. Ver-der heeft zich een aantal ex-PK’s als gastbezoeker ach-ter de mike geschaard, zodat velen nu in een klap hetzeldzame PK-award kunnen aanvragen!

Over belangstelling hadden we ook niet te klagen,want op zeker moment waren er 50 personen in dezaal. Er was er een bij van dichtbij de Belgische grens(PAoGRE), maar ook een van ver over de grens, name-lijk Sjoerd Quast CN2AQ (ex PK7AQ) die speciaalhiervoor uit Marokko was overgekomen!De Beschermheer van het Studiegenootschap Radio-historie voormalig N.O.-Indië, de Luitenant-Generaalb.d. F.E. Broers, was ditmaal wegens ziekte verhinderdhet centrum te openen, doch ere-lid Veenhuyzen (PA-oHBV) alsmede VRZA-kursusleider Evers (PAoLEV)waren wèl aanwezig.

PAoHLA vertoonde middels video oude PK-opnamen,welke laatste vooral door de zoon van OM Marissenmet veel interesse zijn bekeken. De gehele familie Ma-rissen (zoon, schoondochter, kleinzoons en kleindoch-ters) waren hiertoe speciaal uitgenodigd; allen warenopgetogen wijlen ‘opa PLM’ op deze manier nog eensin aktie te kunnen zien.

Grote afwezige op deze dag was PAoPKC (ex PK1AE)welke de dag ervoor een auto-ongeluk had gehad. Hetincident is, hoewel de auto total-loss was, voor hemgelukkig goed afgelopen; hierbij is echter wel de eersteNSF-wisselstroomontvanger uit 1929 en verder nogenige apparatuur van het PK-archief verloren gegaan.Gelukkig had archivaris OM van Drunen bij de voor-zitter van het PK-Comité, OM Vrielink, een weekdaarvoor reeds de audio-apparatuur afgeleverd, zodatPAoDEB aan de aanwezigen toch nog de toespraak vanKoningin Wilhelmina tijdens de opening van de eersteHolland-Indië verbinding kon laten horen en de even-eens aanwezige KNILM-commodore, Kapt. van Mes-sel (ex PK1VX) zijn hart kon ophalen aan een toe-

225

spraak van zijn KLM-direkteur Dr. Plesman.Ook had OM van Drunen voor deze dag een specialekompilatie gemaakt uit het PK-geluidsarchief van delegendarische PK1PK (OM de Groot). Zij die overdeze figuur meer willen weten lezen de publikatie vanPAoPKC in CQ-PA mei 1980 en november 1981 ernog maar eens op na (blz. 16 en 72 van dit essay).

Door het ongeval van sekretaris van Drunen en de kop-peling met het technisch museum ons was ontvallen,heb ik zelf nog voor een kleine display gezorgd waaropo.a. een tropenuitvoering van de R-107 en een door mijzelfgebouwde zender uit die tijd was te zien. (Opm. re-daktie: PAoCWS was in Indië destijds telegrafist bij deNEFIS).

De dames Ciska PA-1030 en Simone XYL van PBo-AGH zorgden voor gratis broodjes en drankjes, eenservice van de jonge, dynamische, nieuwe VRZA afde-ling Flevo-NOP die in de toekomst nog weleens meervan zich zal laten horen ...Er gingen althans enige inboorlingen met de mooi uit-gevoerde VRZA-ledenwervingsfolder weg en aange-zien die alleen maar aan serieus geïnteresseerden is uit-gereikt wettigt dit verwachtingen voor de toekomst!Tevens danken wij de firma’s Der Weduwen Elektro teHulst en Thys Tronics te Lelystad voor de beschikbaargestelde antennes en materialen.

CQ-PA aug. 1986

234

PK-COMITÉ EXIT

Via onderstaande (ludieke) advertentie in hun jaarboek waren leden en sympathisanten van het PK-Comité opgeroepende (plechtige) liquidatie van het Studiegenootschap Radio-historie voormalig N.O. Indië op 14 augustus jl. bij te wonen.

Het PK-Comité is dus per 15 augustus exit. Hoehet begonnen en geëindigd is kunt u op bijgaandefoto's zien, welke ons door het PK-archief (datwel blijft voortbestaan) welwillend ter beschik-king zijn gesteld.Tijdens de voorbereiding van een internationalekonferentie in 1966 in België geraakt OM vanDrunen, zijnde op dat moment tevens beheerderPA1RVD, in kontakt met leden van ‘O.A.’ (OldAfricans); een clubje Belgische amateurs uitvoormalig Kongo, Rwanda en Burundi. Terug inNederland besluit hij samen met PAoCLC (exPK3LC), PAoJRM (ex PK4RM) en OM de Groot(PK1PK) onmiddellijk een advertentie in het be-kende Indische tijdschrift Tong-Tong te plaatsen.Zij vinden dat er in Nederland ook iets dergelijksmoet komen. Snel handelen leidt er toe dat zelfsnog tijdens de Internationale Ham Conventionvan 25 tot 29 september 1966 in Knokke (Bel-gië), het PK-Comité zich als zodanig presenterenkan (foto 1).

Hoe het daarna is gegaan heeft u de afgelopen 20 jaar regelmatig in CQ-PA kunnen lezen. Voornaamste doelstelling van het PK-Comité washet op schrift stellen van de radio-historie voor-malig N.O.-Indië. Daarnaast organiseerde het Co-mité voorafgaande aan elke PK-reünie ieder jaareen technisch evenement, zoals bijvoorbeeld:1976: ATV-kleurenuitzending voorzien van stereo-

geluid;1977: driedimensionale z/w ATV-uitzending;1978: ATV-kleurenuitzending voorzien van qua-

drofonisch geluid;1979: link-verbindingen (als symbool van de

hulpverlenende taak van de amateurradio-dienst bij kalamiteiten) vanaf opleidings-schip ‘Enterprise’ met officiële instanties alsScheveningen-Radio, diverse boorplatformsin de Noordzee, PA1RVD, Telexdienst IJ-muiden en Maritiem Mobiele Radiodienst,ter gelegenheid van het 75-jarig bestaanPCH;

CQ-PA 19/1987

235

1981: KTV-uitzending met kunstmatige nagalm,waarbij het tv-geluid gedurende bepaaldeperioden variërende van 100 milisec. tot 1,5sec. vertraagt (z.g. surround sound). Vertra-gingstijd d.m.v. computer-ondertitelingt.b.v. ATV-kijkers gedurende gehele uitzen-ding gelijktijdig in beeld.

Zèlfs heeft men het bestaan om tijdens de 3e PK-reünie, welke in 1973 in de vesting Naardenplaatsvond en met een schot uit een 16e-eeuwskanon werd geopend, dit live in Canada enAustralië voor de aldaar wonende ex-PK’s via deether ten gehore te brengen (de oren van Max leCotey PAoMR, ex PK3MR, tuiten er nu nog van!Eigen schuld Max, had je maar op de luidsprekeri.p.v. koptelefoon moeten luisteren, hi).

Onze verwachting was dan ook dat wij bij de op-heffing van het PK-Comité weer op iets spektaku-lairs zouden kunnen rekenen, maar dat dit eendrievoudige primeur zou worden hadden we nietverwacht. Voor het eerst in de radio-historie vanNederland werd namelijk behalve een zend-ama-teur:1. tegelijk ook een luisterpost tot amateur van het

jaar benoemd;

2. was de luisterpost een amatrice (XYL);3. vormden amateur en amatrice een echtpaar.Namens het bestuur overhandigde PAoGRE een inplastic gegoten CD-disc (’n eerste persing van degroep ABBA), bedoeld als presse-papier, alsmedeeen oorkonde in prachtig oud-Hollandse lettersvermeldende de volgende tekst:

‘Amateur Echtpaar’Paula (NL-220) en Jan (PAoPKC, ex PK1AE) vanDrunen-Guldenaar, worden hierbij door zendama-teurs en sympathisanten van het PK-Comité een-drachtig uitgeroepen tot Amateur Echtpaar vanhet jaar 1987.De zeer vele argumenten die aan deze benoemingten grondslag liggen, kunnen worden samengevatin de grote waardering voor hun nimmer afla-tende stuwende kracht bij talrijke aktiviteiten vanhet Studiegenootschap, zowel technisch als orga-nisatorisch. Bestuur Studiegenootschap Radio-historie v.m. N.O.-Indië, w.g. Generaal-Majoor(b.d.) F.E. Broers, Beschermheer PK-Comité.

Toen OM van Drunen wilde opstaan om, medenamens zijn XYL, voor deze bijzondere verras-sing te danken, werd hij door ceremoniemeesterPAoHLA echter hardhandig in zijn stoel terugge-drukt met de woorden: ‘Zitten blijven, er komtnog veel meer...’En er kwam nog meer. Zoals bloemen, bonbonsen een kookboek van Radio Nederland Wereldom-roep voor NL-220, alsmede videokassettes met

Sekretaris van Drunen + XYL tijdens de oprichting vanhet PK-Comité in aktie op de Int. Ham Convention inKnokke, België. Achter de mike van ON6HC de Belgi-sche gastheer OM Backaert, ON5GQ. Staande middenachter een (toen nog jonge) PAoNP.

Het ‘Radio Echtpaar’.

236

opnamen van Pr. Claus tijdens de officiële inge-bruikneming van de nieuwe RNWO-zender Flevo-land voor PAoPKC.Alles op geestige wijze ingeleid door ceremonie-meester PAoHLA (OM Veltcamp Helbach).Voorafgaande aan de toespraak van PAoJWU deedzich een klein incident voor.Ceremoniemeester Dick wilde NL-220 hiervoorspeciaal een VRZA-trui aantrekken, doch dezeprotesteerde hevig vanwege haar kapsel en jurk.(Zij was als een soort verkapte zeemeermin ge-kleed, waarbij Dick troostend opmerkte: ‘Ik kontoch niet weten dat je deze dag maritiem-mobielzou zijn schat’.) Vervolgens betoonde OM Udonamens het VRZA-bestuur aan OM van Drunenzijn dank voor de vele historische publikaties inCQ-PA in de afgelopen 25 jaar, waarna de cere-moniemeester (eindelijk) het woord gaf aan PA-oPKC.

Deze bedankte de ceremoniemeester voor de per-fekte organisatie, doch kwam zelf ook met eenverrassing. Voor elk bestuurslid had hij een pakjemeegebracht en voor ceremoniemeester Dick zelfstwee! Voorwaarde was echter wèl dat PAoHLAeerst de opdracht van pakje 1 zou uitvoeren alvo-rens hem pakje 2 zou worden overhandigd. Inpakket 1 bevond zich een afbeelding van eenpoes, een autosticker met opschrift ‘ik ben eenpoezengek’, alsmede een kaartje met de opdracht:‘Geef nog eenmaal een NIROM-katte-solo tenbeste’ (zie rubriek resonantie, CQ-PA 15, mei1987, blz. 88 FRTV-essay). Ceremoniemeester

antwoordde dat hij sedert enige weken een valsgebit heeft, doch zijn best zou doen, waarop hijonder veel hilariteit een zielige AOW-katte-soloten gehore bracht...!

