TVE 14ejrg. nr. 4, december 1996

Tussen Vecht en Eem

IPTvVT

y™

-

'5 h' i ... ©39 M

mmm

L:- mi - ï Ü

Tijdschrift voor regionale geschiedenis

Uitgeverij VerlorenMAAKT GESCHIEDENIS

Larenseweg 123 - 1221 CL Hilversum - ®035-6859856 — ^035-6836557

UITGEVER VAN DE NODIGE BOEKEN OVER HILVERSUMEN VELE ANDERE HISTORISCHE UITGAVEN. UIT DE CATALOGUS:

J a n W illem V er k a ik , De moord op graaf Flor is V.278 b lz ., g e ï l lu s tr e e rd , ISBN 906550-258-0, ƒ 50,-

R o n a l d P. d e G r a a f , Oorlog om Holland, 1000-1375.494 blz., geïllustreerd, ISBN 90-6550-278-5, ƒ69,5 o

M. Bos, Het Stichts-Hollands geslacht Van den Bosch.Voorlopig verslag van een onderzoek naar persoon en voor­

geslacht van Cornells Jacohsz. (ca. 1300-1380) te Waddinxveen256 blz., geïllustreerd, ISBN 90-6550-273-4, ƒ45,-

Deugd hoven geweld.Een geschiedenis van Haarlem, 1243-1993.690 b lz ., g e b o n d e n , r i jk g e ïl lu s tr e e rd , ISBN 90-6550-504-0, ƒ75,

Uw boekhandelaar kan U informeren over onze uitgaven, ook overde Hilversumse geschiedenis. Als U dat wilt zetten wij U graag op

onze verzendlijst.

'I'VE 14e jrg. nr. 4, december 1996

Tussen Vecht en EemTijdschrift voor reg ionale geschiedenis

Uitgegeven d oo r de Stichting Tussen Vecht en Eem

Colofon In h o u d

Het tijdschrift Tussen Vechten Eem is een uitgave van deStichting Tussen Vecht en Eem. Het tijdschrift verschijnt 3maal per jaar als “gewoon” nummer (48 pagina’s) enéénmaal perjaar in de vorm van een dubbelnummer (96pagina’s) dat gewijd is aan één van de gemeenten binnenhet werkgebied van de Stichting Tussen Vecht en Eem.In 1996 was dat de gemeente Muiden.

De Stichting TVE is een samenwerkingsverband vanmeer dan 25 lokale en regionale organisaties op histo­risch en aanverwant gebied. De Stichting bevordert enverbreidt de kennis op historisch gebied betreffendede streek. Voorts ijvert zij voor het behoud van cultuur­historische en karakteristieke waarden. Donateurs vande Stichting TVE ontvangen het tijdschrift gratis.

Donatie/abonnementDonateurs kunnen zich aanmelden bij:T. Kruijmer-Vos, Botterstraat 7a, 1271 XL Huizen, 035-5251713F.H. Bos, Stargardlaan 10, 1404 BD Bussum, 035-6941382

Voor opgave als donateur kunt u ook gebruik makenvan de antwoordkaart die in dit tijdschrift is bijgeslo­ten. Bij bovengemelde adressen kunnen eveneens los­se nummers van het tijdschrift worden aangevraagd.De minimum donatie bedraagt ƒ27,50 perjaar.

Extra nummers van het tijdschrift te bestellen onderantwoordnummer 5491400, 1400 VB Bussum (port­vrije enveloppe).

RedactieE.E. van Mensch (voorzitter), L.R. Huese-Rommerts(secretaris), mw C.M. Abrahamse, drs Maria W.J.L.Boersen, I). Dekema en dr P.H.D. Leupen.

RedactieadresVan Gelderlaan 74, 1215 SP Hilversum, 035-6219279

ProduktieUitgeverij Verloren, Hilversum

DrukDrukkerij Spieghelprint, Bussum

©TVT 1996. Gedeeltelijk overnemen van artikelen isslechts toegestaan met uitdrukkelijke bronvermelding.Geheel overnemen is pas mogelijk na schiftelijke toe­stemming van het redactiesecretariaat.

ISSN 0169-9334

C.L. VerkerkFloris V, Muiden en Amsterdam 191

H.A. KosDe Gooise markeOpvolger van de curtis Nerdinklant? 195

F. Le CoultreFloris Vin 1996 201

F.J.J. de GooijerDe Gooise Zomerkade en de MaatlandenOntstaan, gebruik en beheer 204

M.J.A. van der HeideGooise componisten (1):Jan Felderhof 209

M. RitsemaVrouwen .... een belastingaanslag waardNaarden 1749 216

Activiteiten van de Stichting Tussen Vecht en EemAfscheid mw E. Witteveen 220Monumenten tussen Vecht en Eem 220Concert Gooise componisten 222Bibliografie ir T. van Tol 226

Goois Museum 227

LiteratuurC. Dekker en M. Mijnssen-Dutilh, De Eemlandscheleege landen. Ontginningen rond de mond van de Eemin de 12e en 13e eeuw 229

ActualiteitenReünie oud-erfgooiers 232

Bestuur en redactie Tussen Vecht en Eem 234

Varia 235

VAN HET BESTUURPer 1 september is ing. J.T. Schaap afgetreden als voor­zitter van de Stichting Tussen Vecht en Eem. Hij is op­gevolgd door drs Maria W.J.L. Boersen die voorlopigals interim voorzitter zal fungeren.

Mevrouw E. Witteveen-Brenninkmeijer heeft het se­cretariaat overgedragen aan mevrouw T. Kruijmer-Vos.(zie verder: Activiteiten Tussen Vecht en Eem)

Omslag: Detail, ‘Moord van Graave Floris den Vijfden’,anonieme schets, 18e eeuw.Titelpagina: De watertoren van Bussum in floodlight,ca. 1960.

190 TVE 14e jrg. 1996

Floris V, M uiden en A m sterdamC.L. Verkerk

Omgewerkte samenvatting van lezing door drC.L.Verkerk op I I mei 1996 in de Kazerne (Mui-zenfort) te Muiden op de Open dag van de StichtingTussen Vecht en Eem onder de titel: 'Floris V enMunten

In h e t ja a r van de m oord op graal Floris Vw ordt een beeld geschetst van de opkom stvan de fam ilie Van Amstel, u it welke fam ilieéén van de m oordenaars afkom stig was: Gijs-b rech t van Amstel. D e/e was sinds 1285 alsleenm an van de graal b e h ee rd e r van de do o rFloris gebouw de vesting aan de m ond in g vande Vecht. Tevens h ield hij vanaf d ie tijd hetg erech t van M uiden van de H ollandse g raafin leen. Zijn voorvader G ijsbrecht van Amstelhad dat gerech t in 1226 m et tol en visrechtenvan de b isschep van U trech t in eeuwige e rf­pacht w eten te verkrijgen. O orspronkelijk wasM uiden m et zijn tol van de kon ing geweest,daarna in h an d en geraakt van een Fries gra­vengeslacht en in de tiende eeuw d o o r ko­n ing O tto I aan de bisschop van U trech t ge­schonken . Als m inisterialen , d ienstlieden vande bisschop, w aren de Van Amstels b innenh e t N ederstich t belangrijk gew orden en had ­d en zij zich a llerhande rech ten en goederenw eten te verwerven.

O ok in h e t ‘N aard in k lan d ’ (het Gooi) blij­ken zij gegoed te zijn geweest. B ezittingen al­daar zouden zij in leen heb b en verworven vande abdis van het Sint-V itusklooster van Elten.O ver die goederen o n ts to n d en m oeilijkhe­den m et Floris V, toen deze in m ei 1280 ge­heel N aard ink land voor 25 p o n d van de abdisvan E lten in e rfp ach t verwierf. In de erf-pach tovereenkom st w ordt gezegd dat Gijs­b rech t zo n d er toestem m ing van de abdis deG ooise g o ederen gekocht had van h aa r vazal­len. Deze g oederen zouden dus ook to t deerfpach t b eh o ren en aan Floris toevallen.

Tevoren, in 1276, had de laatste G ijsbrechthet slot van V reeland in p an d verkregen vanelect-bisschop Jan van Nassau, als o n d e rp an d

v o o rd e terugbeta ling van een len ing van 1825pond . Jan van Nassau was wel to t bisschop ge­kozen, m aar h e t kwam e rn ie tv a n d a t hij ook to tbisschop werd gewijd. V andaar zijn benam ingvan ‘gekozen ’ (=elect)-bisschop. T oen Gijs­b rech t van U trech tse burgers te V reeland tolg ing heffen , o n ts to n d en e r p rob lem en , die uit­eindelijk w erden opgelost d o o r de gevangen­nem ing in 1280 van de Van Amstels d o o r g raafFloris V, die daarbij op trad als p a n d h e e r vanh e t gehele N ederstich t voor een schuld van debisschop aan hem . G ijsbrecht w erd m et zijnbroers g ed u ren d e v ijfjaa r d o o r Floris in Zee­land gevangen gehouden .

M et de gevangennem ing w erden alle goe­d eren en rech ten van G ijsbrecht d o o r deg raaf geconfisqueerd: al zijn eigen goederenen alles wat hij in leen o f in pach t h ield van debisschop o f van an d eren . Die kw am en toen inh an d en van de graaf. Bij de verzoening m etg raaf Floris en m et de bisschop-elect op 27 ok­to b e r 1285, na de v ijf ja a r gevangenschap inZ eeland, verkreeg G ijsbrecht vrijwel alle goe­d e ren terug , m aar nu in leen van de g raaf vanH olland en slechts in ach te rleen van de bis­schop. De 1 lollandse g raaf w erd voor die goe­d e ren de leenm an van de bisschop en Gijs­b rech t w erd zowel een grafelijk leenm an alseen bisschoppelijk ach te rleenm an .

Als eerste p u n t in de verzoening m et Florisen de bisschop-elect van 1285 w ordt d o o rG ijsbrecht voor zich en zijn nakom elingen af-gezien van al zijn rech ten , d ie hij op N aard­ink land zou k u n n en laten gelden. Hij beloof­de d aa ro m tren t nemmermeer kwestie te zullenm aken. Hij e rk en d e dat de graaf het land vande abdis had ‘gekoch t' m et zijn eigen geld(m it sinen penninghen). O m d at die kwestie alseerste w erd beh an d e ld , lijkt het een zeer be­langrijk gesch ilpunt te zijn geweest. V eron­derste ld m ag w orden, d a t de Van Amstelsclaim den m ogelijk geheel het Gooi, danweleen g roo t deel ervan, van de abdis in leen tehouden .

TVEldejrg. 1996 191

mmmmm

Floris V, gravure Hendrik Goltzius naar een tekening vanWillem Thibaut in Het Oude Goutsche Chronycx-ken, 1663.

In h e t tw eede p u n t is sprake van M uiden en‘M u id e rp o o rt’ ende al dat daertoe bekort. De ge­b roeders Van Amstel verk laren d a t de g raafdeze goed eren in h e t vervolg rech tstreeks vande bisschop in leen zal h o u d en , ‘zoals hij ookm et a n d e r goed d o e t’. V óór 1280 h ad Gijs-b rech t M uiden rechtstreeks in leen geh o u d envan de bisschop, m aar d ie situatie w erd n ie thersteld . Te zam en m et de oude b isschoppe­lijke lenen , d ie G ijsbrecht in 1285 in leen vande g raaf van H olland verkreeg werd ook M ui­den ongetw ijfeld in 1285 d o o r de g raaf inleen gegeven aan G ijsbrecht.

De g raaf had tevoren, op 24 ja n u a r i 1281,reeds een overeenkom st m e t de bisschop ge­slo ten over de beta ling van de kosten en scha­d en van de grafelijke o n d e rn em in g voor Vree­land. D at was tussen h en be iden overeenge­kom en to en g raaf Floris op 26 ju li 1279 h e t

pan d h ee rsch ap over h e t N ederstich t op zichnam . Alle daa ru it voortv loeiende kosten zou­d en d o o r Jan van Nassau w orden vergoed. Dekosten van de V reelandse o n d e rn em in g wer­den d o o r de U trech tse kapittels geschat op6000 p o n d H ollandse p en n in g en . Voor de be­taling van 4000 p o n d daarvan had de elect-bisschop toen , in 1281. M uiden, W ecsp, Die­m en en Bindelmerebosc (de Bijlm er) mil weiden,mit lande ende allent dal derive boert (behoort)gheheellike aan de g raaf in p an d gegeven. Janvan Nassau no em d e deze p laatsen toen onserviende goet, wat wil zeggen: g o ed eren , bezittin ­gen van onze vijanden. D oor beta ling van deschuld van 6000 po n d zou h e t p an d gelostw orden en zouden de g enoem de plaatsenw eer in bezit kom en van de bisschop. D aarvanzou het ech te r noo it kom en, zo blijkt al uit deverzoeningsovereenkom st van 1285 be tre ffen ­de M uiden. Im pliciet e rk en d e de elect datFloris zijn d irec te leenm an voor M uiden wasen n iet G ijsbrecht.

D aar in M uiden was d o o r Floris V een ver­sterk ing aan de m o n d in g van de V echt ge­bouw d die ongetw ijfeld d o o r zijn leenm anG ijsbrecht w erd beheerd . O p 23 ju n i 1296h eb b en de sam enzw eerders Floris in zijneigen versterking gevangen gezet, nadat zehem bu iten U trech t bij de valkenjacht gevan­gen had d en genom en . Melis Stoke verhaalt inzijn R ijm kroniek (Boek IV, vers 1521 e.v.):

Si voeren te Muden metten graveten huse dat hi mil sieve luwehadde ghecocht ende doen maken.

Volgens een on langs d o o r Verkaik gepub li­ceerde b ron , afkom stig u it W enen, waarinook h e t H um te M uden Floris’ eigen kasteelw ord t g enoem d (rostrum proprium), w erd hijd aar n ie t h een geb rach t om hem la ter naarE ngeland o f iets dergelijks te verschepen,hem d aar gevangen te h o u d en en zijn in En­geland verblijvende zoon Jan te la ten opvol­gen. O p 27 ju n i w erd Floris volgens die b ron ,g eb o n d en op een zwak paard je , n aa r een lan­delijke p lek g eb rach t om hem d aar in een vante voren gegraven kuil levend te begraven.Terwijl ze hem n aar die kuil b rach ten liependie van N aarden en N aard ink land te hoopom Floris te bevrijden. In pan iek is toen do o rde sam enzw eerders gehandeld . M et' de be­kende afloop. Als de b e ram er van de p lannenw ordt in die b ro n G ijsbrecht aangew ezen, de

192 TVE 14e jrg. 1996

r̂ sa<Qsh

■ ! ' • ;m

'V "i

’ mm

ÖfeÈj 5n i... \.

Muiderslot, gravure jan Schijnvoet naar een tekening van Roelanl Roghman, ra. 1710.t lil: Schatkam er d e r N eder landsche ( )u d h cd en .

b e h ee rd e r van h e t huis te M tiiden voor zijnleen h e e r g raaf Floris.

De b ro n zal nog n ad e r on d erzo ch t m oetw orden m et vragen als: w anneer is hij ge­schreven, d o o r wie, voor wie en m et welkdoel?

Zolang dat n ie t is gebeurd , blijft, in tegen­stelling tot wat de b ron ons wil doen geloven,de h eersende m en ing over de gang van zakengelden , die ook in h e t werk van Verkaik overFloris V w ord t verhaald. Toen Floris in bet ge­schil tussen de Engelse en de Franse koningvan de eerste n aa r de laatste overging, do o rbeiden overigens d u u r betaald , zond de E n­gelse kon ing Edward, aan wiens h o f Floris’zoon Jan werd opgevoed, Jan van Cuyk m etveel geld n aar H olland om d aa r iets aan tedoen . Deze Jan van Cuyk stelde het sam en-zw eringsteam sam en tot gevangenzetting vanFloris, zodat zoon Ja n zijn vader zou k u n n enopvolgen o n d e r supervisie van Edward. Bij deoverb reng ing n aar E ngeland in pan iek ge­raakt, zou de h aa td rag en d e G erard van Vel-sen de graal m et 21 zwaardslagen en -stekenh eb b en verm oord . L atere schrijvers bedach ­

ten een m otief: G erards vrouw M achteld zoud o o r Floris geschoffeerd zijn.

V oor de voorstelling van zaken van deW eense b ron valt evenwel ook wel iets te zeg­gen, m aar dat m oeten we dan plaatsen na desam enste lling van h e t sam enzwei ingsteamd o o r Jan van Cuyk. G ijsbrecht van Amstel zal,gezien h e t voorgaande, wel iets op Floris aante m erken hebben gehad. Al zijn am bities wa­ren verloren gegaan. Hij had v ijfjaa r lang ingevangenschap in Z eeland m oeten d o o rb ren ­gen. (D aar had hij wellicht kenn is gem aaktm et Zeeuwse tegenstanders van Floris). Bij deverzoening van 1285 had G ijsbrecht al zijngoed eren en rech ten aan de g raaf verlo ren enslechts gedeeltelijk in leen teruggekregen .V oor H erm an van W oerden go lden gelijk­soortige overw egingen. Voor G erard van Vel-sen ken n en we diens bew eegredenen niet.

H et H uis te M uiden en h e t A m stelslot

Floris was gevangen gezet in de kort te vorengebouw de versterking aan de m on d in g van de

TVE 14e jrg. 1996 193

Floris V, gravure Claes Jansz. Visser, 17e eeuw.

PATPRNARVM (1ITIONVM » * « * , ET COUfS 'W .ï: ex YXO*& «mtkjek, Q vm axi EijHWfci* c o « n s r.

■ " iH ,.>M'E 1 »•*.-**•*,_ ' ......*B gE jO '-.. StMUtnt JVM *ahmtv».i «*r«»v«yw

- »*rvtr*» *«i***v**i

&**&»* fó$4K« *»»Tx»*[w Ak*(%«■ «» «o* ;*«>» <sm fWfc» WU j<fwn»<i*xi ;< <t-G« . i(ri« * Sn fe4w.Au? "»* • « Xt*|> y**t» «drt>>

>mC3

Vecht, die hij ‘m et eigen goed gekoch t [had]en la ten bouw en’, zoals Melis Stoke schrijft.W aarom liet Floris d aar een versterking bou­wen, terwijl de bisschop van U trech t als h eervan M uiden sinds de tiende eeuw d a t in hetgeheel n ie t nod ig had gevonden?

H et nieuw e, uit F rankrijk afkom stige typeversterking gebru ik te Floris voor de zogehe­ten dw angburch ten die hij tussen A lkm aar enM edem blik liet bouw en. V anuit die verster­k ingen m oesten de Friezen e r o n d e r w ordeng eh o u d en en w orden b e le t h e t H o llandse ge­bied b in n en te ta llen . Als een soort vanbufferzone kocht Floris in 1282 W aterland ende Zeevang van Jan Persijn, die h e e r van diegeb ieden was. Hij was e r toen ju is t in geslaagdh e t lijk van zijn vader, d ie in 1256 tegen de(W est-)Friezen was gevallen, u it H oogw oudterug te ha len en hij was vastbesloten datgenete verw ezenlijken w aartoe zijn vader n ie t instaat was gebleken: h e t on d erw erp en van dieFriezen. U it vrees voor hu n invallen in zijnju is t verw orven M uiden en N aard ink land zalhij ook de V ech tm ond ing h eb b en willen be­veiligen.

De vondst van de m u u r aan de A m stelm on-

d ing in 1994 in A m sterdam wijst in dezelfderich ting . De m u u rfrag m en ten v ertonen de­zelfde vorm als h e t type van M uiden en van ded o o r Floris gebouw de dw angburch ten tegende Friezen. De tijd w aarin d a t fo rt gebouw dkan zijn, kom t ook overeen. O p g ro n d van deb estudering van het fu n d erin g sh o u t o n d e rhet m u u rfrag m en t kan deze m u u r nam elijkpas na 1280 gebouw d zijn. Deze versterkingm oet heb b en gestaan op een bezitting vanG ijsbrecht van Amstel, d ie b eh o o rd e tot de in1280 geconfisqueerde goederen , toen hij ge­vangen w erd gezet. Bij tic verkoop van W ater­land en de Zeevang d o o r Jan Persijn in 1282stond deze tevens zijn bezittingen in A m ster­dam aan Floris af, bezittingen die hij op voor­spraak van Floris van de bisschop had verkre­gen en die o o it van G ijsbrecht van Amstel wa­ren geweest. En in h e t verzoeningsverdragvan 1285 tussen de geb roeders Van Amstel enFloris en de elect beloofden de geb roeders bijde bepaling , dat zij al hun eigen g oederen inleen van de g raaf te rugkregen , d a t zij geenrech ten zouden la ten gelden op die ghifte vanAmestelredamme die ghegheven was haren JanneParsine ende al dat daertoe behoeft. W ant dat wa­ren verbeurde , dus geconfisqueerde goede­ren in A m sterdam die inm iddels d o o r JanPersijn zoals we zagen aan de g raaf w arenovergedaan. D at laatste en de bepaling in deverzoening m et de gebroeders wijzen in derich ting van p lan n en , die Floris m et d a t ter­rein te A m sterdam had. De m u u rresten en degelijktijdige bouw' van h e t huis te M uiden ende versterkingen aan de grens m et de Friezenm aken de p lannen van Floris m et de m on­d ing van de Amstel duidelijk: een versterkingaan de m on d in g van de Amstel, parallel aanh e t M uiderslot, dus: h e t Amstelslot.

