TRANSITIE AGENDA BIOMASSA Vereniging Circulair Friesland

JUNE 2019

INLEIDING: TRANSITIE DOE AGENDA 04

1: BIOMASSA IN EEN CIRCULAIRE ECONOMIE 062: AMBITIE 2025 & FOCUS 09

a. Inhoudelijk – genereren business 09

b. Strategisch – juiste randvoorwaarden 09

c. Maatschappelijk – bewustwording en draagvlak 09

3: HUIDIGE SITUATIE – WAAR STAAN WIJ NU 11

a. Kantelpunten 11

b. Projecten 12

4: INZET VCF 13

5: UITVOERINGSPROGRAMMA 14

BIJLAGE 1: INNOVATIEMATRIX 16BIJLAGE 2: KANTELPUNTEN 17BIJLAGE 3: LEDEN & BIJZONDER LEDEN BIOMASSA 18BIJLAGE 4: BIO COOPERATIVE 19BIJLAGE 5: SDM SUBSIDIE 20BIJLAGE 6: BELEMMERENDE WET- EN REGELGEVING 21BIJLAGE 7: DETAILANALYSE CIRCULAIRE VERWAARDINGSKETEN BIOMASSA 22

INHOUDSOPGAVE

4

De hernieuwde ontwikkeling van de bioeconomie is erg actueel. Van oorsprong is de economie volledig biobased (disclaimer: maar absoluut niet circulair!). Hoewel de Romeinen in het begin van de jaartelling al bekend waren met de omzetting van steenkool tot brandstof, was hout tot in de late middeleeuwen voldoende voorradig. Het gebruik van fossiele grondstoffen voor materialen en producten was nog niet aan de orde.

De industriële revolutie en specifiek de ontdekking van olie brachten daar verandering in. In 150 jaar heeft aardolie ervoor gezorgd dat de biobased economie nagenoeg volledig is overgenomen door een economie gebaseerd op fossiele grondstoffen. De afgelopen decennia hebben echter aangetoond dat het gebruik van olie (en breder: fossiele grondstoffen) problemen met zich meebrengt:

» impact op klimaat

» impact op milieu

» spanningen rondom geopolitiek

» eindige voorraden

Er is hierdoor een duidelijke wens tot een transitie (of in een breder geschiedenis perspectief: de terugkeer) naar een biobased economie. Klimaatverandering geeft urgentie aan deze transitie. Het vereist een radicaal andere benadering van de productie, consumptie, verwerking, opslag en recycling van (hernieuwbare) biologische bronnen.

INLEIDING: TRANSITIE DOE AGENDA BIOMASSA

CIRCULAIR EN BIOBASED Circulaire economie is een economisch systeem gericht op het maximaliseren van het hergebruik van producten en grondstoffen, en daarmee waarde vernietiging te minimaliseren. In het huidige lineaire systeem worden producten echter veelal voor één gebruiksdoeleindegemaakt en aan het einde van haar levensduur vernietigd.

In de biobased economie gaat het over een economie die (deels) draait op biomassa als grondstof. Het overgrote deel van de economie draait nu nog op fossiele grondstoffen, maar die zijn eindig en schadelijk voor het milieu. In een biobased economie worden gewassen en reststromen uit de landbouw en voedingsmiddelenindustrie voornamelijk ingezet voor niet-voedsel toepassingen. De biobased economie past biomassa toe voor productie van voedsel, materialen, chemicaliën, transportbrandstoffen, energie en meer.

Biomassa speelt een cruciale rol in de transitie naar een circulaire economie. (Rest)stromen van biomassa zijn zeer waardevol in vrijwel alle thema’s waarin de leden van Circulair Friesland actief zijn. Wij zien biomassa als een centraal thema van waaruit iedereen over de gehele keten gaat profiteren; een voedingsbodem voor projecten en producten van andere thema’s. Vanuit biomassa en haar reststromen zoeken wij naar toepassingen en vanuit toepassingen zoeken wij naar de juiste biomassa. Dát is de essentie van het thema biomassa.

5

Figuur 1: plaatsbepaling biomassa ten opzichte van de andere thema’s binnen Circulair Friesland

Deze transitie DOE agenda is een kort en bondig rapport. Het is een document dat invulling geeft aan de manier waarop de leden ‘biomassa’ en aanjagers van de Vereniging Circulair Friesland samen met andere belanghebbende stakeholders de ontwikkeling van het thema biomassa voor haar ziet, en hoe we die ontwikkeling willen vormgeven en versnellen.