Wand-plaquetteHet ziet er overigens naar uit dat dit wéér niet delaatste PK-reünie is geweest. Na de final van 1984en de super-final van 1987, komt er waarschijnlijknog een super-superfinal in 1988. (Ik kom wel opjullie bloody damned final in 1988 schreef hun lidJan van Balen NV6Y, ex PK5LK, uit de USA.)De ex-PK’s hebben zich namelijk voorgenomenom ter ere van ‘alle Radio-pioniers voormaligNederlands Oost-Indië’ een wandplaquette te latenvervaardigen en deze daarna ‘ergens’ in Nederland(gedacht wordt aan Radio Kootwijk), Wereldom-roep Hilversum, Phohi-flat Huizen of Postmu-seum Den Haag) na aanbrenging plechtig te ont-hullen. Uit de ingezonden ontwerpen werdstaande de vergadering de inzending van PAoJIL(ex PK7NL) gekozen; waarna OM de Reiger (PA-oANI) mededeling deed dat het VERON-fondshier als eerste aanzet een bedraf van ƒ 500,- voorter beschikking stelt. Meerderen volgden ditgoede voorbeeld (XYL PAoWVL ƒ 500,-, Gene-raal Broers ƒ 500,-, enz.), zodat het gedenktekenvermoedelijk voorjaar 1988 al zal kunnen wordenonthuld.

SlamatanVervolgens begaf het gezelschap zich naar restau-rant ‘De Blauwe Lotus’ voor de gezamenlijke ma-kanan en z.g. Indische loterij (alles moet daarbijweg, op het laatst worden de prijzen gewoon optafel gegooid, net zolang tot iedereen - lot of geenlot - tenminste 2 prijzen heeft!)Hierna las PAoHLA onderstaande motie van ordeen wanorde voor, waaraan iedereen - voor zoverwij hebben kunnen nagaan - zich keurig heeft ge-houden.

Tot besluit overhandigde OM Hendriks (PA-oCWS) aan Dick Veltcamp Helbach - welke laat-ste als primus interparus gedurende het gehelePK-87 gebeuren konstant in aktie is geweest - eenbronzen legpenning van ‘de Batavia’ (het VOC-schip dat in Lelystad momenteel wordt nage-bouwd). Hij zei verder dat PI4PLM gaarne de ve-rerende uitnodiging heeft aanvaard om in detoekomst als spreekbuis voor oud-PK’s te willenoptreden. Hij kwam met de voor iedereen verras-sende mededeling dat als ‘de Batavia’ in 1990 tij-dens Sail-Amsterdam het IJ zal opvaren, daar eenex-PK als telegrafist aan boord zal zijn. De orga-nisatie die de Batavia bouwt overweegt begin ne-gentiger jaren eveneens promotiereizen naar Indiëen Australië. De spreker zei te hopen dat het gege-Katte-solo door PAoHLA.

237

ven moge zijn dat er ook dan nog een ex-PK ach-ter de knoppen van de PI4PLM/mm zal zitten. Dezoon van OM Marissen dankte zichtbaar geroerdvoor de hormat (= Maleis voor eerbetoon, redak-tie) aan zijn vader bewezen; waarna in een half-duistere zaal het lied ‘In Lelystad wordt de VOCopnieuw geboren’ door Therese Steinmetz ten ge-hore werd gebracht, opgelicht door een volgspotop 2 posters van ‘de Batavia’. Een waarlijk stijl-vol en waardig slot van deze dag!O ja, er waren natuurlijk weer enige notoire na-drinkers. Eén ervan (PAoPKC) zakte plotselingdoor zijn stoel, hetgeen PAoHLA deed opmerkeneen volgend maal een wat minder ‘zwaargewich-tig’ menu voor hem te zullen uitzoeken.

PK ether-reünieZaterdag 15 augustus werd vanaf 6 historische lo-katies in Nederland de laatste PK ether-reünie uit-gezonden. Er waren weliswaar in CQ-PA slechts 5lokaties aangekondigd, doch gezien het feit datSjoerd Quast speciaal voor deze laatste PK-reünievanuit Tanger naar Nederland was overgekomen,is door het PK-Comité op het laatste moment nogeen zesde station in Breda gekreëerd.Sjoerd heeft als CN2AQ/PA vanuit de Baronie opdeze manier diverse stations nog 5 punten extrabezorgd.Het was overigens dringen geblazen op de fre-

quenties van diverse PK-stations; pile-ups van 10of meer stations waren heel gewoon.In totaal werden door de gezamenlijke PK-sta-tions 687 verbindingen gemaakt, het aantalluisterrapporten is op dit moment nog niet be-kend, doch bedraagt naar schatting een veelvoudhiervan. Veel PA’s, PB’s, PE’s en PD’s waren erkennelijk voor thuis gebleven, ondanks het mooieweer!De PK ether-reünie werd door PAoHLA (ex-PK5HL) middels een verbinding met Paul Quast(neef van Sjoerd) geopend (QTH Ierland, roeplet-ters EI5BH, ex-PK4PQ).

Reglement van orde en wanorde

Het is verboden:Aan de vla of koek te likken,Na een dronk te hikken,De adamsappel af te slikken,Het werpen van schele blikken,Met een vork de haren te rangschikken,Met open mond te smikken,Met gevaarlijke gassen te mikken,Steeds te spreken over ‘ikke’,Met een mes op de schouders te tikken,Iemand in z’n ... (dinges) te prikken,Te trommelen op de buik van een dikke,Zich bij het bikken te verslikken,Over iemand anders te klikken,Van al deze regels te schrikken.

Een ieder die op het PK-treffen aanwezig is, dient zich stipt aan bovenstaande te houden.

Ceremoniemeester PK-Comité,D.G. Veltcamp Helbach PAoHLA (ex PK5HL)

PAoHLA in aktie tijdens het laatste PK-QSO.

238

PK-COMITÉ VAARWEL

Het PK-Comité is per 15 augustus 1987 verleden tijd. Hoe het begonnen en geëindigd is kunt u op bijgaande foto’s zien, welke onsdoor het PK-archief (dat wel blijft voortbestaan) ter beschikking zijn gesteld.

OM J. van Drunen, PAoPKC met XYL in Knokke tijdens een tv-interview over de oprichting van het PK-Comité (Archieffoto 1966).

Tien jaar later toont ook de NTS belangstelling. (Archieffoto 1976). Electron 10/1987

239

links boven: PAoHLA in de tuin aan het tandakken en Toean Steenmeijer djonkokt voor Paula.midden boven: Herman Veenhuijzen tracht er met de Penningmeesteres vandoor te gaan.rechts boven: Ir. Oudshoorn aan het werk.midden links: Vice-voorzitter Vlinkervleugel ziet toe dat de bingo eerlijk verloopt.midden rechts: Twee veteranen (Om v. Dongen en Om Marissen) uit “this is your story”.

Zie “Flitsen uit het PK-archief”.links onder: Nonja Sigmond lachend met armen vol bingo-prijzen tot groot plezier van Vlinkie

(let ook op het bord Nivira met daarnaast “slamat datang”)midden onder: Voorzitter Steenmeijer: “zo groot waren die tjelengs die ik altijd schoot”

(voor het geval je het nog niet wist Jantje, je staat tussen olifant-tanden!!)rechts onder: nontonner van Drunen aan de nassi.

240

Hopelijk, beste lezer, schrikt U nietal te erg van deze aankondiging.Wellicht had U er zelfs al een stilvermoeden van. Ja old mans, een-maal moet de laatste maal zijn endie laatste maal is nu gekomen.Zo zien we bijvoorbeeld niet eensmeer kans om het bestuur volledigte bemannen en verder komen er bijonze Indische OTC (in tegenstellingtot de Hollandse OTC) geen ledenmeer bij, doch alleen maar af. Dekosten voor de uitgifte van jaarboe-ken en reünie zijn voor de nogresterende leden onmogelijk meerop te brengen... Zo ongeveer luiddede tekst van een circulaire die wij in1984 aan alle PK-leden hebbendoen toekomen. Echter leefde toende supervonkenboer van de KPM,old man Marissen, nog. De vereni-ging opheffen, - dat nooit -, dannog liever net als Van Speyk delucht in, was het antwoord vanJohan destijds. Dat laatste wasvoor degenen die in Holland overeen zender beschikken eenvoudigte realiseren (hi), maar hoe kondenwe onze overige leden bereiken?Johan stelde voor het land op tesplitsen in een aantal regio’s en perregio een contactman aan te stel-len. Via hen kon de PK-organisatielandelijk dan wel regionaal (afhan-kelijk van de behoefte) op elk wille-keurig moment worden opgestart,waarbij in het bijzonder werd ge-dacht aan:- deputatie bij promotie of uitrei-

king van een bijzondere onder-scheiding aan een PK,

- idem tijdens een bezoek aanNederland van een in het buiten-land wonende PK,

- begrafenis van een ex-PK,- verzorging uitgifte frankeerzegel

t.g.v. de eerste Holland-Indië ver-binding in 1985 (60 jaar geledenUKG-CW), in 1987 (60 jaar UKG-FONE) en in 1988 (70 jaar LG).

- onthulling gedenkteken, enzo-voorts.

Zo hebben met kunst en vliegwerkeen aantal regio’s vanaf 1984 ge-draaid, maar zelfs dat kan op ditmoment niet meer.Johan (PAoPLM), OM Vlinkervleugel(PAoWVL) en OM Steenmeijer (PA-oSTM) zijn inmiddels overleden,OM Leonhard in een bejaardenflat,OM Veenhuyzen (PAoHBV) zwaargehandicapt thuis verzorgd; ommaar eens enkele van onze steunpi-laren te noemen. Reden waaromvoor de tweede maal, maar nu defi-nitief, is besloten om alle vereni-gingsactiviteiten te stoppen.OM Van Drunen heeft zich bereidverklaard het PK-archief zolang hijleeft te blijven verzorgen op voor-waarde dat de resterende regiocon-tactpersonen (PAoHLA, PAoLEV,PAoGRE, PAoDEB en PAoCWS)hem bij ziekte of anderszins vervan-gen, waarmede allen akkoord. Zohet PK-archief door derden wordtgevraagd naar buiten te treden zaldit in samenwerking met PI4PLMgeschieden, welke laatste de com-municatieve taak van het secretari-aat overneemt (het maken vanverbindingen, verstrekking PK-cer-tificaten, etc.).

Vrijdag 14 augustus is om 13.00uur voor leden, genodigden ensympathisanten een informele bij-eenkomst met daarna gezamenlijke

rondgang door het vernieuwdepostmuseum in de Zeestraat te DenHaag. De middag zal worden beslo-ten met een gezellig onderling QSOin het nabij gelegen Chinees-In-disch restaurant Lotus, alwaar ook(facultatief) gezamenlijk wordt ge-geten.Zaterdag 15 augustus - en dat isvoor de meesten van onze lezersvan meer belang -, nemen de ex-PK’s dan van U afscheid zoals zedestijds begonnen zijn, t.w. door delucht. Dit zal geschieden vanuit 5historische locaties. Een uniekekans ook voor onze lezers om tetrachten het steeds zeldzamer tebehalen PK-certificaat te verwer-ven. Verder zal ter gelegenheid vanhet 20-jarig bestaan van het PK-Comité op alle PK-certificaten bij-gaand stempel worden aange-bracht en is aan de achterzijde vanhet certificaat een historische mer-cator-kaart aangebracht met Javaals middelpunt (noot: een afdrukvan dit stempel wordt tot eind 1988middels een frankeermachine even-eens aangebracht op alle poststuk-ken van het PK-archief).Gegevens PK-ether-reünie 15 au-gustus 1987, 14.00 tot 16.00 uurNed. tijdGolflengte 80, 40, 20 en 2 meter.Roepletters en locatie:KOOTWIJK 1e operator PAoLEV/A(ex-PK3LE), 2e operator PAoDEB.Hier heeft destijds niet alleen delangegolf-machinezender voor ver-binding met Malabar gestaan, maaris in latere jaren ook het UKG-tele-foonverkeer met Indië afgewikkeld.OM Everts en OM Vrielink zijn op dithistorisch terrein actief op 80 en 2meter.EINDHOVEN 1e operator PA-oGRX/A (ex-PK3GR), 2e operatorPAoGRE.In Eindhoven begon de victorie.Vanaf een van de hoogste gebou-wen van Eindhoven (de stad van-waar het eerste omroep-pro-gramma voor Indië van start ging)zijn OM v.d. Rest en OM Hermannactief zowel op 80 als 2 meter.'s-GRAVENHAGE 1e operator PA-

Nog een maal, voor de laatste maal, PK etherreünie

Het kortegolfzenderpark in Huizen in 1937 (foto A).