194 TVE 14e jig. 1996

De Gooise m arkeOpvolger van de curtis Nerdinklant ? H.A. Kos

Inleiding

In h e t j a a r 1280 verkreeg g raaf Floris V vanH olland van de abdis van het stift E llenN aard ink land in pacht. H ierm ee beg in t deH ollandse p erio d e van h e t la ter G ooiland ge­n oem de N aard ingerland . De ontw ikkelingenvolgden elkaar na 1280 snel op. Zo vorm dezich een m arke-organisatie (de la tere erfgooi-ers-organisatie), d ie h e t b eh ee r en gebruikvan de gem ene g ro n d en regelde. Dat was in­m iddels noodzakelijk gew orden d o o r d rukvan b u iten a f en de verm indering van gem eneg ro n d en d o o r o n tg inn ingen . H e t is dan ookgoed gebru ik h e t on tstaan van de m arke inverband te b ren g en m et de H ollandse graven,zie E nklaar en De Vrankrijker. Zij m enen datde rech ten van de m arkegeno ten (of — la te r -de erfgooiers) op de g em ene g ronden ge­schonken w erden d o o r de landsheer, m et an ­d ere w oorden , een ‘H o llandse’ oo rsp rongkenden . De rech ten d a tee rd en im m ers nietuit de E ltense tijd.

Ik ben die m en ing n ie t toegedaan . H et lijkte r nam elijk m eer op dat de m arkegeno tenm et hu n rech ten op de gem ene g ro n d en deopvolgers w aren van Eltense horigen , die vie­len o n d e r de jurisdictie (rech tspraak en be­stuur) b eh o ren d bij een dom ania le exploita­tievorm . T oen deze lieden na 1280 m et H ol­land te m aken kregen m oesten zij de voorhun bedrijven noodzakelijke gem ene g ron ­den op een an d ere m an ier veilig stellen. Ea­ten we de zaken toelich ten .

968: ...in comitatu Nerdinclant beneficii...

In 968 verkreeg h e t stift E lten alle goederendie g raaf W ichm an II (952-973), stich ter en‘b ed e n k e r’(schenker) van E lten , in leen hadin hel graafschap N aard ink land (naast eenaantal an d e re g oederen en zak en ).1 In 973schonk W ichm an h e t stift vervolgens een aan ­

tal allodiale goederen , da t wil zeggen vrij over-e rlb a re goederen , in tegenstelling to t benift-cialegoederen , die d o o r de kon ing in leen wa­ren u itgegeven en w aarover deze als leen h ee rrech ten beh ield . In 996 w erd een H am alandsfam ilieconflict aangaande de vrij overerfbareg o ed eren beë ind igd d o o r keizer O tto Til(983-1002). Hij stelde een regeling voor waar­bij een aan ta l goed e ren gedeeld w erd tussende strijdende partijen . V oor de zekerheidwerd Elten bevestigd in zijn bezit in N aard ink­land.'- D aar kon de familie van W ichm an IIgeen aanspraak op m aken; im m ers, dit warenkoninklijke lenen , dus beneficiaal! Pas in1129 h o re n we w eer van N aard ink land en El­len. L otharius III (1125-1137) bevestigde deregeling van 996 en schonk he t stift inkom ­sten uit de m unt van D oesburg. H et bezit teN aard ink land w ord t dan als volgt om schre­ven: “...curlis que dicitur N erdinklant.” eenvroonhof, die N aard ink land w ordt genoem d. ’

In 1280 d eed de toenm alige abdis G odelin-de (1272-1288), zoals bekend , afstand van h e tvoor h aar veraf gelegen gebied. Zij verpachtteh e t voor de som van 25 U trech tse p o n d en aang raaf Floris V van H olland (1254-1296).'

We k u n n en de vraag stellen hoe h e t stift El­ten m eer dan d rieh o n d e rd ja a r h aa r goede­ren in N aard ingerland exp lo iteerde.

De curtis Nerdinklant

De m eest voorkom ende vorm van exploitatievan bouw land in de karolingische tijd was h e tklassieke hofstelsel. Dit stelsel veronderste ldehet bestaan van g ro te aaneengeslo ten com ­plexen groo tg rondbezit, ook wel aangedu idals villa o f dom ein . Naast de kon ing warenook geestelijke instellingen en leken g roo t­grondbezitters.

De villa ontw ikkelde zich n a a r een twee-le-dige exp lo ita tie-eenheid , en vorm de een soci­aal juridisch en econom isch k ad er van de

TVE 14e jrg. 1996 195

landbouw . Enerzijds was e r een deel d a t do o rde e igenaar in d irec t b e h e e r w erd g eh ouden ,de reserve, o n d e r toezich t van een milieus o fm eier, d a t ook v roon land w erd g enoem d o fterra indominicata. H e t om vatte een v ro o n h o fo f curtis (o f mansus indominicata), h e t uitba-tingscen trum van de h e e r o f meier. De arbeidw erd h ie r verrich t d o o r onvrijen (mancipia, so-livagi, haistaldi). A nderzijds was e r een deeld a t b estond u it bedrijven m e t b ijb eh o ren dland, de tenures o f terra mansionaria, in h e t N e­derlands: h e t hoevenland . De exp lo itan tenw aren geen e igenaar van de bedrijven, m aarw aren op en igerle i wijze g eb o n d en aan deg ro n d en de dom einheer. Zij h ie lden h u nland in tijns en m oesten v roond iensten ver­rich ten , waarvan de belangrijkste de d ee lna­m e aan de bew erking van h e t v roon land was.De horige b o e ren vorm den tezam en de ech teo f de familia, en h ad d en een eigen rech tbank ,voorgezeten d o o r de meier.

De b o eren h ad d en tevens een belangrijkvoorrecht: zij m och ten de gem eenschappelij­ke g ro n d en (hooi - w eilanden, w oeste g ro n ­den) gebru iken , noodzakelijk voor de exploi­tatie van h u n bedrijven.

A lgem een w ord t aangenom en d a t de N oor-m an n en s to rm en (9de-10de eeuw) en de daar­m ee g epaard gaande verbrokkeling van destaatsm acht h e t verval van h e t klassieke do­m ein h eb b en ingelu id alsm ede bevorderd . Inde 12de en 13de eeuw w erden steeds m eerv roond iensten afgekocht o f verdw enen in he tgeheel. D aarnaast w erden de len van h e tv roon land in tijns uitgegeven en vroonhovenverpacht. O ok trad en e r v e randeringen op inde sociaa lju rid ische status van de lan d b o u ­wers. Zware onvrijheid m aakte plaats voorm ildere vorm en en zelfs voor gehele vrijheidvan de persoon . De onvrije lasten g ingen rus­ten op de g ro n d .5

H et w ord t nog steeds betwijfeld o f deze ex­ploitatievorm in onze streken in zwang is ge­weest, ondanks in sp ann ingen van C. D ekkeren zijn leerlingen . D ekker reconstrueerdeklassiek ingerich te do m ein en in h e t K rom m eRijngebied. Hij keek daarbij n ie t a lleen n aarcon tem p o ra in e b ro n n en , m aar gebru ik te ook(jongere) retrospectieve gegevens, gekoppeldaan de agrarische s tru c tu u r van een nederze t­ting o f geb ied .1'

W at h eb b en we nu aan gegevens voor Naar-d inkland? Ten eerste: N aard ink land was o o r­spronkelijk koningsgoed. O p zichzelf zegtzulks niets. Maar, zoals h eu p en al e e rd e r zei,h e t koninklijk dom ein is qua in rich ting h e tbest b ekend .7 Aldus m ogen we ervan u itgaanda t te N aard ink land eenzelfde exploitatie­vorm w erd g eh an te e rd als in an d e re dom ei­n en , nam elijk h e t klassieke hofstelsel.

Ten tweede: de agrarische s tru c tu u r vanN aard ink land . 1 loew el d aar voor de karolin-gische en o ttoonse tijd weinig van b ekend is,m ogen we aan n em en dat de bouw landen bij­een lagen op de en g en (de m eest v ruch tbareg ro n d ), die om ringd w aren d o o r heideveldenen graslanden , waar schapen en koeien kon­den w eiden. V oor d it vee was een bepaaldehoeveelheid hoo i nodig , en e r w erd dan ookp e rm an en t een gedeelte van de graslandenals hooi- o f m aatland afgescheiden. De engenh eb b en waarschijnlijk deel u itgem aak t van degem eenschappelijke g ro n d en , m aar w erdenallengs toch in particu lier e igendom opge­deeld. De w eidegronden o f de m een ten wer­den n iet opgedeeld . De agrarische stru c tu u rm et een eng als u itgangspun t is het best be­kend waar oorspronkelijk de g ro n d op klas­sieke wijze w erd geëxp lo iteerd , zij h e t dat e rook en g en k u n n en voorkom en w aar in h e tgeheel geen dom ania le sporen zijn te vinden.

Ten derde: de term inolog ie die g eh an tee rdw erd in de E ltense o o rk o n d en aangaandeN aard ink land . We kom en d a a r ee rs t eenv ro o n h o f en onvrijen tegen: ...in comitatu Ner-dindant beneficii (968), waar ook mancipia utri-ustjue sexus w erden genoem d, oftewel onvrijenvan beide geslachten . Vervolgens, wat latei,...precipue que dicuntur in Nardinklant...(996),m et nam e [goederen ] die gen o em d w ordenin N aard ink land , ech te r zo n d er onvrijen. Tenslotte, in de eerste helft van de twaalfde eeuw:...curtis que dicuntur Nerdinklant... (1129), eenv ro o n h o f die N aard ink land w ord t genoem d.

Ten vierde : h e t voorkom en van relictenvan (dom aniale) onvrijheid. Van Tol, Palm ­boom en L eupen b eh an d e ld en de vraag o f de(loo iers (o f Erfgooiers) vrij dan wel onvrij wa­ren geweest.8 U iteindelijk wijst de rich tingn aar onvrij, zij h e t in allerlei gradaties. De on­vrije lasten w aren ook in G ooiland overge­gaan op de grond .

Ten vijfde: h e t gegeven dat het stift E lten

196 TVE 14e jrg. 1996

Abdij Elten, ets Jan de Beijer, ca. 1750.

kes'‘fc .l

*v'

J ^ T:

;k i J j tó ' '" ! ss&w

h aar an d ere g oederen ook op klassieke wijzeexp lo iteerde .'1

Deze vijf p u n ten tezam en zijn genoeg om testellen d a t h e t stift E lten h aar goederen , in­clusief d ie te N aard ink land , oorspronkelijkop de klassieke wijze exp lo iteerde.

De overdracht van Naardingerland aan FlorisVin 1280

H et is niet bekend o f g raaf W ichm an II grafe­lijke rech ten heeft u itgeoefend in N aardink­land. E r is geen enkele b ron waarin een g raaf(comes) van N aard ink land voorkom t, m aar dathoeft niets te zeggen. Echter, W ichm an II zelfw erd ook n im m er aangedu id als g raaf vanN aardinkland.

E nklaar stelt dat de m ach t van Elten opg rondbezit berustte , die h e t stift in de loopd e r tijden zou heb b en u itgebre id to t eenlandsheerlijk gezag. Hij zoekt de soevereini­teit van h e t stift n ie t in een overd rach t vangrafelijke rech ten , m aar in de in 973 verkre­gen en in 996 bevestigde im m un ite it overh aar goederen . Volgens E nklaar zou Ellendan, zoals geestelijke instellingen gewoon wa­ren te doen , zich m eester heb b en gem aaktvan de g rafelijkheid .10

H et jaar 1280: abdis G odelinde besloot toth e t afstaan van h e t graafschap (comitatus)N aard ink land aan g raaf Floris V van H olland.H eel goed m ogelijk was de voornaam ste re­den , dat het veraf gelegen bezit in N aard ink­land niet o f nauwelijks d o o r h e t stift kon wor­

den b eh ee rd o f bescherm d: N aard ink land lagprecies tussen twee k em phanen : h e t graaf­schap H olland en h e t Sticht U trech t. D aar­naast ro erd e zich in zijn con tre ien h e t roem ­ruch te geslacht Van Amstel, d ru k d o en d e al­lerlei goed e ren in N aard ink land te u su rpe­ren . De m ach tsu itb re id ing van de Van Am-slels zal G odelinde overtu igd heb b en afstandte doen van de grafelijke en enkele and ererech ten over N aard ink land . W ie kon zij daar­voor be te r u itk iezen d an Floris V, rivaal vanVan Amstel, sterker en m ach tiger dan detoenm alige U trechtse bisschop? Im m ers, deVan Amstels w aren oorspronkelijk Stichtsem inisterialen , d ienstlieden van de U trech tsebisschop. H et m oet gezegd w orden d a t e r vande kant van Floris V ook enige d ru k uitgeoe­fend kan zijn op het stift. Hij trach tte n ie t al­leen zijn gezag u it te b re iden , maar, n ie t o n ­belangrijk , die van de Van Amstels te breken .H e t in h an d en krijgen van de grafelijke rech­ten over h e t E ltense N aard ink land zou hemdaarbij zeer goed van pas kom en.

A llereerst d ien t u itd rukkelijk gezegd tew orden d a t Elten ook na de overd rach t rech ­ten kon laten gelden op N aard ink land . Eltenverkocht de zaken niet, m aar verpachtte, enh e t best blijkt d a t wel u it de o pnam e van eenafschrift van de e rk en n in g van Floris V van depach tovereenkom st in een e in d 14de- beginlndc-ecuw s s tam m en d E ltens tijn sb o ek ."W anneer de graven van H olland hu n ver­p lich tingen n iet nakw am en, dan verviel hetverpach tte te rug aan het stift.12

De abdis van E lten stond aan de g raaf van

TVE 14e jrg. 1996 197

Holland tegen een som van 25 Utrechtse pon­den het volgende afin pacht: de terraNaardink-land m et alle toebehoren, de heerlijkheid ofheerschappij (het dominium), de jurisdictie,opbrengsten, inkomsten, keurm edigen, ak­kers, onbebouwd en bebouwd land, bossen,broeken, weiden, moerassen, strom ende enstilstaande wateren en alle rechten, welke ge­noem d konden worden. U itgezonderd werdende inkomsten van enkele kanunniken die aanhet stift verbonden waren en de lenen van dedienstm annen van het stift. Maar de bezittin­gen van de heer van Amstel maakten wel deeluitvan de pachtovereenkom st.13

Hoewel de graaf van Holland dus rechtsop­volger van het stift Elten werd en zelfs zijn ver­tegenwoordiger door de inkomsten voor zijnkanunniken te innen, behield het stift eenband m et Naardinkland, die los stond van degrafelijke rechten en het graafschap Holland.Leupen m erkt op, in navolging van de Nij­meegse rechtshistoricus O. M oorman vanKappen, dat de mogelijkheid bestaat dat bijde overdracht van 1280 alleen sprake was vande terra Naardinklant, dus van de grafelijkegezagsrechten. De grondeigendom en alleswat daarm ee sam enhing zou dan aan Eltenzijn gebleven.14

De mogelijkheid dat de overdracht enkelde terra N erdinklant omvatte, grafelijke ge­zagsrechten, en dat Elten grondeigendom ende daaraan verbonden heerschappij behield,kan het best worden geïllustreerd aan dehand van het ontstaan van de Gooise Marke.

Elten, Holland en de marke-organisatievan Gooiland

Bovenstaande tussenkop zou enkele grote ge­schiedvorsers van Gooiland direct in het ge­weer brengen. Ik doel hier op de reeds ge­noem de Enklaar en De Vrankrijker, die voor­al de Eltense tijd niet graag in verband bren­gen m et de marke-organisatie van Gooiland.Letterlijk zegt Enklaar: “De twaalfde-eeuwse cur-tis Naardingerland lijkt wat lang geleden om nogop het eind der dertiende eeuw oorsprong van eenmarke te kunnen zijn’' ’ en De Vrankrijker: “ Wezien geen enkele grond voor de mening dat de oor­sprong der later blijkende gebruikrechten [op degem eenschappelijke gronden, AK] te vinden is

in het charter van 968’. 16 Beide heren dedenhun best elk verband tussen Elten en de mar­ke en dus uiteindelijk de erfgooiers te ont­kennen.

Nu is het zeker niet mijn bedoeling de mar­ke terug te voeren tot 968. Laat ik duidelijkzijn: de marke ontstond na 1300, vormde la­ter een bestuur, stelde in 1442 middels detweede schaarbrief duidelijk voor wie de ge­m ene grond bestemd was; de term erfgooierduikt pas eind 17de - begin 18de-eeuw op.Echter, de rechten van de m arkegenoten opde gem ene gronden vinden haar oorsprongin de Eltense tijd. H et hierboven besprokendom aniale stelsel en de overdracht vanNaardinkland keren daarom nu terug.

W anneer in 1280 Naardinkland onder het ge­zag van de graaf van Holland komt te vallenverdwijnt niet ineens de tot dan toe gevoerdeexploitatievorm van de landbouw. Hoewel deafbraak van de domaniale organisatie in vollegang was, blijven de boeren gem ene grondennodig hebben voor hun bedrijf. Dit was al dietijd geregeld. Enklaar stelt dat “het bestaan vangemene gronden in de Eltenschen tijd niet is geble­ken’ .17 Dit lijkt mij niet alleen onwaarschijn­lijk, het is ook een wat starre houding ten op­zichte van de bronnen. Zoals gezegd, er be­stond geen marke - zoals na 1300 - met eeneigen bestuur en regels (wat Enklaar wellichtbedoelt), m aar daarvóór bestond er, zoals bo­ven reeds gezegd, een dom aniale organisatiedie collectief gebruiksrecht van de weiden enwoeste (de later gemeenschappelijke) gron­den had geregeld. De domaniale organisatiesloot, net als de latere marke, andere dan inhaar verenigde lieden uit tan gebruiksrechtover die gronden.

Als we naar het karakter van de Gooise Mar­ke kijken, met nam e de bepaling dat de ge­mene gronden een voor eeuwig ondeelbaargebied dienden te blijven, en bestuurd dooreen vergadering met ingezetenen uit alle ne­derzettingen in het Gooi, dan kan het niet an­ders dan dat de grondslagen van deze markevoortsproten uit de (voormalige of in afbraakzijnde) domaniale organisatie. De sociaal-eco-nomische en juridische eenheid die tot 1280(en in zekere zin, wanneer we er vanuit gaandat Elten grondeigendom behield, ook na1280), bestond binnen het dom aniale kader,

198 I'VE 14e j,g. 1096

bescherm de aanvankelijk de gem eenschappe­lijke gronden. Met de afbraak daarvan endoor de verpachting van de grafelijke rechtenaan de graal van Holland werden de Gooiersgenoodzaakt hun gronden op een andere ma­nier veilig te stellen, om zich te beschermentegen indringers, nieuwkomers en ontgin-ners. De nog overgebleven en niet in cultuurgebrachte gronden werden daarom gereser­veerd voor de marke en haar m arkegenoten.

Het bovengestelde houdt in dat de markevan Gooiland in direct verband met de nirtisNerdinklant komt te staan. Ik beschouw deGooise marke echter niet als een zogenaamde‘hof’marke, zoals we die kennen in Gelder­land, m et vrije eigengeërfden, maar denk dater continuïteit bestond tussen oude (Eltensc)en nieuwe (Hollandse) rechtsverhoudingen;met andere woorden: het later in de markevastgelegde gebruiksrecht op de gem enegronden kan wel degelijk haar oorsprong vin­den in de Eltense tijd, indachtig de uit de do-maniale stelsel voortkom ende collectieve ge­bruiksrechten van de dom einhorigen.