Energie

Kunststoffen

Bouw

LandbouwVoeding

Water

Mobiliteit

BIOMASSA

Deze transitie DOE agenda biomassa is nooit ‘finaal’ en zal veel overlap vertonen met andere sectoren. De belangrijkste boodschap is om biomassa zo optimaal mogelijk te (her)gebruiken, voor de toepassingen waarvoor het geschikt is en wordt.

6

Figuur 2: de biologische en technische kringloop in de circulaire economie (www.epea.com)

BIOMASSA IN EEN CIRCULAIRE ECONOMIE

Als basis van de circulaire economie worden de zeven karakteristieken van de Circulaire Economie, opgesteld door Metabolic, gehanteerd. Alle karakteristieken zijn op enigerlei manier van toepassing op het thema biomassa, waarbij wij de nadruk leggen op biodiversiteit, hoogwaardige materialen en producten, en gezondheid en het welzijn van mens en natuur.

1 Zie kader op pagina 6: verschil bio-afbreekbaar en niet bio-afbreekbaar

BIOBASED ECONOMYIn een biobased economy worden producten uit biomassa gemaakt. Na het gebruik komen uit biodegradeerbare producten de nutriënten weer vrij en worden deze weer gebruikt voor de productie van nieuwe biomassa en nieuwe producten (figuur 2, de biologische kringloop). Ook kunnen uit biomassa niet-degradeerbare producten1 gemaakt worden, deze kunnen op hun beurt in de technische kringloop weer als grondstof dienen voor nieuwe producten (figuur 2, de technische kringloop).

BIOLOGICAL CYCLEfor products for consumption

TECHNICAL CYCLEfor products for service

7

BIOMASSABiomassa is belangrijk voor de circulaire economie. Biomassa is in een veel gevallen de schakel tussen cross-sectorale samenwerkingsverbanden zoals met de landbouw, bouw, voeding, bioplastics en chemiesector.

Biomassa is een verzamelnaam voor landbouwgewassen, hout, grassen, gewassen die in het wad geteeld worden zoals algen en wieren en reststromen die in de keten van oogst tot en met eindverwerking en consumptie ontstaan. Ook producten gewonnen uit dierlijk restmateriaal rekenen

we tot biomassa. Er kan onderscheid gemaakt worden tussen biomassa uit primaire productie en biomassa reststromen die vrij komen bij beheer, oogst, verwerking of na gebruik. Verder is er in de transitie naar een biobased economie veel potentie voor het telen van nieuwe types biomassa zoals lisdodde, hennep, olifantsgras, algen, kroos, wieren, zilte teelten.

In een biobased economy is biomassa een grondstof voor voedsel, veevoer, materialen, chemicaliën, transportbrandstoffen en energie. Biomassa kan worden omgezet in vezels voor natuurlijke bouwmaterialen, papier en karton, biomassa-vetzuren voor bioplastic en groene chemische bouwstenen. De biobased waardepiramide geeft de mogelijke toepassingen schematisch weer geordend als functie van toegevoegde waarde en benodigde volumes (figuur 3).

Hoger in de biobased piramide betekent niet per definitie een betere toepassing, maar wel een over het algemeen hogere financiële waarde. Per biomassastroom dient daarom bekeken worden wat de hoogste toegevoegde waarde oplevert op alle 7 circulaire karakteristieken, zoals we die binnen VCF aanhouden. Daarnaast is het van belang waar lokaal / regionaal behoefte aan is.

Biobased producten; verschil bio-afbreekbaar en niet bio-afbreekbaar Het is van groot belang om blijvend onderscheid te maken in biobased producten tussen bio-afbreekbaar en niet bio-afbreekbaar.

Een Biobased product betekent dat het product gemaakt is op basis van hernieuwbare, natuurlijke grondstoffen. Biobased materialen zijn echter niet altijd biologisch afbreekbaar of composteerbaar. De term biobased heeft betrekking op de herkomst van het materiaal. De meeste biobased producten kunnen op natuurlijke wijze afgebroken worden. Er zijn echter ook biobased producten die niet biologisch afbreekbaar zijn, afhankelijk van het materiaal waarmee het gemaakt is of de bewerkingsstap die het ondergaan heeft.