241

oHLA/A (ex-PK5HL), 2e operatorPAoPKC/A (ex-PK1AE).Vanuit de residentie (ook wel de we-duwe van Indië genoemd) zijn, - op100 meter afstand van het Con-gresgebouw waar op dat momentde herdenking van de Japanse ca-pitulatie plaatsvindt -, OM VeltcampHelbach en OM Van Drunen actiefop 80, 40 en 2 meter. (Het Neder-lands Congresgebouw waar op 29april 1978 het PK-Comité een ATV-kleurenuitzending voorzien vanquadrofonisch geluid verzorgde,uniek en enig in de radiogeschiede-nis en als zodanig ook vermeld inhet Guiness book of records).HUIZEN operator PAoJIL/A(ex-PK7NL). Op de plaats waar

vroeger het kortegolfzenderparkstond (foto A), staat thans een mo-dern flatgebouw (foto B) omgevendoor straten met historische namenals Zenderlaan, Antennestraat,Transistorweg, Studiostraat, Radio-laan, Edisonstraat, Omroeplaan (zieplattegrond PHOHI-winkelcen-trum).Hier zendt OM Lekahena uit. Hetstation heeft géén dubbele bedie-ning, zodat intermitterend zowel op80 als 2 meter zal worden uitgezon-den. Bovendien is John aangewe-zen om ook een oogje op de 20-meterband te houden i.v.m.mogelijke verbindingen met in hetbuitenland wonende ex-PK’s. CW-enthousiastelingen hebben bij PAo-JIL, die ex-marinetelegrafist is, eenstreepje voor!LELYSTAD 1e operator PI4PLM/A(PAoCWS), 2e operator PI4PLM/A(PB0AGH), 3e operator PI4PLM/A(PE1KYV).Lelystad, hoofdstad van onzenieuwe twaalfde provincie, ligt aande Oostvaardersdijk, bovendien ismen er op dit moment druk doendeom een nauwkeurig replica op waregrootte te bouwen van het VOC-schip ‘Batavia’ (Wie kent niet hetliedje van Therese Steinmetz overdit schip?). Vanuit Flevoland gaanzoals u bekend ook sedert 1 april1985 de Wereldomroepuitzendin-gen in de lucht en heeft in het verle-den bovendien de zender van hetPK-secretariaat, met officiële toe-stemming van de PTT van 27-4-79tot 31-12-79 vanaf de plaats waarthans Radio 1 en 5 uitzendt, als eer-ste in Nederland vanaf die locatie intoen nog onverkaveld gebied uitge-zonden. Gezien bovenstaande,aanleiding voor het PK-Comité omop 15 augustus ook vanuit Flevo-

land acte de présence te geven.PAoCWS (CW-station) wil zijn suffixeer aan doen en derhalve kunt U(althans op 80 meter) daar ook metde seinsleutel terecht, graag zelfs!Speciale attentie: aanvragen voorhet PK-certificaat dienen vanafheden te worden gezonden aan debeheerder van PI4PLM. Zoals uwellicht bekend heeft dit station als‘hormat’ (= Maleis voor eerbetoon)de suffix van OM Marissen aange-nomen. U kunt het certificaat aan-vragen door overlegging van de be-nodigde QSL-kaarten (deze moet Umeesturen en verder dient op deQSL-kaarten óók de oude PK-callte zijn vermeld).Adres: Bob Hendriks (PAoCWS):Botter 22-12, 8232 KW Lelystad.De kosten bedragen voor Neder-land ƒ 7,50, te voldoen per bank-cheque, girobetaalkaart of stortingop girorekening 4714917 t.n.v. cer-tificaten-manager B. Hendriks.Tot slot: alle hierboven genoemde/A-stations gelden op deze dagvoor 5 punten. U heeft maar 10punten voor het PK-certificaatnodig. De volgende stations leverenbovendien 1 punt extra per QSOop: PAoHBV (PK4IP), PAoMMA(PK3PR), PAoPCS (PK3CS), PAoPOC(PK3PL), PAoSIG (PK1MD), PAoBL(PK1BL), PAoGT (PK3GT), PAoEQ(PK4TO), PAoYZ (PK1PW/mm), PA3AAI(PK6HR), PA3ADW (PK3BU), PA3AFQ(PK4ML), PA3BEJ (PK4VD), PA3BTZ(PK1FK). Op 20 meter zijn mogelijkde volgende in het buitenland wo-nende ex-PK’s actief: CN2AQ(PK7AQ), EI5BH (PK4PQ), K2LQ(PK1XZ), NV6Y (PK5LK), VK2AVA(PK4DA). (PK’s wonende in het bui-tenland zijn eveneens geldig voor 5punten.) Laat U deze kans niet ont-glippen, U behoeft er niet eens hethuis voor uit. Alleen goed luisterenen op het juiste moment er in sprin-gen.TAMMAT (= einde).Het esprit van ons PK-corps is inoverweging gegeven zich al naargelang geaardheid en interessege-bied aan te sluiten bij bestaande(mixed) verbanden als QCWA (quar-ter century wireless association),OTC-ARRL, OTC-Nederland, So-ciety of Wireless Pioniers (bijge-naamd ‘the spark-gaps’), BeneluxQRP-club, Senioren-Convent VRZAi.o., Morse-Magnificat, e.d. Het isniet uitgesloten dat U in de toe-komst daar dus mogelijk nog weleens een ex-PK ontmoet! Slamatbeste vrienden, het ga U allen goed!

Phohiflat, Huizen (foto B).

Electron 8/1987

De Radiobuurt

242

InstallatieMaandag 30 mei zal in de studio vanRadio Nederland Wereldomroep deinstallatie en overdracht van een ge-denkplaat plaatsvinden, waarvan uhierbij een afdruk aantreft (foto 1).Waarom op 30 mei en waarom bijRNWO?Wel, in de nacht van 30 op 31 mei1927 konden dankzij een zenderwerkend in het UKG-gebied (dePHOHI, de voorloper van onze hui-dige wereldomroep) koningin Wil-helmina en prinses Juliana voor deeerste maal in de geschiedenis hunlandgenoten in de overzeese gebie-den toespreken.Hieraan voorafgaand waren radio-amateurs over de gehele wereldechter reeds jaren bezig geweest, debruikbaarheid van het kortegolf-spectrum aan te tonen en het wasdan ook een radio-amateur die deeerste proefuitzending van de Philipskortegolfzender PCJJ destijds inIndië ontving (wijlen OM A. de Groot,PK1PK, de eerste voorzitter van hetPK-Comité).

VoorgeschiedenisGezien de enorme afstanden die ookin het interinsulair berichtenverkeervan Ned. Indië moesten wordenoverbrugd, werkten beroepstechnicien amateurs in die dagen in dit im-mense eilandenrijk broederlijksamen; sterker nog de eerste cate-gorie is voornamelijk voortgekomenuit de tweede! Ondernemingen alsbijv. de BPM hadden in die dagen inIndië toestemming om eigen zen-ders “Onder Regeringsconsessie” teexploiteren. Wat of zo’n Regerings-consessie inhield? Op afgelegen be-stuursposten moest bij gebrek aantelefoonlijnen de BPM tevens gou-vernementstelegrammen van hetplaatselijk bestuur overseinen. Veld-geologen als PAoVO (ex PK5VO) enPA2PWD (ex PK4BH) zeggen dat zijop die manier meer dienst- als maat-schappij-telegrammen hebben ver-stuurd!Ook de eerste omroepstudio’s enzenders van Batavia, Bandoeng,Soerabaja, Madioen, Djocjakarta,Malang, Bandjermasin, Magelang,Djember, Tjepoe, Solo, Kediri, Se-marang, Pekalongan en Medan zijndoor radio-amateurs gebouwd eneerst véél later door de NIROM(Nederlandsch-Indische Radio Om-roep) overgenomen.Reden waarom met deze gedenk-

plaat alle radio-pioniers (zowel be-roeps als amateurs) worden her-dacht.

Omschrijving wandplaquetteRechts boven: draaibare antenne-mast van de PHOHI (Philips Holland-Indië Omroep) welke tot 1960 even-eens in gebruik bij RNWO (RadioNederland Wereldomroep). Doelzendmast met prefixen ter hoogtevan Scheveningen op perspectief-kaart van Nederland tweeledig: staatsymbool zowel voor verbindingenofficiële diensten als voor radio-zen-damateurs.Locatie SCHEVENINGEN is gekozengezien PCH het scheepvaartverkeernaar Indië begeleidde (Marconistenin die tijd waren praktisch altijd zen-damateur of kwamen daaruit voort).Links onder RADIO-MALABAR metzijn immense - tussen een bergkloofopgehangen - draadantenne (Via ditstation zijn de eerste langegolf ether-signalen naar Nederland gezonden).Rechts van Malabar is gefigureerddat PK-AMATEURS met eenvoudigeantennes en home-made apparatuurhebben aangetoond dat kortegolf-spectrum voor dit doel echter betergeschikt was (Zendamateurs heb-ben in de radio-historie van N.O.Indië een grote rol gespeeld. Zij ont-wikkelden zoals hierboven vermeldeind jaren ’20 een groot aantal plaat-selijke zenders en omroepstudio’s.Verzorgden tijdens de Japanse invalin de gehele archipel de berichtge-ving voor de Luchtbeschermings-dienst. Brachten gedurende de her-stelperiode 1945-1949 een groot

gedeelte van het draadloos interin-sulair verkeer weer op gang).Nieuw-Guinea, waarvoor ingevolgede bepalingen van de Nederlands-Indonesische Unie een uitzonde-ringspositie was gecreëerd, kreeg in1950 de prefix JZo, hetgeen middelseen perspectiefkaart rechtsonderaangegeven. Domicilie RONG(Radio Omroep Nieuw-Guinea) wasHollandia. (Masker, lans en tam-tamin het midden van het eiland gevenaan dat gebied op dat moment nogin ontwikkeling is).De wandplaquette is vervaardigd tergelegenheid van het 20-jarig be-staan van het StudiegenootschapRadio-historie voormalig N.O. Indiëbeter bekend als het PK-COMITE;hetgeen links boven op plaquette inbeeld gebracht (PKC 1967-1987).In het midden in een speciaal kaderde tekst van een poststempel anno1987 vermeldende enige historischejubileumdata.De totstandkoming van deze alumi-nium plaquette van 80 x 60 cm opzwart passe-partout is behalve doorex-PK’s mogelijk gemaakt door eenbijdrage van de VERON en de VRZA.Het ontwerp is van John Lekahena,PAoJIL (ex. PK7NL) te Huizen (N.H.)