De door Enklaar en De Vrankrijker geop­perde mogelijkheid dat de gem ene grondeneen schenking waren van de landsheer, waarzij overigens geen enkel bewijs voor hebben,acht ik niet juist. Enklaar en de Vrankrijkerplaatsten het ontstaan van de marke op hetm om ent waarop deze expliciet voorkomt inde geschreven bronnen. Zulke verenigingenkomen niet zo m aar uit de lucht vallen, maarhebben bijna altijd een voorgeschiedenis.IS

De later ontstane problem en tussen degraaf van Holland en de marke hebben naarmijn m ening alles te maken m et het karaktervan de overdracht van 1280: de Hollandsegraven m oeten het idee hebben gehad dat zijdoor het betalen van de pachtsom inderdaadde overkoepelende grafelijke m acht haddenover Naardinkland, inclusief daarbij behoren­de speciale hoogheidsrechten, zoals het rechtop alle woeste grond, dus ook de gem enegronden. Zo toonde graaf Willem lil in 1326zich weerbarstig bij zijn uitspraak over het bij­eenroepen op eigen gezag van een vergade­ring door de marke-genoten van Gooiland.1'1O p hun beurt m oeten de m arkegenoten hetidee hebben gehad dat zij in dat opzicht be­hoorden tot en vielen onder het stift Elten, enzelf konden bepalen wat er met de gem ene

gronden dienden te gebeuren. Ze diendenechter wel rekening te houden met de mach­tige en niet ver weg residerende Hollandsegraaf. Dat resulteerde in vele conflicten endus ook in een vaststelling van rechten enplichten. Met andere woorden: de Gooisemarke begon vorm aan te nemen!

O nderzoek naar het precieze karakter van deoverdracht van 1280 is geboden. H et is echterzaak de beschikbare gegevens niet los van el­kaar te bekijken, en, belangrijker, aandacht tehebben voor continuïteit en ontwikkeling.Naar mijn m ening vormt het jaa r 1280 geenbreuk, maar een aanzet tot een ontwikkelingvan beheer en bestuur.

Sam envattend

De marke ontstond in de Hollandse periodeen dat wordt door mij ook niet betwist. Echterde reden waarom deze voor het Gooi zo ken­m erkende organisatie zich vormde, namelijkde bescherm ing van de voor de exploitatievan de bedrijven zo noodzakelijke gem een­schappelijke gronden, vond haar oorsprongin de Eltense tijd (968-1280). Toen de Naar-dingers - o f Gooilanders - onder het grafelijkgezag van Holland kwamen te vallen zagen zede gem ene gronden in gevaar komen. H etblijkt dat de Gooise boeren zich wat dat be­treft konden beroepen op Elten, en dat hadalles te maken met het karakter van de over­dracht van 1280. De graaf oefende dan welzeggenschap uit en was een factor waar reke­ning mee gehouden m oest worden, maarmen nam een min of m eer onafhankelijke po­sitie in, doordat de grondeigendom aan hetstift bleef. Elten had de gebruiksrechten overde gem ene gronden nooit expliciet geschon­ken aan de boeren in Naardingerland, maarde door het stift gevoerde exploitatievormverschafte hen deze impliciet wel. Heel welmogelijk hebben de Gooise boeren, gecon­fronteerd m et de Hollandse graaf, oprukken­de ontginners en indringers, zich vastgehou­den aan die impliciete rechten, de grondslagvoor de marke-organisatie.

H et is trouwens opvallend dat de marke -en later de erfgooiers-organisatie zeer langetijd trouw bleef aan een uit de horigheid

TVE 14e jrg. 1996 199

stammend adagium, de ondeelbaarheid vande grond, waarmee nogmaals duidelijk wordtgemaakt dat ‘oude’ rechts - en gezagsverhou­dingen in ‘nieuwe' kunnen doorklinken.

slaande zaak o f situatie". Een maalschap was een bepaal­de vorm van een marke-organisatie.

19. Zie noot 10,1, p. 39-40.

Noten

1. Oorkondenboek van het Sticht Utrecht I. No. 126.2. Ibidem I, No. 146.3. Ibidem I, No. 326.4. Ibidem, IV, No. 2031.5. Ook wel aangeduid als ‘verzakelijking’ van lasten en

plichten.6. Dekker, C, Het Kromme Rijngebied in de middeleeuwen. Een

institutioneel-geografische studie (Stichtse HistorischeReeks 9). (Zutphen, 1983).

7. Leupen, P.H.D., ‘De Erfgooiers. Vrij of onvrij? Een pro­bleem nader bekeken’, in Tussen Vecht enEem (13) 1995.Zie ook D.P. Blok, De Franken in Nederland, (Bussum,1974) p. 76.

8. Tol, T. van, ‘De zwadetijns en de koptienden, die deGooiers betaalden aan Hoog-Elten’ in Tussen Vecht enKern le jrg ( I9S3) pp.219-236; T. van Tol, ‘De zwadetijns,die de Gooiers wel en den keurmede, die ze al dan nietverschuldigd waren aan het Sint Janskapittel teUtrecht’ in Tussen Vecht en Eem 2e jrg ( 19S4) pp. 143-159;Ellen Palmboom, ‘De Gooise koptienden, tiend oftijns?’ in Tussen Vecht en Eem le jrg (1993) pp. 188-195;Leupen, 'De Erfgooiers. Vrij of onvrij?’, pp. 135-139.

9. Ros, H.A., De exploitatie van het goederenbezit van het adel­lijk jufferenstift te Hoog-Elten (968-ca.l450). Klassieke hovenin de noordelijke Nederlanden? (ongepubliceerde docto­raalscriptie Vakgroep Middeleeuwse geschiedenis, Uni-versiteit van Amsterdam 1996).

10. Enklaar, D.Th., en A.J.C. de Vrankrijker, Geschiedenisvan Gooiland, 3 dln. (Amsterdam 1933-1941), I, p. 16.

11. Kist, N.C., Het necrologium en het tijnsboek van hetadellijk jufferenstift te Hoog-Elten, in: Nieuw archief voorkerkelijke Geschiedenis inzonderheid van Nederland, band 11(1854) pp. 154-155.

12. Kist, N.C., Tynsboek, p. 154: ...Ende ist sake dat wij inlopendat ordel des bannes o ff dat wij oen nyet en betaelden die vurs.pensie En w ij een aellinc jaer inder sententien bleuen slaendan scd dat vurs. lant m il a l sinen tobehoeren en mit a l synenrechten vrij en los wederkomen an die selue abdisse onbehelde-lich ons en onsen eruen daer enighe heerlichheit o ff rechtesmeer aen...

13. Oorkondenboek van het Sticht Utrecht IV No. 2031.14. Leupen, P.H.D., ‘De Erfgooiers, Vrij of onvrij?’, p.138.15. Zie noot 10, I, p. 40.16. Vrankrijker, A.J.C. de. Stad en I.ande van Gooiland (Bus-

sum, 1968), p. 10.17. Zie noot 10, I, p. 40.18. Zie R.M. Kemperink, ‘De mannen van Weede en Em-

meklaar. Enkele terreinverkenningen in de geschiede­nisvan een middeleeuws maalschap’, in: Amersfoorste op­stellen. Historie, Archeologie, Monumentenzorg, red. J.A.Brongers e.a (Amersfoort, 1989), pp. 25-50. Met namep. 29: “ Verder doet zich het verschijnsel voor dat er nogal wattijd overheen gaat, voordat zich in de geschreven berichten eenstandaardterminologie heeft gevormd met betrekking tot een be-

200 T V E 14e jrg . 1 9 9 6

Floris V in 1996F. Le Coultre

O ver deze g raaf van H olland , bij de ou d erenbekend u it de geschiedenisboekjes en deschoolp laat u it 1926, is in de loop d e r eeuw enzeer veel gepubliceerd : liederen , boeken , ge­d ich ten , legenden , zelfs toneelstukken , heth ield niet op. In 1996 was h e t 70 0 jaa r geledendat hij w erd verm oord . N u d it Florisjaar teneinde loopt, w ord t h e t tijd voor een terugblik .

Verkaiks boek

A llereerst verscheen m edio m aart van de handvan drJ.W . Verkaik ‘De m oord op g raaf FlorisV’ (V erloren, H ilversum , 278 blz.). Dit is zijn inboekvorm verschenen p roefschrift van decem ­b er 1995, w aar hij tien ja a r aan had gewerkt.Een van zijn conclusies is da t Floris in de m argevan de strijd tussen de kon ing van E ngeland,Edward I, en de Franse kon ing Filips de Scho­ne is gevallen. Floris' b reuk m et de Engelse ko­n ing in ja n u a r i 1296 (Floris ging toen ‘o m ’n aar Filips) is de d irec te aan le id ing gew ordentot zijn dood . De la tere verzinsels over de graalals verk rach ter w aren voor h e t gew one volkaanvaardbaar; m aar wat w isten b eg reep ‘m e n ’van de belangen die in E uropa op het spel ston­den tussen E ngeland en Frankrijk? Wat warende sam enzw eerders in de lage landen ech te rm et Floris van plan? T hat's th e question . Deontvoering en gevangenzetting op h e t M uider-slo tzijn im m ers m in o f m eer vaststaande feiten.

D rie th eo rieën doen opgeld . Afgezien vanh e t p lan om de graaf (levenslang?) gevangen teh o u d en in B raban t o f V laanderen o f in zijneigen g loednieuw e M uiderslot (d o o r hem inleen gegeven aan G ijsbrecht van A m stel), gaath e t m erendee l d e r schrijvers er to t dusverrevan uit, d a t u itlevering van Floris aan de kon ingvan E ngeland h e t doel van de sam enzw ering isgeweest. Verkaik kom t nu m et een derd e visie,waarbij hij zich baseert op een d o o rh e m in We­nen in de O esterre ich ische N ationalbiblio-theek gevonden d ocum en t, zijnde een 16e-

eeuws pap ieren handschrift, afschrift van eenzogenaam de nieuw sbrief w aarin de gevangen­nem ing en de m oord in h e t Latijn w orden be­schreven. Hij voegt d aar aan toe (blz. 151), d a t“dergelijke nieuw sbrieven vaak d o o r k ron iek­schrijvers als bron (w erden) g eb ru ik t’’. Hoewelde da te rin g n ie t vaststaat, m een t Verkaik d a t de­b rie f zeer kort na dato m oet zijn geschreven endus geloofw aardiger is dan de vele an d ere m aarla tere beschouw ingen.

E en van de details in d ie nieuw sbrief o n th u lth e t voo rnem en van de edelen m e t h u n gevan­gene, nam elijk ‘ligatissuismanibuspedibusquede-bili descendere equo caussa in preparatum puteumeum fodendi uiuum ad Inca campestria ’ (nam en zijhem m ee n aar een landelijke plek om hem telaten afdalen in een van te voren gem aakte kuilen hem levend te begraven; vertaling Verkaik)NB: uiuum = vivum.

H ierm ee w ordt de theo rie van de voorgeno­m en uitlevering aan de Engelse koning, die Ver­kaik overigens ook aanhang t, behoorlijk o n ­dergraven. Het is daarbij wel kenm erkend , datu it vele b ro n n en blijkt dat Floris in h e t M uider­slot, g ed u ren d e d rie dagen da t hij d aar opge­slo ten heeft gezeten, alleen in h e t begin wat tee ten heeft gekregen . Mijns inziens versterkt datde geloofw aardigheid van de vorengenoem denieuwsbrief. H adden d eed e len h e tv o o rn em engeh ad de g raaf over zee n aar E ngeland te voe­ren , een zeiltocht van zeker een week, dan zoum en hem niet hebben laten verhongeren, dunktmij. De opzet is dan wel zeer boosaardig geweest.

O p nog een an d e r p u n t w erp t de W eensenieuw sbrief licht. De schrijver van die b rief(wie? en wie was de geadresseerde?) wijst na­m elijk een bepaald iem and aan als de g ro te ver­la d e r en wel G ijsbrecht van Amstel: ‘ille deAem-stele archilogos amtüs fraud is’. Ik zou m en en datdit weliswaar past in h e t beeld van de in U trech tsiësta h o u d en d e Floris V, die d o o r Van Amstelw ord t gewekt en w ordt u itgenod igd voor eenvalkenjacht (de h inderlaag ), m aar d a t an d e r­zijds G ijsbrecht van Amstel in te rna tionaa l geen

TVEMejrg. 1996 201

rol speelde. Zulks in tegenstelling m e tjan vanCuyck, die leenm an was van de Engelse koning,regelmatig opdrachten voor hem uitvoerde enook door Verkaik als het brein achter de sa­menzwering wordt gezien. Jan zijn volle neefGijsbrecht had overigens redenen te over omvijandig tegenover Floris te staan.

Volgens de bronnen heeft een drietal edelenkort na de dood van Floris een brief gericht aande Engelse koning, waarin hem wordt verzochtde 11-jarige zoon van de graaf die aan het En­gelse hof werd opgevoed naar Holland te zen­den. Bedoeld schrijven is gedateerd op 29junien Verkaik vermoedt, dat de nieuwsbrief als bij­lage van die brief is m eegestuurd. Dit laatstewaag ik te betwijfelen, om dat in 1296 anderhal­ve dag te kort lijkt om (waar?) voor de H erenvan Kleef, van Arkel en van de Lek een gede­tailleerd verslag van het dram a op te stellen, tervoorlichting aan de Engelse koning. H et gaathier om een uitvoerig docum ent van m eer dan550 woorden (en het Latijn kent geen lidwoor­den), dat als Narratio Historica wordt gepre­senteerd, als een historisch verhaal dus, bijnaals een ooggetuigeverslag. H et is echter niet toteen bepaalde persoon gericht.

O pgraving R ijnsburg

Drie m aanden na Verkaiks boek verschijnt inNRC- Handelsblad het bericht dat het in Rijnsburg gevonden skelet, waarvan men altijd heeftaangenom en dat dit van Floris V was, het skeletis van een man die 200 a 500ja a r eerder moethebben geleefd. C-14 datering, gebaseerd ophet onderzoeken van een monster, genom envan het collageen, de eiwitfractie in de botten,heeft dit aangetoond. Röntgenonderzoek wijstin dezelfde richting. Daar kom t bij dat de om­streeks 1950 binnen de fundam enten van deabdijkerk van de familie van Holland te Rijns­burg opgegraven skeletten n ietjuist zijn toege­schreven aan de graven en gravinnen van Hol­land. Zo bleek bijvoorbeeld de ‘abdis Ada’ eenman van 53jaar te zijn, het bekken liet daarovergeen misverstand (zegt de fysisch antropoloogG. Maat van de Rijksuniversiteit Leiden, diem et prof. E. Cordfunke nieuw onderzoek ver­richtte) . Dit is waarlijk een ontdekking, die ter­stond de vraag oproept, waar Floris V dan wél isbegraven.

27 ju n i 1996

Een paar m aanden later is het precies 700jaar na 27 juni. O nder leiding van pater Duin­dam, de onvermoeibare, vindt een herden­king plaats in Muiderberg, waar een 40-tal ge­nodigden zich heeft verzameld in de tuin ach­ter de Boskapel. Deze is in 1324 gesticht ternagedachtenis van de graaf. Het is stralendweer als d r C.L. Verkerk, docent Middeleeuw­se geschiedenis aan de Universiteit van Am­sterdam, het woord krijgt en de aanwezigen,waaronder d r Verkaik, zijn lezing van de ge­beurtenissen in het Holland aan het eindevan de 1.3de eeuw geeft.

In een systematisch opgezet boeiend be­toog neem t de spreker de gebeurtenissen inWest-Europa in de tweede helft van de 13deeeuw onder de loep. Ook hij noem t het duoVan Cuyck/Van Amstel als de aanstichters.Gerard van Velsen, de ‘hoofdhanddadige’ bijde aanval op de vastgebonden graaf, komtvoor die rol niet in aanmerking.

Interessant is wat de spreker zegt over degevolgen van het dram a van M uiderberg. Dater in Holland een bestuurlijke chaos ontstonden dat er terstond kapers op de kust warenom van het ontstane machtsvacuüm gebruikle maken, zal niem and verwonderen. Metnam e de bisschop van U trecht zag zijn kansen hel is ook duidelijk, dat de naar het Zui­den gevluchtte edelen op revanche zonnen.De bezittingen van Gijsbrecht van Amstel envan H erm an van W oerden waren immers ge-confisceerd en de kleine graaf Jan 1. die paszeven m aanden na zijn vaders dood in Z.ierik-zee was geland, had daarnaast het hoofd tebieden aan tot uitbarsting kom ende opstan­den in Holland, Zeeland en West Friesland.

A m sterdam

Zo werd het kleine Amsterdam belaagd dooi­de Friezen en viel het b innen zeven jaar na Flo­ris' dood (vier jaa rn ad ed o o d vanjan I) in han­den van Zeeuwse edelen, waaronder Jan, dezoon van Gijsbrecht van Amstel. De zoon hieldhet in Amsterdam echter niet lang uit en moestna een jaar weer de aftocht blazen. Vondel wijd­de er zijn treurspel aan, waarbij hij de zoonevenwel betitelde als Gijsbrecht.

202 TVE 14e jrg. 1996

In zijn voordracht' belichtte d r Verkerk ookde in de 13e eeuw bestaande vijandschap tus­sen de graven van Holland en de (West) Frie­zen. Daarmee kwam hij op een van zijn spe­cialiteiten namelijk de herkomst van de in1994 in Amsterdam nabij de Nieuwezijds Kolkopgegraven fundam enten, door de stadsar­cheoloog terstond betiteld als ‘het kasteel vanGijsbrecht van Amstel’, wat door Verkerk hel1tig was bestreden. Nader onderzoek had despreker inmiddels geleerd dat het in casumoest gaan om een door Floris V in de jarentachtig van de 13e eeuw als verdedigingswerktegen de Friezen gebouwde versterking, dielater was afgebroken.

De 13e eeuw

Als laatste ontwikkeling in het afgelopen jaarm oet nog worden gewag gemaakt van de welzeer fraai uitgevoerde herdenkingsbundel ‘WIFLORENS', waarin achttien auteurs uit ver­schillende vakgebieden de nieuwste inzichtenover Floris en de hem om ringende samenle­ving hebben bijeengebracht. (Matrijs, Utrecht,366 blz.). In dit boek worden achtereenvolgensbeschreven: H et graafschap Holland in Euro­pese context, De materiële wereld, Binnen­landse machtsfactoren, De culturele wereld enFloris sinds de moord, waarbij door het heleboek heen de figuur van Floris V centraal staat,als een soort hoofdrolspeler. Zo is een stan­daardwerk over de 13e eeuw in Nederland ver­schenen dat niet spoedig, indien al, kan wor­den overtroffen. Daarbij is het voor ons alsGooiers interessant te bem erken, dal ook dezogenaamde Muiderberg-bundels, de versla­gen van de Symposia, worden ‘m eegenom en’.

Aan het eind wordt de balans opgemaaktdoor prof. E. Cordfunke, atoom geleerde enhistoricus: "Op het raakvlak van Engelse, Fran­se en Duitse belangen heeft Floris V een doel­bewust 'bu iten land’ beleid gevoerd, waarbij dy­nastieke belangen weliswaar een rol speelden,m aar zeker niet doorslaggevend waren. Zijnpolitiek getuigde van geduld, realiteitszin envisie. Zo is het feit dat zijn enige zoon Jan nogaan het Engelse hof was, en dus in feite gijze­laar, voor de graaf geen reden geweest van eenverdrag m et Frankrijk af te zien. Dat deze poli­tiek rechtstreeks tot zijn verm oording zou lei-

O m slag boek WI FLORENS.

*5iÉf T»* N

Onder redactie vanD.EM .de Boer,

f.H . F. Curdfunkcen H. Sarjatij

i m

w ê V

FLOREDe Hollandsegraaf Floris V

in de samenlevingvan de 13de eeuw

den, heeft binnenlandse oorzaken gehad enwas in januari 1996 niet te voorzien”. Deze oor­zaken ziet de schrijver onder andere in ‘de on­tevredenheid die kennelijk in brede kring bin­nen de hoge adel aanwezig was over de wijzewaarop Floris V' regeerde”.

Hel een met het ander com binerende,komt mij voor dat de edelen die Floris had­den gevangen genom en en ontvoerd dit in­derdaad ondernam en om een einde te ma­ken aan een voor hen niet langer te dulden si-tuatie. De meest ‘menselijke' oplossing zoudaarbij zijn een uitlevering aan Engeland en‘ruil’ met de kleine Jan. Door slechte plan­ning en een foute inschatting van de reactieuit de bevolking ontstond er echter spoedigpaniek en werd de oplossing 'onm enselijk’.

En zo bracht het Florisjaar toch nog diversenieuwe gegevens m et betrekking to t een pe­riode in onze vaderlandse geschiedenis vanzeven eeuwen geleden.

N oten

1. In enigszins bijgewerkte vorm nadien verschenen innum m er 16/1996 van het Stichts Historisch Contact.

TVE 14e jrg. 1996 203

De Gooise Zom erkade en de M aadandenOntstaan, gebruik en beheer F.J.J. de Gooijer

Tussen de haven van H uizen en de ten oostendaarvan gelegen V iersloot aan de kust van h e tG oo im eer liggen de m aadanden . D it gebiedis on ts taan nad a t de Z uiderzee in o p en con­tact was kom en te staan m e t de N oordzee.D oor de storm vloeden van deze b innenzeesloegen de m oerassige de len voor de Gooisekust weg en tegelijkertijd o n ts to n d e n dem a a d a n d e n . D it laatste w erd v eroo rzaak td o o rd a t de w aterafvoer van de laaggelegenlanden beoosten de m o n d in g van de Eemsterker w erd en deze g ro n d en dus d ro o g kwa­m en te liggen.'

