HELP! Ik doe raar! Over nooduitgangen en vluchtwegen voorbij het reptielenbrein.Een workshop tijdens het Congres Trends voor Trainers op 14 januari 2011. Marjo Korrel

Inleiding

Met gezond verstand kunnen we veel (aan-)leren, ontwikkelen en veranderen. Met verlangens en emoties als richtingaanwijzers kunnen mensen in leertrajecten leren hoe ze meer adequaat kunnen handelen, ook in spannende momenten. Helder communiceren, dialoog voeren, conflicten oplossen, samenwerken, met het verstand aan het stuur komen we een heel eind. Maar wat te doen als de waan van de dag regeert en goede voornemens smelten als sneeuw voor de zon? Wat te doen als emoties ons overvallen en ons ‘reptielenbrein’ het over lijkt te nemen? Als alles wat we geleerd hebben totaal vergeten lijkt?

In deze workshop hebben we de grenzen van veranderbaarheid onderzocht en het belang van het creëren van steun in de interactie ervaren. Het was een workshop over “voorwaarts leven en achterwaarts begrijpen” (S. Kierkegaard) en over de consequenties daarvan voor interventiekundig handelen. Hierbij hebben we aan de hand van eigen ervaringen onze leer- en veranderingsthema’s onderzocht en de consequenties van diverse interventies voor onszelf en onze cliënten ervaren.

Hieronder enkele ‘highlights’ uit deze workshop: de waarde(n) van leren veranderen de grenzen van veranderen het creëren van steun in de interactie als verruimend perspectief het ervaren van drempels als waarde(n)volle lessen de cConsequenties voor interventiekundig handelen

De waarde(n) van leren veranderen

Onze waarden zijn belangrijke en inspirerende drijfveren. Tweetallen hebben elkaar bevraagd op de motivatie om als ‘Interventiekundige’ te werken. Vervolgens hebben ze gefocust op de vraag ‘welke waarden schemeren door in de antwoorden van de ander?’ Plenair hebben we een aantal waarden uitgewisseld. Bijvoorbeeld:

bijdragen aan plezier en ontspanning liefde leven vanuit essentie en authenticiteit vrede geluk wederzijds begrip

Wat een mooi en reikend perspectief! Stel je voor dat wij, in de uitoefening van ons vak, iets bijdragen aan het vormgeven van deze waarden. Dat wij deze waarden binnen handbereik kunnen brengen van de mensen met wie wij werken! De ‘kleine missionaris’ die in mijn hart schuilt, glimlacht breed!

1

Het verlangen om in ons handelen congruent te zijn met de waarden die we belangrijk vinden, is vaak de start van een leertraject. Je gelooft in de waarde van plezier en ontspanning en maakt ook momenten mee waarin je je werk zwaar en spannend vindt. Je streeft ernaar om liefdevol te leven en je ergert je dood aan de cliënt die niet aanneemt wat je aanbiedt. Je hebt een grondige hekel aan die buurman, die directeur, die…. Je verlangt ernaar om te leven vanuit wie je in essentie bent en je komt erachter dat je dat vaak niet doet. De waarde roept, verleidt, en in de afstand tussen dit doel en je dagelijkse functioneren ontstaan de leerwensen van binnenuit. ‘Ik wil leren ontspannen om te gaan met moeilijke situaties’. ‘Ik wil leren om liefdevol, om te gaan met mijn ergernissen’. ‘Ik wil leren om helder en onverbloemd te zeggen wat ik op m’n hart heb’. De discrepantie tussen wat we belijden en wat we doen, kan het begin zijn van een waarde(n)volle zoektocht: een leerproces.

De grenzen van veranderen

Natuurlijk heb je in je persoonlijke en professionele ontwikkeling veel geleerd. Als je terugkijkt op je eigen ontwikkeling, kun je vast een aantal vaardigheden noemen die je je inmiddels hebt eigengemaakt. Er zijn vragen en problemen waar je eerder mee worstelde en nu je hand niet meer voor omdraait. Juist dat zijn de vaardigheden die je, doorleefd, kunt doorgeven aan de mensen met wie je werkt.