ProgrammaDe wandplaquette zal op 30 meidoor het PK-Comité aan de directievan Radio Nederland Wereldomroepworden aangeboden, welke laatsteop zich heeft genomen na gereedko-ming van de nieuw te bouwen ont-vangstruimte deze aldaar te doenaanbrengen, beheren, bewaken en

Gedenkplaat Radio-pioneers voormaligNederlands Oost Indië

243

tot in lengte van jaren te onderhou-den.

FilmHet programma van deze dag omvatverder de reprise van een filmcompi-latie welke destijds op de 1e PK-reü-nie is vertoond (foto 2) met o.a.beeldfragmenten van Schevenin-gen-Radio anno 1915, de verbin-dingsdienst van het Nederlandseleger gedurende 1914-1918, Mi-nister Colijn bij de opening van hetHolland-Indië verbinding, het zen-derveld te Huizen (PHOHI, H.D.O.,enz.), opnamen ondergrondse zen-der England-Spiel, Nirom-Studio tij-dens en na de Japanse bezetting (opde hierbij afgedrukte foto-montagegeflankeerd door omroeper Van denBerge, tot voor kort in Nederlandperschef Koninklijk Huis Rijksvoor-lichtingsdienst), beelden RVD-coör-dinatiecentrum tijdens de waters-nood van 1953. De film eindigt bij deopkomst van de televisie in Europa(Eurovisie 1955).

Studio-excursieNa afloop van het filmprogrammarondgang door de studio’s, de ver-nieuwde audiovisuele-dubbing enviewingruimten alsmede tv-trai-ningscentrum van RNWO (waar on-langs alle camera’s en bijbehorendecomponenten door nieuwe Philipsapparatuur zijn vervangen).

Algemene informatieNa de receptie wordt aan hen diezich hiervoor hebben aangemeld eenuitgebreide Indische rijstmaaltijd ge-serveerd (kosten ƒ 35,- p.p.).

Let opEr is nog een (beperkt) aantal plaat-sen in de studio voor belangstellen-den, waarbij voorrang zal wordenverleend aan oud-tropengangers.Een verzoek, liefst voorzien van zo-veel mogelijk achtergrond-gege-vens, plus 3 postzegels van 65 cent(los bijgevoegd, niet opplakken svp!)kunt u hiertoe richten aan:

PK-archiefPostbus 456512504 BB Den Haag

De sluitingsdatum is 15 mei 1988;daarna wordt u een toegangskaarttoegestuurd of bij overtekening eenbericht van afwijzing. Zij die i.v.m.overtekening helaas zijn afgewezen,ontvangen nà 30 mei van het PK-Comité in ieder geval als troost eenfraai uitgevoerde herdenkingskaart.

De onthulling van de plaquette door v.l.n.r. Generaal (b.d.) F.E.Broers, ontwerper JohnLekahena PAoJIL (ex PK7NL), Paul QuastEI5BH (ex PK4PQ) speciaal hiervoor uit Ierland overgekomen enE. Marissen, QRP van wijlen PAoPLM. (Voor om-schrijving plaquette zieCQ-PA 9/88.)

Overdracht aan RadioNederland Wereldomroep.V.l.n.r.: Ph. Huis, PAoAD(namens VERON), JohnLekahena, PAoJIL (ont-werper plaquette), Drs. M. Dijkstra (VoorzitterRNWO), Generaal F. Broers (BeschermheerPK-Comité), G. Kooyman,PAoWX (namens VRZA).

Prospect film “40-jaar radio”.

Onthulling plaquette radio-pioniers NOIHerdenking

Op 30 mei vond in de studio’s van de Wereldomroep aan de Witte Kruislaanin Hilversum de plechtige onthulling en installatie plaats van een gedenkplaatter herdenking van alle radio-pioniers uit voormalig Nederlands Oost-Indië.Ook de Nederlandse verenigingen - welke hieraan eveneens hebben bijge-dragen - gaven acte de présence.

Electron 8/1988Electron 5/1988

244

Ik verzeker u dat ik er geen spijt van heb dat, toen men mij vroeg deze inleiding te houden, ik hierop “ja” heb ge-zegd. Namens het Bestuur van het PK-Comité mag ik u hartelijk welkom heten in het gebouw van onze Wereldom-roep, waar wij 5 jaar geleden eveneens gastvrij zijn ontvangen. Leuk dat u in grote getale gekomen bent ... “SlametDateng”!

U weet dat wij hier bijeen zijn vandaag om de RADIO-PIONIERS Ned. Oost-Indië stoffelijk “Hormat” te betuigenen hen voor het nageslacht blijvend in herinnering te doen zijn, door het installeren van een plaquette.Wij zijn de inzenders van ideeën voor dit gedenkteken zeer erkentelijk; het ontwerp van dhr. Lekahena verwierf uit-eindelijk de voorkeur van het bestuur. Het origineel, eigendom van de ontwerper, mag ik PAoJIL (ex PK 7 NL),onder dankzegging teruggeven en onder bijval van ons allen overhandigen (applaus). De PK-leden, alsmede deVERON en de VRZA, die het Comité in staat stelden de realisatie financieel rond te krijgen danken wij langs dezeweg - wij deden dat reeds in geschrift - nogmaals héél hartelijk!Deze dag, 30 mei, was in 1927 een belangrijke voor het Koninkrijk, toen onze Vorstin Koningin Wilhelmina (enhaar dochter Prinses Juliana) voor het eerst haar landgenoten overzee via de aether toesprak ...Deze plaats, mijnheer Dijkstra, in dit gebouw is wat ons bindt, het RADIO-werk in het voormalig NederlandschOost-Indië! Het gevolg van die band is, zoals u kunt zien, een bejaarde leeftijd van de leden van ons genootschap.Een beetje weemoed omdat wij een uitstervend ras zijn; maar blijdschap omdat de herinnering aan die Pioniers énaan het PK-Comité levend zal worden gehouden dankzij de Wereldomroep! De wandplaquette, dames en heren, zalnà de toespraak van onze Beschermheer, Generaal F.E. Broers, worden onthuld door OM Lekahena en de zoon vanOM Marissen, waarna het kleinood na symbolische overdracht aan de Directie van RNWO uit deze studio naar haartijdelijke verblijfplaats zal worden overgebracht o.l.v. de voor deze dag uit Ierland overgekomen EI 5 BH, PaulQuast (ex PK 4 PQ). Ik verzoek u tijdens de uitgeleiding te willen gaan staan, doch om programmatische reden uwplaats verder niet te verlaten. Tijdens de rondleiding komt u vanzelf langs de plaquette terwijl gedurende de receptie- die in de nabijheid hiervan zal worden gehouden - u onder het genot van een drankje verder alle gelegenheid heeftom deze van nabij te bekijken. Voor de afdeling in- en externe betrekkingen nog even dit: de jongste van onze ex-PK’s is 60 en de oudste op dit moment 85; en hoewel wij onszelf vorig jaar officieel hebben opgeheven, is er tochnog een 10-tal dat elk jaar op deze dag bijeenkomt, tot de dood hen scheidt ... Geachte Directie, u kunt dus op 30mei onder het mom van “hangt ie er nog” wellicht jaarlijks een kleine inspectie (tussen aanhalingsteken) verwach-ten. Voor wat alle overige belangstellenden betreft is afgesproken dat bezichtiging van de plaquette, na gereedko-ming van de nieuwe ontvangstruimte, uitsluitend na schriftelijke toestemming van de afd. in/externe-betrekkingenRNWO mogelijk is. Wij danken u voor het feit dat u op u genomen heeft onze plaquette te beheren, te bewaken entot in lengte van jaren te onderhouden ...Ik vraag thans uw aandacht voor Generaal Broers.

STUDIO-TOESPRAAK PAOHLA (TRANSSCRIPTIE-DIENST RNWO)

Het certificaat van deze spcialeuitzending is onlangs eindelijkaan iedereen verzonden! (Bob, PAoCWS, Award-mana-ger).

Lang gewacht,

stil gezwegen,

nooit gedacht en

toch gekregen...

245

KORT VERSLAG ONTHULLING GEDENKPLAAT RADIO-PIONIERS VOORMALIG N.O. INDIË

Als inleider treedt OMVeltcamp Helbach, PA-oHLA (ex PK5HL) op,welke namens het PK-Co-mité alle aanwezigen een‘slamet dateng’ oftewelhartelijk welkom in studio11 van Radio NederlandWereldomroep aan deWitte Kruislaan in Hilver-sum toewenst.Deelt verder mee waarom

30 mei voor onthulling is uitgekozen en geeft vervol-gens een overzicht van het dagprogramma, t.w. excursieradio-studio, tv-trainingscentrum, regieschakelruimte,filmvertoning, bezichtiging van de voor deze dag speci-aal opgestelde wandpanelen met posters van hoogtepun-ten uit de (amateur) radio-historie, de receptie, enz. (zieook CQ-PA 9/88).Geeft in aansluiting hierop een kort overzicht over detotstandkoming van de gedenkplaat. Wijst aanwezigenerop dat plaquette na onthulling naar een tijdelijke

plaats zal worden overgebracht i.v.m. verbouwing stu-dio. Na renovatie van het studio-complex zal de pla-quette in de nieuwe ontvangstruimte worden onderge-bracht, waar op schriftelijk verzoek en na verkregentoestemming van de dienst in- en externe betrekkingenvan RNWO bezichtiging in de toekomst voor iedereenmogelijk is.

Beschermheer, GeneraalF.E. Broers, memoreertmet hoeveel plezier in dejaren ’30 alom in de archi-pel naar de op 16 verschil-lende plaatsen door Indi-sche radio-amateursgebouwde UKG-omroep-zenders geluisterd werd.Releveert hoe voortreffe-lijk de in 1941 bij de ver-bindingsdienst van de

Luchtbeschermingsdienst vrijwillig dienende radiozen-damateurs hebben gewerkt, waardoor met name het

Drs. M. Dijkstra, algemeen directeur RNWO, tijdens de installatie van de plaquette ter herdenking van alle radio-pioniers uit het voormalig Nederlands Oost-Indië (Foto RNWO).

CQ-PA 8/1988

246

Commando Luchtverdediging van de M.L. in die dageneen goed overzicht had van de Japanse vliegbewegingenin de Nederlandse archipel. Herinnert er verder aan hoeamateurs, samen met een handjevol PTT-ers, tijdens deherstelperiode ’45-’50 de vooroorlogse studio’s en zen-ders ondanks sniper-vuur in rekordtempo hebben her-steld.Dankt direktie RNWO voor haar bereidheid de plaquettein haar gebouw op te nemen, te beheren, te bewaken entot in lengte van jaren te onderhouden. Zegt een betereplaats niet denkbaar te achten!

Direkteur RNWO, drs. M.Dijkstra, benadrukt dat deplaquette de gedachte le-vend zal houden aan eentijdperk dat zeer belangrijkin de ontwikkeling van dekg-techniek is geweest; inhet bijzonder voor PHOHI(Philips Omroep HollandIndië), welke laatste alge-meen als de voorloper vanRNWO wordt beschouwd.

Na onthulling door de speciaal hiervoor uit Ierland over-gekomen Paul Quast, EI5BH (ex PK4PQ), bijgestaandoor de zoon van wijlen OM Marissen (ex PAoPLM)wordt, in tegenwoordigheid van ontwerper OM Leka-hena (PAoJIL), alsmede de afgevaardigden van deNederlandse verenigingen (OM Huis, PAoAD, oud-voorzitter en ere-lid VERON en OM Kooyman,PAoWX, oud-voorzitter en ere-lid VRZA), de plaquettehierop aan Direktie Radio Nederland Wereldomroepovergedragen.