Lid VCF: ‘de biomassa moet bij wijze van spreken uit elkaar getrokken worden en voor ieder type materiaal wordt bekeken waar de grootste toegevoegde waarde wordt gecreëerd voor de regio’

8

Figuur 3: de biobased waardepiramide

TOEG

EVOE

GDE

WAA

RDE

VOLUME

FarmacieFijnchemicaliën Gezondheid en life style

VoedingVeevoeder Voeding

Hoogwaardige materialen, VergistingCommodity chemicaliën,Bemestingsproducten, Bulk chemicaliën

Chemie en Materialen

Brandstof, ElektriciteitWarmte Energie

De door de commissie Cramer opgestelde criteria voor duurzaam gebruik van biomassa bieden een goed toetsingskader voor de duurzaamheid van biomassaprojecten. Hierbij wordt niet alleen gekeken naar de broeikasgasemissies, maar ook naar concurrentie met voedsel, effect op biodiversiteit, uitstoot van schadelijke stoffen naar het milieu en impact op lokale welvaart en welzijn2.

Belangrijk daarbij – met name met het oog op de landbouw:

» neutraal tot verbetering bodemkwaliteit

» neutraal tot positieve impact biodiversiteit

2 https://www.rvo.nl/sites/default/files/bijlagen/Cramer_toetsingskader_2007_NL.pdf - vanaf Hoofdstuk 3 en verder

Het is belangrijk – met name met het oog op cascadering – om te realiseren dat biomassa een bron van moleculen is en dat het de voorkeur verdient om deze grondstof ook als zodanig in te zetten. Naar verwachting zal er steeds meer biomassa gebruikt gaan worden voor hoogwaardige toepassingen. Elektrische energie kan op termijn met zon en wind worden geproduceerd.

Het verwerken van bepaalde vormen van biomassa kost nu veel geld. Deze reststromen kunnen echter geld opleveren wanneer ze slim benut worden.

9

AMBITIE 2025 & FOCUS

De Vereniging Circulair Friesland gaat ervoor om in 2025 de meest circulaire regio van Europa te zijn. Wat betekent dit voor biomassa?

Input van onze leden en de overige stakeholders rond Biomassa geeft aan dat het thema ‘biomassa’ zich vooral sterk dient te maken op drie hoofdlijnen:

1. Inhoudelijk – genereren van business uit biomassa

2. Strategisch – scheppen van juiste randvoorwaarden om business te kunnen genereren

3. Maatschappelijk – creëren bewustwording en draagvlak

INHOUDELIJK – GENEREREN BUSINESSGezamenlijk willen wij ervoor zorgen dat biomassa geen kostenpost meer is maar een waardevolle grondstof vanuit en voor alle stakeholders (bedrijfsleven, onderwijs, overheid). Biomassa dient steeds meer als aanvulling voor nieuwe verdienmodellen richting allerlei soorten toepassingen; van energie, tot bouwmaterialen, bioplastics en biochemische grondstoffen.

Er zijn projectideeën genoeg bij het innovatieve (MKB)bedrijfsleven. Onze ambitie is om deze projectideeën op te schalen tot business. De uitdaging ligt hem daarbij vooral op inhoud in het samenbrengen van de juiste kennis(partijen). Op strategisch niveau zijn de juiste randvoorwaarden van groot belang.

Om business te genereren wordt er specifiek focus aangebracht op:

1. optimaal benutten van biomassa en voedsel door ze zo lang en hoogwaardig mogelijk in de kringloop te houden

2. terugbrengen van het gebruik en het vervangen van niet-hernieuwbare grondstoffen door hernieuwbare grondstoffen

3. cross-overs met andere sectoren

4. laten zien van biobased, circulaire icoonprojecten

Ambitie 2025 » biomassa wordt op grote schaal gebruikt voor

bouwmaterialen, bioplastics en bio chemicaliën.

» er zijn in 2025 meerdere icoonprojecten gerealiseerd waarin biomassa wordt geraffineerd tot een scala aan hoogwaardige grondstoffen, bodemverbeteraars en energiedragers die toegepast worden in circulaire producten. Op basis van de grondstofstroomanalyse zijn weidegras, berm- en natuurgras, geteelde vezelgewassen, cellulose, mest, voedselresten en slib kansrijk.

STRATEGISCH – JUISTE RANDVOORWAARDENDe biobased economie vraagt om een veelomvattende innovatie. Om die reden lopen bestaande wet- en regelgeving en andere randvoorwaarden vaak niet parallel aan de ontwikkelingen. Dit is te verklaren, maar baart de ondernemer wel zorgen; het houdt innovatie tegen. VCF wil zich daarom juist hard maken voor het creëren van de juiste randvoorwaarden zodat de leden kunnen excelleren.