In dit vak raak je nooit uitgeleerd. In elke interactie, elk lastig moment is er veel te ontdekken en te ontwikkelen. Dat is het uitdagende en verwonderlijke van ons vak. Maar precies dit aspect van ‘nooit uitgeleerd zijn’, van het ‘nét niet bereiken van je doelen’, is óók de schaduwzijde van ons vak. Die discrepantie tussen hoe je zou willen zijn en hoe je handelt ligt soms ook aan de basis van de diepe en donkere dalen in dit werk. De confrontatie tussen de waarden die je nastreeft en je eigen spiegelbeeld, is niet alleen spannend en energiegevend, maar ook zwaar, soms zelfs uitputtend. Alsof je als Sisyphus de straf van Hades aan het uitvoeren bent. Je bent met al je krachten het rotsblok van je onvermogen en valkuilen tegen een berg van nastrevenswaardig en ideaal gedrag omhoog aan het duwen en als je bijna boven bent…..rolt de steen weer naar beneden en moet je weer opnieuw beginnen. …. De zware tocht van de ‘wounded healer’.

Kortom: hoeveel je ook weet, hoeveel je ook geleerd hebt, hoeveel je ook onderwijst aan anderen, er blijven momenten waarin je NIET doet wat je allang weet. Er blijven momenten van spanning, waarin angst getriggerd wordt en waarin het ‘reptielenbrein’ het overneemt. Als dat gebeurt, reageer je in een reflex, buiten je gezonde verstand om en doe je ‘raar’. Je reageert van een kramp en een gevoel van beperking en dat gedrag is

2

vaak precies NIET het gedrag dat je graag zou willen vertonen. En juist omdat je al veel energie gestopt hebt in het veranderen van dit ‘rare’ gedrag – en vaak het geleerde ook onderwijst aan anderen – kan je je schuldig gaan voelen, of je schamen. En wanneer schuld en schaamte een rol gaan spelen, krimpt de gevoel van eigenwaarde en je zelfvertrouwen.

Wanneer cliënten leervragen inbrengen waar ze al lang mee bezig zijn, kunnen we daar als Interventiekundigen diverse interventies op inzetten. Aan de hand van een klein experiment waarin interventies ingezet werden die gericht waren op ‘leren veranderen’, werden in de workshop enkele voorbeelden genoemd:

dóórvragen naar de wens om echt te leren de waarde van het gedrag waar iemand last van heeft nog eens bespreken provocatief coachen de motivatie versterken om écht te veranderen de triggers

voor het ongewenste gedrag bespreken en belemmerende aannames onderzoeken

betere en meer haalbare doelen en voornemens bespreken

Als deze interventies leiden tot een gezonde en nieuwsgierige spanning bij de cliënten, bevorderen ze het leerproces. Als deze interventies leiden tot een hernieuwde hoop en zin om iets te leren, is deze interventierichting wellicht het goede en helpende spoor.

Een hierbij passende tekst vond ik in het lied “Komatiepoort” van Stef Bos: http://www.youtube.com/watch?v=C_v3LynQZww

Deze reacties zijn zeer de moeite waard om bij stil te staan. Maar soms wordt de doorgaande weg van interventies die gericht zijn op nog méér bewustzijn, meer eigen verantwoordelijkheid, meer zelfreflectie, contraproductief. Dan wéét de cliënt dat hij af en toe in z’n eigen moeras van onvolkomenheden belandt, en dan denkt hij bovendien dat het zijn eigen – onbewuste – keuze is als hij er niet in slaagt om daar op eigen kracht uit te komen. Zoals deelnemers in de workshop verwoordden na een oefening in dit kader:

Ik voelde me niet gezien in wat ik lastig vond Ik werd kwaad omdat niet geaccepteerd werd dat ik gewoon iets niet kon Ik voelde me alsmaar kleiner, hulpelozer en machtelozer worden vanwege het feit

dat ik het na al die tijd nog steeds niet geleerd had

Dan is de interventierichting – gericht op leren veranderen – niet meer de juiste, en kan dit gericht zijn op verandering juist HET probleem worden. Dan is het wellicht tijd om de interventies te richten op leren accepteren. Het is dan tijd om de cliënten te begeleiden bij het leren leven met een deel van henzelf waar ze regelmatig last van hebben en waar ze in die specifieke spannende en angstige momenten toch niet omheen kunnen. “Ja, dit is heel vervelend voor je. Heel lastig en frustrerend. Kan me helemaal voorstellen dat je dan teleurgesteld in jezelf bent. Dat dit moeilijk te verkroppen is. En je hebt al zo lang en zo vaak je best gedaan om dit te veranderen aan jezelf….en nog steeds lukt het je niet altijd…..” Empathische, op acceptatie gerichte interventies kunnen leiden tot de ervaring van opluchting, bevrijding en dus ‘vrije ruimte’ bij cliënten. Een weldaad van ‘ont-schuldiging’, waarbij vooral voor de zeer leergierige cliënten, de weg naar acceptatie de grootste verandering kan zijn.

Het creëren van steun in de interactie als verruimend perspectief.

We hebben als professionals een groot arsenaal van interventies tot onze beschikking. Veel interventies zijn gericht op het individu en op het intra-psychische terrein van het leerproces: de eigen waarnemingen, interpretaties, ervaringen, emoties, gedragingen van de cliënt zelf. Die interventies hebben een grote waarde wanneer het gaat om zelfontplooiing en het ontwikkelen van autonomie, assertiviteit, zelfsturing etc.

Toch is het zoeken naar antwoorden en alternatieven van individuen IN zichzelf begrensd. Ten eerste is er een heel leven buiten dat individuele en autonome gebied; een leven waar vele mogelijkheden liggen om leerprocessen te stimuleren. Ten tweede doet elk

3

veranderingsproces van een individu OOK een appel op veranderingen van de mensen om hem/haar heen. Dit betekent dat het voor cliënten ook belangrijk is om te leren hoe zij die anderen hierbij op een constructieve manier kunnen betrekken. Het leren creëren van steun in de interactie is volgens mij in élk leerproces een belangrijk aspect. En het is zelfs cruciaal wanneer we onze interventies richten op het accepteren van eigen-aardigheden en ‘kramp-momenten’ waar de cliënten last van hebben. Dan is de tijd gekomen om het onderzoek niet meer te richten op ‘ik en mijn bewustzijn’. In de momenten waarin het angstige ervaringsgeheugen onverhoopt de kop op steekt, blijkt de ruimte net buiten dat eigen bewustzijn te liggen. Die is te vinden in de aanwezige anderen en in de overvloed aan steun in de omgeving. We kunnen dan tijdens de coachingssessies een lichtje werpen op het creëren van hulp in de interactie. Een voor coachees vaak nog onbekende weg.

Vragen die daarbij helpend kunnen zijn: ‘Wie heeft oog voor jou op de momenten dat je ‘raar’ doet en vanuit een kramp

reageert? ‘Wie merkt op dat je dichtklapt of overspannen reageert?’ ‘Wie ziet aan jou dat je niet goed in je vel zit?’ ‘Wie merkt op dat je minder of juist meer doet dan je zou willen?’ ‘Wie zou je daarop, opmerkzaam kunnen maken? Wie nog meer?’ ‘Wie kan jou dan helpen? Op welke manier? Hoe kun je deze hulp mobiliseren?’

In het werken met groepen en teams kan dit onderzoek leiden tot het heel concreet aanbieden (en ontvangen) van hulp. Een paar voorbeelden:

Els weet dat zij moeilijk ‘nee’ kan zeggen. Vooral in de momenten waarop zij het al te druk heeft, speelt dit haar parten. Zij bespreekt dit gegeven met haar collega’s en vraagt aan hen of ze, wanneer zij weer eens ‘ja’ gezegd heeft, even de tijd willen nemen om met haar stil te staan of ze hier wel écht tijd voor heeft. Dit helpt haar om selectiever te zijn.

De teamleden weten van hun leidinggevende dat hij grote moeite heeft met het faciliteren van een goed gesprek, c.q. dialoog, wanneer er in zijn ogen een conflict dreigt. Zij spreken met hem af dat zij, wanneer hij nogal krampachtig grijpt naar agenda en procedures, eerst aan hem vragen of hij zich ergens bezorgd over maakt, en zo ja, waar die bezorgdheid mee te maken heeft. Dit helpt hem om beter om te gaan met de angst die zich op dat moment van hem meester maakt, zodat hij weer ruimte heeft voor het innemen van zijn rol als gespreksleider.

Carolien vertelt haar collega’s dat zij, vooral in spannende momenten, altijd beter voor anderen zorgt dan voor zichzelf. Henk, één van haar collega’s heeft dat meestal wel in de gaten. Henk biedt aan om haar op zo’n moment te vragen ‘Carolien, hoe is het nu met jou? Dit helpt haar om zich beter bewust te zijn van haar eigen behoeften en om daar vervolgens in het contact met anderen iets mee te doen.

Om hulp vragen of hulp aanbieden, is vaak niet vanzelfsprekend. De grote aandacht voor individualiteit en zelfverantwoordelijkheid in training en coaching, hebben ertoe geleid dat ‘IKKU ZELLUF DOEN!’ bij veel mensen hoog in ’t vaandel staat. Toch is het ‘mobiliseren van steun’ – en daarmee het meer benutten van de verbinding die er tussen mensen IS, is volgens mij een van de belangrijke thema’s van deze tijd. En tijdens dit proces van het creëren van steun in de interactie, kunnen beperkende paradigma’s veranderen. ‘Als ik wil veranderen, moet ik het zelf doen en mijn behoefte aan hulp is een teken van zwakte’, kan dan veranderen in ‘Het getuigt van kracht als ik accepteer dat ik niet alles zelf en alleen hoef te doen. Er is altijd mogelijke hulp om mij heen en er kan iets nieuws en constructiefs gebeuren in ons contact als ik die hulp kan vragen en toelaten’. Er is een grote behoefte aan steun in en om ons heen. Er is meer hulp dan je denkt en we vergeten te vaak om die hulp in de interactie te mobiliseren.

De consequenties voor interventiekundig handelen

Het kiezen van passende interventies is, naast een spontaan en intuïtief proces, ook op gezette tijden een kwestie van zorgvuldig afwegen en balanceren.

4

Als we de inhoud van deze workshop vertalen naar de consequenties voor interventiekundig handelen, dan is dit een pleidooi voor het evenwichtig balanceren tussen aandacht voor

Ik & Wij

Autonomie & Verbinding

Zelf doen & Steun creëren

Verandering & Acceptatie

Dit evenwichtig balanceren, het kiezen van de passende interventie op het goede moment is in dit vak een grote kunst en kunde. En van dat balanceren leren niet alleen onze cliënten, maar ook wijzelf!Ook hierbij vind ik veel (h)erkenning in een lied van Stef Bos: http://www.youtube.com/watch?v=Z36OtUGiNzI Geniet ervan!

Ik denk met veel plezier terug aan de ontmoetingen tijdens dit Congres Trends voor Trainers en de steun die ik ervaren heb tijdens mijn workshop! Dank daarvoor!

Marjo Korrel – Initiator, senior trainer en (Register)Coach van Deïnthe Interventiekunde Met dank voor de redactionele hulp van Will Eltink!

5