De conservator van het PK-Archief, OM van Drunen,PAoPKC (ex PK1AE), geeftter inleiding van zijn filmeen historisch overzicht overhet verschil in de ontwikke-ling van de lange-, midden-en kortegolf in Indië en inNederland, waarna tot verto-ning van ‘40 jaar radio,1915-1955’ wordt overge-gaan.

Vooral de in de film voorkomende authentieke life-ac-tion opnamen van ’n ondergrondse zender in Nederland(waarvan hierbij een filmuitschnitt) genoot veel belang-stelling (zie ook artikel Electron 5/88, blz. 243).

Bij de filmsequence ‘Luisteraars, de Japanse troepen na-deren Bandoeng, wij moeten nu gaan sluiten, vaarweltot betere tijden’ en de hierop volgende beelden van deondertekening van de capitulatie door Generaal TerPoorten, kreeg menigeen een brok in de keel!Uitzonderlijk ook waren de opnamen van een detache-ment KNIL- en Australische militairen die na de capitu-latie op Timor waren achtergebleven en daar gedurende8 maanden nog een guerilla-strijd tegen de Japannershebben gevoerd. Uit buitgemaakte onderdelen bouwdenzij een radiozendertje (zie filmuitschnitt nr. 2), waarmeehet hen na eindeloos experimenteren gelukt om verbin-ding met Australië te krijgen. Zo raakt de vrije wereldop de hoogte van hun bestaan. Na drie evacuatiepogin-gen lukt het Nederlands marineschip Tjerk Hiddes henin december 1942 van het eiland Timor te halen. (Meerover dit - over het algemeen weinig bekend - historisch

Uitschnitt filmbeelden zend/ontvanger England Spiel.CQ-PA 13/1988

254

PK-REUNIE WEER TERUG IN DESA (OF KOTA?) DEN HAAG door PAoPKC

Na 2 jaar ontrouw (Hilversum en Nieuwegein)wordt PK-87 weer in Den Haag gehouden. De stad’s-Gravenhage, gesticht in 1248, is rijk aan histo-rie. Den Haag, zoals ’s-Gravenhage meestal bijminder officiële gelegenheden wordt genoemd,heeft een binnenstad met schitterende monumen-tale gebouwen; biedt huisvesting aan veel ministe-ries en talloze nationale en internationale bedrij-ven, welke hun kantoren in deze plaats gevestigdhebben.

Het aantal inwoners bedraagt op dit moment circa445.000; de totale oppervlakte in 6800 ha; 50.000van de 250.000 in de stad werkenden zijn ambte-naar. Door de beperkte bouwgrond is de binnenstadna de 2e wereldoorlog omsloten door flats en hogekantoorgebouwen.Toch was het onjuist van mij om de tweede zin tebeginnen met “de stad ’s-Gravenhage”. ’s-Graven-hage is slechts heel eventjes stad geweest. Dat wasin 1811 toen Napoleon Den Haag bezocht en tochmoeilijk als keizer in een dorp kon vertoeven. Zijnoplossing was eenvoudig: hij verhief terstond DenHaag tot ”Bonne Ville de l’Empire”.

Jammer dat na zijn vertrek dit besluit spoedig ver-vallen werd verklaard. Maar in 1815 kwam er weerlicht voor Den Haag, dat al vanaf 1370 vergeefsepogingen had gedaan stadsrechten te verkrijgen.De grondwet van 1814 kende namelijk naast stede-lijke regeringen ook “reglementen” voor plaatse-lijke besturen. In 1815 kwam een reglement voor de stad ’s-Gravenhage tot stand,hetwelk in 1824 werd vervangen door een voor allenederlandse steden geldend reglement, dat ook opDen Haag van toepassing was. De Gemeentewetvan 1851 deed het verschil tussen stad en platte-land vervallen en in ons land bestaan er nu uitslui-tend nog gemeenten. Alleen Amsterdam wordt inde grondwet stad genoemd. Dorp of stad, desa ofkota, het is om het even, in Den Haag is het gezel-lig toeven. Trek er daarom eens een paar dagjes uit,of kom op 14 augustus wat vroeger en ga eens watlater weg, dan kunt u volop van “de Weduwe vanIndië” (zoals in Indische kringen Den Haag óókvaak wordt genoemd) genieten. Dagje uit, DagjeDen Haag, Doen!Tot ziens vrijdag 14/8.

UNIVERSUM IN OMNIVERSUM door PAoGRE

Wordt het mensenleven steeds minder waard?Terrorisme, abortus, euthanasie, verachting van denatuur, gifbergen, verloedering van lucht, aarde enwater, doorbreking seksuele taboes (ook wel seksu-ele smeerlapperij genoemd), het verdwijnen van dearbeidsethiek, weinig trots op en voldoening ineigen werk, de verloedering van de kunst, en vande letteren (men kan vaak niet eens meer goedlezen, spreken, schrijven), straatterreur (zie amster-dam), lichamelijk verval door drugs, ondermaatseaanvallen op kerk, land, monarchie, huwelijk, en zokan ik nog wel een tijdje doorgaan ...

Wat een verademing om dan plotseling temiddenvan al deze ellende weer eens gezellig een dagjetemidden van je oude tropenvrienden gezamenlijkover het goede te praten. In het bijzonder wat de

mensheid op het terrein van de radio-communicatiein de loop der jaren heeft voortgebracht; speciaalvoor wat betreft ons interesse-gebied; het voorma-lig nederlands oost-indië.

Vergeet voor één dag de smeerlapperij, de groteverloedering welke ik hierboven heb aangehaald.Ga als u toch in Den Haag bent eens naar het Geni-sis-programma in het Omniversum. U kunt dan ineen perfecte technische rondom-projectie zien hoebetrekkelijk in feite alles is; wat voor splintertje wijin die grote kosmos in werkelijkheid slechts zijn ...

UIT OUDE PK-JAARGANGEN

PK-Jaarboek 1987

PK-Jaarboek 1987

255

GEDENKSTEEN VOOR OVERLEDEN RADIO-PIONEERSVOORMALIG NEDERLANDSCH OOST-INDIË

Redactie

Hoewel het PK-Comité - zoals u bekend - formeelniet meer bestaat (er vinden naar buiten dan ookgeen publicaties meer plaats), komt een groot aan-tal voormalige leden en sympathisanten op de dagvan de eerste Holland-Indië (fone) verbinding1)

ieder jaar in Hilversum nog steeds gezellig bijeen.Het karakter van deze dag (filmpje, drankje, hap-jes) is louter informatief; convocatie en organisa-tie hiervan is vanaf 1987 in handen van het PK-Archief, dat - zoals u bekend - sedert 14-8-1987onafhankelijk voortbestaat.Ook dit jaar kwam ‘de vriendenkring van het PK-Archief’ op 30 mei weer bijeen, zij het ditmaalniet zoals gebruikelijk bij de Wereldomroep maarin Den Haag.Waarom in Den Haag en waarom in CQ-PA aandeze bijeenkomst aandacht geschonken, zo vraagtu zich wellicht af?Wel, op de achter Radio West gelegen begraaf-plaats is in mei jl. namelijk een gedenksteen ont-huld (zie foto). Gebleken was dat veel radio-men-sen uit Indië zowel op 5 mei als 15 augustus graagbloemen bij een eigen gedenkteken wilden leggen.Een anonieme schenker heeft hierop, als hormat2)

aan alle oude medewerkers van ‘die goede oudestoomradio’ uit onze voormalige Oost, een ge-denksteen aangeboden. (Noot: de in 1987 bij deWereldomroep geïnstalleerde wandplaquette -welke voornamelijk de technische bijdrage aan deontwikkeling van de radiotechniek in voormaligN.O. Indië uitbeeldt - leent zich hiertoe namelijkniet.Verder is het ten ene male uitgesloten - en boven-dien ook onwaardig - om zulks in de 24 uur perdag in gebruik zijnde studio van Radio NederlandWereldomroep te doen3).)De gedenksteen bevat een eenvoudig (neutraal)opschrift ter herinnering aan alle overleden radio-

pioniers voormalig Nederlandsch Oost-Indië. Bijde onthulling sprak de Beschermheer van hetvoormalig PK-Comité (Generaal F.E. Broers) devolgende woorden:

Dames en Heren,In 1987 heb ik de eer gehad in de studio vanRadio Nederland Wereldomroep een wandpla-quette te mogen onthullen welke een technischoverzicht geeft van uw bijdrage aan de ontwikke-ling van de radiotechniek in onze voormaligeOost.

Vandaag is mij gevraagd een gedenksteen te ont-hullen voor overleden radio-pioniers uit voormaligNederlandsch Oost-Indië, als bijvoorbeeld:— Dr. C.J. de Groot, auctor intellectualis van de

immense Malabar-langegolfzender.— zijn neef A.C. de Groot (PK1PK) welke samen

met Ingenieur van der Horst de eerste omroep-zenders van Batavia (BRV) en Bandoeng(PMY) in de ether bracht;

— old man Van Hutten, met de onder zijn leidingstaande radio-observatiedienst van de Luchtbe-schermingsdienst;

— old man Disselborg (PK3GD), welke tijdens deJapanse aanval met eigen apparatuur een link-verbinding op een golflengte van 5 meter heeftonderhouden, tussen het Commando Luchtver-dediging in de Herenstraat te Soerabaja en deCentrale Post Luchtbeschermingsdienst teGoenoeng Sari;

— maar ook bijvoorbeeld old man Elias, radio-re-porter tijdens de wederopbouwperiode ’45-’50.

etcetera.

Een willekeurige greep uit de biografische klappervan het PK-archief, waarin veel prominenteprestaties van Indische zendamateurs zijn opgeno-men, met achter hun namen de (veelal) tragischeomstandigheden waaronder zij zijn gestorven.

1) Datum eerste proefuitzending - 30 mei 1927.2) Hormat - Maleis voor eerbetoon.3) Wandplaquette - voor omschrijving en afbeelding

zie pag. 242-247 FRTV-essay.

256

Groepsfoto voor aanvang studio-excursie:geheel links PAoPKC met reportage-wagen Radio West

Ik citeer:- Dr. de Groot, overleden in 1927 aan boord van

een schip varende in de richting Nederland terhoogte van Aden.

- Directeur Van Hutten, in 1943 door Tentara Nip-pon4) gefusilleerd (standrecht).

- Hr. Disselborg, door Kempetai5) tijdens onder-vraging in 1943 doodgemarteld.

- Ir. v.d. Horst en Opzichter de Groot, resp. overle-den in Nederland in 1953 en 1973 als gevolg vanernstige en langdurige mishandeling in concentra-tiekamp waarvan nimmer meer geheel hersteld.

- Radio-reporter Elias, rijdend op ’n motorfiets opweg naar de studio in 1947 midden overdag inSoerabaja door peloppers6) neergeschoten.

Dit om aan te geven dat met dit gedenkteken nietalleen de door mij zojuist genoemden, doch alleradio-pioniers worden herdacht welke zowel vóór,tijdens als ná de 2e wereldoorlog in NederlandschOost-Indië, dan wel na repatriëring later in Neder-land, overleden zijn.