Een g roo t deel van deze kuststrook raaktein de m iddeleeuw en in bezit van de Sint Vi-tuskerk en van h e t m annenklooster, be ide teN aarden . N a de H ervorm ing gingen de ker­kelijke goed eren over in h an d en van de H er­vorm de kerk en de M onnikskam pen w erdene igendom van h e t B urgerw eeshuis.2 H e t ove­rige deel was al d o o r de Abdij van E lten ver­koch t aan de stad N aarden en aan de d o rp enBlaricum , H ilversum , H uizen en Laren. DeGooise- o f O oste rm een t b lee f gem eenschap­pelijk in gebru ik bij de Erfgooiers. De p laat­sen in Gooi- o f N aard ink land kregen op dezewijze g ro n d en in bezit d ie weliswaar o n d e rh u n ju risd ic tie vielen m aar ver bu iten deplaatselijke g renzen w aren gelegen. Deze ma­ten en angerechten w erden g enoem d n aa r deplaatsen w aartoe ze b eh o o rd en . Zo o n ts ton ­d en n u no g bek en d e nam en als H uizerm aat,L aarderm aat, H ilversum se H oge- o f Boven­m aat en H uizer- en L aard eran g erech t.3

De m aten w erden hoofdzakelijk gebru ik tals hooiland . Volgens L am bert Rijksz Lustighwas reeds om streeks h e t ja a r 1000 sprake vaneen uitverkoren groen maylant, genaemt Latere-maet. D it geb ru ik als maai- o f h oo iland zouv oo rtdu ren to t in de 20e eeuw. V anaf h e t be­gin w erden de m aailanden d o o r de plaatselij­ke bestu ren verkocht aan p a rticu lie ren end aarto e in sm alle lange kavels opgedeeld , m etde sm alle kan t g eo riën tee rd op h e t no o rd en .

De verschillende e igendom m en b in n en eenm aat w erden n ie t zoals elders wel gebruikelijkwas gescheiden d o o r hekken o f schei-slootjes.Slechts was e r een aan d u id in g d o o r m iddelvan paaltjes. Dc om vang en h e t e igendom vande kavels was schriftelijk vastgelegd m aarm oest vaak m et beh u lp van getu igenverkla­ringen bevestigd o f n a d e r vastgesteld w orden.De m aad an d en w erden o n d erlin g wel ge­scheiden d o o r zogenaam de m aatslo ten . Bo­vendien h ad d en de m aten gezam enlijk eengrenssloot m et de M eent.

Octrooi tot bedijking

D oor de getijden van de Zuiderzee slibde erklei aan bij de m aad an d en m aar ook kalfde erw eer net zoveel af. O m h ieraan een e inde tem aken verzochten en kregen de G ooise p laat­sen op 9 m aart 160:1 van de S taten van H ol­lan d en W est-Friesland vergunn ing om eenzom erkade aan te leggen .' Behalve aan h e tongew enst afkalven van de g ro n d kwam d o o rde aanleg van de kade ook een e inde aan hetoverstrom en van de m aad an d en in de zomer.Dit m aakte he t m ogelijk om na het hoo ienvee te laten grazen. In de w in ter was e r geenbezw aar tegen overstrom ing, juist had m end aar voordeel van om d a t e r w eer een laagjev ruch tbare klei w erd afgezet.

A angezien alle kavels op h e t n o o rd en wa­ren g eo riën tee rd en d aar dus aan deze zo­m erkade g rensden was h e t vrij eenvoudig omalle e igenaren aan te spreken voor een deelvan h e t o n d e rh o u d van de kade. Dit volgensh e t a loude principe die het water deert, die hetwater keert. O ok een deel van de O oste rm een tw erd van een kade voorzien. O m nu h e t on ­d e rh o u d in goede ban en te le iden en daaroptoezicht te h o u d e n stelden de bestu ren vanN aarden , H uizen, L aren en B laricum geza­m enlijk ach t kadem eesters aan . Deze w erdenben o em d u it de ingelanden o f g ro n d e ig en aren

204 I M' 14e j,g. IW fi

. JS _Jst»«r .t<¥<t a & jt /d l -------

I . FIOI S A r iv B SC'HBTS

f . &M W li8 8 CIIBHM3W1. • . 4nsfeWn<i«-C®MBESTETr.i

É . J S L .J E S S iÏË iP

Op deze figuratieve schets van de grensregeling tussen Naarden en Huizen van 1824 is goed te zien hoe maailanden vanBlaricum binnen de gemeentegrens van Huizen lagen.

en w aren belast m et de schouw m aar ook wa­ren ze verantw oordelijk voor het in goedestaat h o u d en van de duikers die aanslo ten opde m aatsloten. V oor h e t o n d e rh o u d van dekade langs de H ilversum se H ogem aat en deBijvang w aren de d aar d o o r H ilversum be­no em d e schaarm eesters verantw oordelijk.

De zeven duikers in de /o n ie rk ad e vervul­den een essentiële rol bij de afw atering van dem aatlanden . Ze w aren voorzien van een /.eereenvoudige sluisklep, die d o o r de w aterdrukbij eb en vloed de gew enste stand aannam . Bijeb werd het o p en g ed ru k t en bij vloed dicht.De w aterdruk was in de m aatlanden bij ebech te r /e e r gering w aardoor h e t systeem nietaltijd n aar b eh o ren w erkte. D aar kwam nogbij dat de kadem eesters en de m een tm eestersvan de G ooise M eent regelm atig van m en ingverschilden over wat nu de ju iste w aterstandb eh o o rd e te zijn. De m een t was h o g er gele­gen ten opzich te van de m aa tlan d en en wa­terde op de Z uiderzee a f via de G ooiergrach ten de Viersloot. Als d it de m een tm eesters nietsnel genoeg ging zette m en ook wel eens eensluisje n aar de m aatslo ten open . Deze liepen

dan p ro m p t over. A ndersom kon h e t zijn d a teen kadem eester de slu isdeuren in de duikersvan de m aatslo ten bij eb m et b eh u lp van eenbalk o p en zette. Als die dan bij vloed vergetenw erd kon het b rakke w ater soms d o o rd rin g entot in de m e e n t .’

W aterschap en H oogheem raadschap

H et b eh ee r van de zom erkade in de vorm zo­als die geregeld was in h e t oc troo i van 1633,om gezet in een reg lem en t in 1828, hieldstand to t 1927. De e igenaren vonden dat zij tew einig invloed h ad d en op h e t beheer. Boven­d ien w erd steeds vaker afgew eken van de ge­w oonte om de kadem eesters uit de ingelan­den te benoem en . A nderzijds h ad d en de b u r­gem eesters van enkele G ooise g em een tengeen behoefte m ee r aan invloed op de be­noem ing van kadem eesters. D at was niet zovreem d. O orspronkelijk was deze bem oeien isvoortgekom en uit h u n jurisd ictie over de ach­terliggende m aatlanden . De m aatlanden wa­ren ech te r reeds in de periode 1820-1832

T W .14e jrg . 1996 205

r r s /e / f i / / f r / J x r s yj’ \ • - fii

\//j/>/‘jfféiiW\ /«A?/

iijz en//? .

/M<?<>/xf/

iSSm-

pls||ggj|gl;g p l f f t v

H

^ e is s r

De ligging van maailanden en de zomerkade. (Topographische en Militaire Kaait van het Koninkrijk der Nederlanden,1845-1850)

door ruil en herverdeling bij de aangrenzen­de gem eenten Huizen, Naarden en Blaricumgevoegd. Dit was o.m. gebeurd om te voldoenaan een voorwaarde van de in 1832 ingevoer­de kadastrale registratie die bepaalde dat eengem eente alleen uit aaneengesloten gebiedkon bestaan. Blaricum ruilde toen met Larenbijvoorbeeld een stuk bouwland voor hetLaarder angerecht.

Toen dus in 1927 de ingelanden van dem aatlanden m eer zeggenschap wensten overhet kadebeheer konden de burgemeestershet daar wel mee eens zijn. Provinciale Statenvan Noord-Holland nam en het besluit tot op­richting van het Waterschap De Gooische Zo­merkade, m et een direct door ingelanden ge­kozen bestuur. In dit waterschap werden deHilversumse Hogemaat, de Bijvang en de oos­telijker gelegen Hoeven, Kampen en het laag­gelegen gedeelte van de Gooise- of Oosterm-eent ook opgenom en om dat deze alle profijtvan de kade hadden. De eigenaren van dezegronden werden vanaf dat m om ent ook allenin de omslag (beheersbelastingj aangeslagen.

In 1979 werd het waterschap met nog een

groot aantal andere polders beoosten en be­westen de Vecht samengevoegd tot het water­schap Drecht en Vecht, dat na nog aantal fu­sies met ingang van 1 januari 1997 zal opgaanin het H oogheem raadschap Amstel, Gooi enVecht.

Beheer en gebruik van de maatlanden

Zoals gezegd waren de kavels niet gescheidendoor sloten of hekken, waardoor de maatlan­den voor het oog één grote grasvlakte vorm­den. De percelen waren smal en lang, in deangerechten hadden ze een gem iddelde maatvan negen m eter breed en 700 m eter in delengte. Door de gebrekkige afwatering, ookna de aanleg van zomerkade, bleef het gras­land in het voorjaar lang drassig en dus onge­schikt voor het houden van vee. In de zomerna de hooitijd werden de landen wel voor zo­genaam de nabeweiding gebruikt.

Zoals er kademeesters waren voor het be­heer van de zomerkade, zo werden ook voorde m aatlanden toezichthouders aangesteld.

206 TVE 14e jrg. 1996

PL X X X X >

Op ileze afbeelding wordt duidelijk hoe de oppervlahtemaat van een zwad, de bere/lte van een zeisslag (van e naar f), lolstand kwam.

Deze schaarm eesters w aren o n d e r m eer ver­antw oordelijk voor de registratie en aan d u i­d ing van de eigendom sgrenzen van de kavelsb in n en een m aat. B ovendien h ie lden /e toe­zicht op de nabew eiding, zij zo rgden e rv o o rdat elke e igenaar slechts zoveel vee op dem aailanden kon b ren g en als d o o r de g roo ttevan zijn perceel werd gerechtvaardigd. V erderh ie lden zij toezicht op het o n d e rh o u d van dem aatslo ten , de dam m en en de hekken . Deschaarm eesters w erden d o o r de bestu ren vande G ooise p laatsen gekozen uit de ingelan­den . In de L aarderm aat. de H ilversum m erH ogem aat en de Bijvang w aren d rie van dezeam b ten a ren aangesteld , in de overige m atentwee. O f zij ook een salaris g eno ten is niet be­kend. In de bu itendijkse po lders o n d e r N aar­den , waar een dergelijk toezichtsysteem func­tioneerde , m och ten de schaarm eesters bij wij­ze van belon ing voor hu n w erkzaam heden

een zekere hoeveelheid vee laten grazen tij­dens de nabew eiding.'1

De kavelgrenzen w erden aangegeven m etpaaltjes w aarop een n u m m er dat h e t eigen­dom aangaf. Deze paaltjes staken een halvem ete r boven het maaiveld uit en s tonden aande zuidgrens van de m alen langs de grens-sloot. Ied er voorjaar werd g econ tro leerd ofdeze paaltjes vernieuw d m oesten w orden eno f ze nog op de juiste plaats stonden . Dit van­wege eigendom sw isselingen o f h e t o n rech t­m atig verplaatsen van de paaltjes.'

H et ho o ien van de m aatlanden w erd ver­richt d o o r de zogenaam de hannekemaaiers, he­den afkom stig u it W estfalen, die tegen dehoo itijd n aar N ederland trokken en d o o r deb o e ren voor d it werk in g eh u u rd w erden.V oordat m et h e t hoo ien w erd aangevangenw erden de kavelgrenzen nog ecus n ad er aan­gegeven d o o r in h e t verlengde van de paaltjes

TYE 1de /eg. 1W6 207

stevige rietstengels te plaatsen . D it w erd ge­daan d o o r grasbazen d ie d o o r de schaar-m eesters w erden benoem d . Er is nog een aan ­tekenboekje u it 1843 van de grasbazen Lam­b e rt Spil en Jacob S ch ipper bew aard gebleven(in particu lier bezit) w aarin precies de eige­naren van de m aatlanden , de an g e rech ten ende kam pen staan verm eld. O ok staat aange­geven hoe g roo t elk perceel was en hoe h e tlag ten opzich te van de m arkeringspaaltjes.

De om vang van de kavels w erd aangedu idin opperv lak tem aten die d a tee rd en van vóórde invoering van h e t m etrieke stelsel. E igen­aard ig is d a t e r voor de verschillende m aat­landen in verschillende een h ed en w erd gere­kend. N u eens w erd gesproken van voeten,dan w eer van dam m aten , zw adden o f akkers.Dit h ing zeer waarschijnlijk sam en m et de ju­risdicties van de verschillende plaatselijke be­stu ren , in de verschillende G ooise p laatsenw erden nam elijk ook o n d erlin g afw ijkendem aten gebru ik t. Een zwad was oorspronkelijkde aan d u id in g van een zwaai m et een zeis enwas dus de opperv lak te die m et één zwaai ge­m aaid kon w orden. De dam m aat was de op­pervlakte die in één dag gem aaid kon wor­den , een dagmaat-dus.8

In 1720 stelde L am bert Lustigh een lijst opvan de verschillende opperv lak tem aten die inde m aatlanden g eh an te e rd w erden. N og in1823 heerste g ro te verw arring over de oudeaandu id ingen . De rijksoverheid verzocht debestu ren van de G ooise g em een ten in ver­b an d m e t de voorbere id ing van de invoeringvan h e t kadaster opgave te doen van de om ­vang van h u n grondbezit. Liet g em een teb e­stu u r van N aarden kwam bij de benatw oor-d ing n ie t veel verder dan aan te geven datCadastratie (dus reg is tra tie en op m etin g )daarover uitsluitsel m oest b rengen . Als voor­beeld van een onbegrijpelijke en voor h e t ka­daster o n b ru ikbare m aat no em d e m en: Endan noch eindelijk heeft men eene maat van Groen­landen agter Huyzen gelegen en welke slegls in voe­ten verdeelt strekkende, evenals akkers, als hebbendegeene bepaalde lengte, maar worden bij de voet­breedte verhuurt en verkogt en dat heet in Gooyland... I voet''

Hoewel na de invoering van h e t kadaster dem aatlanden b e h o o rd en to t de jurisd ictie vande gem een ten w aaraan zij g rensden , b lee f deb e n o e m in g van sch aa rm eeste rs to ch een

voorrech t van de G ooise g em een teb estu ren/oals in h e t verleden gebruikelijk was. Dit hadbijvoorbeeld to t gevolg d a t een H ilversum seburgem eeste r aan het begin van deze eeuwn ie t b e g re e p w aarom Hij g e rech tig d wasschaarm eesters Ie b enoem en voor de H ilver­sum se 1 logem aat en de Bijvang, m aatlandendie a llang niet m eer tot het g ro ndgeb ied vanzijn gem een te beh o o rd en . In 1930 werd bijbeslu it van provinciale sta ten h e t in stituu t vanschaarm eesters geregeld in h e t reg lem en t vanh e t w aterschap. V anaf d a t m o m en t w erdenschaarm eesters dus aangesteld en geïnstru ­eerd d o o r h e t w aterschapsbestuur.1(1 U ite inde­lijk m aakte de ruilverkaveling van de m aat­landen in 1937, w aardoor de perceelsverde-ling drastisch v e randerde een e in d e aan diteeuw enoude m aar v ero u d erd e beheer.

Noten

1. De Eemlandl.se Leege Landen, ontginningen rond de mondvan de Eem in de 12e en 13e eeuw, C. Dekker en M. Mijns-sen-Dutilh. 1995.

2. Stadsarchief Naarden (SAN), Archief BurgerweeshuisNaarden, inv.nr. 10.1 1,30-11-1795.

3. Geschiedenis van Gooiland, D.Th. Enklaar en A.C.J. deVrankrijker, dl. 1.

4. Streekarchief Gooi en Vechtstreek te Hilversum, col­lectie Perk, inv.nr. 84 en 109.

5. SAN. Oud-archief Naarden, inv.nr. 37-1, 1714.; Nieuw-archief Naarden (NAN), inv.nr. 640; Archief Stad enLande, inv.nr. 359.

6. Zes polders bij Naarden, C.M. Abrahamse. Tussen Vechten Eem, jrg.7, nr. 2, mei 1989. p. 115-118.

7. SAN. Archief Stad en Lande van Gooiland, inv.nrs. 262en 359.

8. Naerdincklant, A.C.J. de Vrankrijker, 1947.9. SAN, NAN, inv.nrs. 6, 7, en 8.10. De zeeweringen en ivaterschappen van Noord-Holland, G. de

Vries Az. Haarlem, 1864; en de derde druk bewerktdoor D. Kooiman. Alphen aan de Rijn, 1936.

208 TVE 14e jrg. 1996

Gooise com ponisten (1):Jan Felderhof Marcus van der Heide

< )p 28 sep tem ber 1996 w erd o n d e r auspiciënvan TVE in de G ro te Kerk van N aarden eenco n cert ‘G ooise co m pon isten ’ georganiseerd .H et p rog ram m a verm eldde w erken van JanFelderhof, H ugo G odron , G or de G root, An-th o n van d e r H orst en Jan N ieland. U iteraardzijn e r m eer G ooise com ponisten . De Stich­ting TVE gaat, in h aar streven “de kennis ophistorisch geb ied te bevorderen en te verbrei­den '', in een serie artikelen aandach t schen­ken aan de rijke m uziekgeschiedenis van h e tGooi. H ierbij de eerste aflevering.

Jan R eindert A driaan F e lderho f w erd op 25sep tem ber 1907 te Bussum geboren . Zijn ra ­der, A m sterdam m er van geboorte , was p rocu ­ra tieh o u d er bij de R otterdam se Bank in Am­sterdam en o rganist van de G erefo rm eerdeKerk in Bussum. Zijn m oeder, A nna Cathari-na B oer R ookhuizen, was Bussumse.

De eerste vioollessen kreeg hij van Jan Du-dok. vilder van de bero em d gew orden Hilver-sum se stadsarch itect W.M. Dudok. D aarnavolgden de lessen viool ra n de befaam deC hristiaan Freyer aan de T oonkunst M uziek­school van Bussum. Freyer was een begrip inb e t Gooi vanwege de K am erm uziek-avondenin C oncord ia te Bussum. H ier trad hij gere­geld op m et M arie L andré en Joh. Schoon-d erb eek , be ide eveneens aan de M uziek­school verbonden . De avonden kregen zelfszijn naam : ‘F reyer-avonden’.

Na he t Christelijk Lvceum in H ilversumd o o rlo p en te h ebben , ging hij n aar het Am­sterdam s C onservatorium waar bij als leerlingvan H en d rik R ijnbergen (en Felice Togni) in1931 het e indd ip lom a viool behaalde. Als bij­ta k s tudeerde hij p iano bij W illem Smalt.V oordat hij n o ten kon lezen speelde hij alp iano (hij leerde het spelenderw ijs van zijnb ro er), en voordat hij theo re tische kennish ad opgedaan , sch reef hij al muziek. Zijntw eede hoofdvak was dan ook com positie,w aarvoor bij in 1933 bij Sem D resden het

D E RD E FREIJER-AVONDCONCORDIA - WOENSDAG tl FEBR. 1925

MAX KLOOSAan den Vleogel > ANTON VAN DER HORST

PROGRAMMAla. In der F re m d e .............. \b. Schone F rernde........... ie. Stirb, Lieb’ und Freud’ . . . fd. M o n d n ac h t:.................... fe. Frühlingsaaeht . . . . . . if. Der H id a lg o .................... i

Rob. Schumann

2a. Auf dem Kirchhofe . . . .b. Feldetasamkeit . . . . .

Wie Melodien zieht es snit .Wie froh und friseb . . .

,c. 1'd . >

Joh. Brahms

3. KindertoEenheder....................

da. Hun wandre M aria....................b. Herr, was trage der Boden hierc. lm F rü h lin g ..............................d. Auf dero grönen Balkon . . .e. Wenn du. racin' Liebste . . .