De focus ligt op:

1. verandering in wet- en regelgeving voor ontwikkeling van nieuwe waardeketens

2. financiering ontsluiten voor pilots, demonstraties en verdere opschaling

3. het toevoegen van circulaire eisen bij aanbestedingen

Doordat VCF sterke verbindingen heeft op regionaal, provinciaal, landelijk en EU niveau willen wij hier speerpunten van maken. Belangrijk daarbij vinden wij met name het creëren van een level-playing-field ter stimulering van de cascadering van biomassa. De bestaande SDE regeling stimuleert de opwekking van duurzame energie, inclusief opwerking biogas. De businesscase van duurzame energie uit biomassa is daarom sluitend. De businesscase om biomassa hoogwaardig in te zetten is vaak niet sluitend; SDE werkt daarin zelfs contraproductief. Een belasting op uitstoot van fossiel CO2 of een SDM zou een level-playing field creëren tussen de verschillende biomassa toepassingen en een drijfveer kunnen zijn om van fossiel over te schakelen op biomassa.

10

Ambitie 2025 » de SDM of SDE+ subsidie3 zorgt voor een gelijk

speelveld en een veelvoud aan hogere cascadering van biomassa, met sluitende businesscases

» de belemmeringen4 zijn weggenomen in de (afval)wetgeving

» er zijn afspraken gemaakt met sectoren over het aandeel van bio(massa) in grote productstromen

MAATSCHAPPELIJK – BEWUSTWORDING EN DRAAGVLAKEen sluitende businesscase waarbij aandacht is voor zowel de economische kant als ook het maatschappelijke en sociale aspect is van belang voor het genereren van

3 zie bijlage 3 – SDM subsidie4 zie bijlage 4 – belemmerende wet- en regelgeving

business in de biobased, circulaire economie. Om dit te versnellen is het van groot belang het zichtbaar te maken. Ons doel is om launching customerschap te stimuleren bij overheden. De focus ligt op:

1. circulaire inkoop

2. stimuleren launching customerschap

Ambitie 2025 » overheden kopen in grote getalen circulair in, incluis

‘bio’ producten

» icoonprojecten voor biomassa zijn niet ‘bijzonder’, maar de nieuwe standaard

Met tal van initiatieven wordt al concreet invulling gegeven

IMPA

CT

TIME

100% CIRCULAIR

2018 2020 2025

FOCUS- Optimaal benutten biomassa en voedsel- Hernieuwbare grondstoffen gebruiken- Cross-overs met andere sectoren- Laten zien van biobased, circulaire (icoon)projecten- Verandering in wet- en regelgeving- Financiering ontsluiten voor opschaling- Toevoegen circulaire eisen bij aanbestedingen- Circulaire inkoop stimuleren- Stimuleren launching customerschap

KANTELPUNTEN- Productontwikkeling- Techniekontwikkeling- Opschaling- Financiering- Cross sectorale waardeketens- Launching customerschap- Level-playing-field- Businesscase- Vergunning en afvalstatus

AMBITIE- Biomassa wordt op grote schaal hoogwaardig gebruikt- Icoonprojecten met bioraffinage gerealiseerd- SDM subsidie voor level-playing-field- Weggenomen belemmeringen in (afval)wetgeving- Onderlinge afspraken tussen sectoren over grootschalige biomassastromen- Overheden kopen 100% circulair in

11

HUIDIGE SITUATIE – WAAR STAAN WIJ NU

aan de ambitie en focus zoals beschreven in het voorgaande hoofdstuk. De bijgevoegde projectenlijst geeft een goed beeld van de ontwikkelingen en mogelijkheden op het domein biomassa.

De Bio Cooperative5 is sinds de zomer 2018 aanjager biomassa, en heeft vervolgens middels Jeroen Tideman (Bioclear earth) en Jelmer Douwstra (KNN) deze rol overgedragen gekregen van Christiaan Kuipers (Urgenda) en verder ingevuld. In 2019 zal Kim Dieleman (Bioclear earth) het stokje overnemen van Jeroen Tideman. In de afgelopen maanden hebben vele gesprekken plaatsgevonden met leden, potentiële leden en stakeholders. Er is een goed beeld ontstaan van de ontwikkelingen en de behoeften. In 2019 willen wij deze behoeften specifiek per lid aanjagen en waar mogelijk al vervullen; dit alles in lijn met de 2025 ambitie.