De laatste welke op dit moment dit boek met 287namen afsluit, is uw voormalige voorzitter, oldman Veenhuyzen (PAoHBV), die - hoewel hij hetgeluk heeft gehad de Birma spoorweg indertijd tehebben overleefd - afgelopen jaar van ons is heen-

gegaan.Volgens de schenker van het monument (die hier-toe een onderzoek heeft gedaan doch verder ano-niem wenst te blijven) leeft bij velen van u de be-hoefte om zowel op 5 mei als 15 augustusbloemen bij een eigen gedenkteken te kunnen leg-gen.De plaats welke het PK-Archief hiertoe in overlegmet de schenker heeft uitgekozen (dit kerkhofvlak achter Studio West) verdient onze lof.Ver van de openbare weg (waar agressieve liedentegenwoordig alles bekladderen) en toch dichtbij’n jonge radio-omroep (als vertrouwen in de toe-komst).De naam ‘van Vredenburch-weg’, waaraan ditkerkhof is gelegen, zal velen van u herinneren aanIndië.Maar om bij Studio West te komen zult u méérbekende namen uit onze geschiedenis tegenko-men, zoals: Karel Doorman-laan, Idenburg-laan,Dr. H.J. van Mook-laan, Prof. Snouck Hurgronje-straat, Generaal Spoor-laan e.v.a.; namen die wijte danken hebben aan Burgemeester Bogaardt vanRijswijk, voormalig Burgemeester van Batavia.

4) Tentara Nippon - Japanse leger.5) Kempetai - Japanse militaire politie.6) Peloppers - Indonesische guerilla sluipschutters.

257

PAoYG (oud NIROM-technicus)voor één dag weer terug in zijn vak.

Audio-expert Urbi Herrman (PAoGRE)achter regie-tafel Radio West.

De wens uitsprekend dat als u in de toekomst deHaagsche Residentie bezoekt (en dat behoeft perdefinitie niet eens op 5 mei of 15 augustus te zijn)u dan ook altijd even naar dit gedenkteken in Rijs-wijk zult gaan teneinde in gedachte ’n ogenblikbij uw oude sobats7) van weleer te zijn, zal ikthans tot onthulling overgaan; waarna gedenksteenzal worden ingezegend door de eveneens uit Indiëafkomstige eerwaarde con-rector, Dr. Flohr.Zelf ben ik - zoals u bekend - een luchtmachtmanen daarom heb ik voorgesteld tijdens the Last Postde vlag half stok te laten strijken door marine-telegrafist Lekahena (PAoJIL) en landmachttele-grafist Hendriks (PAoCWS).Uw aanwezigheid hierbij zal symbolisch het ci-viele gedeelte van ons verbond vertegenwoordi-gen.

Na afloop van de plechtigheid vond een gezelligeye-ball qso, een gezamenlijke makanan8) en ex-cursie naar Radio West plaats (zie foto’s).Voorafgaande aan de rondgang door de studiotoonde de bekende vlieger Gerton van Messel(door Plesman destijds naar Indië uitgezonden omde KNILM9) te helpen oprichten) een filmpje op-genomen vanuit een oude Fokker laagvliegendover Borneo, Sumatra, Java en de Krakatau. In dietijd (1928) was men nog niet in staat om dit soortopnamen van geluid te voorzien; reden waarom‘KLM Commandore van Messel’ (bijnaam fiets)geestig e.e.a. mondeling heeft toegelicht.‘Fiets van Messel’ legde tijdens zijn explicatie erde nadruk op, dat vliegen zonder radio-communi-catie in die dagen een riskante bezigheid was.

Reden waarom de thans 88-jarige OM van Messel(ex-PK1VX) volgens zijn zeggen zendamateur ge-worden is, teneinde aldus het gebruik van radio inde luchtvaart te bevorderen. De over de gehele ar-chipel verspreid wonende NIVIRA-leden10) warenzijn oriëntatie-punten (bakens zouden we tegen-woordig zeggen) en fungeerden in met name ver-afgelegen buitengewesten ook vaak als inpraat-station, waaruit menige persoonlijke vriendschapis ontstaan. Inpraat-qso’s eindigden, zo herinnertzich Fiets van Messel, als tegenprestatie voor bewezen diensten meestal als volgt: pse come toairfield for a nip, 73, captain v. Messel, PK1VX.Onnodig te zeggen dat fragmenten van dit betoognog dezelfde dag door Radio West zijn uitgezon-den!De foto’s bij dit artikel zijn van OM H.C.J. deGraaf, welke in samenwerking met PAoGRE enPAoYG het geheel voor het PK-Archief óók opvideo heeft vastgelegd.Deze video-opname is binnenkort in diverse afde-lingen te zien.

J. van Drunen (PAoPKC),beheerder PK-Archief.

Electron 8/1990

15 AUGUSTUS DEN HAAG: HERDENKING JAPANSE CAPITULATIE

7) Sobats - Maleis voor vrienden (kameraden).8) Makanan - Indonesische maaltijd.9) KNILM - Kon. Ned.-Indische Luchtvaart Maatschappij.10)NIVIRA - Ned. Indische Ver. voor Int. Radio-

Amateurisme.

259

Op de Oost/west radio-dag die ditjaar voor de “Vriendenkring van hetPK-archief” werd georganiseerd, re-fereert OM van Drunen aan het feitdat 25 jaar geleden met het PK-ar-chief in Nederland werd gestart.Ook de heer v. Ekeris was met eengedeelte van zijn uitgebreide verza-meling KNIL-distinctieven aanwezig.Via collector v. Ekeris (die in 1967geheel vrijwillig een gedeelte van zijnpasar malam stand voor promotieaan het voormalig PK-comité heeftafgestaan) is in feite het hele PK-ge-beuren in Nederland begonnen.Reden waarom door mevrouwBroers-Corsmit in overleg met hetPK-archief de distinctieven van onzebeschermheer aan de heer v. Ekeriszijn geschonken.

In 1987 is bij de opheffing van het PK-comité overeengekomen dat het PK-archief zal blijven voortbestaan; metdien verstande dat voortaan niet alleenpublicaties uit voormalig Oost-Indië,maar ook eventuele archivalia uitWest-Indië hierin zullen worden opge-nomen. Onder het ledenbestand vande “Vriendenkring van het PK-archief”bevinden zich volgens OM van Drunenmomenteel drie marconisten, tweeluchtvaarttelegrafisten en een zender-technicus, die zelfs zowel in PK als inPZ resp. PJ-land werkzaam zijn ge-weest.

In een uitgebreid “In Memoriam”wordt vervolgens de beschermheervan het PK-archief, wijlen generaal F.E.Broers, herdacht. PAoPKC heeft bijhet Bureau Luchtmachthistorie rap-porten aangetroffen van de heroïschedaden van generaal Broers, welkehierop door hem worden voorgelezen.Een en ander is te lang om hier in zijngeheel op te nemen, om u echter eenimpressie te geven hierbij een citaatvan het voornaamste gedeelte.

Ambon, 13 januari 1942.Alarm.De twee enige overgebleven Brew-sters (Ned. jachtvliegtuigen) startenonmiddellijk op en klimmen zo snel alsmogelijk naar 5000 meter. Onder henvliegt het 21e Japanse luchtflottielje,bestaande uit 26 bommenwerpers,omgeven door 10 Japanse Navy O-ja-gers. Twee tegen 36. Luitenant Broersen Sergeant Blans hebben op dat mo-ment een hoogte van 6000 meter envliegen dus ruim boven hen. Dan dui-ken de Brewsters op de Japansezwerm neer en vanwege het voordeel

van hun positie zijn de eerste vuursto-ten meteen raak. Zij vliegen continueschietend dwars door de Japanse for-matie van boven naar beneden; maarvechten een bij voorbaat verlorenstrijd. Het vliegtuig van Blans stortneer en ook het vliegtuig van Broerswordt in brand geschoten. Met zijn invlammen gehuld toestel vecht hij door,maar na enige minuten wordt zijn toe-stel onbestuurbaar. Hoewel metbrandwonden overdekt, lukt het hemmet een parachute uit zijn toestel tespringen; even later komt hij in zee te-recht. Het zoute water op zijn brand-wonden moet een marteling zijn ge-weest ... (voor geïnteresseerden: een

volledig verslag hiervan is destijds ge-publiceerd in het PK-jaarboek 1977,blz. 3 en 4).Voor hun moedig optreden wordt hendoor de Gouverneur-Generaal vanNederlands Oost-Indië het vliegerkruistoegekend.Een kopie van dit Gouvernementsbe-sluit wordt samen met een foto (die isgenomen tijdens zijn laatste speech bijde onthulling van ons monument ach-ter Radio West, zie pag. 242-247FRTV essay) gebonden in een lederenband aan mevrouw Broers overhan-digd. Het blijkt volgens mevrouw Broers delaatste foto te zijn die van haar mangenomen is; de tekst van het doorconservator van Drunen opgespoordetelegram uit 1942 vindt u hierbij in fac-simile afgedrukt.

Na een minuut stilte komt de beheer-der van het PK-archief opnieuw meteen verrassing. Het is hem na langspeuren gelukt een filmfragment vande uitreiking van het vliegerkruis te be-machtigen; welk filmfragment vervol-gens levensgroot op een filmdoekwordt geprojecteerd. Het is voor ver-toning in de huiskamer echter ookdoor hem op video gezet, waarop denieuwe beschermheer van het PK-ar-chief (de oud-hoofdambtenaar van deradiocontroledienst PTT, R.A. Bussink,PA2BUS) aan mevrouw Broers eenVHS-cassette overhandigt. MevrouwBroers is door emoties overmand bijnaniet in staat te bedanken, temeer daarOM van Drunen op de videocassetteook nog enkele vliegcapriolen vanhaar broer (de bekende stuntvlieger

Zijne Koninklijke Hoogheid Prins Bernhard feliciteert Commodore van Messel, PK1VK (ex PAoPVX) met zijn 90e verjaardag.

PK-archief vijfentwintig jaar

“Batavia C 29 januari 1942 -NETHMINKOL LONDEN Nr. 58.BT 28 dezer Nr. 1 vliegerkruistoegekend aan 1e infanterieluit-enant F.E. BROERS en serge-antvlieger W.J. BLANS wegensals bestuurder jachtvliegtuig oponverschrokken wijze luchtge-vecht aangegaan met over-machtige vijandelijke formatiejachtvliegtuigen - vijand velemalen vastberaden blijven aan-vallen totdat zijn vliegtuig afge-schoten en zich, hoewel ernstiggewond, middels valscherm inveiligheid brengen, beiden op15 dezer boven Ambon.”

Starkenborgh.

260

Corsmit) blijkt te hebben gezet!Nieuwe beschermheer (PA2BUS) biedtde heer v. Ekeris een duplicaat-cas-sette voor weergave in continue-pro-jectie aan, die deze samen met dedistinctieven van generaal Broers optentoonstellingen elders in het land zalvertonen.

Van onze gasten de OM’s Herrmannen van Messel (die ondanks hun ver-jaardag trouw elk jaar op onze reünieaanwezig zijn), blijkt OM van Messelditmaal te ontbreken.PE1VX heeft echter een geldig excuus;hem wordt namelijk op deze dag door

de directeur van het Militair LuchtvaartMuseum in Soesterberg een receptieter gelegenheid van zijn 90e ver-jaardag aangeboden waarop, zoals uop de foto kunt zien, o.a. ook PrinsBernhard aanwezig was. OM van Messel begon zijn vlieger-loopbaan op de vlieghei Soesterbergen behaalde zijn vliegbrevet in 1925.Daarna is hij door Fokker naar Indiëuitgezonden om de KNILM (Kon.Ned.-Ind. Luchtv. My.) te helpen op-richten. Tijdens de Tweede Wereldoor-log vloog hij voor de geallieerden enleidde de KNILM-evacuatie uit Ban-doeng naar Broome (Noord-Australië).Over zijn ervaringen als radio-amateuris o.a. uitvoerig gepubliceerd in PK-jaarboek 1973, dit essay is met toe-stemming van het PK-archief door OMHellemons overgenomen in “de Von-kenboer” (blz. 163 e.v.).