Gust. Mahler

Hugo Wolf

M

Omslag Freyertwond, d.d. 11 februari 192b.

eindd ip lom a behaalde. Daarbij d ien en ooknog de befaam de analyselessen van H endrikA ndriessen g enoem d te w orden, waarvan de‘veelschrijver’ (er ging geen week voorbij o fhij kwam m et een com positie op de p roppen )veel p rofijt had. De in zijn studietijd on tstanestukken vonden gretig aftrek. Zo speeldenN ap de Klijn en C or de G roo t de Suite voor vi­ool en piano, en R ijnbergen zelf, cellist PietLent/, en Gor de G roo t verto lk ten het Piano­trio o.a. in liet C oncertgebouw . V erder speel­de de com ponist m et Clor de G root, die als bij­vak fluit s tudeerde , en N ap de Klijn de piano-

7 17; 14,■ jrg. 190 6 209

Jan Felderhof, 1935.

ran

partij in zijn Trio voor flu it, viool en piano. Uitdeze conservatoriumtijd dateren ook Vijf pre­ludes voor piano, Vijf Dansschetsen \o o r orkesten een tweetal cyclische werken, kortweg M u­ziek getiteld: het eerste voor vijftien blazers enslagwerk, het tweede voor vier violen, altviool,cello, contrabas en piano. Zijn afstudeercom-positie was de Sinfonietta (I, 1933). O p zijneindexam en speelde het conservatoriumor-kest het werk onder zijn leiding in de Bach-zaal: toen al oogstte Felderhof als dirigentveel lof.

Eveneens uit 1933 stamt de Suite voorfluit enorkest.'

Zijn eerste werkkring werd de directie vanhet kerkkoor van de Jerusalem kerk te Am­sterdam. In deze tijd kwamen o.a. een AgnusDei voor koor en orgel en diverse a cappella-werken tot stand. In 1935 kwam daar het le­raarschap voor harm onie en analyse aan hetAmsterdams Conservatorium bij. O pm erke­lijk hierbij was dat hij in overleg m et Dresdeneen eigen m ethodiek ontwierp, welke niet apriori op de “regels” was gebaseerd, m aar ophet innnerlijke gehoor van de leerling. Hetuitwerken van een harm onische opgave kwamzo dicht(er)bij het com poneren te staan.

Zijn ‘officiële’ debuut zou ook in 1935 ge­

plaatst kunnen worden. Toen werden op hetNederlands Muziekfeest, dat van 2-9 mei tergelegenheid van het 40jarig jubileum van Wil­lem M engelberg als dirigent van het Concert­gebouw plaatsvond, twee liederen van hemuitgevoerd. De sopraan Hans Grips vertolktemet pianobegeleiding van Felix de Nobel Pa­nisch op tekst van j.H. Leopold en Herfst optekst van H. Marsman.

Opvallend bij Felderhofs vocale werken iszijn voorkeur voor Nederlandse gedichten.Zo bevat de koorcyclus Facetten (1952, voorhet Utrechts S tudentenkoor/orkest) gedich­ten van Engelman, Aafjes, Henk Fedder en(in vertaling) Michelangelo. Al eerder ont­stonden de Cantate Tot wien zullen wij henen-gaan? (1948, op tekst van zijn broer HermanFelderhof) en Een Serenade in St. Jansnacht,opera in één bedrijf op tekst van J.D.C. vanDokkum (1931).

In 1935 ontstond ook de Rhapsodic voor hoboen orkest, door Jaap Stotijn ten doop gehou­den m et de componist als dirigent.

Felderhof woonde in zijn studententijd eentijdje in Zaandam (waar zijn vader directeurvan de Rotterdamse Bank werd) en van 1936tot 1944 in Amsterdam. Vanaf 1937 gaf hijdaar aan de Volkmuziekschool vioollessen enhij leidde de orkestklas van de school. In 1945vestigde hij zich weer in Bussum.

Toonkunst Bussum

In 194 1 werd Felderhof gevraagd om direc­teur van de Toonkunst Muziekschool van Bus-sum te worden. Deze functie heeft hij tot 1954vervuld. Het was een dankbare taak de schoolna de oorlog weer op te bouwen en tot grotebloei te brengend Zo werd opgeleid voor hetStaatsexamen en toelatingsexamen voor hetConservatorium. Er was een balletklas en ba­ron Henry van Haersolte van den Doorn leid­de een opera-klas. Met het Toonkunstkoor en-orkest werd onder regie van Arnold Saalbergop 23-1-47 Der Jasager \ an Kurt Weil in Con­cordia gebracht.

Zijn functie van d irecteur bracht mee, dathij ook het koor en orkest van Toonkunst Bus­sum dirigeerde. Het [amateur] orkest werd nade oorlog ‘officieel’ opgericht en Bussumwerd zo een van de weinige afdelingen van

210 TVK 14ejig. 1996

*ï ' * 1 ' - £| ___ ■ .w,<-.... ..........

i irV, a.-LL'L1-')

Bladmuziek, openingsmaten Symfonie Jan Felderhof.

TVE I4e jrg. 1996 211

[voluit: de Maatschappij tot Bevordering der]Toonkunst, die een koor en orkest bezat. Ver­der werd naast het reeds vanaf 1880 bestaan­de koor ook een kam erkoor opgericht: deNCRV stelde zich garant voor twee uitvoerin­gen perjaar. Felderhof bouwde een veelzijdigrepertoire op, waarin de Nederlandse muziekgoed vertegenwooordigd was. Ook eigen werkontbrak niet op de Toonkunst-uitvoeringen,zoals de Koraalfantasie (9-11-48) en de MarciaSinfonica (29-2-52). Laatstgenoem d werkklonk ook op zijn afscheidsconcert (4-3-55).

Maar ook heel ander werk durfde hij aan.Zo vormde de uitvoering van Kodaly’s Psalm usHungaricus een grote uitdaging. Hij had inhet Concertgebouw de uitvoering ervan o.l.v.de componist zelf meegemaakt, en het werkliet een enorm e indruk bij hem na. In seizoen1952/1953 zette hij het op het programma.Er werd stukje bij beetje van septem ber totmei aan gewerkt, en de uitvoering werd eensucces. Eeuwig discussiepunt hierbij is devraag, in hoeverre am ateurs zo’n werk aan­kunnen. Verslaggever Hugo Godron schreefin de Bussumse Courant van 29 mei 1953: Na­tuurlijk waren er kleine tekorten, doch de totaalin­druk bleef: zeer voortreffelijk. En wat zon het ookmet die kleinigheden! Men heeft immers een grotetoewijding getoond aan twee meesterwerken [het an­dere was Brahms’Ein deutsches Requiem/. Menheeft die partituren toch leren kennen, in de zaal envooral op het podiu m?

In deze jaren waren er m eer hoogtepunten.Zo werd zijn Fluitconcert (1950) door H ubertBarwahser met het Concertgebouworkest ge­speeld. In 1951 voerde hij zelf met het Con­certgebouworkest zijn Symfonie uit, die geïns­pireerd is op ervaringen tijdens de tweede we­reldoorlog. Thematisch materiaal in het eer­ste deel vormt het Victorie-motief u it de looi­en van Beethoven. Jan Mul schreef: “H et waseen genoegen de componist zijn Symfonie tezien dirigeren. Zijn vurige gebaren waren eenlevendige en intense weerspiegeling van zijnmuziek [...]. H et laatste deel voltooide hij in1950. Hierin ziet hij kans een gelukkig huwe­lijk te sluiten tussen een sterk Spaans getinteuitbundigheid en koraalmelodieën van ern­stiger aard. Uit ieder deel bem erkt m en trou­wens de man, die gewend is melodie en har­monie naar zijn smaak te kneden” (Volks­krant 28-9-51). Ook Van Beinurn, die op het

concert een Symfonie van Mozart en hetTweede pianoconcert van Rachm aninoff diri­geerde, was vol lof over hem als dirigent: “bij­zonder talent en natuurlijke begaafdheid”. Bijde radio-orkesten (ook te Brussel) vervuldeFelderhof diverse gastdirecties van eigen wer­ken. Pas na zijn pensionering zou zijn ‘carriè­re’ als dirigent een verdere vlucht nemen.

In deze Bussumse periode was overigensnog geen sprake van pensioen. H et directeur­schap van de M uziekschool b rach t in1951 / 1952 de somma van f 2072,26 op. Daar­naast werden dan lessen gegeven. Verder wasFelderhof recensent bij de Bussumse Couranten Trouw. Hij zat in een Muziekadviescom-missie van de NCRV en gaf vele vioolrecitalsvoor de NCRV' en AVRO. Ook zat hij nog inde Adviesraad Muziek van het Anjerfonds.

T erug naar A m sterdam

Seizoen 1954/55 voerde Felderhof de directievan het Rotterdams Conservatorium. Daarnadoceerde hij een aantal jaren aan het Conser­vatorium van U trecht en behaalde voor de les­sen muziek aan de MAÏS te Haarlem in 1957nog het diplom a Schoolmuziek bij Chris Bosaan het Utrechts Conservatorium. Pas in 1959keerde hij terug naar Amsterdam als leraarvoo rde theorie-vakken. Ook dirigeerde hij indeze jaren nog een aantal koren.'

Vanaf 1968 lot zijn pensionering in 1973was hij tevens adjunct-dii ecteur van het Am­sterdams ( '.onsei vatorium.

Zijn activiteit als com ponist bleef groot. Demuzikanteske drijfveer, die zijn eerste compo­sities kenm erkte, en zijn spontane, lyrischegeaardheid bleven. Dit bleek duidelijk bij hetprogram m a dat in het seizoen 1967 68 in hetAmsterdamse Kamermuziekcentrum De Sui­te3 aan hem gewijd werd. Er was bepaald geenbreuk tussen de Sonate voor violoncel enpiano (1935), Trio voor viool, violoncel enpiano (1936) en de Vijfde Pianosonatinc(1962) en de Derde Sonate voor viool enpiano (1965). Natuurlijk is er verschil in rijpheiden klankpalet, toch was het verrassend op te merkenhoezeer de componist in de loop tier jaren zichzelf ge­bleven is, aldus W outer Paap.1’

H et is ondoenlijk om op het com positori­sche vlak volledig te zijn. De A lgem ene Mu-

212 TVE 14e jrg. 1996

ziek E ncycloped ie (1980) gee ft de voo r­n aam ste w erken . D aarom nog a a n d a c h tvoor een enke l stuk. U ite raa rd verlo o ch en d ehij n im m e r zijn v io listische a c h te rg ro n d . Dep re m iè re van de Cyclus voor twee violen vondin 1956 plaats d o o r K rebbers O lol en ookh e t d u o je a n n e V os/B ouw L em kes ze tte helw erk op h u n re p e r to ire . H e t to o n t vooral inh e t ee rs te dee l in te re ssan te k lan k ex p e ri­m en ten .

In 1959 was hij een van de tien com ponis­ten, die v oo r C or de G root, toen deze m et in­dispositie van de rech te rh an d /a t . een werkvoor linkerhand-p iano schreven. D onem usm aakte e r in I960 twee bundels ‘M ano sinis­tra ’ [d.i. linkerhand] van: Felderhofs Impres­sion staat in h e t eerste deel.

De dram atische op era Vliegvuur (1965), opeen lib retto van A. van Evk, heeft de H o n ­gaarse opstand als u itgangspunt. U it 1966stam t h e t Epos voor orgel (terwijl tien ja a r la terde Dialoog voor viool en orgel vo lgde).

Uit het veelzijdige oeuvre kan ook nog h e tam usem en tsgenre gelicht w orden, zoals h e tD ivertim ento popo lare , de Gooi-idvlle (in op­d rach t van de AVRO geschreven), de M arciaSinfonica, een G avotte-Rum ba voor schoolor-kest en drie Walsen (die C or de G root zelfsvoor p ian o heeft om gew erk t). K oldcrhofdeinst e r als serieuze com ponist niet voor te­rug om voor ‘d ivertissem ent’, m uzikale verpo­zing, te zorgen. Hij is overtuigd van het goedrech t van on tspanningsm uziek.

Dirigent-com ponist

Na zijn p en sionering kon hij h ieraan des tem eer tegem oet kom en. Hij w erd nl. d irigen tvan twee am ateuro rkesten , h e t Zeister F ilhar­m onisch O rkest (1973-1982) en de orkestver­enig ing A m ersfoort (1973-1986).

D aarnaast sp rong hij ook altijd in bij 'zijn 'T oonkunst Bussum, w aar A nton D resden in1954 zijn opvolger was gew orden. In 1978 wasF elderho f een van de vier com ponisten dieeen com positie-opdrach t ontv ingen van hetBUMAFonds. Dit in h e t kad er van het 150ja-rig bestaan van de M aatschappij tot B evorde­ring d e r T oonkunst in 1979. En zo voerde in1979 D resden Felderhof s Groen is de gong voorkoor en orkest, op tekst van jan E ngelm an,

C O N C E R T

ter gelegenheid van het75-jarig bestaan van de

ORKEST VERENIGING AMERSFOORT

op zaterdag 30 november 1985om 20.15 uur in het

kerkelijk centrum ‘De Brug’te Amersfoort

Dirigent: Jan Felderhof

Solist: A n ton Dresden, piano

Titelpagina programmaboekje 1985.

uit. Engelm an d u id d e rlit ged ich t aan als ‘vo­calise’ (in de m uziek een zangoefen ing opklinkers ') . M.a.w. h e t ged ich t staat op degrens tussen d ich tkunst en m uziek. De w oor­den gong en water vorm en de klankbasis vanh e t geheel en zorgen voor steeds an d e rew oordcom binaties. F e ld e rh o f slaagde erindeze m uzikale taa le lem en ten de nod ige m e­lodische en ritm ische gestalte te geven. H etwerk w erd in het kader van h e t tw eedaagseM uziekfeest van T oonkunst op 26 mei ook inh e t C oncertgebouw uitgevoerd.

Uit erken te lijkheid voor deze n ie t geringeinspann ing d ro eg F e ld erh o f in 1980 Introdue-tie en Rondo, d a t hij sch reef bij de 70ste ver­jaardag van de A m ersfoortse O rkestvereni­ging, op aan A nton D resden. In 1982 sch reefF e ld e rh o f een v ierdelige Chanterelle voo rpiano-vierhandig. In op d rach t van h e t Fondsvoor S cheppende T oonkunst w erd h e t werkg eo rkestreerd en opged ragen aan hetzelfdeorkest t.g.v. h e t 75jarig bestaan. H et ging inp rem ière op 30-11-85.

In 1988 d roeg Felderhof aan de d rie orkes-

2137 t / 1 l e n g . 1 W O

ten, die hij m e t zoveel p lezier had ged irigeerdin de loop d e r ja re n , de Suite nostalgique op.

T ekenend voor zijn g roo t en thousiasm e alsm usicus is h e t on tstaan van zijn Fantasie voorflu it en harp. Toen hij in de L u therse Kerk inBussum h e t jo n g e f lu it /h a rp duo M ankenvan S p ro n sen /P e tra van d e r H eide had h o renspelen , sch ree f hij spon taan flit werk voorh e n .8 T ijdens de p resen ta tie van h e t werk op25-11-90 in dezelfde kerk vond tevens de we­re ld p rem iè re plaats van zijn Sonatine voor flu it,hobo en harp u it 1988.

Als com pon ist is hij nog steeds actief. Zoverscheen vorig ja a r in h e t m uziektijdschriftPianowereld een Scherzo van zijn hand . Mo­m en teel m aakt hij van twee p iano-sonatineseen zetting voor vijf blazers: twee hobo 's, tweek la rine tten en een fagot.

M uziekgeschiedenis

In zijn Mozaïek der M uziekgeschiedenis 1908- heden (deel 6 van 1967) schrijft O tto Glast­ra van Loon: tenslotte de in 1967 levenden. Helzou onjuist zijn hen in historische beschouwingen Iebetrekken, terwijl hun werken nog geen geschiedenisgemaakt hebben o f daarin al werden opgeborgen. Zijhoren thuis in een lexicon der eigentijdse muziek.Wel is het mogelijk en oirbaar enigen van hen tenoemen en [...] vaag te rubriceren. Hij m aakt daneen driedeling , waarbij F e ld erh o f in de eersteafdeling van “m eer o f m in d er vooruitstreven­de ‘u itlo p e rs’ van een veelbelovend doch kortverleden” g enoem d w ordt.9

Leo Sam am a besteed t in zijn Zeventig jaarNederlandse muziek 1915-1985 Voorspel tot eennieuwe dag (Q uerido 1986) geen ex tra aan­dach t aan Felderhof. Hij stelt de school vanSem D resden tegenover die van W illem Pijper(1894-1947): tegenover de ingetogen lyriek, eenvoorkeur voor meestentijds niet cd te complexe melo­dische en harmonische structuren en vooral de ‘kal­me’ beheersing van het oude handwerk van de stu­denten van Sem 'Dresden (onder meer Robert deRoos, Cor de Groot, Leo Smit, Hugo Godron, Wil­lem van Otterloo en Jan Felderhof ) de felle, con­trastrijke, versplinterde, vaak zeer gecomprimeerde,maar harmonisch en melodisch ook niet altijd eveninteressante kunst van de Pijperclub.

Een van de leerlingen van P ijper was overi­gens Kees van B aaren, die een g enera tie d e r­

tigers als leerling kreeg, van wie e r vijf in 1969voor de be ru ch te “N otenkrakers-ak tie” zorg­den: bezetting van he t C oncertgebouw enpro test tegen het 'g e d a te e rd e ’ rep e rto ire vanh e t C oncertgebouw orkest. M uziek d ien t 'ak-tu ee l’ te zijn en dan vooral m aatschappelijken politiek gebonden . Zo co m p o n ee rd en devijf"1 te zanten de op era Reconstructie (m et CheG uevara als p ro tagon ist).

Wat tic betekenis van hun o p tred en ookm oge zijn geweest, vaststaat, d a t vanaf de ze­ventiger ja ren de belangstelling voor h e t werkvan de genera tie com ponisten van de eerstedecen n ia van deze eeuw (zie noo t 9) duidelijkm in d er is gew orden. Dit gegeven b rach t Fel­d e rh o f enige ja ren geleden zelfs tot de de uit­spraak: Il< ben lid van de Bond van helaas nog le­vende componisten, maar ik blijf nog even."

De produk tiv ite it van jan F e ld e rh o f alscom ponist is zijn hele leven g roo t geweest,wat getu ig t van zijn ware m uzikan ten inborst.In 1978 w erd hij dan ook to t Ridder in de Ordevan Oranje Nassau b enoem d.

N oten

1. De Suite werd (met o.a. de Sinfoniëtta van Hugo God­ron) op een ‘Nederlands’ concert in Parijs uitgevoerddoor het Utrechts Kamerorkest van Kees Hartvelt. Mil­haud schreef een vriendelijk stukje over het concert enkwam het jaar daarop zelfs naar Nederland voor hetMilhaud-eoneert van het Utrechts Kamerorkest (Wou­ter Paap Muziekleven in Utrecht, 1972, p.80).

2. In 1955 kwam er concurrentie: het echtpaar Jan en RieNieland-ter Wee vestigde in Naarden een muziek­school, die de naam Jan Nieland’ kreeg. Uiteindelijkzouden de scholen in 1974 fuseren tot de ‘Muziek­school voor Gooi-Noord Toonkunst Jan Nieland'. Aandeze Muziekschool kwam in 1996 een einde.

3. Ook Anton Dresden, opvolger van Felderhof als direc­teur/ dirigent bij Toonkunst Bussum, voerde het werkuit in mei 1982. Recensent Jacq. A. de Hey verliet in depauze de zaal: Kodaly’s Psalmus Hongaricus is nog aan­zienlijk moeilijker dan Cherubini's Requiem. Omdat ik datwerk bemin dacht ik ei’ verstandig aan te doen voortijdig naarhuis te gaan (Gooi- en Eemlander 17-5-82). De kop vande ‘recensie’ is “Toonkunst Bussum grijpt te hoog”.

4. Hans Goddijn geeft in zijn artikel 'Gooise componis­ten' in TVE Jrg. 14 nr.3 van september 1996 een volle­dige opsomming van de koordirecties.

5. ‘De Suite’ van de Resters aan de Willemsparkweg was eenbegrip: springplank voor musici en de plaats waar het‘moderne’ èn het Nederlandse repertoire floreerde. Zie:Mens en Melodie Jrg 51, juli/aug. 1996 'l)e Suite, een oasein depodiumwoestijn ’ (artikel van I luib Ramaer).

6. Mens en Melodie, Algemeen Maandblad voor Muziek,Jrg 23, 1968 p.290

214 TVE 14e jrg. 1996

7. Vocalises paste Felderhof al eerder toe in de Treurmu­ziek voor koor en orkest.

8. In het drietalige tijdschrift Arpa nr.4/1993 noem t Ma­rins Flothuis de Fantasie ein lebendiges und fachgerechtkomponiertes Werk, das wohl am ehesten traditionell orienlier-le Inter preien an spree hen durf te.