KANTELPUNTENVanuit alle input hebben wij onderstaande kantelpunten gedefinieerd, in lijn met onze doelstelling om te komen van innovatie tot business. Deze kantelpunten zijn feitelijk structurele veranderingen voor het thema biomassa die de weerstand in het systeem wegnemen en het momentum opbouwen om de ambitie 2025 te behalen.

Van innovatie.. » Productontwikkeling

met het identificeren van o.a. de eisen aan toepasbaarheid, kwaliteit, veiligheid, kosten en volumes

» Techniekontwikkeling

5 zie bijlage 4: de Bio Cooperative

ontwikkeling van nieuwe grondstoffen en nieuwe bioraffinage en omzettingstechnieken om producten te kunnen maken

» Opschaling van de nieuwe technieken

van klein naar groot: lab – pilot – demo – full-scale

» Financiering

er is een lange adem nodig; cofinanciering / investeerders in ontwikkelfase is essentieel

Naar business.. » Cross sectorale waardeketens

verbindingen leggen met de overige sectoren voor het opwaarderen van biomassa, sluitende businesscases en nieuwe waardeketens

» Launching customer

overheden als launching customer op laten treden

» Level-playing-field

CO2 heffing op fossiel of¬ SDE+ subsidie ter bevordering van cascadering biomassa

» Businesscase

realisatie van sluitende businesscases en nieuwe verdienmodellen

» Wet- en regelgeving

• wegnemen en / of versoepelen voor ontwikkelen business

• belemmerende wet- en regelgeving

12

PROJECTEN

PROJECTEN PARTNERS DOELSTELLING CE KENMERK KANTELPUNT(EN)

Biomassa als compost

van der Wiel, Donkergroen, Westra, VHL, Agro Mulder

Bodemvruchtbaarheid, regionale samenwerking

Versterken biodiversiteit, gezondheid & welzijn

Businesscase, vergunningen, techniekontwikkeling

Proeftuin Biomassa Bio Cooperative, Donkergroen

Fysieke proeftuin opzetten voor onderzoek en opschaling diverse soorten biomassa

Versterken biodiversiteit, energie uit hernieuwbare bronnen, hoogwaardige materialen en producten

Productontwikkeling, techniekontwikkeling, opschaling technieken, financiering

Bio Port Bio Cooperative, VHL, RUG, Hanze, Chemport

Instrument om kansrijke innovaties vroegtijdig investor ready te maken en in contact te brengen met investeerders

Veerkrachtige economie Financiering, businesscase

E-corridor Donkergroen, VHL, gemeente Leeuwarden

ontwikkelen fijnstof opvangen bio-vangrails icm biomassa productie en stimulering biodiversiteit

Versterken biodiversiteit, gezondheid & welzijn

Opschaling, launching customer, businesscase

Bioplastic uit slib Wetterskip, KNN, Pagues, provincie Friesland

Vetzuren uit RWZI’s gebruiken om bioplastics te produceren

Hoogwaardige materialen en producten

Opschaling, financiering, launching customer, businesscase, wet- en regelgeving

Voorbeeldproject circulaire aanbesteding

KNN Cellulose, Biomassa Fryslan, Donkergroen, ECOstyle, Snoek Puur Groen e.a.

Voorbeeldprojecten en bestekteksten aanleveren om circulaire eis in aanbestedingen te vereenvoudigen

Veerkrachtige economie, waarde menselijke activiteiten

Launching customer, level-playing-field

Biomassa in bouw

ROC Friese Poort, Dijkstra Draisma, van Wijnen, Jorritsma Bouw, provincie Friesland, KNN Cellulose

Biomassa gebruiken voor toepassingen in bouwsector, zoals isolatiemateriaal

Hoogwaardige materialen en producten

Productontwikkeling, opschaling, cross sectorale waardeketens, level-playing-field

Bodemverbeteraar Bioclear earth, Cow House

Bodemverbeteraar en kunstmest uit drijfmest

Versterken biodiversiteit, gezondheid & welzijn,

Opschaling, financiering, businesscase, wet- en regelgeving

Verwaarden miscanthus

MISQ, vliegbasis Leeuwaren e.a.

Miscanthus verwaarden tot hoogwaardige biomassastroom voor diverse toepassingen

Versterken biodiversiteit, hoogwaardige materialen en producten, energie uit hernieuwbare bronnen

Techniekontwikkeling, cross-sectorale waardeketens, launching customer

Biomassa opslag Feedtuber, t Fryske Gea, Bio Cooperative

(Tijdelijke) opslag van biomassa in slurven

Hoogwaardige materialen en producten, versterken biodiversiteit, gezondheid & welzijn

Businesscase, level-playing-field

Optimalisatie bodemgezondheid Bioclear earth, Agriton Optimaliseren van de

bodemgezondheidVersterken biodiversiteit, gezondheid & welzijn

Techniekontwikkeling, opschaling, financiering

Wet- en regelgeving problematiek

Federatie Bio-economie NL, Bio Cooperative, VCF

Anticiperen op transitie circulaire economie en veranderende wet- en regelgeving

Veerkrachtige economie, waarde menselijke activiteiten

Launching customer, level-playing-field, wet- en regelgeving

Een niet uitputtende lijst van kansrijke (afgeronde) projecten door leden en aangeslotenen bij VCF op het gebied van biomassa;

13

INZET VCF

Het belangrijkste doel van de transitie doe agenda en haar aanjagers is het versnellen van de transitie door te zorgen dat projecten ontstaan en uitgevoerd worden, die bijdragen aan het bewerkstelligen van een nieuwe, circulaire economie. De vele lopende en in ontwikkeling zijnde initiatieven – waar ieder een eigen trekkracht op zet – maken onderdeel uit van het grotere geheel, de transitie doe agenda.

Vereniging circulair friesland doet het volgende om de transitie te versnellen:

A. Versnellen en aanjagen van initiatieven » Aan elkaar koppelen van relevante partijen ten

behoeven van projectvorming rond biomassa

» Organisatie platformbijeenkomsten en ronde tafels

» Constante cross-over links met andere sectoren

B. Strategische ontwikkeling » Input leveren op regionaal en provinciaal niveau;

gemeenten en provincie friesland

» Input leveren op boven-provinciaal en nationaal niveau; bio cooperative en federatie bioeconomie nederland

» Creëren level-playing field

» Financiering aan laten sluiten op businesscases

» Afvalstatus van biomassa veranderen

C. Laten zien » Laten zien van icoonprojecten

» Media (offline en online)

» Website, nieuwsbrief, circulaire cafés, presentaties

» Onderwijs

» Symposia en bijeenkomsten

» Launching customerschap aanjagen

» Catalogus circulaire producten

14

UITVOERINGSPROGRAMMA

In 2019: » Business - 6 tot 10 nieuwe ketensamenwerkingen /

projecten gerealiseerd met en tussen leden (cross-sectoraal)

» Icoonprojecten - miscanthus en bermgras als icoonprojecten voor circulaire toepassingen

» Beleid – sdm subsidie voor creëren level-playing-field

In 2025: » Business - biomassa wordt op grote schaal gebruikt

voor bouwmaterialen, bioplastics en bio chemicaliën.

» Business - om dat te bewerkstelligen staat er in 2025 een demo bioraffinage unit in noord-nederland

» Beleid - de sdm subsidie zorgt voor een gelijk speelveld en een veelvoud aan hogere cascadering van biomassa, met sluitende businesscases

» Beleid - de belemmeringen zijn weggenomen in de afvalwetgeving

» Beleid - er zijn afspraken gemaakt met sectoren over het aandeel van bio(massa) in grote productstromen

» Icoonprojecten - overheden kopen in grote getalen circulair in, incluis ‘bio’ producten

15

16

BIJLAGE 1 – INNOVATIEMATRIX

CE K

ENM

ERK

#1

MEN

SELI

JKE

ACTI

VITE

ITEN

–

VEER

KRAC

HTIG

E EC

ONOM

IE

CE K

ENM

ERK

#2

MAT

ERIA

LEN

– HO

OGW

AARD

IGE

MAN

IER

GERE

CYCL

ED

CE K

ENM

ERK

#3

ALLE

ENE

RGIE

UIT

HE

RNIE

UWBA

RE B

RONN

EN

CE K

ENM

ERK

#4

BIOD

IVER

SITE

IT

ONDE

RSTE

UNEN

EN

VERS

TERK

EN

CE K

ENM

ERK

#5

MAA

TSCH

APPI

J EN

CUL

TUUR

W

ORDT

BEH

OUDE

N

CE K

ENM

ERK

#6

GEZO

NDHE

ID E

N W

ELZI

JN

VAN

MEN

S EN

NAT

UUR

CE K

ENM

ERK

#7

WAA

RDE

MEN

SELI

JKE

ACTI

VITE

IT M

EER

DAN

ALLE

EN F

INAN

CIEE

L

PROJECT

Biomassa als compost

Proeftuin biomassa

Bio Port

E-corridor

Bioplastic uit slib

Voorbeeldproject – circulaire aanbesteding

Biomassa in de bouw

Bodemverbeteraar

Verwaarden miscanthus

Biomassa opslag

Optimalisatie bodemgezondheidWet- en regelgeving problematiek

17

BIJLAGE 2 – KANTELPUNTEN

KP IN

NOVA

TIE:

PR

ODUC

TONT

WIK

KELI

NG

KP IN

NOVA

TIE:

TE

CHNI

EKON

TWIK

KELI

NG

KP IN

NOVA

TIE:

OPS

CHAL

ING

NIEU

WE

TECH

NIEK

EN

KP IN

NOVA

TIE:

FI

NANC

IERI

NG

KP B

USIN

ESS:

CROS

S SE

CTOR

ALE

WAA

RDEK

ETEN

S

KP B

USIN

ESS:

LAUN

CHIN

G CU

STOM

ER

KP B

USIN

ESS:

LEVE

L-PL

AYIN

G-FI

ELD

KP B

USIN

ESS:

BUSI

NESS

CASE

KP B

USIN

ESS:

WET

- EN

REGE

LGEV

ING

PROJECT

Biomassa als compost

Proeftuin biomassa

Bio Port

E-corridor

Bioplastic uit slib

Voorbeeldproject – circulaire aanbesteding

Biomassa in de bouw

Bodemverbeteraar

Verwaarden miscanthus

Biomassa opslag

Optimalisatie bodemgezondheidWet- en regelgeving problematiek

18

BIJLAGE 3 – LEDEN & BIJZONDERE LEDEN BIOMASSA » Agriton

» Bioclear earth

» Bio Cooperative

» Biomassa Fryslân / Fripel

» Donkergroen

» ECOstyle

» KNN Cellulose

» KNN Groep

» Loonbedrijf Westra

» Mulder Agro

» Paques

» Snoek Puur Groen

» ’t Fryske Gea

» van der Wiel

» VHL Hogeschool

» Wetterskip Fryslân

19

BIJLAGE 4 – BIO COOPERATIVE

ENABLING BIO BUSINESSDe Biocoöperatie Noord-Nederland is een samenwerkingsverband tussen – inmiddels 20 - (voornamelijk MKB) bedrijven, opgericht in september 2016. Het heeft een duidelijke doelstelling: het genereren van meer business voor en door bioeconomie ondernemers in Noord-Nederland.

Specifiekere doelen van de Bio Cooperative zijn: » versterken van de economische bedrijvigheid in Noord-

Nederland

» vergroten van de innovatiecapaciteit van haar leden

» bevorderen van operationele samenwerking tussen de leden

» vergroten van de inspraak van leden op beleids-, onderzoeks- en onderwijsprogramma’s.

De Bio Cooperative is een vehikel voor haar leden om te komen tot het ontwikkelen van projecten, het creëren van nieuwe samenwerkingen, het inzetten van kennisontwikkelingen tussen bedrijven, het lobbyen naar regionale, nationale en internationale overheden en het beter aansluiten van de actuele thema’s van leden bij (regionale) kennisinstellingen.

Er wordt gewerkt langs vier programmalijnen: » aanjagen business

» human capital

» lobby

» marketing & acquisitie

De Bio Cooperative is per juni 2018 trots aanjager biomassa van Vereniging Circulair Friesland.

20

BIJLAGE 5 – SDM SUBSIDIEDe ambitie 2025 is om een SDM subsidie (of iets soortgelijks) te creëren die zorgt voor een gelijk speelveld en daarmee naar verwachting een veelvoud aan hogere cascadering van biomassa, met sluitende businesscases.

In Nederland bestaat de Stimuleringsregeling Duurzame Energie (SDE). Deze regeling stimuleert de opwekking van duurzame energie zoals elektriciteit en warmte. Daarnaast stimuleert deze regeling ook de opwerking van biogas tot groen gas en de injectie daarvan in het aardgasnet. Deze SDE subsidie is van groot belang voor bedrijven, die daarmee hun businesscase sluitend krijgen en duurzame energie opwekken.

De businesscase om biomassa hoogwaardig in te zetten is vaak niet sluitend; SDE werkt daarin zelfs contraproductief.

Het stimuleert namelijk de aanwending van biomassa voor energieproductie en maakt deze businesscase op een kunstmatige manier winstgevend t.o.v. van meer hoogwaardige toepassingen (materialen, chemicaliën).