De jarige PAoGRE wordt door de aan-wezigen “lang zal ie leven” toegezon-gen en van een cadeautje voorzien;waarna met de uitreiking van een her-denkingsschildje aan PAoHLA voor“25 jaar adviseurschap PK-archief”het officiële gedeelte wordt afgesloten.

De oorspronkelijk voor deze bijeen-komst geplande driedimensionale tv-produktie kon i.v.m. verblijf in DL-landvan cameraman de Graaf op deze daghelaas niet plaatsvinden. Jammer,want de pogingen om de in de jaren’30 op glasplaten in Indië opgenomen3 D-landschappen met behulp vaneen gecombineerde video-mixer/ka-raktergenerator op video op te nemen,waren bemoedigend. In plaats hiervanis de prachtige kleurenfilm “FajaLobbi” vertoond. Deze, met een Oscarbekroonde film is vervaardigd in de tijddat PZ-land nog deel uitmaakte vanons koninkrijk. Geen slechte keus ge-zien de reacties van de XYL’s vanPAoWX en PAoDKA, die beiden metdeze film als het ware hun jeugd op-nieuw beleefden!Na een uitgebreide rijsttafel in een na-bijgelegen restaurant (waarbij metname de ex-PTT-ers onder ons weerieder jaar maar niet uitgepraat rakenover die nostalgische kiesschijfcentra-les van weleer) trok het gezelschap perbus voor een mini-excursie naar eenhedendaagse computergestuurdetelefooncentrale. Toegegeven, vanbuiten ziet zo’n ding er heel wat min-der imposant uit als een oude elektro-mechanische CVE-centrale. Maar al-leen het simpele feit, dat om eendergelijke capaciteit te bereiken hiervroeger vele rekken met buizenver-sterkers alsmede een enorme vloerop-pervlakte voor nodig zou zijn geweest,gaf het gezelschap een goede impres-

sie van de miniaturisering en mogelijk-heden der huidige techniek!De door de dames zelfgebakkenkweebollus en kwee-lapis gingen er bijde (Hollandse) rondleiders in als ...cake (hi)!

NL-220medewerkster PK-archief

Overhandiging missive aan mevr.Broers-Corsmit door conservatorPK-Archief OM van Drunen. (foto: Cretier, PAoSIG).

Al is een in glasvezelkabel uitgevoerde centrale nog zo interessant, deze heren hebben een zwak voor ether-overdracht.Staande voor de nieuwste VHF-apparatuurvan PTT-Telecom (Greenpoint en Autotele-foon) v.l.n.r.: PAoWX (West-Indië), PAoDKA (Oost- en West-Indië), PA2BUS (Beschermheer PK-Archief), PAoHLA (Adviseur PK-Archief, Oost-Indië.)

Een piloot (PA3BWA, links), eenaudio-ingenieur (PAoGRE, zittend)en een telegrafist (PAoUE, rechts)laten zich achter de meettafel vaneen geautomatiseerde telefooncen-trale de werking van glasvezelkabelverklaren door de beheerder vandeze centrale, PA3AVB (staandemiddenachter).

Overhandiging VHS-cassette aan Mevrouw Broers-Corsmit door denieuwe Beschermheer van het PK-Archief, OM Bussink PA2BUS.

ELECTRON 8/1992

* Kon. Ned-Indische Luchtvaart Maatschappij

* bijeenkomst (maleis)* herinneringen aan vroeger (maleis)

Mededeling PK-ArchiefDonderdag 15 augustus gelegen-heid tot bloemlegging bij het ‘Monument voor overleden Radio-pioniers voormalig N.O.Indië’ van 10 tot 16.00 uur.

265

Nooit geweten dat de voorzitter vande VRZA paragnostische gaven had.Bij de installatie van de (travetin) ge-denksteen in 1990 wil PAoWX RadioWest al (helpen) verhuizen!

Vervaardiging nieuwe gedenksteen.

Definitieve opstelling NIVIRA-gedenkteken.

266

Nivira-monument op Bonifatius complex

Bonifatiuskerk, pastorie en kerkhof rijksmonumentStaatssecretaris dr. F. v.d. Ploeg (onderwijs, cultuur en wetenschappen) heeft op 25 april 2001 besloten ge-noemde locatie als beschermd gebied aan te wijzen. Een citaat uit de uitgebreide toelichting van RijksdienstMonumentenzorg:Het kerkcomplex heeft 1. cultuur-historische waarde omdat het is gebouwd na herstel van de Bisschoppe-lijke Hiërarchie in 1853. 2. is van architectuur-historische waarde vanwege de eind 19e eeuw karakte-ristieke neogotische bouwstijl. 3. een voorbeeld van ’n gebouw uit het oeuvre van Nicolaas Molenaar. Hetgeheel heeft ensemblewaarde vanwege de functionele verbondenheid der onderdelen alsmede eenheid inbouwstijl. Ook stedenbouwkundige waarde vanwege de markante ligging in het centrum van Rijswijk als-mede beeldbepalende waarde van de (kerk)toren. Voor verdere beschrijving vide rapport.Tot slot: zowel kerk, pastorie als kerkhof zijn door B & W van Rijswijk reeds in 1994 als gemeentelijk mo-nument erkend.

Attentie bezoekers:Na de verhuizing van RADIO WEST zal ingang kerkhof worden verplaatst van de van Vredenburch-wegnaar Frans Halskade. Open elke dag van 10.00 tot 16.00 uur. Gelegenheid tekenen gedenkboek door bezoe-kers bij beheerder, dhr. A. Hille. Indien afwezig bij pastorie Bonifatiuskerk, Vredenburchweg 67, 2282 SERijswijk, telefoon 070-3992416, van 09.00-12.00 uur.

NIVIRA-MONUMENT blijft als op blz. 263 vermeldt, - ook zonder RADIO WEST -, derhalve voortbestaanop dit historisch complex. Dank heel veel dank, aan alle PK’s welke hebben meegeholpen dit te realiseren!

270

De maand November stond in het tekenvan de NL-conferentie en daarom brengenwij op onze voorpagina een foto van eenNederlands Luisterstation, een opname, gemaakt in de “shack” van de heer J. vanDrunen Jr., NL-220 uit ’s-Hertogenbosch.De ontvanger is een Canadian MarconiWireless set 9, welke rechts op de fotostaat. Overigens is links de versterkerzichtbaar, die achter deze ontvanger isgeschakeld. Daartussen bevindt zich hetvoedingsapparaat.

Wanneer OM van Drunen dit Decembernummer ontvangt zal hij misschien met weemoed aanzijn radiokamertje terugdenken, want hij is inmiddels inmilitaire dienst en bevindt zich in Indië. Vanuit Hollandroepen wij hem een tot-weerziens toe.

282

BIJEENKOMST OTC-NEDERLAND PAoPKC

Op de bijeenkomst van OTC-Nederland vond op13 mei jl. een unieke ontmoeting tussen 2 nevenplaats, t.w. Paul Quast EI5BH (ex PK4PQ) enSjoerd Quast CN2AQ (ex PK7AQ). Beiden had-den elkaar in 40 jaar niet gezien!Enige dagen daarvoor vond een samenkomst metsekretaris en rayonvertegenwoordigers van hetPK-comité plaats. Deze hadden een ekskursienaar een groot zendstation + het Technitron inNijkerk georganiseerd.

Op de foto staande v.l.n.r.: PAoDEB (rayon Oost)en PAoGRE (rayon zuid). Zittend PAoCWS(rayon noord), PAoHLA (rayon west) en PaulQuast EI5BH. De foto is genomen in het radio-gedeelte van het museum door OM J. van Drunen,sekretaris van het Studiegenootschap Radiohisto-rie voormalig N.O. Indië.

Ruim 600 jaar radio bijeenDe oldtimers in Den Haag hebben viade ether elke avond een sked met el-kaar, daarnaast komen zij tweemaal permaand bijeen in het Hertogin Emma-restaurant. Onder het genot van de no-dige drankjes worden daarbij grote hoe-veelheden kroketten verslonden, wantde meesten zijn - gezien hun hoge leef-tijd - op zichzelf aangewezen en heb-ben na zo’n vermoeiende dag weinigzin om na afloop thuis nog eens te kok-kerellen.Eten is echter geenszins hoofdzaak.Aan de hand van foto’s en schema’sworden oude herinneringen opgehaald,

hedendaagse eigen bouwseltjes ge-toond, nieuw aangeschafte apparatuurgedemonstreerd.

Recente voorbeelden: eigengemaaktvoedingsblokje voor een Kenwoodhandpratertje (PAoJHK); demonstratie433/434 MHz LPD handpratertje vanAnnie, XYL (PA3DFZ) nieuwe stabili-sator in PSA (PA0JHK); tips voor satel-liet-ontvangst (PA0KT en PA0QM);bouw van een stabiel VFO (PA0WPL).

Het beviel het gezelschap echter nietdat twee trouwe leden i.v.m. mobili-teitsproblemen de laatste tijd verstek

lieten gaan. Reden waarom metPA0PKC contact werd gezocht om debeeldverbinding van het PK-Archief inte schakelen. Normaliter verzorgtPA0PKC elk weekend deze servicevoor diverse ziekenhuizen in Zuid Hol-land via de telefoonlijnen van de zie-kenomroep.Tussen twee amateurs gebeurt hetdraadloos, zo ook voor de OTC DenHaag.

NB. Voor afbeelding mobiele installatiePK-Archief zie Electron februari 1996;modificatiebeschrijving (radio)beeldte-lefoon in CQ-PA 1/96

CQ-PA 5/1986

Old timers club Den Haag op ziekenbezoek

PA0KL (Wim 89 jaar) voor deze gelegen-heid bijgestaan door PE1RBE (Cris,home call DH7MBR).

OTC-Den Haag in ‘de Regentes’v.l.n.r. XYL PA3DFZ (Annie, 82);PA3DFZ (Aad, 76); PA0QM (Jan, 78);PA0JHK (Joop, 89);XYL PA0SWR (Joke 73);PA0SWR (Karel, 82); PA3FSI (Gijs, 60);PA0WPL (Woud, 76).