9. Hierin vinden we uit het eerste decennium van dezeeeuw: Geza Frid, Bertus van Lier, Piet Ketting, Leon Or-thel en Felderhof: uit het tweede decennium : Herm anStrategier, Hans H enkem ans, Marius Flothuis, Lex vanDelden en Ju rriaan Andriessen. Twee ontbrekende na­m en zijn: Hugo G odron (1900-1971) en Cor de G root(1914-199.8), over wie nog artikelen zullen volgen.

De tweede groep zijn de meer of minder behoudende‘middelaars' tussen het korte verleden en een lange toekomst:Guillaume Landré, Robert de Roos, Henk Badings, Ru­dolf F.sc her, I.lictor Ponse, Robbert H eppener en HansKox.

De derde groep behelst de meer o f minder experimente­rende ‘bouwers' aan een nieuw tijdperk: Kees van Baaien,Ton de Leeuw, O tto Ketting, Peter Schat, Jan van Vlij­men en Louis Andriessen. R einbert de Leeuw ont­breekt hier: hij is pianist (Satie) en dirigent van eigen­tijdse composities

10. Het gaat om Jan van V lijmen (1985), Misja M engelberg(1985), Peter Schat (1985), R einbert de Leeuw (1988)en Louis Andriessen (1989). H un kritiek gold ookrechtstreeks Haitink (die inderdaad m inder belang in‘m oderne’ muziek stelde) en Marius Flothuis (1914),die, grotendeels verantwoordelijk voor het artistiekebeleid van het Concertgebouworkest, traditioneleremuziek verkoos, geheel in de lijn van zijn eigen com­posities.

11. Interview De Gooi- en Eem lander 28-4-98 (door ElsBoer n.a.v. de uitzending van de opera Vliegvuur doorRadio 4).

Bronnen

Nederlandsch Muziekfeest 1985, Amsterdam 2-9-mei t.g.v. het 40jarig jubileum van Prof. Dr Wil­lem Mengelberg [met lijst van composities tot1935].

Mens en Melodie, Algemeen Maandblad voor Mu­ziek, 1946-1996.

Radio-encyclopedie, samengesteld door J.J.L. vanZuylen, Amsterdam G.W. Brenghel 1949 (twee­de druk; eerste druk 1939).

Verslag van het ‘Tweedaags Muziekfeest’ van deMaatschappij tot Bevordering der Toonkunst1829-1879, 25 en 26 mei 1979 [door WouterPaap, Algemeen secretaris].

Algemene Muziek Encyclopedie deel 3 [1980, DeHaan Haarlem; met ‘voornaamste werken’].

Interview met Felderhof, in: Toonband, Orgaan vanToonkunst Bussum, Jrg 5 nr.3, mei 1982.

‘Jan Felderhof aan het woord’, in: Jubileumnum­mer Toonband [ lOOjarig bestaan van ToonkunstBussum] Jrg 6 nr.2. februari 1983.

Interviews in De Gooi- en Eemlander 24-11-90 en23-4-93 [Els Boer].

‘Gooise componisten’ in TVEJrg 14, nr.3, septem­ber 1996 [HansGoddijn].

Programmaboekje concert Gooise componisten 28september 1996 [Marcus van der Heide].

215TV E 14e jrg. 1996

Vrouwen .... een belastingaanslag waardNaarden 1749 Marijke Ritsema

Oproer en glasgerinkel in de Republiek in1748. Het verzet van opstandige burgers te­gen de aangekondigde belastingverhoging.Geen oproerkraaiers in Naarden. De notaris,chirurgijn, bakker, herbergierster of de wedu­we, ieder betaalde belasting naar draagkracht.

In de ach ttien d e eeuw kende de R epubliekeen u iterst ingew ikkeld belastingstelsel. N etals n u betaa lde de b u rg e r belasting over d ien ­sten en g o ed eren zoals ‘leges’ bij huwelijk enoverlijden, belasting over zijn verm ogen , be­zittingen, m aar ook over consum ptiegoede­ren . De overheid zag geen kans deze geldenzelf te in n en en besteedde h e t u it aan depachters, die één o f m eerd e re van deze belas-

}infnr8Tjm ,*t £WV ,l.c r i m&z* «k w i i s k s p k f

ramJMfacat ?*«««*, (&e

ömtlarn^tem , ia Ü#a Ö ret?«t4 » « * r . « • w e S l e e * ï * •

Gezicht op Naarden, 1795, ets van A nna C. Brouwer, uitL. van Ollefen, Nederlandsche Stads- en Dorpsbe­schrijver.

216

tingen voor h aar inden . Som m ige pachtersm aakten m isbruik van h u n positie en lietende burgers m ee r belasting beta len . Dit ex­traatje verdw een n ie t in de schatkist, m aar inde zak van de pachter. In 1748 echter, was debodem van schatkist zich tbaar vanwege de to­ren h o g e kosten van h e t leger en de oorlog.De enige rem ed ie was h e t verhogen van debelastingen. De burgers beg rep en n ie t dat hetm eerd ere aan belastinggelden in de schatkistzou vloeien, m aar w aren van m en ing d a t ern o g m eer aan de strijkstok van de pach te r zoublijven hangen . G een w onder d a t zij h u n woe­de koelden op de pachte r; de ru iten van m e­nig pachtersw oning m oesten h e t on tge ldenen e r o n ts to n d en de zogenaam de pachtersop-roeren . O m de gem o ed e ren to t bed a ren teb ren g en kond igde de overheid aan zelf éénjaar de belasting te innen . De burgers staak­ten hu n verzet en de rust keerde terug in deR epubliek. Een hele om schakeling voor h e tlokale bestuur, w ant nu m oesten zij zelf h e tvaststellen van de belastingaanslag en de in ­n ing te r h an d nem en.

De nieuwe rol van Naarden in 1748: belas­tinggaarder

In de raadszaal vergaderden de burgem ees­ters en de vroedschap m enig uurtje over deju is te aanpak van h u n nieuw e taak. Praktischen efficiënt w aren zij zeker. M en besloot de‘b e las ting rou te ’ van de pach te rs te gebru iken .Dit is een vaste lo o p ro u te d o o r de stad, zodatgeen enkele b u rg e r w erd vergeten . H et n o te ­ren van de belastinggegevens zou gesch iedend o o r vier leden van de vroedschap, ieder ver­gezeld d o o r een schrijver. Zij g ingen letterlijklangs de hu izen in de stad en n o tee rd en vaniedere belastingplich tige b u rg e r d ie gege­vens, die nodig w aren voor h e t vaststellen vande belastingaanslag.

TVE 14e jrg. 1996

y |* ’

— r

j ■ i k ; I

Raadzaal Stadhuis Naarden.

In de ach ttien d e eeuw was ieder hoofd vaneen h u ishouden , m an, weduwe of O ngehuw devrouw belastingplichtig; hij o f zij betaa lde n ie talleen belasting over inkom en, m aar óók overconsum ptieartike len , zoals zout, zeep, koffie,thee o f d ran k alsm ede over h e t aantal inwo­n en d e gezinsleden. Deze gegevens w erden inhet ‘k o h ie r’, een lijst m et belastinggegevens,g eno tee rd , zodat de belastingaanslag vastge­steld kon w orden.

De belastingopbrengst

De ‘belasting inspecteu rs’ had d en in 1748/1749 v ijfhonderd belastingplichtige inw onersvan de stad N aarden bezocht. Zij w aren ech te rvan m en ing da t negen tig van h en onvoldoendem iddelen h ad d en om belasting te k u n n en be­talen. Deze burgers h ad d en geen inkom en enleefden veelal van de bedeling ofwel ‘s te u n ’. In ­d ien m en in de ach ttiende eeuw do o r ziekte o fo u d erd o m n iet in staat was iets te verd ienen ,zorgde de stad o f de kerk voor ondersteun ing .Iedere week k reeg m en een m and tu rf, wat rog­ge en soms geld. De overige 410 burgers k regen

een aanslag, die varieerde van ƒ3 to t ƒ337. Ge­zam enlijk m oesten zij ƒ 12.000 op tafel leggen.H et leeuw endeel w erd o p g eb rach t d o o r m an­nen , m aar vrouw en ded en ook een behoorlijked u i t - to ta a l ƒ 2 .0 0 0 -in h e tb e la s tin g z a k je . O p­m erkelijk is, dat ongehuw de vrouw en slechterbij kas zaten dan de w eduwen. O ngehuw devrouw en betaa lden gem iddeld slechts ƒ 10 aanbelasting; hun inkom en m oet m inim aal ge­w eest zijn. Wel g rep en zij elke m ogelijkheidaan om iets te verd ienen , zoals h e t in huis ne­m en van soldaten , oppassen bij zieken en zelfshet vegen van de m arkt. M annen , d aa ren te ­gen, be taa lden gem iddeld ,/29 en w eduwenzelfs ƒ.39 aan belasting. Dat in de ach ttiendeeeuw een weduwe de rijkste inw oner van eenstad kon zijn bewees h e t kohier; weduwe Hes-huysen, H elena Leyendekker, had in 1749 deeer de hoogste belastingaanslag ƒ.3.37 te m ogenontvangen.

De rolverdeling

De gebruikelijke ro lverdeling in de ach ttien ­de eeuw was, da t de m an h e t geld verd iende

TVE 14e jrg. 1996 217

fa fairfa*****

m ^ J & z J è g s u — :" ;p( Jfi* tfn, 'krtdt . . .

m / * 4 ' m * * & > * * f ay

v t k iTm**> fif & 'êm» rmfa**// mnh-f , , , a

iy y fc fa f , , . . 2t

Mmwh&ft fa x fa fa

y* - - • -

Ut fber/tê/ ^ V w » ^ y * -

IÜ fan k/r»f . ■

tu yfa ó M J5?>w>i—

tt* f a « £ k 'te*f - •I f f . fa'fa**t*f . .irrtf - -

lU? f̂a4#***t*/ #**■ jUxf*.Ut ■

‘. j .. / ^ .ty trU S v mMrtWm ' <*c

, . C ^ A r / f afti J/fwd**» &hU*n(y /ifa tM s f tr r h y

I t l f J f a t t t ’t t m é / ü-Jïtouj ito* - -

| *j*> faytneia, - - -

f f

*3*-p~n• 14

, A 'S é

ti.f2 - —.

4<„ —S

< é '~

I I

f f ■ f 3

23- £

. */: ,fu *te

v - .?t , >

*»•_»i» i>

*■7*.»

- 4/ - P'J>n 12 M

■ * . t.-h.Hi / f a t

332

Een bladzijde uit het belastingkohier van 1749.

en de vrouw ervoor zorgde da t de hu isgeno­ten te e ten kregen , w arm gekleed g ingen enh e t huis e r schoon en ordelijk uitzag. De stadN aarden bood de m an legio b e ro ep en zoalsbakker, brouw er, no taris o f pru ikenm aker. Al­hoewel m en h e t begrip em ancipatie in deach ttiende eeuw nog n ie t kende, w aren ertoen talrijke H ollandse vrouw en, die kans za­gen zelfstandig een inkom en u it eigen arbeidte verd ienen . N aarden vorm de h ie ro p geenu itzondering . In 1749 w oonde b in n en h aarm u re n een aan ta l o n d e rn e m in g sg e z in d evrouw en. Wel b leken vrouw en u it de hogerestanden over m eer m ogelijkheden te beschik­ken een eigen jn h o u d aan h aa r leven te gevendan vrouw en u it de lagere.

Ongehuwde vrouwen

In de ach ttien d e eeuw was h e t voor een onge­huw de vrouw heslist n ie t eenvoudig om in

h aar o n d e rh o u d te voorzien. Uit h e t koh ierbleek, dat de helft van de belastingplichtigeongehuw de vrouw en n ie t in staat w erd geachtbelasting te k u n n en betalen . H ad d en zij weleen inkom en dan w aren zij m eestal werkzaamin typisch vrouwelijke b e ro ep en zoals d ienst­m eid , k inderm eid , z iekenverzorger van be­jaarden o f naaister. Som m ige ongehuw devrouw en beschikten over zoveel koopm ans­geest dat zij een eigen w inkel had d en zoals deu itd raagster C ornelia Guvking. Zij hande ldeniet alleen in tw eedehands en nieuw e goede­ren , m aar taxeerde ook inboedels. H et no ta­riële a rch ie f verschaft m eer in form atie om ­tren t deze dam e. O p een inboedelveiling zienwij h aa r m eubelen en een m an d kopen. Eenb o e r gaf h aar o p d rach t zes nieuw e paarden-halsters te leveren. H aar belastingaanslag in1749 b ed ro eg ƒ 1 6 .1 9 .-1, dus arm lastig was zijniet. C ornelia G uyking m oet een zeer goedezakenvrouw zijn gew eest en kon h e t zich p e r­m itte ren ongetrouw d te blijven. In 1770 d u rf­de de stad N aarden ƒ60 aan belasting op over­lijden te vragen: h e t dubbe le van h e t hoogsteta rie f om dat zij een ongetrouw de dam e was!

Zij was n ie t de en ige handeld rijvende onge­huw de vrouw in N aarden . W illem ijntje deG raaf voorzag de dam es en h e ren van aller­han d e stoffen zoals zijde, laken en dam ast,m aar ook kant en band . Evenals C orneliaG uyking b eh o o rd e W illem ijntje de G raaf totde w elgestelde dam es van de stad.

Gezin

De prim aire taak van een huisvrouw was ech ­te r h e t bestu ren van een hu ishoud ing . Helaasin fo rm ee rt h e t k o h ie r ons slechts over eendeel van N aarden o m tren t de g roo tte van helgezin en het personeel w erkzaam in hu ishou­ding. Evenals elders in R epubliek w aren ookin N aarden de gezinnen klein; ru im de helftvan de gezinnen b estond uit twee o f d rie p e r­sonen . In N aarden had ongeveer 14% één o fm ee r dienstm eisjes in d ienst om de taak vande huisvrouw te verlichten. Wel zullen e r ver­m oedelijk m eer gezinnen gew eest zijn, die afen toe een daghu lp hadden .

218 TVE 14ejrg. 199 6

H uisvrouw en toch een e igen inkom en

In de ac h ttien d e eeuw was h e t gebruikelijkdat de huisvrouw h aar ech tg en o o t b ijstond inzijn bedrijf. G ehuw de vrouw en bleken ech te rook uit eigen arbeid geld te verd ienen . Dehande l bleek een geliefd b e ro ep bij vrouwen.Een winkel in de voorkam er was snel inge­richt. H et liefst verkochten zij wijn, bier, kof­fie, zout, zeep, m aar ook fru it en takkebossen.Ind ien een vrouw had leren schrijven, kon zijaangesteld w orden tot het ‘aan tekenen vande sch ep en ’, een overheidsfunctie. Zo ver­m eldde A nna van d e r Veer, d o ch te r van dech irurg ijn , in 1749 alle b ijzonderheden vande g oederen ingeladen in de trekschu it opA m sterdam . De haven van N aarden was kleinen deze functie zal A nna van d e r Veer n ietveel tijd gekost hebben .

M aar ook an d ere b e ro ep en w erden u itgeoe­fend d o o r gehuw de vrouw en z< >als vroedvrouwo f het geven van Franse les en handw erken ,klokkenluidste!, tu rftnapste r o f tu rfto n ste r enzelfs m arktveegster. Hel hu ishoudge ld kon ookaangevuld w orden d o o r het in huis nem en vaneen soldaat o f een bestedeling . De vergoedingvoor deze arm lastige persoon was n ie t veelm eer dat wat rogge o f tu r f p e r week.

W eduwen w erken voor d e kost

W eduw en, d ie hun ech tg en o o t tijdens diensleven terzijde had d en gestaan in zijn bedrijf,b leken in veel gevallen financieel o n afhanke­lijk te zijn. T ijdens h u n huwelijk had d en zij defijne kneepjes van h e t vak geleerd en k ondenna h e t overlijden van h u n ech tg en o o t de zaakvoortzetten . In h e t belastingkohier kom en wijhen tegen als herberg ierster, w inkelierster, o fs tonden zij aan het hoofd van een tim m er­m an ’s bedrijf, een boerenhoeve m et knech ten d ienstm eid o f de H am burger Post, eenpostkoetsverbinding tussen N aarden en I lam ­b ing . W eduwe H eshuysen, H elena I.evendek-ker had sinds 1707 de leid ing over dit bedrijf.Zij was een actieve zakenvrouw, die veelvuldigop reis ging om h aar zakelijke belangen te be­hartigen .

Bij n ad e r inzien bleek h e t N aardense koh iervan 1749 toch n ie t zo saai als deze e r op het

eerste gezicht uitziet. Behalve een belasting­aanslag en de naam van de belastingplichtigewerd ook he t gebruik van de gebouw en geno­teerd . Aan de hand van deze gegevens kan deleegstand en de w oningschaarste b epaa ldw orden. V oor b iografen en genealogen in te­ressant: de b u ren van iedere b u rg e r w onendin de stad N aarden zijn bekend . Die gegevensheb ik n iet gebru ik t, m aar ik heb een over­zicht w illen geven van de econom ische en so­ciale positie van de vrouw in h e t ach ttiende-eeuwse N aarden. O pvallend was d a t de vrouwop vele te r re in e n econom isch ac tie f was,m aar de m eesten gaven de voorkeur aan h e tverkopen van allerlei g oederen zoals d rank ,stoffen etc. O ok de fiscus on tg ing deze vrou­welijke activiteiten n ie t en b e loonde de 'wer­kende d am es’ m et een belastingaanslag. Dehoogste belastingaanslag ging n aar een w edu­we .... iets wat voor de fiscus zeker de m oeitewaard was.

Dit artikel is een korte samenvatting van een on­derzoeksverslag, dat gemaakt werd tijdens een doc ­toraalwerkcollege van de faculteit Geschiedenis vande Rijksuniversiteit te Utrecht. Het college werd ge­geven door Els Kloek in 1995. Voor geïnteresseer­den ligt een exemplaar van het verslag op het Stads­archief te Naarden.

N oten

1. Oud geldsysteem: /estien gulden, negenden stuivers.Een gulden bestond uit 20 stuivers en een stuiver uittwaalf penningen.

TVK 14e jrg. 1996 219

Activiteiten van de StichtingTussen Vecht en Eem

A fscheid mw E. W itteveen-B renninkm eijer

T ijdens de vergadering van h e t algem een be­stuu r op w oensdag 24 ok tober j.1. heeft m e­vrouw E. W itteveen-B renninkm eijer offi­cieel afscheid genom en als secretaris van hetalgem een en he t dagelijks bestuu r van Tus­sen V echt en Eem . Zij is v an a fl9 8 7 bestuurs­lid en sinds 1989 secretaris van TVE geweest.

N am ens h e t bes tu u r bedank te m evrouwBoersen h aa r voor h e t vele werk da t zij voorde stichting h eeft verzet en bood h aa r eenb oeke t b loem en aan. H et secretariaat w ordtovergenom en d o o r m evrouw T. Kruijmer-Vos.

M onum enten tussen Vecht en Eem

Voor de najaarsbijeenkom st van h e t Alge­m een B estuur van Tussen Vecht en Eemwas mij gevraagd een in le id ing te h o u d enover M onum enten en A rchitectuur. M etdeze lezing heb ik vooral een aanzet willengeven om kritisch te kijken naar arch itec­tu u r en m onum en ten .

De H istorische K ringen blijken steedsm eer een rol te vervullen bij de bescher­m ing van m o n u m en ten en h e t bewakenvan de kwaliteit van de h istorische om ge­ving. H et is van g roo t belang d a t een H isto­rische Kring deze rol op de juiste m an iervervult. Som m ige historische verenigingenlaten deze positie liggen, m aar o penendaarm ee de weg voor an d e ren om in itiatie­ven te nem en , zodat aparte verenigingenen com ités w orden opgerich t. Dit is jam ­m er, aangezien de H istorische K ringenover een gro te ach terban beschiken diehetzelfde doel hebben : respect voor histo­rie en cultuur.

De k ringen w orden d o o r de overhedenook steeds m eer als de instantie gezien diede burgerij vertegenw oordigt bij bezw aren

Zonnestraal, Hilversum.

mm

tegen de sloop van p an d en , artikel 19 p ro ­cedures en dergelijke. N aast de H istorischeK ringen zijn op d it gebied de B ond H eem ­schut en he t C uypersgenootschap actief.Beiden nem en stelling tegen de aantastingvan m o n u m en ten en de leefom geving.

Een plan van aanpak

Belangrijk is dat een H istorische Kring be­paalt o f m en b ere id is d e /e taak te vervul­len en als spreekbuis op te treden . Bij eenaantal K ringen blijkt dit niet h e t geval tezijn, an d e ren zijn juist zeer actief op dit ge­bied.