Een mogelijke oplossing is om de SDE subsidie volledig af te schaffen. Naar verwachting stopt dan echter per direct een deel van de duurzame energieopwekking. Dat is geen wenselijke situatie. In plaats daarvan zou een SDM subsidie, die hoogwaardigere opwaardering van biomassa stimuleert, een oplossing kunnen zijn.

Daarnaast zou ook een belasting op uitstoot van fossiel CO2 een level-playing field kunnen creëren tussen de verschillende biomassa toepassingen en een drijfveer kunnen zijn om van fossiel over te schakelen op biomassa.

21

BIJLAGE 6 – BELEMMERENDE WET- EN REGELGEVINGGenoemde voorbeelden uit de praktijk (door bedrijven, overheden, netwerk VCF)

ONDERWERP REGIO

Begrip afval duidelijker formuleren waardoor er geen onduidelijkheid ontstaat tussen lidstaten Europees

Handel van reststromen in Europa is lastig doordat land met strengste uitleg bepaalt of het afval of geen afval is Europees

Definitie van het begrip afval is nog onduidelijk. Afval is een grondstof Nederland

Onduidelijkheld over het moment waarop een afvalstof einde afvalstatus bereikt Nederland

Om af te komen van het stempel ‘afval’ is een ‘einde afvaldossier’ nodig. Dit is een zware administratieve last en kan leiden tot onnodige kosten Nederland

Tussentijdse opslag van secundair en tertair materiaal is onzeker Nederland

Bevoegd gezag hierover is decentraal en onduidelijk geregeld Nederland

Vervoerders vervoeren producten die als afval (biogas) of product (diervoeder) vervoert dient te worden. Zorgt voor veel onduidelijkheid Nederland

Artikel 10.1a onder f - wet Milieubeheer - landbouw en bosbouwmateriaal zorgt voor veel onduidelijk, bijvoorbeeld omdat bermgras in de ene situatie hier wel onder valt en in de andere situatie niet Nederland

22

BIJLAGE 7 – DETAILANALYSE CIRCULAIRE VERWAARDINGSKETEN BIOMASSAOm antwoord te kunnen geven op de vraag: ‘hoe kan biomassa dusdanig verwerkt worden dat er zoveel mogelijk waarde wordt gegenereerd in termen van (in willekeurige volgorde) bodemgezondheid, CO2 balans, nutriënten balans, vetzuren, financiële waarde en energetische waarde’, is er in opdracht van Vereniging Circulair Friesland een detailanalyse gestart. De aanjagers biomassa zijn hier nauw bij betrokken.

ProjectIn de circulaire economie speelt het gebruik van biomassa een centrale rol. De productie van biomassa wordt gedreven door fotosynthese en is als zodanig een hernieuwbare grondstof. De (toekomstige) vraag naar biomassa zal waarschijnlijk groter zijn dan de productie. Extra productie van biomassa vergt extra landbouwgrond, wat ook wereldwijd, slechts beperkt beschikbaar is. Dat betekent dat er schaarste zal zijn en dat het nodig is om de beschikbare biomassa zo optimaal mogelijk in te zetten in de circulaire economie.

Om ervoor te zorgen dat eenieder komt tot een zo optimaal mogelijke inzet van biomassa, met oog voor de brede context en met zoveel mogelijk zicht op alle

(ongewenste) neveneffecten, kan een afwegingskader een nuttige rol vervullen. Daarbij zal gebruik worden gemaakt van cascaderingsmodellen, de zeven kenmerken van circulariteit (Metabolic) en de toetsingcriteria duurzaam biomassagebruik (Cramer). Op deze wijze kan een goede afweging worden gemaakt m.b.t. het winnen van inhoudsstoffen uit biomassa, het inzetten van residu biomassastromen voor de energieproductie of voor bodemkwaliteit. Tevens wordt hiermee de circulariteit rondom biomassa stromen meetbaarder gemaakt. Het afwegingskader kan een goede rol vervullen in alle projecten waarbij verwerking van biomassa is betrokken en er wordt een direct verband gelegd tussen de thema’s biomassa, landbouw, energie, bouw, plastics en water.

Het doel van deze detailanalyse is het maken van een afwegingskader als een praktisch hanteerbaar instrument dat op eenvoudige wijze partijen (bedrijven, overheden, financiers, e.d.) helpt om keuzes te maken voor de beste wijze om biomassa te verwaarden. De leden van Circulair Friesland zullen betrokken worden bij de ontwikkeling van deze tool via een tweetal workshops. Naar verwachting wordt de tool in de herfst van 2019 opgeleverd.