PA0HLA, (Dick, 87) is nog vitaal genoegen heeft van niemand assistentie nodig.Zo hij iets vergeten is, staat een uitge-breid computerprogramma achter hemter beschikking (foto’s: PA0PKC).Electron 7/1997

284

Spreker memoreert dat als je diepgraaft men overal NL’s tegenkomt,vrijwel alle oldtimers zijn zo begon-nen.Citeert uit de lijst toen hij nog secre-taris van het eerste NLC-bestuurwas, dat bijvoorbeeld de volgende,later zéér bekende amateurs, in dejaren vijftig een NL-nummer hadden:

U begrijpt dat dit slechs een kleineopsomming is, de lijst zou nog veellanger kunnen zijn. Na mutatis mu-tandis hebben velen om nostalgischeredenen hun NL-nummer aangehou-den vaak zie je het zelfs in kleine let-ters nog ergens trots op hun QSL-kaart vermeld staan. Vooral bij PD-en PE-stations als het om HF rappor-ten gaat! Spreker geeft hierop een re-sumé hoe het bij hem is gegaan. Ver-haalt op geestige en onderhoudendewijze hoe hij zich al op zeer jeugdigeleeftijd tot elektrische experimentenaangetrokken voelde, wat heel watzekeringen kostte! De door hem be-schreven experimenten leken mij nietgeheel zonder gevaar ontbloot.Gedurende de mobilisatie verbleefOM Van Drunen bij zijn oom, PAoAE,in Nijmegen, welke hem verder inonze hobby inwijdde. Hij wordt hier-door lid van de VUKA, waar hij gedu-rende enige tijd de twijfelachtige eerheeft de jongste luisterpost vanNederland te zijn. Niet zo’n bijzon-dere prestatie vindt Jan, want er zijntegenwoordig zelfs al zendamateursvan 11 jaar! De hele pret heeft overi-gens maar een half jaar geduurd,toen brak de oorlog uit en moest Janweer terug naar zijn ouders in ’s-Her-togenbosch. Citeert uit een brief aaneen radio-collega;“... heb hier o.a. het

begintijdperk van de radio herbe-leefd, toen we voor de stadskoerier-dienst van de OD kristalontvangertjesen kleine accu gevoede vonkzender-tjes bouwden, omdat er geen stroomwas. Bereik circa 5 km. Achteraf ge-zien levensgevaarlijk met al die mof-fen rondomje, want jestoorde na-tuurlijk dehele midden-golf endaaromdeden wehet nooit lan-ger dan 2 mi-nuten achter-een. Juistvoldoendevoor onzemensen methun kristal-ontvangertjesom ze tewaarschu-wen dat er weer een koerier metondergrondsgedrukte blaadjes inaantocht was. (Meestal mijn zus meteen geleende kinderwagen en debaby van de buren, zelf hadden wegeen kleine kinderen meer thuis,want ik was de jongste). Eind ’43begin ’44 toen er nog voldoendestroom was deden we het ook welvia het lichtnet. Dat ging prima vande ene wijk naar de andere. Alleenals er een transformatorhuisje tussenzat was het mis. Ik zou nu voor zoietsniet meer zo gek zijn om mijn leven teriskeren, maar als student besefte jedat toen niet, je deed het gewoon”.Terecht merkte Jan op dat je tegen-woordig voor zoiets beter een handy-talkie kunt achterhouden!

Vervolgt met een overzicht van de be-vrijding (waarover door hem indertijdeen uitvoerige verhandeling is ge-schreven in CQ-PA), waarna hij ver-haalt over zijn verblijf in Indië, waar tij-dens de politionele actie op zekermoment drie VERON-klanten bij el-

kaar zaten en zichzelf derhalve toenschertsend “het VERON-trio in de rim-boe” noemden. Jan was alscodist/telegrafist bij de inlichtingen-dienst gedetacheerd en werkte mettoestemming van de Territoriaal Com-mandant West-Java, T.C.W.J., met le-

gerapparatuur op de amateurbandenom te trachten inlichtingen in te win-nen van PK2RK die met 300 watt inSolo en PK2GA welke met 70 watt inDjocja zaten; republikeins gebied dus!En hoewel de Indische PTT op datmoment niet erg blij was om aan eenmilitair een officiële licentie te moetenverstrekken (de NIVIRA had zoals be-kend alleen voor haar leden een zo-genaamde ‘collectieve’-zend-machtiging) heeft T.C.W.J. (TerritoriaalCommandant West-Java) en H.K.G.S.(Hoofdkwartier Generale Staf) doortussenkomst van Gouvernements BB-beleidsambtenaar Visser dit toch voorelkaar gekregen, gezien het grote be-lang om op deze wijze inlichtingen uitrepublikeins gebied te verkrijgen. Omalles goed af te dekken en uitlekkenvan zijn intelligence-taak te voorko-men werd OM van Drunen opgedra-gen lid van de NIVIRA te worden,waartegen hij natuurlijk geen enkelbezwaar had. Integendeel de contri-butie werd uit de (geheime) ID-kasvergoed en verder leverde het hemeenmaal per maand een dag verlof opom in Lembang de PK-bijeenkomst tebezoeken, waarvoor hij ’s nachts inBandoeng moest overnachten omdatde Puntjak-pas in verband met vijan-delijke snipers van ’s-avonds 20.00uur tot ’s-nachts 4.00 voor alle ver-keer in beide richtingen was gesloten.

Een vonkzender gemaakt van een oudeFord T bobine. De glazen potten in hetmidden zijn zogenaamde Leidsche con-densatoren van binnen en van buiten be-kleed met bladtin, in het midden een dunafhangend kettinkje.

NL-187, A.G. v.d. Drift, PAoNOL,medewerker PI4AA en Electron redactieNL-293, W.G. Plaizier, PAoWPL, voor-trekker Haagse regioNL-310, Ing. J. Roorda, bekend publi-cist uit de beginjaren van ElectronNL-372, Paul Quast, E15BH, voorvelen nu nog een gewilde DX op 40 mNL-393, U.A. Raaymakers, PAoURD,voorzitter afd. Den Bosch 2e lustrumVERONNL-402, H.H.A. Grimbergen, PAoLQ,crewmember en technicus van PI4AANL-470, H.H.C. Tomassen, PAoHCT,voortrekker VERON afd. Den BoschNL-872, D.W. Rollema, PAoSE,Hoofdredacteur Electron en schrijvervan Reflecties door PAoSENL-966, J. Mul, PAoNLC, secreta-ris HB-VERON van 1957 tot 1967NL-950, F. van Rossum, PAoBEA, landelijk voorzitter VRZANL-1030, B. Hendriks, PAoCWS, certificatenmanager VRZA

Lidmaatschapskaartje getekend door J. Monfils, PK1EM (wijlen WA1GOE).noot redactie:Op achterkant staat als district-adresIVIRA, afd. West-Java, Postbus 190, Batavia.

285

In de tropen zijn de avonden het ge-hele jaar donker).OM van Drunen heeft er voor ge-zorgd dat zijn NL-nummer altijd inzijn familie is gebleven. Aanvankelijkis het naar zijn vader in Noordwijker-hout overgegaan, na zijn huwelijk ishet op zijn XYL overgeschreven.Paula kon, hoewel aanvankelijk weltoegezegd, om gezondheidsredenenhelaas niet in Kampen aanwezig zijn.Uit de veelheid van gegevens en ge-beurtenissen die spreker ten bestegaf (57 jaar radio-actief is per saldoniet niks) wil ik er nog twee naarvoren halen. Toen na de bevrijdingalles weer zo’n beetje in geregeldebanen was geleid, werden er natuur-lijk ook weer vossejachten gehouden.Dat gebeurde in het AM-tijdperk opde 80 meter met behulp van een kruisantenne, gradenboog en kom-

pas. OM van Drunen, PAoPKC, hadhiertoe zijn peilontvanger uit die tijdmeegebracht, een heel bijzondergeval gebouwd met behulp van driebuitgemaakte Wehrmacht-buizentype RV 12 P 2000 (zie schema).

Door twee buizen, één voor HF eneen voor LF, in serie te zetten konmet behulp van zes grote platte bat-terijen van 4 volt nog juist voldoendeplaatspanning worden verkregen,zodat een zware anodebatterij mee-zeulen niet nodig was. De HF-buisvan de 80 meter LC-kring kon naarbelieven worden in- en uitgescha-keld. In plaats daarvan kon een an-dere buis voorzien van een eenvou-dig LC-kringetje voor de middengolf(het in die dagen bekende Amroh402-spoeltje) op de LF-trap wordengezet.Het geheel was gebouwd in een leegkastje van een 38-set en kon lopendmaar ook fietsend worden gebruiktdoormiddel van een speciale haak,welke hij aan het stuur van zijn fiets

had bevestigd. Als MG-antenne fun-geerde een eenvoudig draadklem-metje aan het frame van zijn fiets.Schakelend tussen peilraam en fiets-frame kon op deze manier afwisse-lend worden geluisterd naar wat de

broederschap op 80meter op het hart hadof naar het bij studen-ten in die dagen favo-riete dansorkest ‘DeRamblers’ op 402meter. Er was één na-deel aan, als het re-gende was geenmiddengolf-ontvangstmogelijk want dan wer-

den de banden nat en maakte hetfietsframe aarde! Zo fietste OM vanDrunen naar school, een soort voorlo-per van de huidige walkman dus, indie dagen echter veel bekijks trek-kend gezien de enorme tanktelefoondie erbij gebruikt werd. De warmeoordoppen sloten elk straatgeluid vol-komen af, nog een wonder dat hijdestijds niet door een legertruck isomver gereden (hi).Ook stond PAoPKC nog even stil bijde door NL-commissie 1953-1955gehouden Amateur Radio Rally’s,waarvan er in totaal drie (elk jaar een)zijn georganiseerd. De vossejacht-zenders PAoFMB en PAoSHB gavenhierbij tussen grammofoonplaten re-gelmatig route-beschrijvingen enrally-opdrachten door. Zo moestenop controleposten onder andere

stempeltjes worden gehaald, welkelaatsten uitsluitend werden verstrekttegen inleveren van bijvoorbeeld eensokkenophouder, een bruine enzwarte schoenveter, tandpasta ofschoensmeer (naar keus), postzegelvan 2 cent etc. De AVRO heeft hetidee later op de MG overgenomen enorganiseert onder de naam “radio-opdrachtenrit” er nog elk jaar een.Winnaar van de eerste AmateurRadio Rally was een religieus (wijlenfrater Martinus, ex PAoVM) die hier-mee compleet met hoela-hoep kastjede voorpagina van het Brabants Dag-blad haalde, maar hiervoor dan ookprompt door Broeder-Overste ter ver-antwoording is geroepen, want ‘Fra-ters behoren op zondag niet met zo’nkastje op hun buik door de stad telopen’ was zijn mening! Het was dui-delijk dat PAoPKC op zijn praatstoelzat en dus door Thieu moest wordenafgestopt, waarop het tweede lid vande eerste NL-Commissie, contest-manager OM Mul, PAoNLC, hetwoord nam. Ook OM Mul onder-schreef de moeilijkheden waarmeehet eerste NLC-bestuur te makenhad en noemde de huidige NLCspekkopers, daar zij op dit momentmaar liefst drie pagina’s in Electronter beschikking hebben en voorzitterNLC qualitate qua in het landelijk be-stuur vertegenwoordigd is. Zegt blijte zijn dat hij als secretaris HB-VERON van ’57 tot ’67 hieraan heeftkunnen bijdragen (Opmerking Thieu:suffix NLC brengt verplichtingenmee!) Hierop biedt Jan, NL-220 thansPAoPKC aan Jan, NL-966 thans PA-oNLC, een fles Martini aan, waarop

zij samen met Thieu, NL-199, klinkenop het welzijn van de huidige NLC.Na overhandiging van de door OMvan Drunen ’40’, ja u leest het goed,veertig jaar lang bewaarde notulenvan de NLC ’53’-55, alsmede eenbandopname met de stem van wijlenOM Egbert Smit, NL-742, de eerstevoorzitter van de NL-commissie, ishet gedeelte voor de pauze afgeslo-ten.

NLC-bestuurslid Jan Veenstra, NL-10968, probeert in Kampen of de ontvanger van NL-220 na 40 jaar nog werkt.

Links OM Mandos, NL-199, met in zijnlinkerhand de zojuist ontvangen notulen-map en audioband, in het midden OMMul, PAoNLC, rechts OM van Drunen,PAoPKC.

Hoe heb ik ’m nou precies op z’nscherpst? Frater Martinus heeft er rou-tine in om het kastje secuur op de “vos”gedraaid te krijgen (foto: Dagblad OostBrabant).