220 TVE 14e jrg. 1996

T* I

m st i

' KI ■ *

; *

•* w tw

W anneer m en beslu it zich op d it vlak te be­geven, is h e t belangrijk da t de Kring verte­genw oordigd is b in n en een gem eentelijkeM onum entencom m issie e n / o f W elstands­com missie. D oor in tensie f con tac t m et am b­ten aren van gem een ten , h e t college en ge­m een teraadsleden kan m en vaak in eenvroeg stadium signaleren, bijsturen o f zelfsafw enden. Daarbij m oe t m en natuurlijk nietde illusie h ebben alles te k u n n en voorko­m en: ook dan blijf t het geven en nem en. VanK ringen die zich op dit gebied bezig houdenkom en ech te r al gelu iden dat he t vaak juistde g em een ten zijn die dergelijke kritischegelu iden op prijs stellen.

N aar aan le id ing van de bijeenkom st inhet S inger M useum is beslo ten om een con-tactavond over dit onderw erp te organise­ren , waarbij vertegenw oordigers van H isto­rische K ringen en g roeperingen die zichop dit geb ied bezig h o u d en , ervaringenk u n n en uitwisselen en inform atie k u n n eninw innen.

O ok geïn teresseerden , die zich op dit ge­bied willen inzetten , m aar nog n ie t zoveelervaring h ebben m et dergelijk w'erk, zijnvan h arte welkom.

If /Oude gemeenlekuis/politieburo, La ren.

Molen, Laren.

TVE 14e jrg. 1996 221

Visserstraat 26, Huizen.

— 1

■ . . . - i " 's‘ ï

, », \s» , A

W ■'** A * K

s VI ■ JI t o

<b b k *

PÜKlB-■.

> ,:

_— • ' ' -

Voor de eerste contactavond wil de His­torische Kring Weesp als gastheer o p tre ­den. Wie interesse heeft w ordt verzochtzich aan te m elden en een (brief) kaartje testu ren n aa r Karel Loeff, Wally Moesweg 8,1251 AT Laren.

U krijgt dan een u itnod ig ing voor de ee r­ste b ijeenkom st in W eesp en w ordt op dehoogte g eh o u d en van de stand van zakeno m tre n t M o n u m en ten tussen V echt enEem.

Karei Loeff

C oncert G ooise com ponistenop 28 september 1996, in de Grote Kerk vanNaarden, georganiseerd door de Stichting TussenVecht en Eem.

Dit co n cert was een voortreffelijk in itiatiefvan TVE, h e t overkoepelend orgaan van

H istorische K ringen in de streek tussenVecht en Eem.

De historische belangstelling strek t zichm eestal niet uit to t lite ra tu u r en schonekunsten , m aar d itm aal werd de sp rong n aarm uziek gem aakt. Dat h e t TVE daarbij nietaan m oed on tb ro k en heeft zal n iem ando n tk en n en . E en uitvoering volledig gewijdaan de w erken van alleen hedendaagseGooise com ponisten co n cu rree rt n ie t m ak­kelijk m et de vele andere vorm en van o n t­spann ing van de zaterdagavond. Zo iets isin hoofdzaak weggelegd voor zeer geïn te­resseerden , die zich dan nog m oeten in­spannen ook.

W ant de u itgevoerde m uziek spreekt nun ie t d irect de hoo rders aan, m et “lekkere”m elod ieën lokkend.

M oed kan ook de com ponisten wier werkenten geho re w erden gebrach t niet ontzegdw orden. C or de G root d u rfd e h e t aan een

T>L> TVE 14e jrg. 1996

«■■gjj’.JE Ji

■ . b ; :'. J & » ’

t s s a a i H i ■h.

_______

Belangstellenden met op de eerste rij mevrouw ƒ.6’. Kraaijeveld-Woulers (burgemeester van Hilversum), de heer en mevrouwDe Wit (voormalig commissaris van de provincie Noord-Holland) en mevrouw Snoeck-Schuller (burgemeester van Eemnes).

aantal liederen op teksten van G oethe tetoonzetten . En wat voor liederen! W ande­rers N achtlied, W onne d e r Liebe (KlarchensLied in “E gm ont”) en U eber allen G ipfeln istRnh, om drie van de zes nitgevoerde liede­ren te noem en . Dan d ringen zich vergelij­kingen op. D at de liederen , uitgevoerd d oo rde sopraan Reina Boelens en de pianistFrank van de Laar, ongem een boeiden ple itvoor com ponist en u itvoerenden .

En dan bijvoorbeeld A nthon van d erH orst's Variazioni sopra la sinfonia dellaC antata “C hrist lag in T odesbanden” (J.S.Bach) en h e t Tenia con variazioni in m odoconjuncto , eveneens van Van d er Horst; dezogenaam de m odus conjunctus is een acht-tonige to o n lad d er m et afwisselend hele enhalve no ten . D aarm ee zullen veel luiste­raars toch wel m oeite m ee h ebben gehad,o n d e r wie schrijver dezes zich zo n d e rschroom schaart.

In d erd aad een geheel eigen stijl van decom ponist, briljant vertolkt d o o r Frank vande Laar aan de piano.

Het concert werd g eopend m et de Mar­che T riom phale voor orgel van Jan Nie-land, gespeeld d o o r Wybe Kooijmans. Dezeis een d e r o rganisten van de G rote Kerk enTVE-leden m et een goed geheugen zullenzich hem ku n n en h erin n e ren . N ielandsm arsch klinkt in d e rd aad triom fantelijk enw erd in dezelfde stijl d o o r Kooijm ans ge­speeld. H et p rach tige orgel, dat destijds ald o o r A lbert Schweitzer bew onderd en be­speeld werd ruiste d o o r de kerk, waarin hetgeluid weg kan zonder dat h e t weerkaatstwordt. O ok de dwarsfluit klonk in dezevoor blazers zo dankbare ru im te. Van H ugoG odron speelde F red M ann de Suite buco-liqtte, begeleid d o o r Van de Laar aan depiano. Deze im pressie van he t bucolische,in castt op te vatten als he t landelijke Gooi,k lonk in d erd aad dartel en herderlijk .

De fluit b leef aan h e t w oord in Jan Fel-derhofs Fantasia voor fluit en harp , een be­p roefde com binatie, waarbij de harppartijgespee ld w erd d o o r Joke B rethouw er.H arp , tab o u re t en lessenaar, in één gouden

'I'V1'. 14e jrg. 1996 223

Goethe-liederen vanDe Groot juweeltjes

Recensie De Gooi- en Eemlander, 30 septem­ber 1996.

Concert: Werken van de com­ponisten Jan Nieland, HugoOodron, Cor de Groot, JanFelderhofen Antbon van derHorst. Uitvoerenden: GerardHengeveld en Frank van deLaar, piano; Reina Boelens,sopraan; Joke Brethouwer,harp; Fred Mann, fluit; WybeKooijmans, orgel Gehoord:zaterdagavond, Grote KerkNaarden.

NA A RD ENEen concert met werken vanGooise componisten, uitge­voerd door Gooise m usici inde Grote Kerk van Naardenzou toch een flink aantalmensen uit de luie stoel moe­ten krijgen. Toch bleken za­terdagavond slechts 150 men­sen, onder wie de burgemees­ters van Hilversum en Eem-nes, nieuw sgierig naar hetwerk van Felderhof, Nieland,Godron, De Groot en Van derHorst.

muziek ■ ■ ■ ■ ■Ook aanwezig waren Jan

Felderhof, de enige nog leven­de van h e t. vijftal componis­ten, de echtgenote van Cor deGroot en de zoon van HugoGodron. ■ ^

Vijf totaal ^verschillendetoondichters''en ensembles inallerlei bezettingen: dat bete­kende een rijkgeschakeerdprogramma waarin voor elkwat wils te vinden was. De or-gelfanaten konden hun hartophalen aan de vier orgel-stukken die Wybe Kooijmansvoor deze gelegenheid geko­zen had. Een luchtige, vrolij­ke mars en een Tbccata vanJan Nieland, een aantrekke­lijk epos voor orgel van Fel­derhof en Van der Horsts The­ma en Variaties op ’Christ lagin Tbdesbanden’, waaruit zeerduidelijk diens voorliefdevoor Baeh blijkt.

Van der Horsts Thema enVariaties voor piano kreeg

een imposante uitvoering vanFrank van de Laar die ondermeer ook tekende voor de be­geleiding van de Goethe-liede­ren van Cor de Groot. Dit wa­ren prachtige juweeltjes, in­dringend en helder gezongendoor Reina Boelens. Vooralzang krijgt dankzij de royaleklank van de Grote Kerk eenextra gouden rancije. Maarook de pianopartij - Cor deGroot was indertijd een uit­stekend pianist - klonk bij­zonder mooi en was méér danenkel een ondersteuning vande zangstem. In het spel vande 88-jarige pianist GerardHengeveld klonk zijn affini­teit met de muziek van Cor deGroot door.

Godrons Hommage a Cha-brier kreeg nog een wat slor­dige uitvoering, maar Cor deGroots Sonatine stond daar­entegen als een huis. Het bes­te voelde Hengeveld zich inzijn eigen Barcarole, die hijais toegift speelde. Hengeveldheeft nog steeds een schitte­rend toucher en neemt alletijd om de melodielijnen mooiuit te spelen. Het is te hopendat dit initiatief van de Stich­ting Tussen Vecht en Eem eenvervolg krijgt, want het werdtijdens dit concert duidelijkdat de muziek van deze Gooi­se componisten best wat meeraandacht verdient,

• ELS BOER

224 TVE 14e jrg 1996

, « jé n ï f ' . k :

S M »

V.l.n.r. Wybe K ooijmans (orgel), Fred Bos (IVF.), Gerard Hengeveld (piano), joke Brethouwer (harp), Fred M a n n (Jluil),tr u n k 'aan de L aar (piano), Rei na Doelens (sopraan).

kleur, vorm den m et de speelster een ogen­streling; h e t m ag best gezegd w orden!

De com ponist, wiens im pression p er m.s.,of’ te wel voor de linkerhand , ook uitge­voerd werd, zal op de eerste rij en werd te­rech t even in h e t zonnetje gezet.

En dan, last b u t n o t least, de Sonatinevoor p iano van C or de G root, d o o r de 86-jarige G erard I Iengeveld gespeeld. Na h e tapplaus zei H engeveld dat hij he t zo leukzou vinden nog even een eigen com positiete m ogen spelen. En die k lonk p rach tig en...... rom antisch en m elodieus. Een zeerw ellu idende dissonant, als m en zo wil.

Tussen Vecht en Eem beto o n d e m oed bijhet organiseren van dit concert en hoop tdat het he t eerste zal zijn van een reeks vanGooise com ponisten gewijde concerten . Deaanw ezigen zullen he t h ie rm ee van harteeens zijn.

M.W. Jolles

TVE 14e jrg. 1996 225

Bibiografie ir T. van Tol

De uitreiking van de Emit Luden-penning aan de heer ir T. van Tol door de Stad en LandeStichting op 22 juni j.1. (zie TVE 1996, p. 174) was de aanleiding tot het samenstellen vaneen bibliogafie. In dit overzicht zijn alle artikelen opgenom en die hij over het Gooi heeftgeschreven voor het Kwartaalbericht van de Historische Kring Laren en voor TVE.

De heer Van Tol is onlangs overleden waardoor er een extra reden was om een overzichtte geven van zijn vaak belangwekkende artikelen die niet altijd een br ede bekendheid heb­ben gekregen.

Kwartaalbericht Historische Kring Laren:

Jaar Nr. Blz. Titel

1982 4. 3 - 7 Activiteiten van de landbouw-historische werkgroep [Laren]1982 5. 5 - 13 De tweemaal Drie Wijzen van Goylant (Baljuw Bernd van den

Dorenwerde1982 5. 16 - 17 Het bodemonderzoek op de Laarder Eng I1982 5. 28 -2 9 Het ontwerp-bestemmingsplan ‘de Weesboom’ I1983 6 . 4 - 6 Het bodemonderzoek op de Laarder Eng II1983 6 . 12 Het ontwerp-bestemmingsplan ‘de Weesboom’ II1983 7 . 13 - 16 Ik ben een Goijerskint ... te Laren opgevoed. (Over de

Gijsbrecht van Vondel)1984 11. 27 - 36 De Gooische Tafelbergen 11984 12. 46 -5 6 De Gooische Tafelbergen II1985 15. 44 - 53 Oud Ezelenhof. (Oosterend)1986 18./19. 59 - 100 De verdwenen nederzetting Laren bij het Sint Janskerkhof1987 21. 39 De Brink en de Koeswaarde te Laren1987 22. 64 De Sanderij 't Heijvelt te Laren en nogmaals de ouderdom

van de molen1987 23. 102 - 124 Jan Perk sr. en de Larevaart1988 24. 3 - 16 Jan Perk en de hinderboom1988 25. 30 - 48 Ferdinand Hig'ck en de Larense grenspaal1988 26. 56 -6 3 Het Tolhuis nabij het Sint Janskerkhof waarin thans het

Geologisch Museum Hofland gevestigd is1988 27. 72 - 88 In den beginne woonden de Ter Enters op de Nessen. (Oor­

sprong Eem nes)1993 46. 89 -91 Een niet zo vaak voorkomende afbeelding van de Sint Jans-

kerk nabij het Sint Janskerkhof

Tussen Vecht en Eem:

Jaar Nr. Blz. Titel

1983 4. 219 -2 3 6 De zwadetijns en de koptienden, die de Gooiers betaalden aanHoog Elten

1984 3. 143 - 159 De zwadetijns, die de Gooiers en de keurmede al dan niet ver­schuldigd waren aan het Sint Janskapittel te Utrecht

1986 1. 3 - 34 De Larense Boerderijen

226 TVE 14e jrir. 1996

G oois M useum Q Q "cï\

Industrialisatie

W ereldwijd was textiel de eerste vorm vannijverheid. Textiel b eh o o rd e to t een be­langrijke tak van de H ollandse industrie.Hilversum was vanaf de 18e eeuw to t na detweede w ereldoorlog h é t cen trum van detapijtindustrie.

Sociale omstandigheden

De handm atige produktiew ijze voor de in­dustriële om slag be tekende een aanslag opde gezondheid van de arbeiders. Zowel dewerk- als leefom stand igheden w aren rond1870 slecht; laag in k o m en , gebrekk ige

■ - j i — jjj

mm

r.. % 1

I » --

N t *

Tapijtindustrie in H ilversum , niet kinder­achtig

In h e t kader van “1996 - ja a r van h e t in­dustrieel e rfg o ed ” o rgan iseert het GooisM useum een ten toonste lling over de tapijt­industrie in H ilversum tijdens de perio d en1870 en 1920.

Speciaal voor deze ten toonste lling w ordteen g roo t deel van de collectie u it h e t de­pot gehaald zoals o rig inele o n tw erp te k e ­n ingen , fo to ’s, reclam e-affiches en m achi­nerie u it de 19e en 20e eeuw.

Spotddmj, tapijt/almek Tijmen de Wit, Hilversum, ca 1920.

/ 1 / He jrfr. 1996 227

De Hilversumsche Tapijtfabriek, aan de Oude Torenstraatte Hilversum, ca. 1880.

'F* ‘

. « " ■ 3Mm

r'<-____ —

huisvesting, geen goede voeding, langew erktijden, k in d e ra rb e id en gedw ongenw inkelnering.

M et de opkom st van de fabrieken in 1920zijn deze sociale om stand igheden van tex-tiel-arbeiders sterk verbeterd . In de p resen ­tatie zijn fo to ’s te zien van de werk- en leef­situaties, evenals adm inistratieve gegevensover inkom en en bested ingen van de fa­brieksarbeiders.

Tapijtdessins

Begin deze eeuw rich tte de ffilversum se ta­p ijtindustrie zich m eer op m assaconsum p­tie. D o o rd a t handw erk w erd vervangenvoor m achinale p roduk tie , w erden fantasie­rijke dessins h ie rd o o r beperk t. N aast de tra­ditie O osterse tapijten te kop iëren , w arenverschillende stijlen in de kunstn ijverheidvan invloed op h e t ontw erp van tapijten.

S trom ingen als Jugendstil, A m sterdam seschool en Functionalism e zag m en te rug inde tapijtdessins. De ten toonste lling laatvoorbeelden zien van 60 ja a r tapijtproduk-tie, w aaronder tap ijton tw erpen uit h e t bezitvan de fabrieken V eneta en Arie Veen.

De tentoonstelling

In het Goois M useum is een educatieveru im te ingerich t waar de bezoeker verschil­lende m ateria len en techn ieken van tex­tielnijverheid kan onderzoeken . Iedere ee r­ste zondag van de m aand w ordt een d e­m onstra tie gegeven op een orig ineel weef­getouw.

21 december 1996 tot en met 23 maart 1997openingstijden: dinsdag tot en met zondagvan 13.00 tot 17.00 uurhet Goois Museum zal gesloten zijn op 25december en 1 januari 1997.

De Stoom-tapijtfabriek G. de Wit Csf Co aan de Lange-straat te Hilversum, 1926.

f f l i f?.M

228 I'VE M e jrg. 1996

L itera tuurBoekbespreking

C. D ekker en M. M ijnssen-Dutilh, De Eem-landsche leege landen. Ontginningen rond demond van de Kern in de 12e en 13e eeuw, Sticht-se H istorische Reeks 19, Uitgeverij H etS pectrum B.V., U trech t 1995.

Voor de lezers van TVE en heel speciaalvoor historisch geïn teresseerde bew onersvan de lage landen van de m on d in g van deEem , tussen h e t hoge land van h e t Gooi,van G e ld e rlan d en van H o o g lan d bijA m ersfoort - de E em landse ‘lege la n d e n ’van de o n d ertite l zoals ze in he t m iddelne-derlands en in he t plaatselijk taalgebruikgenoem d w orden, is e r een belangw ekkenden in teressan t boek verschenen.

Omslag met afbeelding van de SinL-Pielerskerk van Kern-nes Binnendijks, (Ujuarel Gerrit iborenberg, 18e eeuw.

Ze waren niet alleen laag, deze Eernlan-den , m aar ook leeg, zoals blijkt uit verschil­lende in het boek opgenom en luchtfoto 's.D at kwam juist om d at h e t land zo laagwas ge­legen. De g rondgebru ikers en on tg innersw oonden op de ho g er gelegen g ro n d en vanB unschoten , H oogland , langs de Eem o f inA m ersfoort. V anuit H oog land werd bijvoor­beeld waarschijnlijk al in de tiende en elfdeeeuw woeste g ro n d in h e t veen o n tg o n n en ,zoals blijkt uit regelingen to t b eh o u d van degem eenschappelijke g ro n d en en de vor­m ing van m aalschappen o n d e r de 'm alen ',de bew oners van de oude, ho g er gelegeng ro n d e n . Deze bew oners w o o n d en opg ro n d die b eh o o rd e to t de dom einen van dePaulusabdij m et zijn h o f van Em m eklaar endie van de bisschop m et de h o f in Am ers­foort. D at w aren slechts kleinschalige o n t­g inn ingen , betogen de auteurs, u itgaandevan individuele boerderijen en h u n eng.Deze o n tg in n in g en w aren geenszins te ver­gelijken m et de d o o r de landsheren grootopgezette o n tg inn ingen tussen U trech t en1 lo lland ten n o o rd en van de Maas in diezelf­de tijd. Dergelijke o n tg inn ingen w erden aande E em m onding pas mogelijk, zo m en en zij,na de gro te storm en van 1 170. D aardoorver-an d e rd e he t toen nog betrekkelijk kleine Al-m ere, waarin o n d e r m eer de Eem u itstroom ­de, in de grote Z uiderzee. D oor h e t wegslaanvan bescherm ende veenruggen tussen hetA lm ere en de zee on tstond weliswaar eengro te watervlakte, m aar verdween de hogew aterstand die juist was veroorzaakt d o o r diein h e t A lm ere u its trom ende w ateren. Daar­d o o r vielen de veen landen aan de m ond ingvan de Eem droog, zoals waarschijnlijk even­eens aan de m o n d in g van de Amstel en vande G elderse IJssel. Pas vanaf da t m om entkonden de grootschalige ontginningsw er­ken een aanvang nem en . Die kwamen, zoalsgezegd, in hoofdzaak to t stand op lands­heerlijk initiatief, in het geval van de Eem-

JT

Ontginningen rand de mond mm de Eemin de 12e en 13e eeuw

C. DekkerM. Mijnssen-DutHh

DE EEMLANDTSCHELEEGE LANDEN

STICHTSE HISTORISCHE REEKS

TVE 14e jrg. 1996 229

m onding op bisschoppelijk initiatief. Zij wa­ren niet gebonden aan plaatselijke dom ei­nen en dorpsgem eenschappen.

Het werk behandelt allereerst de enkelekleinschalige ontginningen op de oostoevervan de Eem in het oude land van Hoogland,waar bisschop en abdij dom einheren waren.De voornaamste ontginningen daar warendie van Duist en enkele andere kleine ont­ginningen, zoals Zeldert, Koelhorst, Kracht-wijk, Eemland en De Slaag. Dit Eemland washet land aan de oostoever van de Eem rondeen kronkelig stroompje dat de Zeldrechtheette tussen De Slaag en de Spijckmanspol-der (tegenwoordig de Pikmanspolders) enm oet niet verward worden m et de naam vanhet gehele district. Vervolgens wordt degrootschalige ontginning tussen de Eem ende Laak behandeld vanuit het eiland Bun­schoten, een verhoging in het veen zoals denaam duidelijk aangeeft. De naam Schotenwerd gebruikt om een hoge hoek of een ver­hoging in het laagland aan te geven, zoals bijV oorschoten, L inschoten, O orschot enSchoot of Schoten bij Noordwijk, Haarlemen Den Helder. Vóór 1170 zal Bunschoten ingrote delen van het jaar niet over land be­reikbaar zijn geweest, reden waarom het ei­land in de bisschoppelijke administratie Ui-terwijk werd genoem d. Duidelijk wordtgemaakt hoe eerst het oostelijk gelegen veenvan het verlengde van de Dorpsstraat bovende Duister-wetering en onder de eerst tegenhet zeewater aangelegde zijdwinde(dijk)werd ontgonnen (de Veenzijde), vervol­gens, en gedeeltelijk gelijktijdig, het veenten westen van de Venestraat nadat ook daareerst een zijdwinde was gelegd (de Veldzij-de), en tenslotte het land ten noorden vande zijdwinden. Ook daar was eerst een be­scherming, een zeewering tegen het zeewa­ter gelegd. Deze heette oorspronkelijk deSpakenburg, waarbij -burg als wering is op tevatten. Na verschillende doorbraken, verleg­gingen van de dijk naar het zuiden en ge­schillen over het onderhoud veranderde denaam tenslotte in Veendijk, naar het westenVeldendijk geheten en thans in zijn geheelde Veen- en Veldendijk, terwijl de naam Spa­kenburg overging op de nederzetting aan dem onding van de uitwaterende wetering uit

230

Luchtfoto Zuidwinde van Eemnes, rechts de Eem. Bovende blokverkaveling de grens tussen Eemnes Binnen- enBuitendijks, aan de zuidzijde de Eemnesservaart.

. Hjm h ■ 1.

waar •i t

Bunschoten, waar zich een haventje had ge­vormd. Voor het eerst wordt die naam voorde nederzetting vermeld in 1409.

Nauwkeurig wordt nagegaan w anneer deweteringen werden gegraven, de dijken ende wegen tot stand kwamen, hoe de kavelslopen en hebben gelopen (om mede daar­door de ontginningsouderdom te kunnenbepalen) en welke wijzigingen in het ont-ginningspatroon werden aangebracht enwaarom. Naamsverklaringen helpen meeinzicht te verkrijgen in de ontstaansge­schiedenis van het land. In een aparthoofdstuk wordt aandacht geschonken aande vorming van de inrichting van het wa­terbeheer, wat wil zeggen: de waterlozingen de waterkering. Reeds door bisschopFrederik van Blankenheim was een interlo­kale instelling voor dat w aterbeheer voor­gesteld, een interlokaal heemraadschap.D oor de kortzichtige houd ing van degrondeigenaars van zuidelijk Bunschoten,bijna allen burgers van de stad Amersfoort,duurde het ruim twee eeuwen voordat in1603 het heem raadschap van de Bunscho-ter Veen en Veldendijken werd opgericht.

Gelijksoortig als in Bunschoten kwam ookde ontginning tussen de Eem en het Gooitot stand vanuit Ter Eem waar in 1254 eenkerk stond en de parochie door afschei-

TVE 14ejrg. 1 996

MeenfBTJF

Blaricum

j g> BUrrENDUKS

Laren

zfjdwinde;t'e!eg o tiLaardénivsg.. ’ i

EÉMlgS........"BINNENDiJKS 'Tér Bern

nrakenburgar gracW

\ Baarn

Ontginningen van Eemnes ingete­kend op de oude kadastrale kaart.

d in g van de pa roch ie van Baarn was ge­vo rm d . O o k daar w erd in etappes o n tg o n ­nen zoals in B unscho ten . De on tg in n in g s -basis m oet daarb ij aan de Eem hebben ge­legen en n ie t aan de H ogew eg o f W akke-re n d ijk , zoals vroeger wel is gedacht. A c h ­tereenvo lgens w o rden op dezelfde m in u t i­euze w ijze de o n tg in n in g e n van EemnesB in n e n d ijk s en Eem nes B u ite n d ijk s behan­de ld . V ervo lgens kom en de ve ra nd e rin ge nvan de grens m e t H o lla n d aan de o rd e m e tde ve rh u iz in g van de Eemnessers naar deandere z ijde van de d o o r de g ra a f van H o l­la n d aange legde g re n ssch e id in g , dwarsd o o r de reeds van u it he t oosten o n tg o n n e nkavels, (de ‘ re d e ’ ) ten behoeve van eend o o r hem gestarte ‘cop e ’-o n tg in n in g d o o rde inw oners van La ren en B la ricu m . D ie‘re d e ’ was de Hogeweg, oo k wel aangedu idals W a kke re n d ijk en pas na vele processenw erden b lijve nd e reg e ling en ge tro ffe n . Entens lo tte gaan de schrijvers in o p de pa-ro c h ie v o rm in g ten westen van de Eem.

M e t een lijs t van ge b ru ik te la nd m a ten ente rm e n vó ó r in het b o ek en een persoons-en p laa tsnam enreg is te r w o rd t in d it b u ite n ­gewoon leesbare boek zeer veel van de lo ­cale o n tw ik k e lin g on ts lo ten v o o r een b reeden n ieuw sg ie rig p u b lie k . O o k v o o r be lang­ste llende bu itenstaanders, geïnteresseerdin de h is to rische o n tw ik k e lin g van h e t N e­derlandse k indschap, levert he t w e rk velebo e iend e gegevens en zaken om verderover na te denken . A an te raden va lt omnaast de zeer vele v e rd u id e lijk e n d e kaartend ie in het w erk z ijn op ge no m e n , o o k de ge-m eente-atlas van K uyp e r u it 1869 en eenh u id ig e p la tte g ro n d te g e b ru ike n om daar­d o o r b e te r de precieze lig g in g te ru g te ku n ­nen v in de n . V o o r de lage Eem landse lan­den is h e t w e rk een standaardw erk waaropno g slechts op de ta ils toevoeg ingen m oge­l i jk zu llen b lijk e n .

C .L. V e rke rk

TVK 14e jrg. 1996 2.'ï I

A ctualiteiten

Reünie oud-erfgooiers

Inleiding

H et instituut Stad en Lande van Gooilandontstond in de vroege middeleeuwen. Inde erfgooierswet van 1912. werd de oudebestuursvorm omgezet in een vereniging.Vanaf die tijd verschenen er jaarlijks leden­lijsten m et de nam en van alle erfgooiers.Een kleine m inderheid op deze lijsten be­hoorde tot de zogenaamde scharende erf­gooiers. Alleen deze personen maakten ge­bruik van het recht vee te weiden op de ge­meenschappelijke gronden: de m eenten.Door de toenam e van de Gooise bevolkingwas het noodzakelijk geworden de

m eenten te gaan gebruiken voor woning­bouw. Als gevolg van de verkoop van de ge­meenschappelijke gronden verviel het be­staansrecht van de vereniging. De op­heffing en afwikkeling duurde enkele jaren. Voorafgaande aan het definitieve eindewerd de erfgooierslijst van 1971 “bevro­ren ”: alleen diegenen die op deze lijst ston­den zouden in aanm erking komen vooreen geldbedrag of voor toewijzing van deovergebleven gronden. Van de ongeveerhonderdvijftig scharende erfgooiers koosde helft voor een bedrag in geld (de “wij-kers”) . de andere helft voor de resterendegronden (de “blijvers”)

Reünie

Vijf-en-twintig jaa r na het uiteenvallen enuiteengaan van de scharende erfgooiersge-meenschap ontstond de behoefte om nogeens samen te komen. Twee van deze “laat-sten der M ohikanen”, de heren Jaap Ma­jo o r en Hein Krijnen, hebben de reünievoorbereid. Als datum voor de reünie ko­

zen zij voor 27 ju n i 1996, de sterfdag van deHollandse Graaf Floris V. Op 27 jun i washet zevenhonderd jaar geleden dat de Na-erdincklanders hun graaf uit de handenvan zijn ontvoerders probeerden te bevrij­den. O nder hun ogen werd echter "derKcerlen God” vermoord. Floris V heeft inerfgooierskringen altijd een bijzondereplaats ingenomen: generaties lang werdverteld dat Floris V “de m eent aan de boe­ten had gegeven”. Om de historische on­juistheid van dit verhaal, - de gebruiks­rechten op de gronden in het Gooi zijn pasna Floris V overgegaan op de boeren,- heb­ben de erfgooiers zich nooit druk gemaakt.

De reünie werd gehouden in Naarden: hetStad en Lande bestuur vergaderde daaroorspronkelijk en in de Grote Kerk werdende eerste bijeenkomsten van de vereniginggehouden.

De ochtend begon m et de ontvangst doorburgem eester J.A.N. Patijn in de burgerzaalvan het stadhuis. Ongeveer honderddertigscharende erfgooiers, hun echtgenoten ofweduwen waren daarbij aanwezig.

O nder de genodigden bevonden zichook enkele oud-bestuursleden en voorma­lig personeel van Stad en Lande, o.a.: mr.M. Tydeman (laatste voorzitter), H.C. de Ja ­ger (oud-secretaris) en de heer Bakker(oud-hoofdopzichter)

Na de openingstoespraak van burgemees­ter Patijn sprak mevrouw Maria Boersen na­mens de Stichting Tussen Vecht en Eem. Zijbood de aanwezigen het “Erfgooiers-num-m er” van TVE aan. De toespraak van JaapMajoor, doorspekt met kwinkslagen, kreegveel bijval.

Na de toespraken volgde een dia-presen-tatie over de geschiedenis van Stad en Lan­de. De heer S. Nieuwenhuizen, bestuurslidvan de Stichting Stad & Lande van Gooi-

232 TVE 14e jrg. 1996

e I a * vfWfc

1

r m

Wf i*■

Lap,1 » | ;

Reünie oud-erfgotners, 2 / ju n i 1996.

land (de opvolger van de voorm alige ver­eniging) wist het publiek te boeien d o o rzijn toelich ting bij de d ia ’s.

Na afloop van he t p rog ram m a in de bu r­gerzaal vertrok het gezelschap naar het res­tau ran t “In d en G loeienden Get rit” te O udValkeveen. H ier volgde een d in e r en daar­na een gezellig sam enzijn. Er w erden veel"oude koeien uit de sloot gehaald: vooralbij h e t bekijken van de foto-expositie overhet verleden van de erfgooiers. sam en m etjaap M ajoor en I lein Krijnen h ad o n d erg e­tekende fo to ’s u itgezocht uit de foto-al-bum s van het Stad en L ande archief. O okwaren fo to ’s te zien van erfgooiers die hetb o eren b estaan niet vaarwel h ad d e n ge­zegd. O p de panelen was hun boerderijan n o 1971 te zien naast hun m o derne be­drijf anno 1996. De m eeste nieuwe bedrij­ven zijn niet m eer in het Gooi gevestigd,m aar in de IJsselm eerpolders, Friesland enzelfs in D enem arken en C anada.

Tijdens de b ijeenkom st m aakte de foto­g raaf John Ruis enkele g roepsfo to ’s. H etwas een geslaagde reün ie , die langer uitliepdan was gepland.

F.J.J. de Gooijer.

Naschrift:H et E rfgoo iersnum m er w erd in 1980 (jaar­gang 10, aflevering 1) d o o r de S tichtingTussen V echt en Eent uitgegeven. Het bevatin form atie over de geschiedenis van de erf­gooiers en een artikel over de o n tb ind ingvan de V ereniging Stad en L ande van Gooi­land.

r v i: 14e /yo: 1996 233

Bestuur en redactieTussen Vecht en Eem

Leden dagelijks bestuur

drs Maria W.J.L. Boersen (wnd voorzitter)A. Paulownalaan 51412 AK Naarden035-6946926

T. Kruijmer-Vos (secretaris)Botterstraat 7a1271 XL Huizen035-5251713

F.H. Bos (penningmeester)Stargardlaan 101404 BD Bussum035-6941382

L. Lankreyer-van Eijle, Eemnes035-5389198

drs K. Loeft, Laren035-5380474

P.J. Timmer, Loosdrecht035-5823412

Het algemeen bestuur bestaat uit vertegenwoordi­gers van:

Historische kring “Baerne”Historische kring BussumHistorische kring BlaricumHistorische kring EemnesHilversumse historische kring “Albertus Perk”Historische kring HuizenHistorische kring LarenHistorische kring LoosdrechtHistorische kring MuidenStichting “Comité Oud Muiderberg”Vereniging Werkgroep Vestingstad NaardenHistorische kring Nederhorst den BergHistorische kring WeespArcheologische Werkgemeenschap voor Neder­land, afdeling NaerdincklantStreekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek, Hil­versumStadsarchief NaardenStadsarchief Weesp

Vereniging Curtevenne, ’s-GravelandDudok Stichting, HilversumNederlandse Genealogische vereniging, afdelingGooi en Eemland Stichting NIVONGeologisch Museum Hofland, LarenStichting tot bevordering van de belangen van hetGoois Museum, HilversumStichting “Hilversum, Pas Op!”Stichting Huizer MuseumWerkgroep klederdrachten Eem en GooilandSinger Museum, LarenStichting Vrienden van het Nederlands Vestingmu-seum, Naarden

Redactie

mw C.M. AbrahamseDiependaalselaan 2941215 KH Hilversum035-6292646 (kantoor)

drs Maria W.J.L. BoersenA. Paulownalaan 51412 AK Naarden035-6946926

I). DekemaDrossaard 301412 NS Naarden035-6940760

L.R. Huesc-Rommerts (secretaris)Van Gelderlaan 741215 SP Hilversum035-6219279

dr P.H.D. LeupenBurg. Lambooylaan 151217 LB Hilversum035-6245704

E.E. van Mensch (voorzitter)JHB Koekkoekstraat 261214 AD Hilversum035-6292826 (kantoor), 035-6234913

234 TVE 14e jrg. 1996

Varia

Auteurs

m r F. I.e (loultre (geb. 1920). Jurist. Oud-se-cretaris van de Vereniging van Vrienden vanhel (looi (reservaat); oud-voorzitter van deStichting Tussen Vecht en Kem.

FJ.|. de Gooijer (gel). 1933). Tot 1993 con­structeur werktuigbouw bij de firma Stork teAmsterdam. Sinds 1993 bestuurslid van deStad en Lande Stichting. Publiceerde al eer­der in Tussen Vecht en Kern, hel Mededelingen­blad van de Historische Kring Blarieum en in hethistorisch tijdschrift voor Naarden De Omroe­per.

Drs M.J.A. van der Heide (geb. 1943). Classi­cus. Schreef vele artikelen over met nameschrijvers en musici in het Gooi. Auteur vanhet in 1984 verschenen werk “Bussum doorschrijversogcn”. Heeft als uitgeverij Gooiberg-pers diverse publicaties uitgegeven zoals Schil­derachtig Gooiland van J.II. Biegel (1987) enDagboek van A.F. Pieek 1917-1920 (1993).Woont in Bussum.

drs Fl.A. Ros (geb. 1969). In 1996 afgestu­deerd in de Middeleeuwse Geschiedenis aande Universiteit van Amsterdam. Onderwerpvan de scriptie was de exploitatie van het goe­derenbezit van het adellijk jufferenstift teHoog-Elten (968-ca.l450). Centraal stonddaar de vraag of het stift haar goederen op deklassieke wijze exploiteerde.

Nazaat van niet-scharende erfgooiers. Gro­te belangstelling voor de geschiedenis van hetGooi.

Drs M. Ritsema (geb. 1942). Volgde een op­leiding tot docente Engels en studeerde laterGeschiedenis aan de Rijksuniversiteit vanUtrecht. Werkte mee aan het “Gooise" project1840, dat het 150-jarige bestaan van de split­sing van het gewest Holland herdacht. O n­

derzocht de sociaal-economische toestandvan Hilversum rond 1840 en de demografi­sche ontwikkeling van het dorp tussen 1825-1849. Een deel hiervan werd gepubliceerd.Werkzaam als docente Engels aan het DudokCollege te Hilversum. Woont te Hilversum.

Dr G.L. Verkerk (geb. 1942). Docent in deMiddeleeuwse Geschiedenis aan de Universi-teit van Amsterdam. Gespecialiseerd in stads­geschiedenis en de geschiedenis van instellin­gen. Doceert vooral O ud Schrift (Paleogra­fie). Promotie-onderwerp: Coulissen van demacht. Een onderzoek naar machtsverdelingvan het bestuur van de stad Arnhem in deM iddeleeuwen (1992. Uitgeverij Verloren,H ilversum ).

Verantwoording illustraties

OmslagColl. Goois Museum

Titelpagina( loll. Goois Museum

Floris V, M uiden en Amsterdamp. 192: naar afbeelding in WI FLORENSp. 193: (loll. Goois Museump. 194: naar afbeelding coll. Goois Museum

Gooise Markep. 197: naar afbeelding coll. Goois Museum

Gooise Zomerkadep. 205: Stadsarchief Naarden, NAN, inv.nr.

486.p. 206: Streekarchief Hilversump. 207: Van de auteur

jan Felderhofp. 209, 211, 21.3: Van de auteur

/ 1/ Ne jrg. 1W0 235

Rectificatie TVE 14e jrg. nr. 3, pag 176.

De laatste zin van de eerste alinia over hetkwartaalbericht van de H.K. Laren moet gele­zen worden als: Dan is het begrijpelijk dat hijper 1 januari 1996 als zodanig aftreedt, benemeritus de circulo!

Goois MuseumColl. Goois Museum

Literatuurp. 229: Rijksarchief Utrecht (Flehite AC 13-

80-1)p. 230: Waterschap Gelderse Vallei en Eentp. 231: Tekening H. de Lanoy Meijer

Actualiteitenp. 232: Fotograaf John Ruis, Laren

Vrouwenp. 216, 217: coll. Goois Museump. 218: Stadsarchief Naarden

Activiteiten TVEp. 220, 221,222: coll. Goois Museump. 223, 225: C. Scheltema

mcrniInformatie F.H. Bos

035-6941382

236 TV E 14e jrg. 1996

GOOIS MUSEUMStichting tot bevordering van de belangen van“Het Goois Museum” te Hilversum.

Ontwikkelingen gaan snel. Een deel van wat er vorig jaa r nog was, is dit jaar al verdwenen.Een duidelijker voorbeeld dan de Kerkbrink is niet te geven; wij allen kunnen ons noglevendig voor de geest halen hoe de Kerkbrink er uitzag voor de kaalslag, m aar voor delagere schooljeugd van over tien jaa r zal dat iets zijn uit een ver verleden, waar ze geen asso­ciaties m eer bij hebben.

H et is één van de taken van het Goois Museum de karakteristieken van voorbije periodenvast te leggen en te bewaren. Hierbij hebben wij zowel m orele als uw financiële steun hardnodig.

Als donateur van het Goois Museum verleent u deze steun en wordt u tevens op de hoog­te gehouden van alle activiteiten en tentoonstellingen en krijgt u korting bij een aantal spe­cifieke activiteiten en uitgaven van het museum.De m iniumbijdrage is ƒ30,-. U kunt u opgeven bij het Goois Museum, telefoon 035-6292826.

U kunt het Goois Museum ook gedenken in uw testament. U kunt kiezen uit twee formu­leringen:a. Ik legateer vrij van rechten en kosten aan de Stichting tot bevordering van de belangen van het

Goois Museum te Hilversum een bedrag van ƒ ....... ofb. ik benoem als mijn erfgenaam voor een ......gedeelte de Stichting tot bevordering van de belan­

gen van het Goois Museum te Hilversum.De Stichting is erkend als instelling van algemeen nu t en betaalt daardoor m inder (slechts11%) of zelfs in het geheel (tot ƒ15.647,-) geen successierecht.

Indien u voornemens ben t een schenking te doen aan de Stichting, is een schenking totƒ7.823,- (per 2 jaar) onbelast.M ocht u overwegen een volledig aftrekbare lijfrente te schenken, dan wordt u verzochtschriftelijk contact op te nem en m et het bestuur van de Stichting, per adres GooisMuseum, Kerkbrink 6, 1211 BX Hilversum.

o"" □ ~ö\

STEUN HET GOOIS MUSEUM

• s» 'Ju,.*1- ƒ

■

«Ker ^ -I»*-ƒ ' . >S

_ HST— iSSsjiww,

:

itu~ «8 .*■■■'•"

• rj i . >yk: