Trainingsboek Geschiedenis HAVO 2016€¦ · Sporten en bewegen tussen het leren door en aan het...

Trainingsboek Geschiedenis

HAVO 2016

Nationale Examentraining | Geschiedenis | HAVO | 2016 2

Hey jij daar!

Welkom op de examentraining Geschiedenis HAVO! Het woord examentraining zegt het al:

trainen voor je examen. Tijdens deze training behandelen we de examenstof in blokken en

oefenen we ermee. Daarnaast besteden we ook veel aandacht aan de vaardigheden voor je

examen; je leert handigheidjes, krijgt uitleg over de meest voorkomende vragen en leert uit

welke onderdelen een goed antwoord bestaat. Verder gaan we in op hoe je de stof het beste

kunt aanpakken, hoe je verder komt als je het even niet meer weet en vooral ook hoe je

zorgt dat je overzicht houdt.

Naast de grote hoeveelheid informatie die je krijgt, ga je zelf ook aan de slag met

examenvragen. Tijdens het oefenen hiervan zijn er genoeg trainers beschikbaar om je verder

te helpen, zodat je leert werken met de goede strategie om je examen aan te pakken. Hierbij

is de manier van werken belangrijk, maar je kunt natuurlijk altijd inhoudelijke vragen stellen;

ook over de onderdelen die niet klassikaal behandeld worden.

Voor iedere vraag zijn er uiteraard uitwerkingen beschikbaar, maar gebruik deze informatie

naar eigen inzicht. Vergeet niet dat je op je examen ook geen uitwerkingen krijgt. Sommige

vragen worden klassikaal besproken, andere vragen moet je zelf nakijken.

Mocht je nog meer willen oefenen na deze examentraining, neem dan een kijkje op

www.examentraining.nl. Daar vind je oude examens en ons lesmateriaal van vorig jaar.

Na de tips volgen het programma voor vandaag en de bijbehorende opgaven. We

verwachten niet dat je alle opgaven binnen de tijd af krijgt, maar probeer steeds zo ver

mogelijk te komen. Als je niet verder komt, vraag dan om hulp! We willen je graag leren hoe

je er wél uit kunt komen. En onthoud goed, nu hard werken scheelt je straks misschien een

heel jaar hard werken…

We wensen je heel veel succes vandaag en op je examen straks!

Namens het team van de Nationale Examentraining,

Eefke Meijer

Hoofdcoördinator


Tips en trics bij het voorbereiden en tijdens je examens

Examens voorbereiden

Tip 1: Heb vertrouwen in jezelf

Laat je niet gek maken door uitspraken als “Nu komt het er op aan”. Het examen is een

afsluiting van je hele schoolperiode. Je hebt er dus jaren naartoe gewerkt en hebt in die tijd

veel kennis en kunde opgedaan om examen te kunnen doen. In al die jaren ben je nooit

wakker geworden om vervolgens te ontdekken dat al je kennis was verdwenen. De beste

garantie voor succes is voorbereiden, en dat is nu net wat je al die jaren op school hebt

gedaan. Heb vooral vertrouwen in jezelf!

Tip 2: Bereid je goed voor

Om jezelf goed voor te bereiden op je eindexamen maak je een planning, leer je de stof en

oefen je met vragen. Hoe pak je dit nou het beste aan?

Begin allereerst met het maken van een overzicht van alle stof en een planning. Je kunt

bijvoorbeeld een schema maken met daarin alle hoofdstukken die je moet leren en welke

onderwerpen daarbij horen. Daarbij schrijf je wanneer je welk onderdeel gaat leren.

Als je aan de slag gaat met leren, zorg dat je op tijd begint en plan dan niet teveel studie-

uren achter elkaar. Pauzes zijn noodzakelijk, maar zorg ervoor dat ze kort blijven, anders

moet je iedere keer opnieuw opstarten.

Wissel verschillende vakken af en wissel het leren af met oefenen. Op die manier kun je je

beter concentreren en leer je effectiever. Wat je concentratie (en je planning) ook ten goede

komt, is leren op vaste tijdstippen.

Tip 3: Leer alsof je examens zit te maken

Oefenen voor je examen bestaat natuurlijk ook uit het voorbereiden op de situatie zelf. Dit

betekent dat je je leeromgeving zoveel mogelijk moet laten lijken op je examensituatie. Zorg

dus voor zo min mogelijk afleiding (lees: leg je telefoon weg) en maak je tafel zo leeg

mogelijk. Maak ook een keer een proefexamen met een timer of eierwekker erbij, zodat je

weet hoe het is om voor langere tijd een examen te maken en zodat je weet hoe je je tijd het

beste in kunt delen.

Tip 4: Herhaal de geleerde stof

Belangrijk is om alle leerstof te herhalen! Wat heb je de vorige dagen ook alweer geleerd?

Door te herhalen blijft de stof langer in je hoofd (lange termijn geheugen) en verklein je de

kans dat je het weer vergeet. Zorg dat je de dag vóór het examen geen nieuwe stof meer

hoeft te leren en dat je alles nog even doorneemt en herhaalt.

Tip 5: Leer op verschillende manieren (lezen, schrijven, luisteren, zien en uitspreken)

Alleen maar lezen in je boek verandert al snel in staren in je boek zonder dat je nog wat

opneemt. Wissel het lezen van de stof in je boek dus af met het schrijven van een

samenvatting. Let op dat je in een samenvatting alleen belangrijke punten overneemt, zodat

het ook echt een samenvatting wordt. Kijk ook eens op Youtube, daar zijn talloze filmpjes te

zien waarin de stof duidelijk wordt uitgelegd. Maak daar gebruik van, want op die manier

komt de stof nog beter binnen omdat je er naar hebt kunnen luisteren. Met mindmaps zorg

je er voor dat je de stof voor je kunt zien en kunt overzien. Het werkt tot slot heel goed om de


stof aan iemand uit te leggen die de stof minder goed beheerst dan jij. Door uit te spreken

waar de stof over gaat merk je vanzelf waar je nog even in moet duiken en welke onderdelen

je prima beheerst.

Mindmap:

Goed voor jezelf zorgen!

Tip 1: Zorg voor voldoende beweging

Eigenlijk is leren net als topsport: het vergt een goede voorbereiding, planning, rust, oefenen

en concentratie. Om een goede prestatie te leveren, is het belangrijk dat je je fit voelt.

Sporten en bewegen tussen het leren door en aan het einde van de dag is daarom aan te

raden. Het doorbreekt de sleur van het leren, brengt zuurtstof naar de hersenen, zorgt voor

ontspanning en dat je je weer opgeladen voelt om verder te gaan met leren.

Tip 2: Zorg voor een goede balans tussen spanning en ontspanning

Om een goede prestatie te leveren is er een goede balans nodig tussen spanning en

ontspanning. Spanning zorgt ervoor dat je alert bent en ontspanning zorgt ervoor dat je je

aandacht erbij kan houden. Teveel spanning is niet goed en teveel ontspanning ook niet. Als

je merkt dat je té ontspannen bent en dat daardoor je concentratie en motivatie weg zijn,

probeer dan voor jezelf doelen te stellen. Slagen met een 8 gemiddeld bijvoorbeeld, dan

komt die gezonde spanning vanzelf. Als je té gespannen bent, probeer dan eens of

mindfulness iets is voor jou of ga lekker sporten.


Tip 3: Zorg voor voldoende slaap

Een nachtje doorblokken is geen slim idee. Je hebt namelijk slaap nodig om goed te kunnen

functioneren en concentreren. Bovendien, tijdens je slaap wordt alle geleerde informatie van

die dag vastgelegd in je geheugen. Langdurig onthouden lukt dus beter als je na het leren

gaat slapen, in plaats van eindeloos door te blijven leren.

Tip 4: Zorg dat je goed eet en drinkt

Het onderzoek naar het verband tussen voeding en geheugen staat weliswaar nog in de

kinderschoenen, toch weten we al een aantal handige dingen daarover.

En waarom zou je daar geen gebruik van maken? Zo is het inmiddels duidelijk dat je

hersenen veel energie nodig hebben in periodes van examens, dus ontbijt elke dag goed.

Let dan wel op wat je eet, want brood, fruit en pinda’s leveren meer langdurige energie dan

koekjes en snoep. Koffie en thee bevatten cafeïne, wat kan zorgen voor een betere

concentratie. Drink er echter niet teveel van; het kan je onrustig maken.

En dan het examen zelf

De dag is eindelijk gekomen. Je bent er klaar voor en de examens worden uitgedeeld. Je

mag beginnen!

Tip 1: Blijf rustig en denk aan de strategieën die je hebt geleerd

Wat doe je tijdens het examen?

- Lees rustig alle vragen

- Blijf niet te lang hangen bij een vraag waar je het antwoord niet op weet

- Schrijf zoveel mogelijk op maar…. voorkom wel dat je onzinverhalen gaat schrijven. Dat

kost uiteindelijk meer tijd dan dat het je aan punten gaat opleveren.

- Noem precies het aantal antwoorden, de redenen, de argumenten, de voorbeelden die

worden gevraagd. Schrijf je er meer, dan worden die niet meegerekend en dat is natuurlijk

zonde van de tijd.

- Vul bij meerkeuzevragen maar één antwoord in. Verander je je antwoord, geef dit dan

duidelijk aan.

- Ga je niet haasten, ook al voel je tijdsdruk. Tussendoor even een mini-pauze nemen is

alleen maar goed voor je concentratie.

- Let niet op wat klasgenoten doen. Sommige van hen zullen al snel klaar zijn, maar trek je

daar niets van aan en ga rustig verder.

- Heb je tijd over? Controleer dan of je volledig antwoord hebt gegeven op álle vragen. Hoe

saai het ook is, het is belangrijk, je kunt immers gemakkelijk per ongeluk een (onderdeel van

een) vraag overslaan.

- Tot slot: bedenk van tevoren of je thuis je antwoorden van het zojuist gemaakte examen

wilt nakijken. Hoe reageer je als blijkt dat je veel fouten hebt? Heeft dit negatieve of juist

positieve invloed op het leerwerk voor de examens die nog komen gaan?

Tip 2: Los een eventuele black-out op met afleiding

Mocht je toch een black-out krijgen, bedenk dan dat je kennis echt niet verdwenen is.

Krampachtig blijven nadenken versterkt de black-out alleen maar verder. Het beste is om


even iets anders te gaan doen. Ga even naar de WC of leg gewoon even je pen neer. Als je

goed bent voorbereid, zit de kennis in je hoofd en komt het vanzelf weer boven. En mocht

het bij die ene vraag toch niet lukken, bedenk dan dat je niet alle vragen goed hoeft te

hebben om toch gewoon je examen te halen.


Hoe pak je open vragen en meerkeuzevragen aan?

Een examen bestaat vaak uit een mix van open en meerkeuzevragen. Je hebt verschillende

strategieën om tot het juiste antwoord te komen. Bij meerkeuzevragen gaat het erom dat je

de juiste uitspraak of bewering kiest, bij meerkeuzevragen is het belangrijk dat je antwoord

geeft op de vraag, dat je volledig bent of dat je de juiste berekening toepast.

Meerkeuzevragen

Veel leerlingen vinden meerkeuzevragen lastig. Er staan namelijk vaak meerdere

antwoordmogelijkheden die op elkaar lijken. Hoe pak je zo’n vraag nou het handigste aan?

Tip 1: Omcirkel en streep de foute antwoorden weg

Lees de vraag goed en omcirkel eventueel de belangrijkste kernwoorden uit de vraag.

Vervolgens kun je het beste eerst nagaan welk antwoord je zelf zou geven. Daarna vergelijk

je dat met alle antwoordmogelijkheden die er staan. Vaak kun je dan al de twee meest foute

antwoord wegstrepen. Er blijven dan nog twee antwoorden over. Lees de vraag nogmaals en

bekijk welk antwoord van de twee overgebleven antwoorden het meest volledig is.

Tip 2: Blijf bij je gevoel

Het komt je vast bekend voor: je krijgt een toets terug, waarbij je ziet dat je het goede

antwoord toch nog op het laatst hebt veranderd in een antwoord dat fout blijkt te zijn.

Daarom: je eerste ingeving blijkt meestal te kloppen. Verander je antwoord alleen als het een

extreem wilde gok was, als je nieuwe inzichten hebt gekregen of als je de vraag per ongeluk

verkeerd hebt gelezen.

Tip 3: Gok als je het antwoord niet weet

Het kan natuurlijk gebeuren dat je het antwoord echt niet weet op de vraag. Gok in dat geval

het antwoord, wie weet gok je goed. Je hebt immers een kans van 1 op 4 en misschien zelfs

groter als je een fout antwoord hebt weg kunnen strepen.

Als je moet gokken, kun je dat ‘slim doen’:

- Streep foute antwoorden eerst weg

- Let op woorden als ‘altijd’, ‘nooit’ of ‘in geen enkel geval’. Vaak zijn die fout.

- Laat je niet leiden door de langste zin of het meest ingewikkelde antwoorden.

- Heb je bij je vorige vragen al drie keer A geantwoord, trek je daar niets van aan. Een

vierde keer A kan ook gewoon.

- Bekijk welke antwoorden sterk op elkaar lijken, vaak is een van die twee antwoorden

juist.

Open vragen

Tip 1: Wees volledig

Het komt vaak voor dat vragen niet volledig worden beantwoord en dat je daardoor niet alle

punten voor die vraag krijgt. Kijk daarom goed wat er precies gevraagd wordt. Let op

woorden als: ‘leg uit’, ‘verklaar’, ‘waarom’ etc. Als er gevraagd wordt naar twee redenen, let

er dan op dat je ook echt twee redenen geeft. Als je er meer geeft, tellen die niet mee. Nadat


je het antwoord hebt opgeschreven, lees de vraag dan nog even door en kijk of je volledig

bent geweest.

Tip 2: Haal informatie uit de bronnen

Vaak krijg je bij een vraag een bron erbij. Dit kan een kaart, afbeelding, grafiek, tabel of

afbeelding zijn. Het goed bestuderen van de bron kan je al een eind op weg helpen in het

beantwoorden van de vraag. Wat zie ik eigenlijk? Wat is de titel? Wat geeft de bron weer? Is

er een legenda? Wat staat er op de x-as en y-as? Welke eenheden zijn er gebruikt? Wie is

de maker? Staat er een jaartal bij?

Tip 3: Schrijf tussenstappen op

Je krijgt niet alleen punten voor het juiste antwoord, ook de tussenberekeningen leveren

punten op. Het is jammer om die punten te verliezen, terwijl je wel weet hoe het moet.

Tip 4: Schrijf nuttige informatie op

Weet je het antwoord op de vraag niet, maar weet je wel iets nuttigs te melden over de

vraag? Schrijf maar op! Vaak krijg je hier ook punten voor. Zorg er wel voor dat het relevant

blijft en dat je geen onzin op gaat schrijven.

Tip 5: Zorg dat je alles nog even controleert

Je hebt de laatste vraag gemaakt en het liefst wil je zo snel mogelijk naar huis. Blijf toch nog

even zitten en controleer je toets nog even. Heb je niet per ongeluk een vraag

overgeslagen? Heb je antwoord gegeven op de vraag? Zijn je antwoorden leesbaar? Ben je

nog iets vergeten?


Programma

Blok 1 Hoe beantwoord je de vraag & Tijdvak 1

Blok 2 Tijdvak 2

Blok 3 Tijdvak 3

Blok 4 Tijdvak 4

Blok 5 Tijdvak 5

Blok 6 Tijdvak 6

Blok 7 Tijdvak 7

Blok 8 Tijdvak 8

Blok 9 Tijdvak 9

Blok 10 Tijdvak 10


Hoe beantwoord je de vraag?

Hoe kom je aan het goede antwoord?

“Informatie kennen” = kennis (Pacificatie van Gent?)

= overzicht (na Pacificatie kwam….)

= vaardigheden (hoe schrijf ik op hoe het zit met die Pacificatie)

Welke stap gaan we vandaag doen?

Allemaal

Strategie

Grote lijn weten

Vragen Bronnen Hét antwoord

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Signaalwoorden

Wat weet ik al?

Vraag lezen

Oorzaak

Gevolg

Verband

Verklaring

Uitleg

Aanleiding

Keerpunt

Aspecten:

&

Leg het begrip uit (leg even uit wat je al weet)

opdelen&

Wat willen ze nou dat ik doe?

Politiek

Economie

Religieus

Militair

Sociaal

Cultureel

Demografisch


___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Bijschrift

1

Namen DatumStandplaats

2

Wat zie je? Teksten in de afbeeldingPersonen/figurenVoorwerpen/symbolen

3

Welke

gebeurtenis? Over welke gebeurtenis gaat deze prent? (graven in je kennis)

4

BoodschapWat is de boodschap van de tekenaar? Welke beeldelementen zijn hiervoor gebruikt? 5

Antwoord

zonder bron

Bedenk een antwoord op de vraag zonder naar

de bron te kijken


___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



3) Leg het begrip uit (laat zien dat je het weet)

7) Noem de bron in je antwoord

6) Gebruik de vraag in je antwoord

1) Lees de vraag goed door

2) Bedenk wat je al weet

5) Kijk naar ‘signaal’woorden

4) Let op het aantal punten= stappen


___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 1: Jagers en boeren

Prehistorie

……. – 3000 v Chr

‘Voor’- geschiedenis

Geen geschreven bronnen

Wel artefacten (voorwerpen)

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 1: Jagers en boerenKenmerkend aspect 1 Kenmerkend aspect 2 Kenmerkend aspect 3

De levenswijze van jagers en verzamelaars

Mensen leven van jagen en verzamelen:

- jagen op wild en vissen

- Verzamelen van noten, vruchten, planten

- Geen vaste woonplaats (nomadisch bestaan)

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Kenmerkend aspect 1 Kenmerkend aspect 2 Kenmerkend aspect 3


Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen

Vanaf 10.000 v Chr

Langzaam afscheid van nomadisch

bestaan:

- Vissers

-Zaden planten

-Domesticeren van vee

Nieuwe activiteiten

Sedentair bestaan

Voedseloverschotten

Specialisatie

Groei gemeenschappen

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Kenmerkend aspect 1 Kenmerkend aspect 2 Kenmerkend aspect 3


Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen

Landbouw wordt efficienter:

Overschotten leiden tot handel

bevolkingsgroei

Specialisatie: nieuwe maatschappelijke

structuur

Hiërarchische organisatie

-Koning

-ambtenaren/priesters

-Ambachtslieden

-Boeren

-Slaven

Maatschappij is niet groter dan een stad

Organisatie vraagt om administratie en dus

ontstaat het schrift (einde prehistorie)

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 2: Grieken en Romeinen

De Oudheid

3000 v Chr – 500 na Chr

Grote ontwikkelingen

Die nog steeds van belang zijn:

-Christendom

-Griekse filosofie

-Romeinse recht

-Eerste vormen van wetenschap

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Tijdvak 2: Grieken en RomeinenAspect 5Aspect 4 Aspect 7Aspect 6 Aspect 8

De ontwikkeling van het wetenschappelijk denken en

het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat

Oude Griekenland is geen politieke eenheid Maar stadstaten met gedeelde cultuur

Uitbreiding door “kolonisatie” na

overbevolking = voedseltekort

Oorlog met de Perzen

Gezamenlijke vijand,

Daarna weer “politieke” ruzie

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Athene Sparta

Democratie

Dagelijks bestuur door burgers

Burgers:

Mannen

Met burgerschap

Oligarchie

Hoplieten:

Mannen

Soldaten

Dagelijks bestuur door koning

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Athene Sparta

Peloponnesische oorlog

(431-404 v Chr)

Toenemende spanning

Toenemend aantal bondgenoten

Athene: zeemacht

Sparta: landmacht

Athene wordt verslagen

Sparta ook ernstig verzwaktGriekse eenheid verdwenen

Pas hersteld in 338 v Chr

Herstel Griekse politieke wereld door Alexander de Grote en zijn

vader Phillipus II van Macedonië

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Politiek geen eenheid

Wel gedeelde religie,

taal en cultuur




Godsdienst; polytheïsme

Olympische Spelen

Veel impact Griekse cultuur

Hellenisme door Alexander de Grote

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Politiek denken sterk ontwikkeld

Natuur onderzoeken;

Andere verklaring dan “door de goden gedaan”

Natuurfilosofen

Mensen onderzoeken

Hippocrates

Denken zelf onderzoeken

Socrates

Daarna:

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


De klassieke vormentaal van de Grieks-Romeinse cultuur

1) Bouwkunst

2) Beeldhouwkunst

Bewondering voor Griekse kunst is enorm: Hellenisme van Alexander de Grote

Later ook nog veel overgenomen

Romeinen kopiëren bijna letterlijk

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



De groei van het Romeinse Imperium waardoor

De Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde

Start Rome

-Romulus en Remus

-510 v Chr start de Republiek

Uitbreiding door verovering

= contact met Griekse cultuur

Rond 150 v Chr beheerst Rome

het hele Middellandse Zeegebied

117 n Chr is het Romeinse Rijk

op zijn grootst

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


De groei van het Romeinse Imperium waardoor

De Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde

27 v Chr: Republiek wordt keizerrijk

Start Pax Romana

Veroveringen gevolgd door

Romeinse invloed:

- Stedenbouw

- Culturele invloed

- Handel

Cultuur werd opgelegd EN

vrijwillig overgenomen

Romanisering

Opname lokale goden door Romeinen

Nl: Nehalennia

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


De confrontatie tussen de Grieks-Romeinse cultuur en

de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa

Germanen deels geromaniseerd

Germanen trekken Romeinse Rijk binnen

Maar: 3e eeuw: confrontaties

1. Verdreven

2. Bondgenootschap met Romeinen

3. Plundertochten

Chaos

Machtsgrepen door lokale generaals

Romeinse leger blijkt:

-Zwak leger

-Sterke regionale banden

Loyaliteit niet meer bij Rome

= Crisis van de 3e eeuw

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



De confrontatie tussen de Grieks-Romeinse cultuur en

de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa

Keizer Diocletianus (284-305 v chr) maakt einde aan crisis

- Romeinse Rijk in delen verdeeld

- Boeren moesten op hun land blijven

- Leger vergroten met Germanen

Romeinse Rijk overspoeld door vreemdelingen

Rijk valt uiteen

Daardoor in 476:

Rome ingenomen door een Germaanse generaal

Hunnen zorgen in de 5e eeuw voor grote volksverhuizingen

Einde West-Romeinse Rijk

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Natuurverschijnselen waren elk eigen god


De ontwikkeling van het jodendom en het christendom

als de eerste monotheistische godsdiensten

Godsdienst in de Oudheid: polytheïstisch

Wel monotheïsme in de Oudheid

- Jodendom

- Later ook Christendom

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


De ontwikkeling van het jodendom en het christendom

als de eerste monotheïstische godsdiensten

Crisis van de derde eeuw

Harde vervolgingen door Romeinen

Christenen weigerden om

Romeinse goden en keizer te vereren

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Tijdvak 3: Monniken en ridders

Vroege Middeleeuwen

500-1000

Definitieve ondergang Romeinse Rijk

Uitbreiding invloed christendom

Verval van de economie

Botsingen met Islam

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 3: Monniken en riddersAspect 10Aspect 9 Aspect 11 Aspect 12

De verspreiding van het christendom in geheel Europa

Christendom groeide, ondanks felle Romeinse vervolgingen

391: Christendom als staatsgodsdienst

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

1) Nieuwe koningen kiezen voor christendom



Na de val Romeinen groeit het Christendom omdat:

2) Missionarissen aan de slag gaan

3) Het aantal kloosters stijgt

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


- Beschermheer Heilige Kerk

- Christendom als bindende factor in zijn rijk

1) Nieuwe koningen kiezen voor christendom



- Band met Romeinse elite behouden

- Steun kerk aan koning

- (Kerk kreeg in ruil bescherming)

Clovis

Karel de Grote

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Veel succes maar ook tegenslag:

Bonefatius in 754 vermoord bij Dokkum

- In opdracht van de Karel de Grote



2) Missionarissen aan de slag gaan

- In opdracht van de paus

Willibrord en Bonifatius in Lage Landen

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

- Monniken werkten aan kopiëren bijbels en geschriften



3) Het aantal kloosters stijgt

- Veel kloosters dus veel mensen “zien” het geloof

- Kloosters als onderdak voor missionarissen op

doortocht naar niet christelijke gebieden

- Kloosters waren ook ziekenhuis en school

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Snel veel aanhangers

Veel tegenwerking,

Dus vlucht naar Medina in 622

(Hidjra)

Tijdvak 3: Monniken en riddersAspect 9 Aspect 11 Aspect 12

Het ontstaan en de verspreiding van de islam

Aspect 10

610: Mohammed krijgt eerste visioen

= start islamistische jaartelling

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



Aspect 10

Breuk in Islamitische wereld in 661

Soennieten Sjiieten

Opvolgers Mohammed niet

per se familie

Opvolgers Mohammed wel

per se familie

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Opmars Islam bedreiging voor Europa

Pas gestuit in 732: Slag bij Poitiers



Aspect 10

Spanje blijft wel Islamitisch

= Al Andalus

Christelijke Europa verovert vanaf 11e

eeuw Spanje terug. Zal duren tot 1492.

= Reconquista

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Aspect 10

Belang Islam voor Europa:

wetenschap Arabieren bestudeerden de Griekse filosofen

Van Grieks naar Arabisch naar Latijn vertaald

Dus ook gelezen in Europa

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 3: Monniken en riddersAspect 10Aspect 9 Aspect 11

Het ontstaan van feodale verhoudingen in het bestuur

Aspect 12

Machtigste persoon: koning

Hulp nodig van zijn krijgers

Land in ruil voor steunVazallen,

leenheren

Land heet feodum

Land in ruil voor trouwLeenstelsel,

Feodale stelsel

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Leen werd erfelijk

Instellen achterleenmannen


Het ontstaan van feodale verhoudingen in het bestuur

Aspect 12

Feodale stelsel niet zonder gebreken:

Loyaliteit niet meer gegarandeerd

Macht koning nam af

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



De vrijwel volledige vervanging in West-Europa van de agrarisch-urbane cultuur door

een zelfvoorzienende agrarische cultuur, georganiseerd via hofstelsel en horigheid

Aspect 11

Romeinse Rijk: agrarisch-urbaan

Verval Romeinen Verval steden, verval urbane karakter

Bevolking trekt naar platteland

Gericht op zelfvoorziening Volledige agrarische cultuur

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Chaos na verdwijnen Romeinen




Aspect 11

Steun zoeken bij machtiger personen:

grootgrondbezitters

Vrije boeren:

- Steun in ruil voor dienstplicht

- Afkopen dienstplicht dmv opgeven vrijheid

Horigen:

- Boeren die vrijheid hebben opgegeven

- Dienen onder beschermheer

- Land bewerken

- Werken in brouwerij, molen, etc

Hofstelsel

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Aspect 11

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Tijdvak 4: Steden en staten

Hoge en late Middeleeuwen

1000 - 1500

Langzame opbloei van de economie

Uitbreiding macht en invloed door vorsten

Conflict vorsten met de kerk

Kruistochten

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 4: Steden en statenAspect 14 Aspect 16Aspect 15 Aspect 17

De opkomst van handel en ambacht die de basis legde voor het

herleven van een agrarisch-urbane samenleving

Aspect 13

Eerste helft Middeleeuwen: bevolkingskrimp

Ontginnen extra landbouwgrond

Drieslagstelsel

Kleine technische verbeteringen

klimaatsverbetering

Bevolkingsgroei, want

stijging voedselproductie

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Zelfvoorziening was niet per se meer nodig




Aspect 13

Andere beroepen: ambachtslieden

Meestal gevestigd in steden

Leenheren vonden dit ok, want:

Financiële voordelen

Stad bood bestuursmogelijkheden

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 13

Opbloei lange afstandshandel

VenetianenMidden-Oosten/

Middellandse zee

Noord-Europa

1) Jaarmarkten Champagne

2) Brugge

3) AntwerpenOok goed bereikbaar

voor Venetianen

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 4: Steden en statenAspect 14Aspect 13 Aspect 16Aspect 15 Aspect 17

De opkomst van de stedelijke burgerij en

de toenemende zelfstandigheid van steden

Trek naar stad Verval horigen-plichten

Voordelen leenheren ?? Extra inkomsten handel en nijverheid

Nieuwe bevolkingsgroep:

burgers

-Geen macht, geen horige

-(hoge) inkomsten

-Macht opeisen

Zoals bij de Guldensporenslag (1302)

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Rechten van burgers/steden steeds meer vastgelegd

Oorkonden met stadsrechten, gegeven door leenheren

Tijdvak 4: Steden en statenAspect 14Aspect 13 Aspect 16Aspect 15 Aspect 17

De opkomst van de stedelijke burgerij en

de toenemende zelfstandigheid van steden

Leenheren gaven macht (deels op)

Voor financieel gewin

(= belasting heffen)

Afbrokkeling

feodale stelsel

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Tijdvak 4: Steden en statenAspect 14Aspect 13 Aspect 16 Aspect 17

Het conflict in de christelijke wereld over de vraag of de wereldlijke

dan wel de geestelijke macht het primaat behoorde te hebben

Aspect 15

395: Romeinse Rijk in twee bestuurlijke delen uiteen gevallen

391: Christendom als Romeinse staatsgodsdienst

Oost-Romeinen: Byzantijnse Rijk

-Keizer als wereldlijk leider

-Patriarch als geestelijk leider

West-Romeinen: verval in kleine delen

-Diverse koningen als wereldlijk leider

-Paus als geestelijk leider christelijk Europa

Ruzie West & Oost over geestelijke macht

Breuk in 1054:

Oosters Schisma

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

1084: wraak door Rome te bezetten

Paus vervangen, Hendrik IV tot keizer gekroond




Aspect 15

1075: voorschriften paus Gregorius VII

genegeerd door Duitse koning Hendrik IVKerkelijke ban & boetetocht

Investituurstrijd

Wie benoemt de bisschoppen? Koning of paus

(= wie is de “echte” baas in Europa?)

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Oplossing in 1122:

Concordaat van Worms




Aspect 15

Paus benoemt bisschop en geeft geestelijke symbolen

Koning geeft daarna wereldlijke symbool

Paus “wint” maar alleen in theorie

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



De expansie van de christelijke wereld naar buiten

toe, onder andere in de vorm van kruistochten

Aspect 16

Eind 11e eeuw:

Wilde verhalen over Heilige Land

+ Byzantium bedreigd door Turkse stammen

Paus besluit te hulp te schieten, want

1) Toenadering na Schisma

2) Strijd tussen adel beteugelen

Eerste kruistocht gehouden in 1095

Bedacht door de paus,

Uitgevoerd door de adel

1099, Jeruzalem veroverd

Stichten van kruisvaardersstaten

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

1) Zonden zouden erdoor worden kwijt gescholdenReligieuze motieven

Waarom ging men op kruistocht?


De expansie van de christelijke wereld naar buiten

toe, onder andere in de vorm van kruistochten

Aspect 16

Bedacht door de paus,

Uitgevoerd door de adel

3) Adellijke jongere zoons kregen zo toch kans op stuk

grondgebied

2) Als je omkwam, kwam je zeker in de hemel

4) Veroveringen, plunderingen zorgden voor rijkdom

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 4: Steden en statenAspect 14Aspect 13 Aspect 16Aspect 15

Het begin van staatsvorming en centralisatie

Aspect 17

Engeland Frankrijk

Grondgebied in Frankrijk verloren

Ontevreden adel en bevolking

1215: Magna Carta

Koning deelt macht met Parlement

Klein Frans gebied behouden

1337: Start 100jarige oorlog

Engels grondgebied terug gewonnen

Gebied terug van overleden leenmannen

Koning krijgt meer macht

Honderdjarige oorlog:

Goed werkend belastingsysteem

Geschoold personeel inhuren

Adel buiten spel zetten

Geslaagde centralisatieMinder geslaagde centralisatie

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Gewesten “gedwongen” te overleggen in Staten-Generaal (1464)

Hakken in het zand:

particularisme

Bourgondische vorsten willen ook centralisatie

Tijdvak 4: Steden en statenAspect 14Aspect 13 Aspect 16Aspect 15

Het begin van staatsvorming en centralisatie

Aspect 17

Een van de oorzaken

van de Opstand

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 5: Ontdekkers en hervormers

Renaissance/ 16e eeuw

1500-1600

Centralisatie zet door

Ontdekkingsreizen

Renaissance

Scheuring in de christelijke kerk

Tachtigjarige Oorlog in de Nederlanden

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Aspect 19 Aspect 21Aspect 20 Aspect 22

Het begin van de Europese overzeese expansie


Aspect 18

Specerijen uit Azië :

Populair maar duur

Europeanen gingen zelf op zoek

Tussenpersonen vermijden door zeeroute te zoeken

Ontdekkingsreizen

Start door Portugal:

Reconquista ging verder

Moslim-handel in West-Afrika schaden

1498: Da Gama bereikt India

Langs de route verschijnen factorijen

= handel langs de hele weg

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Conquistadores: veroveringen behouden


Het begin van de Europese overzeese expansie


Aspect 18

Spanje richtte zich op de Amerika’s

Met dank aan Columbus

Geen specerijen maar wel veel grond en goud

Azteken en Inca’s werden bruut veroverd

1) Oorlogen

2) Dwangarbeid

3) Enge Europese ziektes

4) Gedwongen bekering

Locals:

1) Goud zoeken

2) Driehoekshandel van start

3) Schat aan nieuwe producten

Spanjaarden:

Ellende Grote winsten

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Aspect 19Aspect 18 Aspect 21Aspect 20 Aspect 22

Het veranderende mensen wereldbeeld van de renaissance

en het begin van de nieuwe wetenschappelijke belangstelling

& de hernieuwde oriëntatie op de klassieke Oudheid


Opbloei economie & stedelijk cultuur Tijd en geld voor “hobby’s”

Klassieke vormentaal Grieken en Romeinen (KA 5):

Voorbeeld voor nieuwe bouwen beeldhouwkunst

Nieuwe tijd aangebroken: Renaissance

Ook aandacht voor klassieke geschreven werken

Via Arabieren naar Europa

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Middeleeuwse versie zat vol met fouten


Het veranderende mensen wereldbeeld van de renaissance

en het begin van de nieuwe wetenschappelijke belangstelling

& de hernieuwde oriëntatie op de klassieke Oudheid


Erasmus onderzocht vroege Bijbelvertalingen

Geloof verloor aan kracht

Wetenschap won aan kracht

Nieuwe culturen ontdekt

Nieuw wereldbeeld

Nadenken en onderzoeken = humanisme

Klakkeloos kerk volgen

Klakkeloos oude wetenschap volgen

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Aspect 19Aspect 18 Aspect 20 Aspect 22

De protestantse reformatie die splitsing van

de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had


Aspect 21

Dagelijks leven beheerst door kerk

Geestelijkheid druk met wereldlijke zaken

Bijbelvertalingen bleken fout te zijn

Kritiek!! (maar niet op geloof zelf)

Kerk boos:

Ketterij

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdens Rijksdag in Worms (1521): Rijksban

Monnik Maarten Luther: 95 stellingen





Aspect 21

Luther in de kerkelijke ban

Steun van vorsten aan Luther

Schmalkadische oorlog: keizer wint

Tweede oorlog: vorsten winnen

Vrede van Augsburg (1555)

= lokale vorsten bepalen geloof in hun regio

Godsdienstoorlogen in Frankijk

1598: Edict van Nantes:

= Gewetensvrijheid voor hugenoten

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Paus niet nodig

Vorst ondergeschikt aan God

Geestelijkheid om geloof en bijbel uit te leggen





Aspect 21

Meer hervormers: Calvijn

Predestinatie

Populair in Frankrijk

Later in Nederlanden

Regels overtreden?

Recht om vorst af te zetten

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________






Aspect 21

Katholieke kerk:

Hervormingen: Contrareformatie

Paus hield absolute gezag

Bijbelvertaling bleef zoals hij was

Tradities bleven behouden

Priesteropleiding

Hard optreden tegen ketters

Inquisitie:

Speciale rechtbank om te ondervragen,

martelen en veroordelen tot brandstapel

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Aspect 19Aspect 18 Aspect 21Aspect 20

Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde

in de stichting van een Nederlandse staat


Aspect 22

1515: Karel V Heer der Nederlanden

Karel V had centralisatieplannen (KA 17)

Maar Nederlanden geen eenheid:

particularisme

-Grote economische verschillen

door opbloei handel en nijverheid in delen (KA 13)

- Stedelijke burgerij had vaak de macht in handen (KA 14)

- Adel/burgerij buiten spel zetten

- Belastingen heffen

- Bestuurlijke eenheid opbouwen

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 22

Eenheid door instellen Collaterale Raden (1531)

- Raad van Financiën (belastingen innen)

- Geheime Raad (centraliseren)

- Raad van State (adviesorgaan voor adel)

Plaatsvervangers vorst:

-landvoogd(es) (hele Nederlanden)

-Stadhouder (per gewest)

Overleg in:

Gewestelijke Staten

Staten-Generaal (hele Nederlanden)Macht ging steeds meer naar vorst

Nederlanden waren hier niet blij mee

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Landvoogd





Aspect 22

Soeverein = koning

Collaterale raden:Raad van State, Geheime Raad, Raad van Financiën

Staten-Generaal

Gelderland

-Stadhouder

-Gewestelijke Staten

-Hof

-Rekenkamer

Holland

-Stadhouder

-Gewestelijke Staten

-Hof

En zo voor elk

gewest

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 22

Karel V wilde ook eenheid van religie

Reformatie had dit ernstig verstoord (KA 21)

Calvinisme vooral populair in Nederlanden

Hard optreden door Karel V

1550: Bloedplakkaten

Zelfs afgekeurd door katholieken

Protesten en sabotage tegengaan,

door kerk bestuurlijk te hervormen

Angst voor centralisatie :

Meer onrust

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 22

1555: Filips II wordt

Heer der Nederlanden

Centraliseren

Contrareformatie1566:

Smeekschrift der Edelen

Hagenpreken

1566:Beeldenstorm

Vlucht naar

buitenland na

Smeekschrift

Willem van Oranje

voelt zich als

hoge adel gepasseerd

Landvoogdes

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________






Aspect 22

Alva wordt nieuwe landvoogd

Willem van Oranje keert in 1568 terug:

Slag bij Heiligerlee (tegen leger Alva)

Weinig succes

1572: Toch ook keerpunt

- Inname Den Briel

- Steden sluiten zich vrijwillig aan

- Vooral aanhang in Noorden

- Staten van Holland: tegen Filips

Reactie Alva: terreur

Belegering Leiden (1574)

-1e: grote voedselvoorraden

-2e: slecht weer verjoeg Spanjaarden

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 22

Spaanse troepen slecht betaald,

dus “Spaanse furie” in 1576

PropagandaAlteratie van Amsterdam (1578)

Pacificatie van Gent (1576)

Pacificatie niet stabiel genoeg Unie van Atrecht (Zuiden)

Unie van Utrecht (Noorden)

Plakkaat van Verlatinghe (1581)

Zoektocht nieuwe leider ≠ succes

1588: Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 22

Ook vervanging landsheer gezocht in Engeland:

Protestant en anti-Spaans

Spanje boos

Strafexpeditie: Spaanse Armada (1588)

Vloot & troepenmacht

Wet van Murphy Armada verpletterend verslagen

Spaanse vijand verslagen

Hulp vanuit EngelandGunstig voor Republiek

1588: Uitroepen Republiek

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Tijdvak 6: Regenten en vorsten

Gouden Eeuw / 17e eeuw

1600 - 1700

Afwijking: Nederlandse Republiek

Regenten ipv absoluut vorsten

Burgers ipv adel

Groeiende wereldeconomie

Wetenschappelijke Revolutie

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 6: Regenten en vorstenAspect 24 Aspect 25 Aspect 26

Het streven van vorsten naar absolute macht

Aspect 23

Centralisatie begon in tijdvak 4 Nieuw hoogtepunt in tijdvak 6

Absolutisme vooral in Frankrijk

Lodewijk XIV (14)

-Alle macht bij de koning

-Belangen koning = belangen Frankrijk

-God gegeven macht: droit divin

Drie standen

1) Adel

2) Geestelijkheid

3) Derde stand

Nauwelijks

inspraak

Eenheid op gebied van religie

1685: Einde Edict van Nantes

Adel

Kerk

Boeren en burgers

Betalen

geen

belasting

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



Aspect 23

Centralisatie begon in tijdvak 4 Nieuw hoogtepunt in tijdvak 6

Absolutisme vooral in Frankrijk

Lodewijk XIV (14) Enorme expansiedrang

Oorlog voeren kost geld

-Rijke Hugenoten verjaagd

-Belasting niet toereikend

-Geen parlement op willen roepen

Geldnood nam steeds verder toe

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Aspect 23

Nooit absolutisme in Engeland 1215: Magna Carta

Absolutistische ambities:

Jacobus II:

1688: katholiek dus weggewerkt

Glorious Revolution

Koning deelde macht altijd met Parlement

Steeds macht naar het Parlement

1689: Bill of RightsEngeland wordt

constitutionele monarchie

Toppunt:

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in

economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek

Aspect 24

Republiek:

-Geen centralisatie

-Geen koning

-Weinig adel

Wel:

-Particularisme

-Regenten

-Burgers

Bestuursvorm sinds 1588, onafhankelijkheid sinds 1648

Heel veel overleggen (poldermodel….)

In gewesten: Gewestelijke Staten

In de Republiek: Staten-Generaal

Elk gewest evenveel inspraak, maar

Grootste gewest Holland bepaalde het meest

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Aspect 24

Tijdens Opstand: Twaalfjarig bestand (1609-1621)

Tijdens Bestand: politieke problemen in Republiek

1619: Oldenbarnevelt geëxecuteerd

wegens landverraad

Johan van OldenbarneveltOpperbevelhebber Raadspensionaris

Spanje militair verslaan Onderhandelen met Spanje

Gomaristen (= “preciezen”) Arminianen (=“rekkelijken”)

1617: Scherpe Resolutie

Maurits van Nassau

Holland zet “eigen” leger in

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 24

Macht Holland/raadspensionaris: financieel

Veel aandacht voor buitenlandse politiek Vloot vóór leger

1672: Aanval door Engeland en Frankrijk

1650-1672: Eerste stadhouderloze tijdperk:

- Weinig aandacht voor leger

- Behoudende politiek

Politieke beleid had niet gewerkt

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Aspect 24

Behoudende politiek om economie te beschermen

Moedernegotie Gecommercialiseerde landbouw

Uitbreiding overzees handelsnetwerk Europa

Azië

Amsterdam: Stapelmarkt

Handelskapitalisme:

Investeren om winst te maken

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Aspect 24

Geen adel maar regenten Burgers

Burgerlijke cultuur ipv adellijke cultuur

Andere schilderij-onderwerpen

Andere schilderij-prijzen

Meer mensen hadden schilderijen

Geld meer verdeeld

over bevolking

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 24

Ook uniek in de Republiek Religieuze tolerantie

Gedwongen bekeerde Portugese Joden naar Amsterdam eind 16e eeuw (Sefardim)

Vervolgde Duitse en Oost-Europese Joden komen begin 17e eeuw (Asjkenazim)

Beide groepen kregen toestemming tot de bouw

van hun eigen synagogen in Amsterdam

Op zoek naar tolerantie

Portugese Joden ook naar meer welvaart

Wederzijdse belangen Joden- Amsterdam

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 6: Regenten en vorstenAspect 24Aspect 23 Aspect 26

Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme

en het begin van een wereldeconomie

Aspect 25

Republiek breidde handelscontacten steeds verder uit:

Start wereldeconomieHandelskapitalisme werkte!

Specerijen uit Azië meest winstgevend Steeds meer compagnieën

Slecht voor winsten

Staten-Generaal richt VOC op

- Handel met Azië

- Handel in Azië

- Aandelen + winstdeling

- Verregaande bevoegdheden

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Aspect 25

1617: J.P. Coen wordt gouverneur-generaal van de VOC

Wensen:

-centrale handelspost in Azië: Batavia

-Keihard concurreren met Europese landen (geweld)

VOC:

-Monopolie op handel met Azië

-Belangrijke rol in inter-aziatische handel

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 25

Succes Republiek Europa jaloers

Engeland:

Act of Navigation (1651)

Frankrijk:

mercantilisme

Republiek uitsluiten van

handel op Engeland

Franse markt

beschermen

Doorvoerhandel geschaad

Franse markt minder toegankelijk

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


De wetenschappelijke revolutie

Aspect 26

Renaissance: Bijbel-waarheid op losse schroeven

17e eeuw: debat steeds meer openbaarWaarnemen om

waarheid te ontdekken

Oude wereldbeeld vaak (onbedoeld) onder vuur

Wetenschappers wilden Schepping van God aantonen

God’s mechanismen doorgronden

= controle over natuur

Grote hoeveelheid ontdekkingen:

Wetenschappelijke revolutie

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


De wetenschappelijke revolutie

Aspect 26

Praktisch onderzoek leidde tot nieuwe theorievorming

Van Leeuwenhoek kijkt door de microscoop (doen)

Newton bedenkt wet van de zwaartekracht (denken)

Groeiende belangstelling

door koning/overheid:

Kennis = macht

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Tijdvak 7: Pruiken en revoluties

Eeuw van de verlichting / 18e eeuw

1700 - 1800

Opkomst van burgers

Ancien Regime vecht voor behoud

Slavernij van opkomst tot afschaffing

Democratische revoluties

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 7: Pruiken en revolutiesAspect 28 Aspect 29 Aspect 30

Rationeel optimisme en ‘verlicht denken’ dat werd toegepast op alle terreinen

van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen

Aspect 27

Verlichting: rationeel & denken

Verstand gebruiken om problemen op te lossen

Grote nadruk op kennis

Dus publicaties tegengehouden door heersende klasse

Groei-mogelijkheden voor oa burgerij

Al in tijdvak 6, maar nu buiten

de wetenschap

Toegepast op geloof, politiek, economie,

maatschappij en maatschappelijke verhoudingen

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Rationeel optimisme en ‘verlicht denken’ dat werd toegepast op alle terreinen

van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen

Aspect 27

Montesquieu: “over de geest der wetten”

Scheiden van

uitvoerende,

wetgevende en

rechtsprekende macht

Wetgeven

Recht

sprekenUitvoeren

Machtsmisbruik tegen gaan

Met onderlinge controle

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



Voortbestaan van het ancien régime met pogingen om het vorstelijk

bestuur op eigentijdse verlichte wijze vorm te geven (verlicht absolutisme)

Aspect 28

Kritiek op maatschappij:

-Standenmaatschappij

- al sinds Middeleeuwen

- macht vooral bij koning

-Belastingdruk 3e stand

Ancien Régime

Behoud absolutisme

Belastingheffing:

-Vooral 3e stand

-Baan belastingheffer te koop

Belastingdruk

was gigantisch

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Voortbestaan van het ancien régime met pogingen om het vorstelijk

bestuur op eigentijdse verlichte wijze vorm te geven (verlicht absolutisme)

Aspect 28

Kritiek op de maatschappij werd gehoord Zelfs door vorsten

Catharina de Grote (Rusland)

Jozef II (Oostenrijk-Hongarije)

Frederik II van Pruisen

-Koning als dienaar van de staat

-Droit divin was onzin

-“Maatschappelijk contract”-Verbetering rechtspraak

-Aanpak belastingheffing

-Verminderen bureaucratie

-Religieuze tolerantie

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 7: Pruiken en revolutiesAspect 28Aspect 27 Aspect 30

Uitbouw van de Europese overheersing, met name in de vorm van

plantagekoloniën en de daarmee verbonden

transatlantische slavenhandel en de opkomst van het abolitionisme

Aspect 29

Spanje in Zuid-Amerika:

gericht op grondstoffen

GB, Fr, Nl in Noord- en Midden-Amerika:

gericht op plantagekoloniën

Suiker, tabak en later katoen

Arbeiders op plantages: slavenKwamen uit Afrika via

trans-Atlantische slavenhandel

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Tijdvak 7: Pruiken en revolutiesAspect 28Aspect 27 Aspect 30

Uitbouw van de Europese overheersing, met name in de vorm van

plantagekoloniën en de daarmee verbonden

trans-Atlantische slavenhandel en de opkomst van het abolitionisme

Aspect 29

Slavenarbeid was enorm zwaar

Handel in mensenChristelijke idealen?????

Opkomst abolitionismeKoopmansgeest bleek

ook heel sterkVerbod slavenhandel: 1807

Engeland

1814 Nederland, Frankrijk

Verbod slavernij

1833: Engeland

1848: Frankrijk

1863: Nederland

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 7: Pruiken en revolutiesAspect 28Aspect 27 Aspect 29 Aspect 30

De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg

discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap

Lodewijk XVI gaf veel geld uit

Lege schatkist

Poging tot belastingverhoging

Eerste en Tweede Stand

stemden tegen in Staten-Generaal

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Rijke burgerij boos: Liberté

Boze stedelingen: egalité

Boze boeren: meer land,

minder belasting

Boze Derde stand

Eigen Nationale

Vergadering

Eigen grondwet opstellen

14 juli 1789:

Parijse burgers bestormen

Bastille, op zoek naar

munitie

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Kort na bestorming:

- Feodale rechten afgeschaft

- Grondwet is klaar

Staatsburgerschap

Boeren ontevreden:

- Kerkelijke landerijen verkocht

maar veel te duur voor hen

Macht van de koning gestript:

-Grondwet ondertekenen

-Koninkrijk werd Republiek

Koning onthoofd

Invoeren Trias Politica

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Terreur: veel volksvijanden onthoofd

Oorlogen met buurlanden: verspreiding revolutie

1795: Nederlanden binnengevallen

-Bataafse Republiek

-Eenheid ipv particularisme

ChaosVolksleger voor vaderland

(NIET voor de koning)

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Staatsgreep door Napoleon

Alleenheerser maar met grondwet

(“ Verlicht Absolutisme” )

Oorlog met Europa:

Continentaal Stelsel

Veldtocht naar Rusland

Volkerenslag bij Leipzig:

Napoleon verslagen

Terugkeer:

- Slag bij Waterloo (1815)

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Tijdvak 8: Burgers en stoommachines

Industrialisatietijd / 19e eeuw

1800-1900

Industrialisatie

Opkomst arbeider

Emancipatie

Opkomst nationalisme

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Aspect 32 Aspect 33 Aspect 35Aspect 34 Aspect 36

De industriële revolutie die in de westerse wereld de

basis legde voor een industriële samenleving


Aspect 31

Middeleeuwen: landbouwsamenleving

Nijverheid door leden van gilde

Strenge regels omzeilen:

Huisnijverheid op platteland

Eind 18e eeuw:

Uitvindingen in textielproductie

Productie werd industrie-Schietspoel

-Spinning Jenny

-Waterframe

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Aspect 32 Aspect 33 Aspect 35Aspect 34 Aspect 36

De industriële revolutie die in de westerse wereld de

basis legde voor een industriële samenleving


Aspect 31

Waterframes:

Op vaste plekken

Veel tegelijk

Breuk met verleden

Ondernemers huisnijverheid blij met deze mills

-Fulltime nijverheid

-Vaste plek: meer controle op kwaliteit

-Lange werkdagen: veel inkomsten

1769: Stoommachine om waterkracht te omzeilen

Industriële Revolutie -Ontstaan industriële samenleving

- Urbanisatie

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



Discussies over de ‘sociale kwestie’


Aspect 31 Aspect 32

Industriële Revolutie:

Urbanisatie

bevolkingsgroei

Wildgroei aan slechte woningen

Lage lonen

Slechte voedselvoorziening

Veel ziektes, etc

Geen oog voor sociale omstandigheden (= liberalisme)

In loop 19e eeuw: journalisten, dokters, kerk, schrijvers

Eerste sociale wet:

Kinderwetje van van Houten pas in 1874

“Eerste echte wet” : Bismarck in 1883 (soort ziektewet)

Discussie over sociale kwestie langzaam op gang

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


De moderne vorm van imperialisme die verband hield met de industrialisatie


Aspect 33

Toenemende vraag naar grondstoffen

Afrika en Azië werden nu erg interessant

- leverancier

- afzetmarkt

Opnieuw kolonisatie

imperialisme: groot rijk opbouwen door gebiedsverovering

Modern imperialisme: intensiever bestuur en exploitatie

Industriële revolutie

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Aspect 33

1871: Duitse Keizerrijk uitgeroepen

1870-1871: Frans-Duitse oorlog, Frankrijk verslagen Franse wraak

Duits “plaats zoeken”

Officiële beleid Duitsland:

-Geen Europese gebiedsuitbreiding

-Geen overzees imperialisme ? Particuliere “kolonisatie”

Want industrie wilde grondstoffen

Europees wantrouwen tav Duitsland

Duitsland organiseert Conferentie van Berlijn (1884-1885)

Afrika wordt verdeeld onder Europese landen

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 33

Frankrijk zocht eerherstel Oost-west lijn in Afrika veroveren

Engels imperialisme Noord-zuid verbinding in Afrika

Ontmoeting bij Fashoda werd bijna oorlog

Europese landen wantrouwden elkaar enorm

Oorzaak voor Eerste Wereldoorlog

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Aspect 33

Congo: een verhaal apart

België niet geïnteresseerd in imperialisme

Koning Leopold II wel,

Dus ontdekkingsreizigers op eigen initiatief

Conferentie van Berlijn

Congo aan België “gegeven”

Congo had rubber

Belastingheffing in rubber,

winst was voor de koningWinst, aanzien, nationale trots

Congo dus toch een ware kolonie

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Aspect 32Aspect 31 Aspect 33 Aspect 35 Aspect 36

De opkomst van emancipatiebewegingen


Aspect 34

Emancipatie: streven naar gelijke rechten en zelfstandigheid

In 19e eeuw door:

-Arbeiders

-Confessionelen

-Vrouwen

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 34

Industrialisatie:

Veel arbeiders in slechte omstandigheden

Actie door arbeiders pas laat op gang

Zelf organisatie dmv vakbonden Lang veel tegen gewerkt

Discussie over sociale kwestie (KA 32)

Toenemende invloed vakbonden

Langzame verbetering

Beschavingsoffensief om cultuur en

beschaving bij te brengen

Stakingen

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Aspect 34

Confessionelen: groepen met geloof als uitgangspunt

1848: Vrijheid van godsdienst Start emancipatie katholieken

Halverwege 19e eeuw:

Katholieken met Protestanten in strijd voor gelijkstelling onderwijs

Schoolstrijd

Religieus onderwijs ook betaald

krijgen door overheidDoel:

50 jaar strijd zorgde voor meer verbondenheid

tussen protestanten en katholieken

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Aspect 34

Feministen

Nederland had weinig werkende vrouwen

Halverwege 19e eeuw:

onvrede groeit

Wettelijke ongelijkheid man-vrouw belemmerde enorm

1870: groei feminisme in heel Europa

Focus: kiesrecht

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds

meer mannen en vrouwen aan het politiek proces


Aspect 35

1814: Nederland werd koninkrijk met grondwet

= constitutionele monarchie

Koning Willem I trok zich van grondwet niets aan

1840: Willem I trad af na fiasco “België”

Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden

samengevoegd na nederlaag Napoleon

Enorme verschillen,

Dus onvrede in zuiden

1830: Opstand Tiendaagse Veldtocht (1831)

1839: Breuk Nederland en België

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 35

Ook Willem II negeerde de grondwet

Grondwet stelde koning ook boven de wet

1845: steeds meer onrust in Nederland

1848: revoluties in Europa

Willem II wordt bang

Thorbecke krijgt opdracht tot schrijven grondwet

1848: zeer moderne grondwet

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 35

Latere aanpassingen aan de grondwet

om verder te democratiseren

Districtenstelsel werd evenredige vertegenwoordiging (1917)

Censuskiesrecht werd algemeen kiesrecht (1887, 1917, 1919)

Eerste politieke partij: Anti-revolutionaire Partij olv Abraham Kuyper (1878)

Socialistische Beweging in 1882 door Domela Nieuwenhuis

Streven naar algemeen kiesrecht

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________






Aspect 35

Socialisten

Karl Marx schreef in 1848 het Communistisch Manifest

-Bezittende vs niet-bezittende klasse

-In 19e eeuw: bourgeoisie vs proletariaat

- klassenstrijd: overwinning voor het proletariaat,

Dmv gewelddadige revolutie

- Gezamenlijk bezit productiemiddelen

In werkelijkheid:

-Langzame verbetering van omstandigheden

-Geen spontane gewelddadige revolutie

Splitsing

- Communisten

- Socialisten

Via wettelijke weg

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Aspect 32Aspect 31 Aspect 33 Aspect 35Aspect 34

De opkomst van politiek-maatschappelijke stromingen:

liberalisme, nationalisme, socialisme, confessionalisme en feminisme


Aspect 36

Pacificatie 1917

4 politieke stromingen in Nederland:

-Katholieken

-Protestanten

-Socialisten

-Liberalen

Ka

tho

lieke

n

Pro

testa

nte

n

Lib

era

len

So

cia

liste

n

Politiek

Liberalisme:

Economie doet zelf zijn werk

Overheid bemoeit zich zo min

mogelijk met individu, economie

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 36

Problemen tijdens WOI:

Politieke stromingen gedwongen tot samenwerking

Twee problemen opgelost:

Schoolstrijd

Algemeen kiesrecht

Beide partijen hun zin, als ze de ander ook hun zin gaven

Pacificatie 1917

Instelling

evenredige

vertegenwoordiging

1918: Alle mannen naar de stembus

1919: algemeen kiesrecht vrouwen

Democratisering

is “af”

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________






Aspect 36

Nationalisme,

Vooral in DuitslandGroeiend gevoel van eenheid

Op basis van:

-Taal

-Cultuur

-Geloof

-“ras”

Ontwikkeling nationale eer en

nationale identiteit

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 36

Na de slag bij Waterloo Congres van Wenen

Nieuwe indeling Europa bespreken

Pruisen aanwezig als “Duitsland”

Nationale gevoel in “Duitse

gebieden” enorm gegroeid

-Burschenschaften:

-Duitse taal

-Geschiedenis Duitsland

-Afzetten tegen niet-Duits

Invloed Romantiek:

tegenreactie op rationele denken Verlichting

Volgende stap:

Politiek nationalisme

Duitsland bijeenbrengen:

- Zollverein (1834)

- Praten over eenheid (1848)

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 36

1862: Bismarck minister-president Pruisen

Droomde van Groot Duits Keizerrijk

1864: oorlog met Denemarken

1866: oorlog met Oostenrijk

-Uitbreiding grondgebied

- Noord-Duitse bond opgericht

1870: Frankrijk verklaart Pruisen de oorlog

( er zou een Pruis op Spaanse troon komen)

1870-1871: Frans-Duitse oorlog

Frankrijk verpletterend verslagen

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________






Aspect 36

Pruisen krijgt:

-Herstelbetalingen

-Elzas-Lotharingen

Groei anti-Duits nationalisme Frankrijk

Groei nationalisme Duitsland

Bismarck roept Duitse Keizerrijk uit in 1871

Gevolgen Frans-Duitse oorlog 1870-1871

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 36

Al eerder politieke hervormingen

Al eerder militaire hervormingen

Snelle industrialisatie

Directe status van grootmacht:

Buitenlandse politiek lastiger

Veel anti-Duits sentiment

Engelse en Russische “concurrentie”

Koloniale ambities (Conferentie van Berlijn 1884-1885)

Bismarck kiest voor handhavingspolitiek

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 36

Na Wilhelm I werd Wilhelm II keizer

Enorme buitenland ambities

Weltpolitik

Eerst overzees imperialisme, maar geen succes

Dus focus terug naar imperialisme in (Oost)Europa

Rest Europa bang, want

-Groeiend militarisme

-Groeiende economieVlootwet (1898) maakte veel geld vrij voor vloot

Bondgenootschappen sluiten

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Tijdvak 9: wereldoorlogen

Eerste helft 20e eeuw

1900-1950

Nationalisme groeit

Eerste en Tweede Wereldoorlog

Nieuwe manier van oorlogvoeren

Economische problemen

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 9: wereldoorlogenKA 41KA 40KA 39 KA 38 KA 44KA 43KA 42

De rol van moderne propaganda- en communicatiemiddelen

en vormen van massaorganisatie

Massaorganisatie van alle tijden Maar, in 20e eeuw:

-Groter

-Blijvend karakter

-Goed georganiseerd

-Vaak doelbewust opgericht

Kenmerkend:

-symbolen, liederen, vlaggen, etc

-Presenteren als groep (optochten etc)

-Gemeenschap als hoogste ideaal

- grote leider als voorbeeld

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Propaganda van alle tijden Maar, in 20e eeuw:

-Nieuwe doelen

-Ander karakter

Massa beïnvloeden en sturen

Inzet “moderne” communicatiemiddelen

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





In de Sovjet-Unie

Na machtsovername Lenin:

Meer en meer controle op dagelijks leven door politiek

- 1 politieke partij

- Tegenstanders “opgeruimd”

- verenigingen etc onder communistisch toezicht

- Economie gestuurd door politiek

- Aangepast onderwijsprogramma

Totale leven compleet doordrenkt met communisme totalitarisme(nazisme)

(fascisme)

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




KA 37

In Nazi-Duitsland

Ook massaorganisatie en propaganda

Nazi’s verheerlijken

Jodenhaat verspreiden

Volledige controle dagelijks leven

Jeugdbeweging, vakbond, onderwijs

Alle kunst en cultuur onder toezicht: Rijkscultuurkamer

Nazificeren/

gelijkschakeling

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 9: wereldoorlogenKA 41KA 40KA 39KA 38 KA 44KA 43KA 42

Het in de praktijk brengen van de totalitaire ideologieën

communisme en fascisme/nationaalsocialisme

Communisme in Rusland:

Rusland tot 1917: absolutistische tsaar

WO I liet zwak leger zien Slechte motivatie soldaten

Al eerder rellen in steden door voedseltekort

Tsaar verliest steeds meer macht en controle

Nieuwe regering

Steden vormden eigen raden (sovjets)

Chaos

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Leider communisten Lenin keert daarna terug uit ballingschap

Doel: met revolutie (geweld)

boeren en proletariaat aan de macht krijgen

In de chaos doet Lenin een machtsgreep

-Oprichting geheime politie

-Verdrag Brest-Litovsk (1917)

Focus op omvormen Sovjet-Unie

tot communistische staat

Nieuwe Economische Politiek (NEP)

Via tussenfase naar communistische economie

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




1924: Lenin overlijdt, Stalin aan de macht

-Snelle industrialisatie

-Meer invloed staat en partij

-Vijfjarenplannen

-Collectivisatie landbouw

Einde NEP

Hardere communistische lijn

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Fascisme in Italië

-Beloofde gebiedsuitbreiding bleef uit na WOI

-Slechte economische omstandigheden

-Politieke chaos

Boze, gefrustreerde

Italianen

Extreem rechts

met knokploegen

ziet kansenOntwikkeling fascisme

- Tegen zo’n beetje alles

- Voor eenheid van de natie

- Geweld en militarisme

- “niet denken maar doen”

- Sterke leider Mussolini

- 1 politieke partij

- Verdeeldheid verdwenen

- Economisch herstel

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Nationaalsocialisme in Duitsland

Dreigend verlies WOI Chaos in Duitsland zelf:

Matrozenopstand,die zich over

Duitsland verspreidde Eis:

Meer inspraak

Geen succes, maar opleving door

terugkerende (verbitterde) soldaten

Privé-legertje onder leiding communistische Spartakisten

Neergeslagen, maar spanningen bleven

Spartacus-

opstand

(1919)

1918

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

GB, FR

VSDLD




Verkiezingen Voorstanders wapenstilstand WOI winnen

Vorming Republiek van Weimar

-Met veel tegenstanders

-Zonder stevige basis-Volk voelde zich verraden door Versailles

- Grote economische problemen

Economisch herstel dmv Dawesplan (1924)

Amerikaanse hulp aan Duitsland

1929: Amerikaanse economie onderuit

Europa ook onderuit

KA 37

- Herstelbetalingen

- Franse bezetting Rijnland

- Hyperinflatie

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Eén boze “Duitser” was Hitler

1923: Bierkellerputsch NSDAP mislukt

1929: Beurskrach en ineenstorting economie Nieuwe kans

1933: NSDAP grootste partij bij verkiezingen

Hitler werd Rijkskanselier

Nieuwe verkiezingen Opnieuw geen meerderheid

Rijksdagbrand “schakelde” communisten/socialisten uit

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





1934: Machtigingswet gaf Hitler dictatoriale macht

Parlement uitgeschakeld

Politieke partijen afgeschaft

gelijkschakelingTotalitaire staat

Inclusief concentratiekampen voor politieke

tegenstanders

Dachau al in gebruik vanaf maart 1933

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 9: wereldoorlogenKA 37 KA 41KA 40KA 39KA 38 KA 44KA 43KA 42

De crisis van het wereldkapitalisme

WOI: boost voor Amerikaanse economie

Daarna op zelfde niveau verder

1) Al snel overproductie door afgenomen Europese vraag

2) Goedkoop lenen

3) Extreme speculatie met aandelen

4) Met geleend geld….

Beurskrach 1929 (wereldwijde) crisis,

door oa Dawesplan

Afwachtende houding werd New Deal -Sociale werkprojecten

-Uitkeringen

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Het voeren van twee wereldoorlogen

19e eeuw: vreedzaam door evenwicht tussen grootmachten

1871: Uitroepen Duitse keizerrijk zorgt voor wankelen

Bondgenootschappen leidden tot even sterke machtsblokken

(Industriële en koloniale ambities)

Dus wapenwedloop

Franse haat en wraakgevoelens

Nationalisme in elk Europees land

28 juni 1914: moord op kroonprins Frans Ferdinand

Start Eerste Wereldoorlog

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Door bondgenootschappen raakt heel Europa betrokken

De Centralen willen eerst Frankrijk verslaan, daarna Rusland

Aanval Frankrijk via België (von Schlieffenplan)

België was neutraal, maar

-Veel schade

-Veel geweld tegen bevolking

Ontmoeting in Noord-Frankrijk

Duitsers vs Fransen en Engelsen

Patstelling door ingraven

Gifgas en machinegeweren (industrialisatie) eisten VEEL slachtoffers

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



1917: Russische Revolutie Sovjet-Unie trekt zich terug: Brest-Litovsk verdrag

1917: onbeperkte duikbotenoorlog trekt VS in de oorlog

11 november 1918: wapenstilstand Duitsland krijgt alle schuld:

-Gebied afstaan

-Leger en vloot sterk verkleind

-Demilitarisatie Rijnland

-Herstelbetalingen

Herhaling voorkomen:

VS wil Volkenbond

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



Hitler maakt Versailles ongedaan:

-Herstelbetalingen stopgezet

-Leger opbouwen, met dienstplicht

Herstel en uitbreiding Duitse Rijk:

Heim ins Reich &

Lebensraum voor Ariërs

1936: inval gedemilitariseerde Rijnland

1938: Ansluß en Sudetenland

Europa wordt bang, dus Conferentie van München

Hitler krijgt zijn zin, in hoop dat hij het er verder bij laat

(eind aug) 1939: Deal Hitler met Sovjet-Unie: Molotov-Ribbentroppact

1 september 1939: Duitse aanval op Polen Start Tweede

Wereldoorlog

appeasement

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Blitzkrieg Aangevallen en gebombardeerd, in hoog tempo

3 september: Engelse en

Franse oorlogsverklaringTweefronten-oorlog voor Hitler

April 1940: Denemarken, Noorwegen

Mei 1940: Benelux

Juni 1940: Frankrijk

Juni 1941: Operatie Barbarossa

Duits succes tot Slag om

Stalingrad (aug 42-feb 43)

Europees keerpunt in WOII

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Europa was al in oorlog

7 dec 1941: Japanse aanval op Pearl Harbor

Echte wereldoorlog

Japanse opmars in Zuidoost-Azië

Europese koloniën


Sovjet-Unie

Engeland

VS

Duitsland

Japan

Geallieerden As-mogendheden

KA 41KA 40KA 39KA 38 KA 44KA 43KA 42KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



Stalin wilde tweede front:

meer hulp van de Geallieerden:

tweede front

6 juni 1944: D-day

Duitsland zwaar bombarderen:

moraal bevolking breken

April 1945:

Inname Berlijn

zelfmoord Hitler

8 mei 1945:

Capitulatie Duitsland

Europa Azië

Japan verslaan kostte veel moeite:

Eilanden veroveren eiste

veel Amerikaanse levens

Inzet atoombom

Japanse capitulatie pas na 2 bommen

15 augustus 1945

KA 41KA 40KA 39KA 38 KA 44KA 43KA 42KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



Racisme en discriminatie die leidden tot genocide, in het bijzonder op de Joden

Al vanaf 1933: campagne tegen Joden

1935: Neurenburger rassenwetten

-Alleen staatsburgerschap voor Duitsers

- Beschermen van het Duitse bloed en eer

Start systematische discriminatie

Discriminatie is nu

wettelijk geregeld

- Boycot

- Uitsluiten

- Isoleren (in wijken en kampen)

- vernietigen

Wannsee-conferentie 1942

Untermenschen

KA 37

Ook Jodenvervolging in Nederland:

Vanaf 1941 steeds strengere maatregelen

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


De Duitse bezetting van Nederland

WOI : Nederland neutraal Economisch wel voelbaar

Nauwe samenwerking politiek,

ondanks verzuiling

Nederland hoopte op neutraliteitWOII

Mobilisatie pas in zomer ‘39

- Nederlands leger niet opgewassen tegen Duitse leger

10 mei 1940: Duitse aanval

- Beetje weerstand gebroken door bombardement op Rotterdam

- Koningin vlucht naar Engeland

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


De Duitse bezetting van Nederland

15 mei 1940: Nederland capituleert

Begin Duitse bezetting

Macht in handen van de SS

-Nieuwe politieke koers

- Uitvoering door Nederlands bestuur

- Distributiesysteem, avondklok, persoonsbewijs

Duitse problemen

Vanaf 1942

Zwaardere maatregelen in Nederland

- Economische omvorming

-Arbeidseinsatz

-Razzia’s

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens

en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoeren

Totale oorlog Hele samenleving betrokken

-Soldaten aan het front

-Arbeiders en boeren aan thuisfront

Meer slachtoffers dan ooit ervoor

-Bevolking betrokken (bombardement Rotterdam)

-Nieuwe technologie

- WOI: onderzeeër, tank, gifgas, machinegeweer, vliegtuig

- WOII: langeafstandskanon, luchtbombardementen

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens

en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoeren

Massavernietigingswapens

Toppunt: atoombom

Japans fanatismeAmerikaanse

soldaten

Atoombom

Hiroshima & Nagasaki

120.000 doden & 100.000 gewonden Massavernietigingswapen

15 augustus 1945: Japan geeft zich over

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Vormen van verzet tegen het West-Europese imperialisme

Tijdens 20e eeuw: groeiend verzet tegen kolonialisme

WO I:

-Verlies westerse superioriteit

-Beloning na meevechten?

WO II:

-Verlies westerse superioriteit

-Azië bezet door Japan

Nationalisme: steeds meer kracht

Non- coöperatie, soms met geweld

India had Gandhi

Indonesië had Soekarno en WOII

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



Vormen van verzet tegen het West-Europese imperialisme

Nederlands-Indië

Veroverd door Japan in 1942

Indië hoopte op bevrijding van Nederlanders

Japan zag Indië als “wingewest” (olie)

-Nederlanders in Jappenkampen

-Lokale bevolking niet belangrijk

Japan wel van belang voor Indië -Groei nationalisme

- Nederlandse superioriteit onderuit

Nederland verzwakt na WOII

Niet direct terug naar Indië

Republik Indonesia

uitgeroepen door Soekarno en Hatta

KA 37

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 10: televisie en computer

Tweede helft 20e eeuw

Vanaf 1950

VS en Sovjet-Unie als grote winnaars

Nucleaire dreiging: Koude Oorlog

Groeiende Europese Samenwerking

Economische groei

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Oplossing in 1122:

Concordaat van Worms




Aspect 15

Investituurstrijd

Paus benoemt bisschop en geeft geestelijke symbolen

Koning geeft daarna wereldlijke symbolen

Paus “wint” maar alleen in theorie

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Tijdvak 10: televisie en computerAspect 46 Aspect 48Aspect 47 Aspect 49

De verdeling van de wereld in twee ideologische blokken in de greep van een

wapenwedloop en de daaruit voortvloeiende dreiging van een atoomoorlog

Aspect 45

Blokvorming, vooral in Europa

West-Europa onder invloed van VS

Oost-Europa overheerst door Sovjet-UnieSatellietstaten

Oostblok

Scheidslijn: IJzeren GordijnEnorme angst voor elkaar

Wantrouwen

Spanning

OorlogsdreigingKoude Oorlog

Bewapenen

Bondgenootschappen

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Aspect 45

Isolationisme wordt actie Angst voor communisme was enorm groot

1) Containmentpolitiek

2) Truman-doctrine

Oa

Marshallplan

1) Indammen communisme

2) Dmv hulp bij dreiging door communisme

Luchtbrug bij Blokkade Berlijn

Oprichting NAVO

Marshallplan:

Financiele hulp aan West-Europa bij wederopbouw na WOII

Tegenstelling West en Oost:

alleen maar groter

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Aspect 45

Blokkade van Berlijn (1948-1949)

Westen start luchtbrug

Duitsland EN Berlijn verdeeld na WOII

Marshallhulp aan West Duitsland

EN West-BerlijnSovjet-Unie boos

Westen besluit tot permanent

samenwerken: NAVO (1949)

1949

-SU heeft atoombom

- China communistischAngst neemt hysterisch toe:

Redevoering McCarthy

Heksenjacht op communisten

in Amerika: McCarthyisme

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 45

Angst communisme blijft:

1956: Hongaarse OpstandSU grijpt hard in, tijdens opstand in satellietstaat

Grote protesten in Nederland:

Bestorming Felix Meritis in Amsterdam

(kantoor Communistische Partij Nederland)

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Aspect 45

1961: bouw Berlijnse Muur

Stroom vluchtelingen via West-Berlijn stoppen

VS grijpt niet in Wel stellingname: “Ich bin ein Berliner” (Kennedy)

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Aspect 45

1962: Cuba-crisis

Steun vanuit Sovjet-Unie (1962):

Nucleaire raketten gericht op VSVS: zee-blokkade van Cuba

SU lijkt blokkade te negeren

1959: Fidel Castro maakt Cuba communistisch

VS wil Castro wegwerken

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________





Aspect 45

Schrik zat er in na Cuba-crisisMeer overleg

Werken aan ‘ontspanning’

Focus van militair naar ruimte

Ontspanning leidt tot SALT I-akkoord (1972)

Strategic Arms Limitation Talks

SALT II mislukt door SU inval in Afghanistan

VS gaat weer herbewapenenStrategic Defense Initiative

Kruisraketten in Europa

Massale protesten in Amsterdam tegen plaatsing kruisraketten (1981)

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


De dekolonisatie die een einde maakte aan de westerse hegemonie in de wereld

Aspect 46

WOII had grote invloed op koloniën

Opkomend nationalisme verder versterkt

Superieure Westen ernstig verzwakt

Nationalisme opgekomen in jaren ‘20

Japan had Westerse superioriteit onderuit gehaald

Na WOII barstte de dekolonisatiestrijd uit in Azië

India: geweldloos verzet onder leiding van Mahatma Gandhi

Nederlands-Indië verklaarde zich onafhankelijk in 1945, met enorme

strijd tot gevolg

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



Aspect 46

1945: Soekarno roept onafhankelijkheid uit

“Indie verloren, rampspoed geborenpolitionele acties

NL: ingrijpen nav rebellie op

eigen grondgebiedIndonesië: oorlog tegen

dekolonisatie

Steun van VS

- Stopzetten Marshallhulp

1949: Nederland erkent onafhankelijkheid Indonesië

Strijd gaat verder in Indonesië:

Eenheidstaat (droom Soekarno) -Indo’s als vijand behandeld

-Molukken

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Aspect 46

Noord-Afrika: vooral Engelse en Franse koloniën

Algerije was Franse kolonie, met veel Franse inwoners

Beschermen Franse bevolking Onafhankelijkheid

Bloedige burgeroorlog 1954-1962

Frankrijk verloor:

-Fransen naar huis

-Algerije zocht contact

met Arabische wereld

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 10: televisie en computerAspect 46Aspect 45 Aspect 48 Aspect 49

De eenwording van Europa

Aspect 47

Samenwerking in Europa zou nieuwe oorlog voorkomen

Op gebied van economie

Kolen en staal industrie

= oorlogsindustrie Gezamenlijk toezicht

1957: Verdrag van Rome

- Gezamenlijke markt

1967: gezamenlijk landbouwbeleid

1993: Europese Unie (EU)

-Grenzen gaan open

2002: invoering Euro

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



Aspect 47

Ondertussen in Oostblok

Grote armoede

Stalin hield ijzeren grip op Oostblok1953: Chroesjtsjov kiest voor

destalinisatie

Protesten in hoop op meer vrijheid:

Hongaarse Opstand (1956)

Praagse Lente (1968)

Hardhandig neergeslagen door SU

Breznjev-doctrine (va 1968)

VS start bewapening opnieuw:

Strategic Defense Initiative SU economisch (verder ) verzwakken

Met succes

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________




Aspect 47

1985: Gorbatsjov wordt nieuwe Sovjet-leider

Perestrojka: economische hervormingen

Glasnost: meer openheid

Onderhandelen met VS over wapens

Populair in buitenland

In SU slecht gewaardeerd

Oostblok ziet kansen op meer “onafhankelijkheid”

Polen: kerk en vakbonden steeds populairder

Hongarije: doorknippen ijzeren gordijn

DDR: protesten leiden tot opening Berlijnse Muur (9 nov 1989)

= Val van het communisme

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



Aspect 47

Sovjet-Unie valt uiteen

Communisme in Europa verdwijnt

Armoede blijft

Nationalisme verschijnt- Tsjechoslowakije valt uiteen

- Burgeroorlog in Joegoslavië

Vanaf 2004:

Voormalig Oostbloklanden treden toe tot EU

Einde communisme zorgt dus voor verdere groei Europese Unie

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


De toenemende westerse welvaart die vanaf de jaren zestig van de twintigste

eeuw aanleiding gaf tot ingrijpende sociaal-culturele veranderingsprocessen

Aspect 48

Europa lag aan puin na WOII

Nederland:

Sober en zuinig

VerzuilingHard werken

Politieke samenwerking

Marshallhulp

Enorme economische groei

Werkgelegenheid in de stad: urbanisatie

Eerste stappen individualisering

Door welvaart kan politiek werken aan opbouw verzorgingsstaat

Jaren ‘60: protesten tegen sober en zuinig

Met explosieve loonstijging als gevolg

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________



De toenemende westerse welvaart die vanaf de jaren zestig van de twintigste

eeuw aanleiding gaf tot ingrijpende sociaal-culturele veranderingsprocessen

Aspect 48

Culturele veranderingen als volgende stap

Babyboom-generatie

Verzuiling na WOII weer opgepakt totdat….. televisie verscheen

1 zender ≠ verzuiling

Opgegroeid met

individualisering

televisie

Andere mentaliteitAfzetten tegen “alles”

= protestgeneratie

Vrouwen weer in actie

voor meer gelijke rechten

Popmuziek !!

Verdere individualisering

Ontkerkelijking (secularisatie)Gevolg: pluriforme maatschappij

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 10: televisie en computerAspect 46Aspect 45 Aspect 48Aspect 47

De ontwikkeling van pluriforme en multiculturele samenlevingen

Aspect 49

Kort na WOII Nederland als emigratieland

Ook instroom van ‘buitenlanders’:

1) Nederlandse Indiërs

1) Molukkers hoopten op

terugkeer:

-Geen integratie

-Frustraties, treinkaping

- Later toch integreren

2) gastarbeiders

3) Surinamers & Antillianen

3) 1975: Suriname onafhankelijk4) Asielzoekers (vooral na 1990)

4) Op de vlucht voor armoede,

oorlog, onderdrukking, etc

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

Tijdvak 10: televisie en computerAspect 46Aspect 45 Aspect 48Aspect 47

De ontwikkeling van pluriforme en multiculturele samenlevingen

Aspect 49

Indiërs integreerden vrijwel volledig

Terugkeer gastarbeiders, dus in

begin geen integratie

Vele tussenvormen van

integratie ontstaanNederland als pluriforme en vooral

ook multiculturele samenleving

Laatste jaren meer en meer kritiek

“Integratiebeleid mislukt”

Extremisme, zoals 9/11Reacties zoals Pim Fortuyn &

Geert Wilders

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________

___________________________________


Opdrachten HAVO


Vraag 1 (H2006-I,2):

Bron 1

De zonnetempel Stonehenge in Engeland, een monument uit de prehistorie

Toelichting

De stenen die gebruikt zijn in Stonehenge wegen gemiddeld 40.000 kg en werden 250

kilometer over land en water vervoerd tot de plek waar zij nu staan.

Een bewering

Stonehenge kan niet gebouwd zijn door jagers/verzamelaars, maar moet gebouwd zijn door

landbouwers.

4p Leg deze bewering uit. Doe dat door:

− de leefwijze van jagers/verzamelaars op twee kenmerken te vergelijken met de leefwijze

van landbouwers en

− daarmee telkens uit te leggen waarom jagers/verzamelaars Stonehenge niet konden

bouwen, en landbouwers wel.


raag 2 (H2010-II,2):

Bron 2

Rotstekening uit Bohuslän, een gebied in Zweden. De tekening dateert van ongeveer 3000 v.

Chr.

Gebruik de bron

Bij deze rotstekening krijg je twee gegevens:

1 Rond 3000 v. Chr. heeft in Zweden de landbouwrevolutie plaatsgevonden.

2 Rond 3000 v. Chr. leven de Zweden nog in de prehistorie.

3p Gebruik deze gegevens om:

− (met bron) uit te leggen waardoor deze rotstekening een bewijs vormt dat in Zweden de

landbouwrevolutie al heeft plaatsgevonden en

− (zonder bron) aan te geven waarom wij verder weinig weten van de cultuur van deze

landbouwers.

Vraag 3: (H2009-I,2)

Bron 3

Kleitablet van omstreeks 2100 voor Chr., gevonden in het archief

van een opgegraven tempel uit Mesopotamië in het tegenwoordige

Irak

Toelichting

Het tablet in spijkerschrift is afkomstig van de administratie van de

tempel. Het bevat een lijst van arbeiders met de broodrantsoenen

die zij voor hun werk ontvangen hebben.


Gebruik de bron

Dit kleitablet kan niet afkomstig zijn uit een samenleving van jagers en verzamelaars.

2p Geef daarvoor twee argumenten.

Vraag 4 (H2013-I, 2):

In de eerste stedelijke gemeenschappen werd het spijkerschrift ontwikkeld dat op

kleitabletten werd geschreven. Verreweg het grootste deel van deze kleitabletten bevatte

administratieve aantekeningen.

1p Geef hiervoor een verklaring.


Vraag 5 (H2006-II,4)

Bron 4

De Griekse historicus Herodotos (485 - 420 v Chr) onderzoekt de oorlogen die in zijn tijd

gevoerd worden tussen de Griekse stadstaten en het Perzische Rijk

Hier volgt een uiteenzetting van het onderzoek, dat Herodotos uit Halikarnassos heeft

ingesteld met de bedoeling dat de handelingen van de mensen niet op de lange duur

vergeten zouden worden. En dat de belangrijke en bewonderenswaardige daden, enerzijds

door Grieken, anderzijds door niet-Grieken verricht, beroemd zouden blijven. Ook wil hij

laten zien door welke aanleiding zij met elkaar in strijd zijn geraakt. (…)

Volgens de Perzen zijn de Grieken begonnen met een reeks gewelddaden door een prinses

te schaken. Een generatie later zou de zoon van de koning van Troje wraak willen nemen

door een Griekse prinses te roven. Zo had hij Helena geschaakt. Tot dan toe was het

gebleven bij schakingen over en weer, maar toen hebben de Grieken een veldtocht tegen

Azië ondernomen. Pas daarna zijn de Perzen naar Europa gekomen.

Dit is de mening van de Perzen, maar de Grieken denken er anders over. Ik ben niet van

plan hierover te gaan betogen dat het zus of zo gegaan is. Eerst zal ik de man aanwijzen

van wie ik zelf weet dat hij het eerst geweld tegen de Grieken heeft gebruikt, daarna zal ik

mijn verhaal voortzetten.

De Romeinse politicus en redenaar Cicero (106-43 v Chr) noemde Herodotus de ‘vader van

de geschiedschrijving’, omdat hij de eerste was die probeerde de geschiedenis op een

wetenschappelijke manier te onderzoeken.

4p Leg met twee voorbeelden uit dat Herodotus de geschiedenis op een wetenschappelijke

manier tracht te onderzoeken.

Vraag 6 (H2008-I, )

Een uitspraak:

De Griekse stadstaten vormen de bakermat van de westerse beschaving.

2p Noem een kenmerk van de Griekse stadstaten en leg daarmee de uitspraak uit.


Vraag 7 (H2006-II)

Bron 5

Het amfitheater in Nîmes (Frankrijk) gebouwd aan het einde van de eerste eeuw na Christus

Overblijfselen van dergelijke amfitheaters uit deze periode zijn ook gevonden in Griekenland,

het Midden-Oosten, Noord-Afrika, Spanje en Trier (Duitsland).

Gebruik de bron

2p Leg uit:

− waardoor deze grote verspreiding verklaard kan worden

− welke conclusie je kunt trekken over de culturele beïnvloeding in deze tijd en in dit gebied.

Vraag 8 (H2015-I, 2)

Bron 6

Velleius Paterculus (20 voor Chr. - 30) is lid van de militaire staf van de latere Romeinse

keizer Tiberius. In de jaren 4 en 5 neemt hij deel aan een grote militairecampagne onder

leiding van Tiberius naar de Elbe in Noord-Duitsland. Velleius schrijft hierover:

We hadden ons kamp opgeslagen aan deze zijde van de genoemde rivier (de Elbe), terwijl

de andere zijde blonk van de wapens van de vijandelijke krijgers, die bij elke beweging en

iedere manoeuvre van onze schepen meteen terugweken. Een van de barbaren, een man

op leeftijd, met een opvallende lichaamsbouw en naar zijn kleding te oordelen grote

waardigheid, stapte in een bootje (een uitgeholde boomstam, zoals daar gebruikelijk is) en

stuurde dit vaartuig alleen naar het midden van de stroom. Daar vroeg hij toestemming om

zonder gevaar op de oever te komen die wij bezet hielden, en Tiberius te zien. Dat verzoek

werd ingewilligd. Nadat hij zijn schuitje had aangemeerd, keek hij lange tijd zwijgend naar

Tiberius, en zei toen: "Onze krijgers zijn gek, want ze vereren jullie als goden wanneer jullie

er niet zijn, en wanneer jullie er wel zijn, vrezen ze liever jullie wapens dan zich onder jullie

hoede te stellen. Maar ik heb met uw welwillende toestemming, Tiberius, vandaag de goden

gezien over wie ik tot nu toe alleen maar had gehoord. Mijn hele leven lang heb ik geen

gelukkiger dag gewenst of beleefd." En nadat hem was toegestaan de hand van Tiberius aan

te raken, keerde hij terug naar zijn bootje en bleef onafgebroken naar hem omkijken toen hij

naar de oever van zijn stamgenoten terugvoer.


Deze bron past bij verschillende kenmerkende aspecten van de oudheid.

2p Noem twee kenmerkende aspecten van de oudheid die bij deze bron passen en geef bij

elk kenmerkend aspect een passend voorbeeld uit de bron.

Vraag 9 (H2008-I,5)

Bron 7

Een van de vele sarcofagen (stenen doodskisten) met christelijke symbolen uit omstreeks

350, gevonden in een van de ondergrondse begraafplaatsen van Rome.

Gebruik de bron

In deze bron zijn uiterlijke vormen van de Grieks-Romeinse cultuur zichtbaar én komt de

verspreiding van het christendom naar voren.

3p Leg dit uit door:

− één voorbeeld te noemen uit de bron van een Grieks-Romeinse vorm en

− duidelijk te maken dat met deze bron de verspreiding van het christendom aan te tonen is.


Vraag 10 (H2008-I,8)

De paus en de Frankische koning werkten samen om het christendom te verbreiden. Beiden

steunden Willibrordus op zijn bekeringstochten.

3p Leg uit:

− welk belang de Frankische koning had om Willibrordus te steunen en

− welk belang de paus had om met de Frankische koning samen te werken en

− welk probleem in de middeleeuwen ontstond in de samenwerking tussen de paus en de

vorsten.

Vraag 11 (H2014-I,4)

In de zesde eeuw brak voor de eerste keer een pestepidemie uit in het Oost-Romeinse Rijk:

er stierven miljoenen mensen en de samenleving raakte ontwricht. Hoewel in de zevende en

achtste eeuw ook nog uitbraken van de pest voorkwamen, bleef de eerstvolgende grote,

zeer dodelijke pestepidemie uit tot 1347.

2p Verklaar met een kenmerkend aspect van de vroege middeleeuwen waardoor grote

pestepidemieën in die periode bijna niet voorkwamen in West-Europa.


Vraag 12 (H2006-II,7)

Bron 8

In 743 neemt de Frankische heerser Pepijn de Korte (743-768) de volgende maatregel

Vanwege de oorlogsdreiging en de aanvallen van verschillende volken op onze grenzen

hebben we besloten, met de hulp van God en op advies van onze geestelijkheid (...), een

deel van het kerkelijk bezit te gebruiken voor de ondersteuning van ons leger.

De landerijen van de kerk worden tot leengoederen gemaakt. (…) Als de leenman overlijdt,

zal het leengoed aan de kerk worden teruggegeven. Als de oorlogsdreiging echter blijft, zal

de leenovereenkomst worden vernieuwd. De overeenkomst mag echter niet ten koste gaan

van de kerken en de kloosters. Als dat wel het geval is, moeten zij hun bezittingen

terugkrijgen.

De landgoederen omvatten niet alleen het land en het landhuis maar tevens alle huizen,

molens, stallen, bossen, weilanden, bewoners en horigen.

Gebruik de bron

In de tijd van Pepijn ontstaat het feodale stelsel. Uit deze tekst blijkt:

− een oorzaak van het ontstaan van het feodale stelsel en

− de afhankelijkheid in de vroege middeleeuwen van het centrale vorstelijke gezag van de

kerk.

2p Leg dit voor beide conclusies uit.

Vraag 13 (H2009-I,6)

Na de val van het West-Romeinse Rijk was er in West-Europa steeds minder geld in omloop.

Dit maakte aanpassingen nodig in de voedselvoorziening en in het bestuur.

4p Leg uit dat het gebrek aan geld werd opgevangen door:

− het hofstelsel en

− het feodalisme

Tijdvak 4: Steden en staten

Vraag 14 (H2015-I,4)

Bron 9

In 1348 sluiten de Prince of Wales (de Engelse troonopvolger) en Sir Henry Eam een

overeenkomst:

Toekenning voor de duur van het leven aan Sir Henry Eam van een jaarlijkse rente ter

waarde van 100 mark. De rente wordt in gelijke delen met Pasen en het St.-Michielsfeest (29

september) uitbetaald. (…) De genoemde Sir Henry (…) bood zich vrijwillig aan en beloofde

zich zijn leven lang in dienst te stellen van de prins, en hem te vergezellen waarheen de

prins maar wil (…), zowel in tijden van vrede als in tijden van oorlog. Hij zal voor hem tegen

iedereen vechten (…), wanneer de prins strijdt voor de verdediging van zijn eigen gebieden.

De prins van zijn kant wil Sir Henry graag een dusdanige beloning geven dat hij vast aan zijn

hof wordt verbonden.

Uit deze bron blijkt dat in de late middeleeuwen:

1 het feodalisme blijft bestaan en


2 de militaire organisatie zich heeft aangepast aan de nieuwe economische omstandigheden

van die tijd.

2p Toon de juistheid van beide conclusies aan.

Vraag 15 (H2007-I,9)

Bron 10

Uit het stadsrecht dat op 27 januari 1356 aan Enkhuizen verleend wordt

Hertog Willem van Beyeren, graaf van Holland, van Zeeland, heer van Vriesland en opvolger

van het graafschap Henegouwen, maken bekend aan ieder dat wij gegeven hebben en

geven voor ons en voor onze nakomelingen aan onze lieve en trouwe lieden (mensen) van

Enkhuizen (...) om de vele trouwe diensten die zij ons en onze voorvaderen vroeger gedaan

hebben en ons en onze nakomelingen nog doen zullen:

− Een vrijheid en een stadsrecht aan allen die binnen de genoemde plaats nu ter tijd wonen

of hierna wonen zullen en aldaar poorter (burger van een stad) zijn, (...)

− Voorts hebben wij gegeven en geven aan onze goede lieden, hiervoor genoemd, een

jaarmarkt veertien dagen lang durend (...)

− Voorts zo zullen ons onze goede lieden van onze poort van Enkhuizen voornoemd dienen

in onze heervaart (leger) met dertig mannen (...).

Gebruik de bron

Twee beweringen:

1 Het stadsrecht was financieel voordelig voor de stad, en ook voor de heer.

2 Het verlenen van stadsrechten door middeleeuwse vorsten verminderde de macht van de

adel en bevorderde de centralisatie van het bestuur.

4p Leg dit telkens voor beide onderdelen van de beweringen uit.

Vraag 16 (H2015-I,5)

Bron 11

In de elfde eeuw circuleert in West-Europa een Latijnse oorkonde waarin de Romeinse

keizer Constantijn de Grote (306-337) bekend maakt:

Wij geven ons paleis en de provincies, plaatsen en steden van de stad Rome, heel Italië en

de westelijke gebieden, aan onze zalige vader Silvester, bisschop van Rome en

gemeenschappelijke paus. En door ons betrouwbaar, keizerlijk oordeel dragen we dit over in

de macht en zeggenschap van hem en de pausen die hem opvolgen. Wij besluiten door

deze keizerlijke verordening dat dit alles zo ingericht wordt en wij staan toe, dat al dit gebied

afhankelijk blijft van de heilige, Romeinse kerk.

Deze oorkonde wordt gebruikt in een politiek conflict in de elfde eeuw.

2p Noem:

− dit politieke conflict en

− het argument dat de paus voor zijn standpunt aan deze oorkonde kan ontlenen.

Vraag 17 (H2008-II,9)

Bron 12

In 1095 roept paus Urbanus II voor het eerst op tot een kruistocht. Volgens de

kroniekschrijver Robert de Monnik zegt hij daarbij


Volken uit het rijk van de Perzen – een vervloekt volk, een volk dat van God is vervreemd –

zijn daar (in Palestina) het gebied van de christenen binnengedrongen en hebben dit te vuur

en te zwaard verwoest en geplunderd. Een deel van de inwoners hebben zij als gevangenen

meegevoerd, anderen zijn ellendig ter dood gebracht. Gods kerken zijn tot in hun

grondvesten vernield of dienstbaar gemaakt aan hun eigen eredienst (…).

Laat uw hart spreken en uw ziel moed vatten door de daden van uw voorouders, de

dapperheid en grootheid van Karel de Grote en uw andere koningen, die de macht van de

Heilige Kerk in hun land hebben gevestigd. En vooral, laat u bewegen ter wille van het

Heilige Graf van Jezus Christus, onze Verlosser, dat door onreine volken in bezit is

genomen. Laat varen uw onderlinge haat en twisten, maak een einde aan uw strijd,

beslecht uw bittere onenigheid. Begeeft u op weg naar het Heilige Graf, ontruk

het land aan de handen van dat verfoeilijke volk.

Gebruik de bron

In de tijd van Urbanus

− is het voor gelovigen heel belangrijk een bedevaart te maken naar het Heilige Land

− strijden overal in Europa feodale heren met elkaar om de macht.

4p Leg van elk van deze verschijnselen uit dat het voor de paus een motief kan zijn geweest

om op te roepen tot een kruistocht.

Vraag 18 (H2006-II,10)

Door de groei van de handel ontstond aan het einde van de middeleeuwen een nieuw

machtsevenwicht tussen vorsten en adel.

2p Leg uit welke machtsverschuiving er plaatsvond.

Vraag 19 (H2010-II,8)

Bron 13

Uit het Edict van Villers-Cotterêts, uitgegeven door koning François I van Frankrijk (1539)

Artikel 111: Wij willen dat voortaan alle besluiten, zowel van onze Koninklijke gerechtshoven

als van ondergeschikte en lagere rechtbanken, registers, verhoren, contracten,

machtigingen, testamenten en andere akten worden

uitgesproken, opgeschreven en uitgegeven aan partijen in de moedertaal, het Frans, en niet

anders.

Gebruik de bron

Twee beweringen:

− Artikel 111 van het Edict van Villers-Cotterêts kan gezien worden als een oorzaak en een

gevolg van centralisatie.

− Voor Franse nationalisten in de negentiende eeuw was François I een voorbeeld.

4p Leg beide beweringen uit.



Vraag 20 (H2010-II,13):

Een ontwikkeling:

Omstreeks 1500 begint de Europese overzeese expansie vanuit Portugal en Spanje.

Omstreeks 1600 gaan ook Hollandse en Zeeuwse kooplieden handelsroutes zoeken naar

Azië, Afrika en Amerika.

4p Beschrijf deze ontwikkeling door:

− een politiek motief te noemen dat de Hollanders en Zeeuwen hadden voor het zoeken naar

handelsroutes en

− een gevolg te noemen van het ontdekken van deze handelsroutes voor de economie van

de latere Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en

− uit te leggen waardoor deze zestiende-eeuwse ontwikkeling past bij een beginnende

wereldeconomie.

Vraag 21 (H2006-II,12)

In de zestiende eeuw begint de Europese expansie overzee en een nieuwe

wetenschappelijke belangstelling. Beide ontwikkelingen hebben elkaar beïnvloed.

4p Leg uit met telkens een voorbeeld:

− waardoor de nieuwe wetenschappelijke belangstelling de Europese expansie mogelijk

maakte en

− dat de expansie de wetenschappelijke belangstelling bevorderde.

Vraag 22 (H2007-I, 10)

Bron 14

Anatomische tekening van een mens door Leonardo da Vinci (1452-1519), Italiaanse

schilder, beeldhouwer, onderzoeker en geleerde


Deze prent van Leonardo da Vinci wordt vaak gebruikt om te laten zien dat de middeleeuwen

voorbij zijn.

4p Leg dit uit, door:

− eerst met de tekening uit te leggen dat deze tekening typerend is voor een geleerde uit de

Renaissance en

− daarna uit te leggen welke aanpak een middeleeuwse geleerde zou kiezen.

Vraag 23 (h2011-I)

Een gegeven:

Omstreeks 1500 bestudeerde de humanist Erasmus de Bijbel aan de hand van de

oorspronkelijke Griekse teksten. Hierdoor ontdekte hij in de gangbare Latijnse vertaling van

de Bijbel veel fouten.

2p Leg uit dat dit gegeven past bij twee kenmerkende aspecten van de zestiende eeuw.

Vraag 24 (H2013-I)

Bron 15

In Worms (Duitsland) vindt in 1521 een vergadering plaats waarbij de monnik Maarten Luther

zijn stellingen tegen misstanden binnen de rooms-katholieke kerk verdedigt. Keizer Karel V

zegt daarover tegen de aanwezige Duitse vorsten:

Ge weet, dat ik afstam van de aller christelijkste keizers van de edele Duitse natie (…). Naar

hun voorbeeld heb ik tot dusver steeds geleefd. Want het is zeker dat één enkele broeder

dwaalt, als hij zich keert tegen de mening van de gehele christenheid, omdat die christenheid

anders duizend jaar of nog langer gedwaald zou moeten hebben. Daarvoor ben ik ook

vastbesloten mijn koninkrijken en heerlijkheden, vrienden, lichaam en bloed, leven en ziel, in

te zetten. Want het zou een schande zijn voor ons en voor u, gij leden van de edele Duitse

natie, als door onze nalatigheid ook maar een schijn van ketterij en aantasting van het

christelijk geloof in de harten der mensen zou binnensluipen. Nadat we gisteren hier de rede

van Luther hebben gehoord, zeg ik u dat ik het betreur zo lang te hebben geaarzeld tegen

hem op te treden. Ik wil hem nooit meer horen. Hij moge zijn vrijgeleide hebben! Maar ik zal

hem voortaan als notoire ketter beschouwen en hoop dat gij allen als goede christenen

hetzelfde zult doen.

Gebruik de bron

Bij deze bron kun je twee uitspraken doen:

− Karel V heeft een politiek motief om deze toespraak te houden.

− Met deze toespraak draagt Karel V bij aan de splitsing binnen de christelijke kerk in de

zestiende eeuw.

4p Leg beide uitspraken uit.


Vraag 25 (H2012-I,5 oud)

Bron 16

Een anonieme gravure uit 1569 met als titel: "De treurige onderdrukking van de

Nederlanden":

Toelichting

Egmont, Horn, Backerzele en Stralen: terechtgestelde personen.

Vergas en Del Rio: leden van de Raad van Beroerten, de speciale rechtbank van Alva

om de betrokkenen bij de Beeldenstorm te veroordelen.

Granvelle: kardinaal De Granvelle, adviseur van Alva.

Duc Dalba: de Hertog van Alva.

Ver Bum Dni (Verbum Domini): het woord van God (de Bijbel).

Alva zit op zijn troon met rechts van hem leden van de Raad van Beroerten. Rechts van het

midden vist Margaretha van Parma naar rijkdommen van veroordeelden in een bloedvijver.

Voor Alva knielen 17 maagden die de Nederlandse gewesten voorstellen.

De groep mannen geheel rechts zijn de Staten-Generaal. De gescheurde oorkonden op de

voorgrond zijn privileges.


Gebruik de bron

In deze prent geeft de maker een mening weer over het optreden van Alva in de

Nederlanden.

4p Leg uit welke mening de maker van de prent hier weergeeft over het optreden van Alva

op politiek en op religieus gebied, telkens met een verwijzing naar de prent.

Vraag 26 (H2014-I,7)

Bron 17

In 1580 wordt in de Staten van Friesland (het bestuur van de provincie) een reeks wetten

aangenomen. Enkele van de bepalingen hieruit:

Art. 1. In de eerste plaats zullen alle priesters en andere geestelijken, zowel mannelijke als

vrouwelijke, zich onthouden van alle pauselijke reguliere ceremoniën, diensten en het

houden van preken, zowel in het geheim als openbaar, op straffe van het kwijtraken van

pensioen en correctie door een rechtbank.

Art. 2. Ten tweede, zullen de instellingen en voorrechten van pastoors en alle andere

ontvangers van kerkelijke inkomsten en lenen, zonder enige uitzondering dadelijk worden

ingetrokken en nietig verklaard (…).

Art. 18. De grietmannen1) zullen worden belast (elk in zijn eigen bestuursgebied) met het

zonder enige vertraging doen zuiveren van de kerken van beelden, altaren en alles wat tot

de rooms-katholieke ceremoniën en afgoderij gediend heeft.

noot 1 Een grietman is het hoofd van een grietenij, een bestuurseenheid in Friesland die

gelijk

staat aan een gemeente.

Gebruik de bron

Bij deze bron passen twee beweringen:

− De Reformatie heeft in 1580 Friesland bereikt.

− Met deze bepalingen kiezen de Staten van Friesland partij in de Opstand.

4p Toon de juistheid van beide beweringen aan, telkens met een verwijzing naar de bron.

Vraag 27 (H2015-I, 12)

Bron 18

Wouter Jacobsz. beschrijft wat er in 1578 in Amsterdam gebeurt:

Op 26 mei werd er in Amsterdam zwaar geleden door toedoen van de geuzen die zich in die

dagen zeer opdrongen. (…) Ze vaardigden enkele mensen af naar de magistraat (=het

stadsbestuur) in het stadhuis (...). Daar vroegen zij aan de burgemeesters of zij hun een kerk

in gebruik wilden geven (…). Nadat de burgemeesters geantwoord hadden dat ze daarmee

niet konden instemmen, werden zij door de geuzen overvallen. (…) Toen de geuzen de Dam

en het stadhuis hadden ingenomen, verspreidden ze zich (…). Ze liepen door heel de stad

met ontblote zwaarden in hun handen. Nadat ze de Dam, de poorten, de wallen en de

kloosters goed in handen hadden gekregen, trok de resterende meute naar de

minderbroeders (=kloosterorde), waar ze erg boosaardig tekeer gingen. Het altaar van de

kerk en de beelden en andere versieringen gooiden ze kapot. De goederen van het Klooster,

huisraad, boeken, ornamenten, levensmiddelen en dergelijke werden als buit meegenomen.


De kloosterbroeders werden allemaal zwaar mishandeld, gevangengenomen, en

gezamenlijk, onder lasterlijk roepen, over Straat gedreven. Ze werden in een schip ruw op

elkaar gegooid. (…) Ze werden allemaal samen de stad uitgevoerd en op de dijk gezet,

vanwaar ieder zijns weegs mocht gaan.

Bij deze bron passen twee historische begrippen:

1 de Alteratie van Amsterdam en

2 de Opstand als burgeroorlog.

2p Toon dit voor elk van deze begrippen aan, telkens met een verwijzing naar de bron.

Tijdvak 6: regenten en vorsten

Vraag 28 (H2007-II,13)

De Franse koning Lodewijk XIV (1643-1715) staat bekend als een absoluut vorst. Hij

benoemde Jean-Baptiste Colbert (1619-1683), de zoon van een rijke lakenkoopman, tot

minister. Dat was voor die tijd een bijzonder benoemingsbeleid, omdat Colbert niet van adel

was.

4p Leg uit dat dit benoemingsbeleid:

− paste bij een absoluut vorst uit die tijd en

− samenhing met de maatschappelijke veranderingen die het handelskapitalisme met zich

meebracht.

Vraag 29 (H2014-I,8)

In 1603 werd de Engelse koning James I de eerste koning van Engeland, Ierland en

Schotland samen. Enkele jaren later introduceerde hij de 'Wetten van Iona'. Hierin werd

bepaald dat de kinderen van de Schotse katholieke adel opgeleid moesten worden op

Engelstalige protestantse scholen.

2p Leg uit waardoor de 'Wetten van Iona' konden bijdragen aan de centralisatie van het rijk

van James I.


Vraag 30 (H2013-I,12)

Bron 19

Een schilderij omstreeks 1640-1660 gemaakt door Albert Cuyp:

Bij dit schilderij geeft het Rijksmuseum de volgende toelichting:

Een schilderij van een opperkoopman van de VOC (de Verenigde Oostindische Compagnie)

in Hollandse kleding, vermoedelijk Jacob Mathieusen en zijn vrouw. Achter de koopman en

zijn vrouw staat een slaaf met een parasol. Dit was in Azië een teken van macht. Op de

achtergrond de retourvloot op de rede van Batavia op Java.

Gebruik de bron.

Een bewering:

Dit schilderij illustreert verschillende aspecten van de zeventiende eeuw, namelijk de

economische bloei en de culturele bloei van de Republiek en het ontstaan van wereldwijde

handelscontacten.

3p Maak voor elk van deze drie aspecten duidelijk dat het schilderij dit aspect illustreert.


Vraag 31 (H 2015-I,14)

Bron 20

Een foto van de Oudezijds Voorburgwal in Amsterdam:

Toelichting

In 1661 koopt Jan Hartman het grachtenpand

dat op de foto tweede van links staat.

Hartman laat de zolder ombouwen tot een

schuilkerk, waarin de rooms-katholieke

eredienst wordt gehouden. Het pand wordt

'Ons' Lieve Heer op Solder' genoemd en is

tot 1887 een belangrijke rooms-katholieke

kerk in het centrum van Amsterdam.

Bij deze foto van een kerkgebouw in Amsterdam merkt een historicus op, dat 'Ons' Lieve

Heer op Solder' de godsdienstpolitiek in de Republiek goed illustreert: er is wel sprake van

tolerantie, maar er is geen godsdienstvrijheid.

3p Leg dit uit, door aan te geven:

− wat de foto laat zien over de kerkgebouwen van de rooms-katholieken in de Republiek en

− waardoor hieruit blijkt dat er wel tolerantie is en

− waardoor hieruit blijkt dat er geen godsdienstvrijheid in de Republiek is.

Vraag 32 (H2010-I,1, oud)

Tussen het ontstaan van de moedernegotie en de opkomst van de gecommercialiseerde

landbouw in Holland bestond een verband.

3p Licht dit verband toe door:

− een omschrijving te geven van de moedernegotie en

− een omschrijving te geven van de gecommercialiseerde landbouw in Holland en

− het verband tussen beide te noemen.

Vraag 33 (V2011-I)

In 1628 veroverde kapitein-generaal Piet Hein vlak bij Cuba een Spaans konvooi dat zilver

uit de Spaanse zilvermijnen in Zuid-Amerika vervoerde naar Spanje. Hij bracht zijn buit naar

de Republiek waar het zilver voorlopig werd opgeslagen. Dit leidde in grote delen van

Europa tot een economische neerval door gebrek aan muntgeld.


In de zeventiende eeuw ontstaat een wereldeconomie.

4p Leg uit, telkens met een verwijzing naar deze gebeurtenissen:

− waardoor deze wereldeconomie kon ontstaan en

− waardoor deze gebeurtenissen als bewijs kunnen dienen voor het bestaan van een

wereldeconomie.

Vraag 34 (H2014-II,8)

Bron 21

De natuurkundige Robert Hooke publiceert in 1665 een boek met zijn waarnemingen over de

natuur. Over de relatie tussen vuur en zuurstof schrijft hij:

Het lijkt redelijk om te denken dat er niet zoiets bestaat als een vuurelement, dat een vlam

doet opstijgen, maar dat die schijnende tijdelijke massa die wij 'vlam' noemen, niets anders is

dan een mengsel van lucht en vluchtige, zwavelhoudende delen van afbreekbare of

brandbare stoffen.

Deze hypothese heb ik getracht te onderbouwen met een eindeloze hoeveelheid observaties

en experimenten. Dit proces hier te beschrijven zou te ver gaan; het zal mogelijk op een

ander moment uit voldoende materiaal blijken te bestaan voor een veel grotere verhandeling.

Zuurstof is iets dat tot nu toe nog maar weinig werkelijk onderzocht en verklaard is en

waarover een ijverige onderzoeker maar zeer weinig informatie zal vinden, terwijl iedereen

het inademt en er in leeft, ook al is men zich hiervan niet bewust. Maar als men het eenmaal

voldoende zal doorgronden, dan zal dat iemand ongetwijfeld in staat stellen om een

rationele, ja zelfs een waarschijnlijke, zo niet de juiste verklaring te geven voor alle

verschijningsvormen van vuur.

Gebruik de bron

Een bewering:

De ideeën van Robert Hooke dragen bij aan het ontstaan van de wetenschappelijke revolutie

van de zeventiende eeuw en aan het ontstaan van de Verlichting in de achttiende eeuw.

2p Leg beide delen van deze bewering uit.

Tijdvak 7: pruiken en revoluties

Vraag 35 (H2006-I,16)

Bron 22

In 1792 schrijft markies de Condorcet, een Franse edelman

We moeten ervan uitgaan dat de vooruitgang van de rede gelijk op zal gaan met de

vooruitgang in de kunsten en wetenschappen. Dat bijvoorbeeld de voortgang van de

geneeskunde (…) uiteindelijk zal resulteren in de vernietiging van alle besmettelijke en

overdraagbare ziekten en ook van de ziekten die het gevolg zijn van klimaat, voedsel en de

belasting door de dagelijkse werkzaamheden (…). Is het daarom raar te veronderstellen dat

de verbeterbaarheid van het lot van de mens ook geen grenzen kent?

De opvattingen van markies De Condorcet zijn een voorbeeld van de nieuwe manier van

denken in de achttiende eeuw.


Gebruik de bron

2p Noem een kenmerk van deze manier van denken en leg uit hoe dit in de opvattingen van

de markies naar voren komt.

Vraag 36 (H2014-II,9)

Bron 23

Kroonprins Frederik van Pruisen schrijft op 5 januari 1737 aan de filosoof Voltaire:

Lodewijk XIV was in een oneindig aantal opzichten een groot vorst. Een fout tegen de

grammatica of tegen de spelling kan op geen enkele manier de schittering laten verbleken

van zijn reputatie, die gebaseerd is op tal van daden die hem onsterfelijk hebben gemaakt.

Hij had alle reden om te zeggen:

"Ceasar est super grammaticam" (De keizer staat boven de grammatica). Ik ben op geen

enkel terrein groot. Alleen door hard te werken kan ik me misschien op een dag nuttig maken

voor mijn vaderland. Dat is het enige waardoor ik me hoop te onderscheiden. Kunsten en

wetenschappen zijn altijd producten van de overvloed geweest. De landen waar ze bloeiden

hadden onmiskenbaar een voorsprong op de landen die in duisternis verkeerden door een

gebrek aan beschaving. Bovendien leveren de wetenschappen een grote bijdrage aan het

geluk van de mens. Ik zou erg blij zijn als ik ze naar onze afgelegen gebieden kon halen,

waar ze zich tot nu toe maar mondjesmaat hebben laten gelden.

Gebruik de bron

In deze brief portretteert Frederik van Pruisen koning Lodewijk XIV van Frankrijk als een

absoluut vorst en zichzelf als een verlicht vorst.

4p Leg dit uit door:

− een kenmerk van het absolutisme te noemen en

− aan te geven hoe dit kenmerk terugkomt in de beschrijving van Lodewijk XIV en

− een kenmerk van de Verlichting te noemen en

− aan te geven hoe dit kenmerk terugkomt in de ideeën van Frederik van Pruisen.

Vraag 37 (H2011-I, 16)

Bron 24

In 1700 publiceert de Amerikaanse rechter Samuel Sewall het pamflet“ The selling of

Joseph” (de verkoop van Jozef). Hierin schrijft hij:

Het huidige grote aantal slaven in de provincie, en hun ongemakkelijk leven door hun

slavernij, heeft velen aan het denken gezet of de grondslag van de slavernij wel stevig en

goed genoeg is gelegd om het grote gewicht te kunnen dragen van het systeem dat daarop

is gebouwd. Het is absoluut waar dat alle mannen, omdat zij als zonen van Adam mede-

erfgenaam van hem zijn, in gelijke mate recht hebben op vrijheid en alle andere uiterlijke

gemakken van het leven.

Toelichting

Volgens de Bijbel stammen alle mensen van Adam af.

Gebruik de bron

Over Samuel Sewall kun je, op grond van deze bron, zeggen dat hij verlichte ideeën heeft op

politiek gebied.


2p Toon dit aan en geef aan welk verband er bestond tussen een ideaal van de Verlichting

en het abolitionisme.

Vraag 38 (H2006-II)

Bron 25

Een medaillon uit 1787 gemaakt door de Britse aardewerkfabrikant Josiah Wedgewood

(1730-1795). Hij kopieerde dit medaillon en stuurde het naar vrienden in New York. Het werd

een enorm succes: er werden meer dan 200.000 exemplaren van gemaakt en verkocht

Vertaling

Ben ik geen mens en broeder?

Deze afbeelding kan gebruikt worden als illustratie bij een aantal paragrafen uit een boek

over het abolitionisme, met de volgende titels:

− Verlichtingsideeën

− De trans-Atlantische slavenhandel

− De Industriële Revolutie

6p Leg voor elke paragraaf uit welk verband er bestaat tussen de titel van de paragraaf en

• het abolitionisme,

• de bron met het medaillon.

Vraag 39 (H2010-II,14)

Bron 26

Gedeelte uit de Verklaring van de Rechten van de Mens en van de Burger, die op 26

augustus 1789 wordt aangenomen door de Franse Nationale Vergadering

Bijgevolg erkent en verklaart de Nationale Vergadering in aanwezigheid en onder

bescherming van het Opperwezen, de volgende rechten van de mens en van de burger:

1 De mensen worden vrij en met gelijke rechten geboren en blijven dit. Maatschappelijke

verschillen kunnen slechts op het algemeen welzijn gebaseerd worden. (…)

3 De oorsprong van iedere soevereiniteit ligt bij het nut dat de gemeenschap ervan heeft.


Geen instantie, geen individu kan gezag uitoefenen dat daar niet uitdrukkelijk uit voortkomt.

(…)

10 Niemand mag vanwege zijn opvattingen, zelfs godsdienstige, worden lastig gevallen, in

zoverre dat hun uiting de door de wet ingestelde openbare orde niet verstoort.

Gebruik de bron

De Franse Nationale Vergadering deelt de algemene kritiek die in de achttiende eeuw

bestond op het ancien régime op het gebied van:

− het bestuur

− burgerrechten en

− de bestaande maatschappelijke verhoudingen.

6p Licht dit toe door:

− (zonder bron) bij elk van deze drie punten de kritiek op het ancien régime die in die tijd

bestond, te noemen en

− (met bron) de verbetering aan te geven die de Nationale Vergadering voorstelt.


Vraag 40 (H2013-I, 18)

Enkele gegevens over de Engelse stad Manchester:

− In 1730 werden de wegen vanuit Manchester naar omliggende steden zoals naar de

havenstad Liverpool verhard.

− Tussen 1773 en 1801 groeide het inwoneraantal van 22.481 bewoners naar 75.281

bewoners.

− In 1781 opende Richard Arkwright de eerste op stoomkracht aangedreven textielfabriek in

het centrum van Manchester.

3p Leg bij ieder gegeven uit waardoor dit bijdroeg aan de Industriële Revolutie.

Vraag 41 (h2015-I,17)

In 1874 publiceerde de Maastrichtse priester J.H. Wijnen een brochure waarin hij de sterk

toegenomen kinderarbeid in zijn stad veroordeelde.

3p Toon aan:

− dat de kritiek op kinderarbeid past bij twee kenmerkende aspecten van de moderne tijd en

− welk verband er bestaat tussen de groeiende aandacht van de rooms-katholieke kerk voor

de leef- en werkomstandigheden van de arbeiders en de opkomst van het socialisme.

Vraag 42 (h2015-I, 18)

Bron 27

Op 15 november 1884 begint in Berlijn een conferentie van Europese

regeringsvertegenwoordigers over Afrika. In zijn openingstoespraak zegt de Duitse

rijkskanselier Von Bismarck:

Bij de uitnodiging voor deze conferentie heeft de keizerlijke regering zich laten leiden door de

overtuiging dat alle uitgenodigde regeringen dezelfde wens hebben, namelijk dat de

inheemse bevolking van Afrika zich kan aansluiten bij de beschaving. Dat kan door de

binnenlanden van dit continent te openen voor de handel, door de bevolking


opleidingsmogelijkheden te bieden, door missies en ondernemingen aan te moedigen de

noodzakelijke kennis te verspreiden. En door aan te dringen op het uitbannen van de

slavernij, vooral van de slavenhandel. (…) Het feit dat alle beschaafde naties veel

belangstelling tonen voor de materiële ontwikkeling van Afrika, garandeert dat zij zullen

samenwerken bij de opgave de handelsbetrekkingen met dit deel van de wereld te regelen.

Gebruik de bron

In deze toespraak komen twee motieven voor de Europese bemoeienis met Afrika omstreeks

1880 naar voren.

4p Noem die twee motieven en geef per motief aan hoe dit uit de toespraak blijkt.

Vraag 43 (H2010-II,16)

Bron 28

Tekening van Albert Hahn op de voorpagina van het socialistische, satirische weekblad De

Notenkraker van 6 juni 1909

Onderschrift

Kameraden zoo moet het gaan!

Toelichting

Op de bus staat stembus.

Gebruik de bron

In de negentiende eeuw ontstaat er een splitsing binnen de socialistische beweging. Eén

stroming binnen de socialistische beweging gaat ervan uit dat veranderingen alleen door een

gewelddadige revolutie te bereiken zijn, een andere socialistische stroming wil ook andere,

niet gewelddadige middelen toepassen.

In deze prent maakt tekenaar Hahn propaganda voor één van beide stromingen.


− eerst (met bron) aan te geven waarom dit een propagandaprent genoemd kan worden en

− daarna (met bron) aan te geven welke opvatting door Hahn hier wordt uitgedragen en

− ten slotte (zonder bron) te beredeneren of de boodschap van Hahn in Nederland de

meeste aanhang onder de socialisten heeft gekregen.


Vraag 44 (H2010-II,15)

De Industriële Revolutie had grote gevolgen op maatschappelijk terrein.

4p Leg met een voorbeeld uit, wat het verband was tussen industrialisatie en:

− de opkomst van emancipatiebewegingen en

− de opkomst van nieuwe politieke stromingen.

Vraag 45 (H2008-II,17)

Bron 29

Carl Peters (1856-1918) koopt vanaf 1884 van stamhoofden gebieden in Oost-Afrika. Daaruit

ontstaat in 1885 de kolonie Duits Oost-Afrika. Carl Peters schrijft hier later over

Hoe zijn jullie (de Duitse kolonisten) er feitelijk toe gekomen in Oost-Afrika een Duitse

kolonie te stichten? Hoe dikwijls heeft men mij die vraag gesteld. Het motief lag in de

ontwikkeling van Duitsland vanaf de stichting van het Rijk. Mijn generatie heeft in haar jeugd

de strijd van 1870-1871 beleefd. De geweldige indrukken van Sedan en Versailles konden

niet zomaar aan ons voorbijgaan. Voor ons was het Duitse volk in die oorlog het sterkste

land ter wereld. En wanneer wij dan de landkaarten bekeken moesten wij vaststellen dat dit

machtigste land van Europa bijna het enige was dat geen kolonies had. Of wanneer wij in het

buitenland vertoefden en ondervonden dat het Duitse volk het minst geacht werd van alle

Europese volkeren, dat zelfs de Hollanders, Denen en Noren met verachting op ons

neerkeken, dan schaamden wij ons zeer.

Gebruik de bron

Carl Peters werd gesteund door missionarissen, fabrikanten en nationalisten.


− eerst (zonder bron) bij elk van deze drie groepen uit te leggen welk motief deze groep had

om het Duitse imperialisme in Afrika te steunen en

− vervolgens te beredeneren bij welke groep het motief van Carl Peters het best past.


Vraag 46 (H2015-I,19 )

Bismarck verzette zich omstreeks 1880 tegen overzees imperialisme van Duitsland.

2p Leg uit dat dit verzet paste bij het buitenlands beleid dat hij voerde.


Vraag 47 (2009-II, 18)

Bron 30

Foto van soldaten uit Brits-Indië tijdens de Eerste Wereldoorlog in Noord-Frankrijk bij de

Somme, juli 1916

Toelichting

India (Brits-Indië) is in 1916 een kolonie van Groot-Brittannië.

Gebruik de bron

Een bewering:

Deze foto kunnen Indiase nationalisten gebruiken bij hun propaganda voor onafhankelijkheid

van India zowel

− onder de bevolking van Groot-Brittannië als

− onder de bevolking van India.

4p Leg dit uit voor beide bevolkingen.


Vraag 48 (H2015-I,20)

Bron 31

In 1922 publiceert de voormalige Duitse keizer Wilhelm II zijn memoires. Hierin

schrijft hij over de revolutie van november 1918 in Duitsland:

De revolutie heeft onvoorstelbaar veel waardevols vernietigd en is doorgedrukt, uitgerekend

op het moment dat de strijd van het Duitse volk voor het herstel in de slotfase verkeerde en

de krachten gebundeld hadden moeten worden voor de wederopbouw. Het was een

misdaad tegen het Duitse volk. Ik weet dat velen die achter de sociaaldemocratische vlag

stonden de revolutie niet hebben gewild. Ook diverse sociaaldemocratische leiders wilden de

revolutie niet op dat moment. Velen van hen waren bereid om met mij samen te werken. De

sociaaldemocraten waren echter niet in staat de revolutie tegen te houden en dat maakt ze

medeverantwoordelijk voor de huidige politieke situatie in Duitsland. Dit valt hen des te

zwaarder aan te rekenen, omdat de socialistische leiders dichter bij de revolutionaire massa

stonden dan de vertegenwoordigers van de monarchie en dus veel meer invloed hadden

kunnen uitoefenen. (…) De Duitse arbeidersklasse heeft schitterend onder mij gestreden op

het slagveld en thuis jarenlang gezorgd voor voldoende munitie en wapens. Dat mag niet

worden vergeten. Pas later raakte zij verdeeld. Dat was echter de schuld van agitatoren en

revolutionairen, niet van het fatsoenlijke en vaderlandslievende deel van de arbeiders.

Gebruik de bron.

Uit deze bron worden twee conclusies getrokken:

1 Deze weergave van de oorzaken van de revolutie in november 1918 is eenzijdig.

2 Met zijn memoires heeft Wilhelm II bijgedragen aan het verzwakken van de Republiek van

Weimar.

4p Ondersteun elk van beide conclusies door:

− twee voorbeelden van de eenzijdigheid van zijn beschrijving uit dit fragment te noemen en

− met dit fragment uit te leggen waardoor de memoires van de keizer hebben bijgedragen

aan het verzwakken van de Republiek van Weimar.


Vraag 49 (H2015-I,22)

Bron 32

In 1938 verklaart Adolf Hitler tijdens een toespraak over de Duitse jeugd:

Deze jongens komen op tienjarige leeftijd bij onze organisatie en krijgen dan voor het eerst

frisse lucht, en dan, vier jaar later, gaan ze van het Jungvolk naar de Hitlerjugend en daar

houden we ze voor nog eens vier jaar. En dan zijn we nog minder bereid hen terug te geven

aan diegenen die klassen- en statusbarrières opwerpen en nemen hen liever op in de SA of

de SS, in NSKK,1) enzovoort. En als ze daar achttien maanden of twee jaar zijn en nog altijd

geen echte nationaalsocialisten zijn geworden, dan gaan ze naar de Arbeitsdienst en worden

ze daar zes of zeven maanden bijgewerkt, en dat alles onder één enkel symbool, de Duitse

spade. En als er na zes of zeven maanden nog altijd restanten van klassenbewustzijn of

trots op status overgebleven zijn, dan zal de Wehrmacht de verdere behandeling voor twee

jaar overnemen. En als ze dan na twee of vier jaar terugkeren, dan nemen we hen, om te

voorkomen dat ze in oude gewoonten terugvallen, onmiddellijk op in de SA, SS, enzovoort

en zullen ze de rest van hun leven niet meer vrij zijn.

noot 1 De SA, de SS en de NSKK zijn paramilitaire organisaties van de NSDAP

Gebruik de bron

Deze redevoering past bij:

1 het in praktijk brengen van een totalitaire ideologie en

2 de opvatting van Hitler over een Duitse Volksgemeinschaft.

2p Toon dit voor beide aan.

Vraag 50 (H2011-I,20)

Bron 33

Twee mozaiëken op het Foro Italico in Rome, gemaakt na 1936, tijdens het bewind van de

fascistische dictator Mussolini:

Tekst op het eerste mozaïek

“9 mei 14 E.F., Italië heeft eindelijk haar imperium”

Toelichting


E.F. is de afkorting van “Era Fascista”. Dit tijdperk begint met Mussolini’s machtsovername in

1922. In 1936 verovert Italië Abessinië, het huidige Ethiopië in Afrika, om er een kolonie van

te maken.

Onderaan de afbeelding staan zes fasces (= een bijl met daaromheen een roede van

berkentakken. Dit was in de Romeinse tijd een symbool van macht).

Tekst op het tweede mozaïek

“Duce”: de aanspreektitel van Mussolini, leider

Gebruik de bron

Stel: je ziet bij een bezoek aan Rome deze mozaïeken en je constateert dat deze mozaïeken

passen bij het fascisme.

3p Noem drie kenmerken van het fascisme en geef aan hoe die in de mozaïeken naar voren

komen.

Vraag 51 (h2010-I,19)

Bron 34

In Duitsland wordt op 1 april 1933, direct na de machtsovername door de

nationaalsocialisten, een boycot van joodse winkels georganiseerd. De heer Lazarus uit

Oldenburg vertelt hierover

Er stonden voor onze winkel op de weg twee SA-mannen met een groot bord waarop stond

"Duitsers, koopt niet bij Joden!"

Maar het was koud, het was april en toen zei mijn moeder: "Mannen, willen jullie een kop

thee hebben?" Zij zeiden "Ja". Toen hebben ze het bord neergezet en zijn met ons naar

boven gegaan in de keuken, in uniform, en hebben een kop

thee gedronken en zijn weer naar buiten gegaan. "Duitsers, koopt niet bij Joden!", dat was

nu eenmaal de mentaliteit.

Toelichting

SA: de knokploeg van de NSDAP, de Duitse nationaalsocialisten


Gebruik de bron.

Deze anekdote komt uit de catalogus van een tentoonstelling in Duitsland over de

Jodenvervolging tussen 1933 en 1945. De makers van de tentoonstelling hebben hun

expositie "Ein offenes Geheimnis" (een openbaar geheim, iets dat iedereen weet, maar

waarvan iedereen doet alsof het niet bestaat) genoemd.

Naar aanleiding hiervan kom je tot twee uitspraken:

− In deze anekdote komt het begin van de openlijke Jodenvervolging in Duitsland goed naar

voren.

− Deze anekdote geeft het thema van de tentoonstelling "Ein offenes Geheimnis" goed

weer.

4p Ondersteun beide uitspraken met de bron.

Vraag 52 (H2011-II,24)

De jaren 1930 laten zien dat er een verband bestaat tussen economische omstandigheden

en politieke radicalisering.

2p Leg dit verband met een voorbeeld uit.


Vraag 53 (H2015-I,21)

Bron 35

Vertaling van de tekst:

Verbreek de Dawes-kettingen.

Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij, Hitlerbeweging, Lijst 10.

Deze poster wordt door de NSDAP gebruikt in een campagne voor de Rijksdagverkiezingen

van 20 mei 1928.

3p Geef aan:

welke boodschap de NSDAP met deze poster over wil

brengen en


Vraag 54 (h2014-II,19)

Bron 36

De Britse tekenaar David Low maakt in februari 1938 deze prent over de houding van

Groot-Brittannië (en Frankrijk) tegenover Nazi-Duitsland:

Vertaling:

Onderschrift: 'Toenemende druk.'

Toelichting

In de oorspronkelijke prent zegt Groot-Brittannië tegen Frankrijk:

"Waarom zouden wij ons druk maken over iemand die iemand anders duwt, terwijl het

allemaal zo ver weg is?"

Tekst op de personen van links naar rechts: Brittannië, Frankrijk, Noordwest-Europa,

Midden-Oosten, Balkan, Tsjecho-Slowakije, Oostenrijk. Op het mandje staat: Brits imperium.

Gebruik de bron

Tekenaar David Low geeft in deze prent een mening weer over de buitenlandse politiek van

Groot-Brittannië (en Frankrijk) in 1938.

3p Toon dit aan door aan te geven:

welke buitenlandse politiek van Engeland (en Frankrijk) in de prent wordt weergegeven en

(met een verwijzing naar de bron) welke kritiek de tekenaar weergeeft op dit beleid.

Vraag 55 (H2009-I,16)

Bron 37

Viktoria Louise von Hohenzollern, de dochter van keizer Wilhelm II, schrijft in haar memoires

over een gebeurtenis die zich afspeelt op 25 november 1914 in het Duitse hoofdkwartier in

Charleville (Frankrijk)

Vader sprak tijdens het eten over het nieuws van de ondergang van het Engelse slagschip

Audacious, dat op een Duitse mijn was gelopen. Een van de aanwezigen merkte op, dat het

maar een haar gescheeld had, of ook het passagierschip Oceanic, een van de Engelse

zeereuzen, was op een mijn gelopen. Vader antwoordde: "God zij dank, is dat niet gebeurd."


Toen hij zag dat zijn woorden zijn gesprekspartner verbaasden, ging de keizer rechtop zitten

en zei met klem: "Denkt er altijd aan, mijne heren, dat ons zwaard onbezoedeld moet blijven.

Wij voeren geen oorlog tegen vrouwen en kinderen. Wij zullen de oorlog fatsoenlijk voeren;

het geeft niet wat de anderen doen. Houdt daar rekening mee."

Gebruik de bron

Uit dit fragment blijkt dat keizer Wilhelm een onrealistisch beeld geeft van de oorlogvoering in

de twintigste eeuw.

2p Toon dat aan.

Vraag 56 (H2008-I,24)

Bron 38

Een foto van de Duitse stad Dresden na het bombardement in de nacht van 13 op 14

februari 1945. Op de voorgrond staat het standbeeld van de engel op de toren van het

raadhuis dat het bombardement heeft doorstaan

Gebruik de bron

Deze foto wordt soms in geschiedenisboeken gebruikt om een verandering in de

oorlogvoering in de twintigste eeuw te illustreren.

1p Noem die verandering.


Vraag 57 (h2007-II, 21)

Bron 39

De nationalistische leider van India, Mahatma Gandhi, gaat in augustus 1931, als India nog

een Britse kolonie is, naar Groot-Brittannië voor een conferentie over onafhankelijkheid voor

India. Op dat moment boycot de Indiase bevolking massaal Britse katoenen stoffen omdat

Gandhi hen daartoe heeft opgeroepen. Tijdens het bezoek wordt hij door een fabrikant

uitgenodigd om naar Manchester te komen om de gevolgen te zien van de Indiase boycot. In

de Northern Daily Telegraph van maandag 29 september 1931 staat deze foto van het

bezoek

Onderschrift uit de krant

De heer Gandhi met enkele wevers te Greenfield Mill, Spring Vale, Darwen.

Gebruik de bron

Met deze bron (de foto met de toelichting) kun je het volgende laten zien:

− het verband tussen imperialisme en industrialisatie en

− vormen van verzet tegen het Britse imperialisme en

− de rol van moderne propaganda- en massacommunicatiemiddelen.

6p Leg dit voor elk onderdeel uit met een passende verwijzing naar de foto met de

toelichting.


Tijdvak 10: televisie en computer

Vraag 58 (H2015-I,26)

Bron 40

In juli 1947 overlegt Molotov, de Russische minister van Buitenlandse Zaken, met

Groot-Brittannië en Frankrijk over de invoering van het Marshallplan. Kort daarna

verschijnt deze politieke prent in de Britse krant Evening Standard van tekenaar

David Low, met als titel "Neuzen naar links!":

Onderschrift:

Mevrouw Molotovs School voor Satellieten.

Toelichting

Op het raam staat: Amerikaanse hotdog kraam.

In deze prent geeft tekenaar David Low een mening weer over de verhouding op dat moment

tussen de Sovjet-Unie en Oost-Europa.

4p Licht dit toe door aan te geven:

− met twee verwijzingen naar de prent, welke mening de tekenaar hier weergeeft over de

verhouding op dat moment tussen de Sovjet-Unie en Oost-Europa en

− zonder bron, welke reden de Sovjet-Unie had om niet deel te nemen

aan het Marshallplan.


Vraag 59 (H2014-I,21)

Bron 41

Deze prent van tekenaar Jordaan verschijnt in Vrij Nederland onder de titel: "Sinterklaas

1948":

Onderschrift: "Eerlijk zullen wij alles delen".

Tekst op de taart: "Berlijn"

Toelichting

De figuren op de prent zijn (van links naar rechts): Molotov (minister van buitenlandse zaken

van de Sovjet-Unie), Stalin, Marianne (Frankrijk), John Bull (Groot-Brittannië), Uncle Sam

(Verenigde Staten).

Gebruik de bron.

In deze prent geeft tekenaar Jordaan een mening weer over de situatie rondom Berlijn in

1948.


− aan te geven naar aanleiding van welke situatie deze prent is gemaakt, en

− (met een verwijzing naar de bron) uit te leggen welke mening Jordaan hier weergeeft.


Vraag 60 (h2014-I,25)

Bron 42

Op 21 augustus 1968 verklaart president Johnson het volgende:

Het tragische nieuws uit Tsjecho-Slowakije schokt het wereldgeweten. De Sovjet-Unie en

haar bondgenoten hebben een onverdedigd land aangevallen om het herleven van

doodgewone menselijke vrijheid neer te slaan. Het geeft een triest beeld van het

communisme dat vrijheid in Tsjecho-Slowakije wordt gezien als een bedreiging voor de

veiligheid van de Sovjet-Unie. De verklaringen die de Sovjet-Unie gaven zijn verzonnen. De

Tsjecho-Slowaakse regering heeft haar bondgenoten niet gevraagd zich te bemoeien met

haar binnenlandse zaken. Er was geen enkele buitenlandse bedreiging voor Tsjecho-

Slowakije. De actie van het Warschau Pact is een overduidelijke overtreding van de regels

van de Verenigde Naties. We zijn in spoedoverleg om te zien welke stappen de Verenigde

Naties kunnen nemen. Ambassadeur George Ball heeft de opdracht om met de andere

naties in de Veiligheidsraad aan te dringen op het naleven van de rechten van Tsjecho-

Slowakije en zijn volk. Intussen roep ik de Sovjet-Unie en haar bondgenoten op om, in naam

van de vrede, haar troepen terug te trekken uit Tsjecho-Slowakije. Ik hoop dat

woordvoerders van regeringen en volkeren overal ter wereld hetzelfde zullen doen. Het is

nooit te laat om de rede te laten zegevieren.

Gebruik de bron

Een interpretatie:

Je kunt in het optreden van de Sovjet-Unie in Tsjecho-Slowakije in 1968 en in de reactie van

de Verenigde Staten daarop een continuïteit zien in het buitenlandse beleid van beide landen

sinds 1956 tegenover Europa.

3p Ondersteun je interpretatie door aan te geven wat de overeenkomst is in:

de koers van het bewind in Hongarije en het bewind in Tsjecho-Slowakije en

het optreden van de Sovjet-Unie in beide jaren en

de reactie van de Verenigde Staten in beide jaren daarop.


Vraag 61 (H2014-I, 29)

Bron 43

In 1981 worden in Bonn en Amsterdam demonstraties gehouden tegen de plaatsing van

kruisraketten met kernkoppen. Uit een pamflet over deze demonstraties:

Toelichting

Boven het pamflet staat: "BONN 3 oktober (19)81: 300.000 demonstranten"

Op het bovenste spandoek staat in vertaling: "Wij hebben niet alleen woede en angst, maar

ook moed en verstand".

Onder het pamflet staat: "Amsterdam 21 november (19)81: 450.000

Gebruik de bron

Tijdens de Koude Oorlog treedt er in de publieke opinie in het Westen een verandering op in

de mening over kernbewapening. Deze demonstraties zijn daarvan een uiting.

4p Leg uit:

− met welk kenmerkend aspect van deze tijd deze bron in verband gebracht kan worden en

− waarom de Sovjet-Unie op dat moment deze demonstraties toejuicht.


Vraag 62 (H2011-I,24de )

Bron 44

In 1973 publiceert Abdul Chalid Salim een boek over het gevangenkamp Boven-Digoel. In dit

kamp op Nieuw-Guinea (Irian-Djaja) worden Indonesische politieke gevangenen

geïnterneerd tijdens het Nederlandse koloniale bewind. Salim verblijft 15 jaar in het kamp als

politiek gevangene:

Zo zouden populaire figuren als onze latere vice-president, drs. Mohammad Hatta, en de

bekende staatsman Soetan Sjahrir naar Digoel worden verbannen. En zo zou dit oord dan

terecht de rol van “bakermat van de Indonesische onafhankelijkheid” vervullen!

De benaming aan onze voorstrijders door de Nederlandse militairen, het plaatselijk bestuur,

het politie- of gevangenispersoneel gegeven, liep nogal uiteen. Ze varieerde vooral in de

gevangenissen van “tuig”, “bandieten”, (…) tot “bendeleden” en “agitatoren”. Te Boven-

Digoel werden we weer “staatsgevaarlijken”, “extremisten” of kortweg “communisten”

genoemd. Deze laatste benaming was natuurlijk geheel foutief, omdat de Hollanders maar ál

te goed wisten, dat wij, Digoelisten, uiteindelijk voor minstens 40% uit nationalisten

bestonden. Maar het klonk voor de buitenwereld nu eenmaal aannemelijker alle

geïnterneerden communisten te noemen. Bovendien trachtte men zo de vele miljoenen in de

archipel wonende islamieten hierdoor enigszins te verzoenen met het bestaan van het

ballingsoord. De vrees dat wij ooit nog eens door deze of gene als Indonesische

vrijheidsstrijders zouden worden gezien, noodzaakte de koloniale machthebbers ons

tegenover het grote publiek steeds als ongewenste “extremisten” voor te stellen. Het was

dan ook voor ons in die tijd (…) moeilijk, zo niet onmogelijk, om de Hollanders duidelijk te

maken, dat onze revolutie in wezen een algemeen volksontwaken inhield.

Gebruik de bron

Uit deze bron kun je de volgende conclusie trekken:

Het in Boven-Digoel gevangen zetten van politieke tegenstanders had een onbedoeld gevolg

voor de Nederlandse koloniale overheid.

2p Ondersteun deze conclusie.

Vraag 63 (H2013-I,26)

Bron 45

Een foto uit 1949 van Nederlandse militairen in

Sabang, Indonesië:

Gebruik de bron

Een bewering:

Deze foto zou geschikt geweest zijn voor een

propagandacampagne van de Nederlandse

regering tijdens de dekolonisatie van Indonesië.


2p Leg dit uit door aan te geven:

- welke boodschap de Nederlandse regering met de foto had kunnen overdragen en

- tot welke doelgroep de Nederlandse regering zich daarbij had kunnen richten.

Vraag 64 (H2008-I,28)

De EU heette in 1957 nog EEG (Europese Economische Gemeenschap) en was uitsluitend

een economisch verbond. De oprichting van de EEG werd in verband gebracht met:

het nationalisme dat twee wereldoorlogen had veroorzaakt en

de Koude Oorlog.

4p Leg dit voor beide onderdelen uit.

Vraag 65 (H2008-I,29)

Bron 46

Tekening van Chappatte in NRC-Handelsblad van 22 maart 2007

Vertaling

− For 50 years Europe has meant peace: Al vijftig jaar betekent Europa vrede

− So boring: Zo saai

Gebruik de bron

De tekenaar constateert dat de oude generatie en de nieuwe generatie anders denken over

de Europese Unie.


2p Leg uit welke reden de tekenaar hiervoor suggereert.

Vraag 66 (H2007-I,25)

In 1960 waren er in Nederland per honderd gezinnen ongeveer twintig geregistreerde

televisietoestellen. In 1970 was dat aantal gegroeid tot tachtig televisietoestellen per honderd

gezinnen.

Er bestond een verband tussen dit gegeven en

− de welvaartsontwikkeling en

− sociaal-culturele veranderingsprocessen in Nederland.

4p Leg bij elk van beide uit, wat het verband was met de groei van het aantal

televisietoestellen.

Vraag 67 (H2008-II,28)

Bron 47

Cartoon van Stefan Verwey in het dagblad De Gelderlander van 20 mei 1995

Toelichting

“Da kank nie begriepen datie butenlenders nog gin Hollands kenne proaten” is:

“Dat kan ik niet begrijpen, dat die buitenlanders nog geen Hollands kunnen praten.”

Gebruik de bron

Stefan Verwey levert in deze prent commentaar op een maatschappelijk verschijnsel.

2p Leg uit wat zijn commentaar is.


Uitwerkingen


Vraag 1:

- Jagers-verzamelaars zijn de hele dag bezig met voedsel verzamelen en hebben dus geen

tijd om dergelijk monumenten op te richten. Boeren laten hun voedsel groeien op een vaste

plaats, hoeven dus niet te zoeken en hebben tijd om monumenten te bouwen.

- Jagers-verzamelaars trekken rond in kleine groepen en hebben nooit genoeg mankracht

om grote projecten als Stonehenge te bouwen. Boeren wonen in grotere gemeenschappen

waardoor er genoeg mensen beschikbaar zijn om dergelijke projecten te bouwen.

Vraag 2:

- Op de rotstekening in de bron is een ploeg te zien, en dit is een typisch landbouwwerktuig.

Ook is te zien dat dieren ingezet worden bij de activiteiten, wat duidt op gedomesticeerde

dieren en ook dat is een typisch kenmerk voor boeren.

- Toch weten we verder weinig van deze cultuur van landbouwers omdat er geen geschreven

bronnen beschikbaar zijn.

Vraag 3:

Dit kleitablet kan niet afkomstig zijn uit een samenleving van jagers en verzamelaars omdat

er in de tijd van jagers en verzamelaars geen landbouw werd bedreven. Landbouw en

voedseloverschotten zijn nodig voor het ontstaan van een stedelijke samenleving. Dit

kleitablet spreekt over arbeiders die voedsel ontvangen, en dus niet zelf werkzaam zijn als

boer. Dit betekent dus dat er sprake moet zijn van landbouw die overschotten produceert en

dus kunnen jagers-verzamelaars dit kleitablet niet hebben gemaakt.

Vraag 4:

Door het ontstaan van de landbouw kwamen er langzaam voedseloverschotten. Hierdoor

ontstonden de eerste steden. Door de voedseloverschotten kon er specialisatie plaatsvinden.

Sommige groepen werden hierdoor afhankelijk van de voedselproductie van anderen. Het

bijhouden van de voedselvoorraden werd hierdoor noodzakelijk en dit hiervoor was

administratie nodig, waarvoor het schrift werd ontwikkeld.


Vraag 5:

Herodotus probeert de geschiedenis op een wetenschappelijke manier te onderzoeken

omdat hij vooraf aangeeft wat zijn probleemstelling is. Daarnaast probeert hij object te

onderzoeken door de standpunten van de Grieken en de Perzen weer te geven. En als

conclusie schrijft hij dat er niet genoeg bewijs is om een schuldige aan de oorlog aan te

wijzen. Bewijs is dus bepalend.

Al deze kenmerken zijn uitingen van een wetenschappelijke benadering.

Vraag 6:

Athene was een Griekse stadstaat, waarin democratie de bestuursvorm was. Deze

democratie is verder ontwikkeld en wordt tegenwoordig in veel Westerse landen toegepast.

Het startpunt ervoor ligt dus in de oude Atheense volksvergaderingen, waardoor de Griekse

stadstaten de bakermat van de Westerse beschaving genoemd kunnen worden.


Vraag 7:

Het Romeinse amfitheater in de bron ligt in Nîmes, in Frankrijk. Onder de bron staat dat er

op meerdere plaatsen in Europa dergelijke theaters gevonden zijn. Al deze plaatsen hebben

dus tot het Romeinse Rijk behoord, anders zouden er geen Romeinse bouwwerken gebouwd

zijn. De Romeinse cultuur werd dus verspreid in de gebieden die de Romeinen hadden

veroverd (door onder andere bouwwerken).

Vraag 8:

In de bron is te lezen dat de Romeinen zich bevinden bij de rivier de Elbe in Noord-Duitsland.

Dit sluit aan bij kenmerkend aspect 5, de groei van het Romeinse imperium waar door de

Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde

Verder is in de bron te lezen dat “…, terwijl de andere zijde blonk van de wapens van de

vijandelijke krijgers. Dit past bij kenmerkend aspect 7, de confrontatie tussen de Grieks-

Romeinse cultuur en de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa

Vraag 9:

- In de bron is te zien dat de sarcofaag Grieks-Romeinse elementen bevat, namelijk de

kleding van de soldaten en de toga’s. Een van de figuren krijgt een lauwerkrans. Ook de

bouwwerken die zijn afgebeeld zijn heel duidelijk Grieks-Romeins door de zuilen en de

driehoekige timpanen aan de linker en rechterbovenkant.

- Toch kan met de bron ook duidelijk gemaakt worden dat het christendom zich heeft

verspreid omdat het gaat om een sarcofaag met christelijke symbolen zoals de krans in het

midden met het chi-rho(“kruis met p”) teken. Deze sarcofaag is gevonden in een catacombe

onder Rome, waaruit blijkt dat het christendom dus tot in Rome heeft weten door te dringen.


Vraag 10:

- De Frankische koning steunde Willibrordus omdat hij op deze manier zijn macht verder kon

uitbreiden, met behulp van de steun van de christelijke kerk

- De paus werkte samen met de Frankische koning omdat hij op die manier meer veiligheid

kon bieden (via de koning) aan kerken, kloosters en missionarissen. Ook zag hij zo ook het

christelijke geloof verder verspreid raken.

- Deze samenwerking tussen paus en vorsten zorgde er later voor dat er een discussie

ontstond over wie het hoogste gezag zou hebben, de paus of de vorsten(= de

Investituurstrijd).

Vraag 11:

In de vroege middeleeuwen was de samenleving sterk gericht op zelfvoorziening.

Handelscontacten en andere contacten met andere landen of zelfs regio’s waren er

nauwelijks. Grote epidemieën als de pest konden zich daardoor maar moeilijk verspreiden

over West-Europa. Hierdoor kwamen deze ziekten dus ook bijna niet voor.


Vraag 12:

In de bron is te lezen dat de oorlogsdreiging een oorzaak is van het ontstaan van het feodale

stelsel. Dreigende aanvallen zorgen ervoor dat Pepijn overgaat tot het in leen geven van

kerkelijk bezit aan vazallen, die dan zijn leger komen versterken.

Hieruit blijkt dat het centrale vorstelijke gezag afhankelijk is van de kerk, omdat Pepijn zijn

rijk niet kan verdedigen zonder de goederen/landerijen van de kerk.

Vraag 13:

- Het gebrek aan geld werd door het hofstelsel opgevangen omdat er een zelfvoorzienend

voedselsysteem ontstond na de val van het West-Romeinse Rijk. Door deze zelfvoorziening

was er geen geld meer nodig om eten te kunnen kopen, men verbouwde het immers zelf.

- Het gebrek aan geld werd ook door het feodale stelsel opgevangen omdat de leenheer

gebieden ging verdelen onder zijn leenmannen. Hierdoor hoefde hij geen betaalde

ambtenaren meer in dienst te hebben, de leenmannen bestuurden het geleende gebied uit

naam van de leenheer.

Tijdvak 4: Steden en Staten

Vraag 14:

In de bron is te lezen dat Sir Henry Eam betaald wordt met geld (jaarlijkse rente ter waarde

van 100 mark). Dit geeft aan dat er geld in omloop is en dat de leenheren niet meer “betaald”

worden met leen. Hieruit blijkt dat de militaire organisatie zich heeft aangepast aan de

nieuwe economische omstandigheden van die tijd. (Opbloeiende economie in de late

middeleeuwen, kenmerkend aspect 13)

De overeenkomst die de Prince of Wales en Sir Henry Eam aangaan omvat nog steeds een

belofte van trouw (beloofde zich een leven lang in dienst te stellen van de prins) waaruit blijkt

dat het feodalisme nog steeds bestaat.

Vraag 15:

- Het stadsrecht was financieel voordelig voor de stad omdat er veel geld verdiend kon

worden op de jaarmarkt, die volgens dit stadsrecht nu georganiseerd mag worden. De heer

profiteerde hier vervolgens ook financieel van omdat er uit een welvarende stad veel

belasting te halen viel.

- Het verlenen van stadsrecht verminderde de macht van de adel omdat de steden nu ook

soldaten of het geld voor soldaten konden leveren. De landheer was hiermee niet meer

afhankelijk van de adel voor het vormen van een leger. De centralisatie van bestuur werd

hierdoor ook bevorderd omdat de landheer meer macht had over zijn gebied en over zijn

ambtenaren. De adel had over het algemeen meer vrijheid en was minder loyaal en dat

probleem werd nu ondervangen.

Vraag 16:

- Het politieke conflict waarbij deze oorkonde uit de bron gebruikt werd is het conflict in de

christelijke wereld over de vraag of de wereldlijke dan wel de geestelijke macht het primaat

behoorde te hebben. De Investituurstrijd wordt ook goed gerekend.

- Het argument dat de Paus aan deze oorkonde uit de bron kon ontlenen was dat de keizer

de macht over Italië aan de paus en al zijn opvolgers heeft gegeven. Hieruit trekt de paus de

conclusie dat de geestelijke macht dus het primaat heeft. De keizer heeft de macht immers

af gestaan.


Vraag 17:

- Het feit dat het voor gelovigen heel belangrijk is een bedevaart naar het Heilige Land te

maken kan door de paus ingezet zijn om de mensen er van te overtuigen het Heilige Land te

gaan beschermen tegen wat hij in de bron het verfoeilijke volk noemt.

- De onderlinge strijd tussen de Europese feodale heren kan een motief geweest zijn voor de

paus om op te roepen tot een kruistocht omdat hij hiermee hoopte de rust en vrede in

Europa terug te laten keren. Hij roept in de bron namelijk op om onderlinge haat en twisten te

laten varen, een einde te maken aan uwe strijd en het beslechten van bittere onenigheid.

Vraag 18:

Door de groei van de handel ontstaat er opnieuw een geldeconomie. Steden en de burgers

spelen hierbij een grote rol. De vorsten gaan steeds meer samenwerken met de steden om

zo de macht van de adel te kunnen ondermijnen. De machtsverhoudingen tussen vorst en

adel brokkelt hiermee dus af, ten nadele van de adel, maar ten gunste van de vorst en de

steden.

Vraag 19:

- In de bron is te lezen dat alles wat met rechtspraak te maken heeft, voortaan geregeld moet

worden in het Frans, de moedertaal. Dit bevordert de centralisatie omdat de inwoners zich

hierdoor meer met elkaar verbonden zullen gaan voelen. Frans wordt dan de eenheidstaal.

- Voor Franse nationalisten zal François I een voorbeeld geweest zijn omdat de koning met

dit edict eenheid in taal en cultuur aanbracht en hiermee de eenheid onder alle Fransen

heeft bevorderd.


Vraag 20:

- Een politiek motief van de Hollanders en de Zeeuwen voor het zoeken naar handelsroutes

is dat zij de Spaanse vijand tijdens de Opstand wilden tegenwerken.

- Een gevolg van de daadwerkelijke ontdekking van deze handelsroutes is dat een

ongekende economische bloei in de Republiek, de zogenaamde Gouden Eeuw.

- Door deze ontdekkingsreizen die later handelsreizen ontstonden er wereldwijde

handelscontacten. Het handelskapitalisme zette aan tot meer handel en hieruit ontstond de

beginnende wereldeconomie. Zonder de ontdekking van de handelsroutes was dit

onmogelijk geweest.

Vraag 21:

- De nieuwe wetenschappelijke belangstelling zorgde voor allerlei uitvindingen waar de

scheepvaart enorm van profiteerde, zoals het kompas en betere schepen. Overzeese reizen

werden hierdoor mogelijk.

- De expansie die vervolgens ontstond zorgde ook voor verdere wetenschappelijke

belangstelling omdat de ontdekking van nieuwe gebieden voor ontdekking van nieuwe

planten, dieren, volken, grondstoffen zorgde, waar de wetenschap meteen onderzoek naar

ging doen. Ook werd de belangstelling voor cartografie verder aangewakkerd


Vraag 22:

- de tekening in de bron is typerend voor een geleerde uit de Renaissance omdat er eerst

goed gekeken is naar het lichaam, voordat het is getekend. Dit duidt op empirisch onderzoek

en dat is precies wat geleerden uit de Renaissance doen, namelijk eigen onderzoek.

- De middeleeuwse geleerde zou voor een heel andere aanpak gekozen hebben, want deze

geleerde zou zich baseren op geleerden uit de Oudheid en de gezaghebbende geschriften

van christelijke geleerden. Zelf onderzoeken zou geen onderdeel zijn van zijn aanpak.

Vraag 23:

- Erasmus hield zich bezig met het bestuderen van oude teksten uit de klassieke Oudheid.

Dit past bij kenmerkend aspect 20: de hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de Klassieke

Oudheid.

- Erasmus bestudeerde de oude teksten opnieuw. Dit betekent dat hij zelf onderzoek doet.

Dit past bij kenmerkend aspect 19: Het veranderende mensen wereldbeeld van de

Renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling

- De bestudering door Erasmus leidt tot de ontdekking van vele fouten in de Bijbelvertaling

die door de kerk gebruikt werd. Hierdoor ontstaat er steeds meer kritiek op en uiteindelijk een

breuk in de kerk.

Dit past bij kenmerkend aspect 21: De protestantse reformatie die splitsing van de christelijke

kerk in West-Europa tot gevolg heeft.

Vraag 24:

- Karel V heeft een politiek motief om de toespraak in de bron te houden, omdat hij wil dat al

zijn vorsten hetzelfde beleid voeren. Dit past bij zijn beleid van centralisatie.

- In de bron roept Karel V op om Luther als een ketter te beschouwen. Hiermee draagt hij bij

aan het vergroten van de tegenstellingen binnen de kerk. Het uiteindelijke gevolg was een

splitsing van de christelijke kerk.

Vraag 25:

De mening van de maker is dat Alva de vrijheid van de Nederlanden heeft ingeperkt op

zowel politiek als religieus gebied.

- In de bron is te zien dat de Nederlanden politiek zijn ingeperkt door

1) de ketenen waarmee de 17 maagden (de gewesten) vast zitten en worden vastgehouden

door Alva.

2) Ook is te zien in de bron dat de Staten Generaal (die achter de maagden staan) staan

toe te kijken met hun vinger op hun mond, waarmee wordt bedoeld dat zij niet kunnen

zeggen wat ze willen.

3) Tot slot zie je in de bron dat er voor de maagden op de grond oorkonden liggen met

privileges, die zijn verscheurd. Hiermee wordt aangegeven dat Alva de privileges van de

gewesten heeft ontnomen.

- Ook op religieus gebied worden de Nederlanden door Alva ingeperkt.

1) In de bron is te zien dat Alva de pauselijke tiara (hoofddeksel) boven het hoofd

gehouden wordt, door de duivel. Dit katholieke beleid is in strijd met het heersende geloof

in de Nederlanden, namelijk het protestantisme.

2) De protestanten worden bovendien streng gestraft wat te zien is op de achtergrond in de

bron. Vier edelen worden onthoofd, namelijk Egmont, Horne, Stralen en Backerzele.


Vraag 26:

- In de bron is te lezen dat … “zich onthouden van pauselijke reguliere ceremonieën” Hieruit

blijkt dat de paus dus niet meer gezien wordt als de leidende figuur. Daarnaast wordt er

opgeroepen om alle beelden etc verwijderd moeten worden. Hieruit blijkt dat Friesland het

katholicisme heeft ingeruild en zich dus aan de kant van de Reformatie heeft geschaard.

- De grietmannen worden opgeroepen de maatregelen uit te voeren. De ambtenaren, dus de

overheid moeten de antikatholieke maatregelen uitvoeren, waarmee Friesland zich tegen het

katholieke bestuur van de Habsburgers schaart en dus partij kiest in de Opstand.

Vraag 27:

De Alteratie van Amsterdam vond plaats in 1578. Het tot dan toe katholiek bestuur werd

vervangen door een protestants stadbestuur. In de bron staat te lezen dat de stad

Amsterdam werd overvallen door de Geuzen waarbij ze de Dam en het stadhuis innemen.

De inname van het stadhuis betekent dat het bestuur werd afgezet en vervangen.

Daarnaast is te lezen dat de geuzen naar de minrebroeders trekken en daar boosaardig

tekeer gingen. Dit laat zien dat men in de Nederlanden onderling met elkaar slaags raakte.

Dus er werd gevochten tussen burgers en dit maakt de Opstand tot een burgeroorlog.

Tijdvak 6: regenten en vorsten

Vraag 28:

- Het benoemingsbeleid past bij een absoluut vorst uit die tijd omdat een absoluut vorst er

naar streefde zelf alle macht in handen te krijgen en de macht van de adel dus zoveel

mogelijk in te perken en betaalde (en dus loyale) ambtenaren in dienst te nemen.

- Het benoemingsbeleid hing ook samen met de maatschappelijke veranderingen die het

handelskapitalisme met zich meebracht omdat door het handelskapitalisme de burgerij

steeds rijker en belangrijker werd. Door deze belangrijker geworden burgerij in te zetten als

bestuurders kon de koning de adel dus uit het bestuur weren.

Vraag 29:

De “wetten van Iona” zorgden ervoor dat de kinderen van de Schotse adel protestants

werden opgevoed. Daarnaast leerden ze ook Engels en de Engelse gewoonten en

gebruiken. Hiermee kreeg koning James meer vat op de Schotse adel en werd de

centralisatie die hij voor ogen had gemakkelijker. Ook werkte hij hiermee aan toenemende

eenheid binnen zijn rijk.

Vraag 30:

- De economische bloei van de Republiek komt in de bron naar voren door de

handelsschepen op de achtergrond. Op het schilderij is ook de opperkoopman van de VOC

te zien, waaruit blijkt dat hij blijkbaar genoeg geld heeft om een dergelijk schilderij te laten

maken. Ook hieruit blijkt dus de economische voorspoed van de Republiek.

- De culturele bloei van de Republiek is in de bron terug te vinden in de grote belangstelling

voor schilderijen door burgers, zoals de dame en heer op dit schilderij.

- In de bron zijn ook de wereldwijde handelscontacten terug te vinden want het schilderij laat

de retourvloot op de rede in Batavia zien en de schepen zijn duidelijk van

Hollandse/Europese afkomst. In dit schilderij is dus te zien dat de Hollanders in Azië

aanwezig zijn om handel te drijven, wat duidt uit op wereldwijde handelscontacten.


Vraag 31:

De foto van de bron laat zien dat rooms-katholieke kerkgebouwen wel mogelijk zijn maar dat

ze niet zichtbaar mogen zijn. De foto laat namelijk een gebouw zien waarvan men weet dat

er een schuilkerk zit, maar het gebouw is niet herkenbaar als kerkgebouw.

Hieruit blijkt dat er in de Republiek sprake was van tolerantie omdat de kerk wel wordt

toegestaan, maar er is geen sprake van godsdienstvrijheid want het is wel een schuilkerk,

dus rooms-katholieken mogen niet in het openbaar katholiek zijn en kerkdiensten houden.

Vraag 32:

De moedernegotie was de graanhandel met de Oostzee, waarbij er graan werd ingevoerd

om de Hollandse steden van voedsel te voorzien.

Gecommercialiseerde landbouw is het verbouwen van handelsgewassen voor de markt en/of

zuivelproductie en veehouderij.

Het verband tussen moedernegotie en gecommercialiseerde landbouw is dat het verbouwen

van graan in Holland niet meer winstgevend was door het goedkope graan uit de Oostzee.

De Hollandse bodem was er bovendien niet erg geschikt voor. De boeren schakelden

daarom over op andere, meer winstgevende goederen. De moedernegotie maakte deze

gecommercialiseerde landbouw dus mogelijk.

Vraag 33:

- De wereldeconomie kon ontstaan door de zilvermijnen in Zuid-Amerika. De Spaanse en

Nederlandse aanwezigheid rond Cuba zijn voorbeelden van de Europese expansie die de

eerste aanzet vormden tot het ontstaan van de wereldeconomie.

- de gebeurtenissen zijn bovendien een bewijs voor het bestaan van de wereldeconomie

omdat het opslaan van Spaans zilver, afkomstig uit Zuid-Amerika een economische crisis tot

gevolg had. Er is dus sprake van internationale economische afhankelijkheid.

Vraag 34:

- De ideeën van Robert Hooke dragen bij het ontstaan van de wetenschappelijke revolutie

omdat in de bron te lezen is dat hij “een eindeloze hoeveelheid observaties en experimenten”

heeft uitgevoerd. Het zelf zaken onderzoeken is kenmerkend voor de wetenschappelijke

revolutie.

- De ideeën van Robert Hooke dragen ook bij het ontstaan van de Verlichting omdat hij

belang hecht aan rationeel denken: “…in staat stellen een rationele, ja zelfs een

waarschijnlijke, zo niet juiste verklaring te geven…”. Ook het publiceren van zijn ideeën is

kenmerkend voor de Verlichting.

Tijdvak 7: Pruiken en Revoluties

Vraag 35:

De nieuwe manier van denken in de achttiende eeuw is het Verlichtingsdenken. Hierbij ligt er

een grote nadruk op het uitgaan van de rede en het wetenschappelijk benaderen van zaken.

Ook geloofde men sterk in vooruitgang, die werd bereikt door de nieuwe ideeën in te zetten

op vrijwel elk denkbaar terrein van de samenleving.

In de bron is te lezen dat de vooruitgang van de rede gelijk op zal gaan met de

vooruitgang in de kunsten en wetenschappen. De markies heeft dus groot vertrouwen in

vooruitgang door inzet van de rede. Hiermee past hij dus goed bij de nieuwe manier van

denken in de achttiende eeuw.


Vraag 36:

- Een kenmerk van absolutisme is dat alle macht in handen van de koning ligt.

- Dit zie je terug in de beschrijving van Lodewijk XIV, in de bron. Daar staat namelijk in dat

Lodewijk XIV zichzelf zelfs boven de grammaticaregels vond staan. Dus algemene regels

voor iedereen, golden in de ogen van Lodewijk niet voor de koning.

- Een kenmerk van de Verlichting is interesse in wetenschap, kunst en een andere manier

van denken.

- En dit komt terug in de ideeën van Frederik van Pruisen, omdat te lezen is in de bron dat hij

de wetenschap naar achtergelegen gebieden (zijn eigen volk) wil halen.

Vraag 37:

In de bron is te lezen dat Sewall vindt dat alle mannen in gelijke mate recht hebben op

vrijdag en alle andere uiterlijke gemakken van het leven. Deze gelijkheid van alle mensen is

een Verlichtingsideaal.

De slavernij wordt hiermee door Sewall dus ook ter discussie gesteld en dat is een stap in de

richting van het abolitionisme, de beweging die streeft naar het afschaffen van de slavernij.

Vraag 38:

Het abolitionisme is de beweging die streeft naar het afschaffen van de slavernij.

- De afbeelding van de bron kan gebruikt worden bij de paragraaf over Verlichtingsideeën

omdat het abolitionisme geïnspireerd werd door het Verlichtingsidee ‘gelijkheid van alle

mensen’. In de bron komt dit naar voren in de tekst op het medaillon: “ben ik niet een mens

en een broeder?”

- De afbeelding past ook bij de paragraaf over trans-Atlantische slavenhandel, omdat de

slaven daar onderdeel van uitmaken. Door het bekend worden van allerlei misstanden in

deze handel kregen de abolitionisten steeds meer middelen in handen in hun strijd tegen de

slavernij. In de bron komt de trans-Atlantische slavenhandel naar voren door de ketenen

waarmee de slaaf vast zit.

- Tot slot past de bron ook bij de paragraaf over de Industriële Revolutie omdat door de

industrialisatie de slavenhandel toenam, door de groei van het aantal katoenplantages, waar

de slaven aan het werk moesten. Het medaillon past ook hierbij omdat door de Industriële

Revolutie de verspreiding van deze medaillons in grote getale mogelijk werd.

Vraag 39:

- De kritiek die er bestond op het ancien régime op het gebied van bestuur was dat de

absolute vorst alle macht in handen had. De Nationale Vergadering stelt in de Verklaring van

de Rechten van de Mens en van de Burger voor dat de macht (soevereiniteit) bij het volk

moet komen te liggen, zoals beschreven in artikel 3.

- De kritiek die er bestond op het ancien régime op het gebied van burgerrechten was dat er

geen vrijheid van godsdienst bestond. De Nationale Vergadering stelt voor dit op te lossen

door niemand meer lastig te vallen vanwege zijn opvattingen zolang de openbare orde niet

wordt verstoort, zoals beschreven in artikel 10.

- De kritiek die er bestond op het ancien régime op het gebied van de bestaande

maatschappelijke verhoudingen was dat er een standenmaatschappij en dus ongelijkheid

bestond. De Nationale Vergadering wil dit oplossen met artikel 1: er wordt verklaard dat alle

mensen vrij en met gelijke rechten geboren zijn.


Vraag 40:

- De verharding van de wegen droeg bij aan de Industriële Revolutie omdat de aanvoer van

goederen hierdoor makkelijker werd en werd er een grotere markt toegankelijk.

- De bevolkingsgroei droeg bij aan de Industriële Revolutie omdat er nu meer

arbeidskrachten beschikbaar waren. Ook steeg de vraag naar producten uit de

textielindustrie.

- De eerste op stoomkracht aangedreven textielfabriek droeg bij aan de Industriële Revolutie

omdat de productie door stoommachines (de kern van de vroege industrialisering) hierdoor

groter werd en dit zette anderen aan om ook over te stappen op stoommachines.

Vraag 41:

Kinderarbeid ontstond door het opkomen van industrie. Dus het veroordelen van de sterk

toegenomen kinderarbeid past bij kenmerkend aspect 31: de industriële revolutie legde in de

Westerse wereld de basis voor een industriële samenleving.

De kritiek op kinderarbeid past ook bij kenmerkend aspect 35: discussies over de sociale

kwestie.

De groeiende aandacht van de rooms-katholieke kerk voor de werken leefomstandigheden

van de arbeiders hangt nauw samen met de opkomst van het socialisme. De kerk was

namelijk bang dat de katholieke arbeiders het geloof zouden verlaten en zich zouden

aansluiten bij de socialisten. Om dit te voorkomen, ging de kerk zich ook inzetten voor de

arbeiders. Een andere reden van de kerk om zich in te zetten voor de arbeiders was om het

katholieke geloof een plaats te geven. Veel arbeiders wilden wel katholiek zijn en blijven en

konden daarmee niet terecht in het socialisme. En tot slot past het helpen van de medemens

heel goed bij de leer van de katholieke kerk.

Vraag 42:

Europese bemoeienis met Afrika had twee redenen.

1) het verspreiden van de Europese beschaving. In de bron is dit terug te lezen in: “namelijk

dat de inheemse bevolking van Afrika zich kan aansluiten bij de beschaving.”

2) Het vinden van grondstoffen voor de industrie in Europa en het vinden van afzetmarkten

voor de Europese producten buiten Europa. In de bron is dit terug te vinden in: “Dat kan door

de binnenlanden te openen voor de handel”.

Vraag 43:

- De prent in de bron kan propaganda genoemd worden omdat er reclame gemaakt wordt

voor een politiek doel. Dit zie je terug in het onderschrift. En de tegenstelling in de prent

scherper wordt afgebeeld dan de tegenstelling in werkelijkheid is.

- Hahn maakt propaganda voor de democratische richting omdat er duidelijk een stembus

staat afgebeeld. De andere richting is die van geweld die komt hier niet duidelijk naar voren.

- In Nederland heeft democratische opvatting (net als die van Hahn in prent) de meeste

aanhang gekregen, want de communistische richting is altijd klein gebleven en een

socialistische revolutie heeft er in Nederland ook niet plaatsgevonden.

Vraag 44:

- De industrialisatie zorgde voor de opkomst van emancipatiebewegingen omdat arbeiders

die in fabrieken werkten zich gingen organiseren om zo verbeteringen in de

arbeidsomstandigheden geregeld te krijgen. Dit gold ook voor vrouwen, die door steeds


meer buitenshuis te gaan werken, elkaar tegen kwamen en zich gingen organiseren in

vakverenigingen.

- De industrialisatie zorgde ook voor de opkomst van nieuwe politiek stromingen.

Socialisme: steeds meer mensen gingen zich het lot van de arbeiders aantrekken en enkelen

daarvan besloten dit op politiek niveau te gaan aanpakken door onder andere politieke

partijen op te richten.

Liberalisme: Fabrikanten kregen door de industrialisatie steeds meer economische macht,

die zij ook op politiek niveau wilden gaan inzetten. Om dit voor elkaar te krijgen gingen zij

zich politiek organiseren en vormden zij de liberale stroming

Vraag 45:

- De verschillende groepen die het Duitse imperialisme in Afrika steunden waren

1. Missionarissen die het christendom wilden verspreiden

2. Fabrikanten die afzetmarkten voor hun producten en grondstoffen zochten

3. Nationalisten die met koloniën hoopten status en aanzien te verwerven

- In de bron is te lezen dat de Duitsers zich schaamden over het niet hebben van koloniën en

op zich neergekeken voelden. Hieruit blijkt dat deze bron het beste past bij het standpunt van

de nationalisten.

Vraag 46:

Rond 1880 verzette Bismarck zich tegen Duits overzees imperialisme. Hij was bang dat

Duitsland hierdoor op andere continenten in conflict zou raken met andere Europese landen.

Dit zou het machtsevenwicht tussen dezelfde landen in Europa in gevaar kunnen brengen.

Juist het Europese machtsevenwicht was de kern van het beleid van Bismarck.

Tijdvak 9: Wereldoorlogen

Vraag 47:

- De Indiase nationalisten kunnen de foto in de bron gebruiken als propaganda in hun strijd

voor onafhankelijkheid onder de bevolking van Groot-Brittannië omdat ze hiermee kunnen

aantonen dat India trouw is gebleven aan Groot-Brittannië en de oorlogssituatie tijdens de

Eerste Wereldoorlog niet heeft gebruikt om onafhankelijk te worden. Ook laat het zien dat

India gevochten heeft voor Groot-Brittannië en dat daar best iets tegen over mag staan

- De Indiase nationalisten kunnen de foto in de bron gebruiken als propaganda in hun strijd

voor onafhankelijkheid onder de bevolking van India om te laten zien dat India een beloning

verdient voor de inzet die ze getoond hebben tijdens de Eerste Wereldoorlog. Ook laat het

zien dat Groot-Brittannië niet onaantastbaar is, omdat er soldaten uit India nodig zijn in de

Europese strijd van de Eerste Wereldoorlog

Vraag 48:

In de bron geeft keizer Wilhelm I een eenzijdig beeld van de revolutie van 1918. Hij beschrijft

namelijk - dat de revolutie het werk was van een minderheid van sociaaldemocraten (“Ik

weet dat velen die achter de sociaaldemocratische vlag stonden de revolutie niet hebben

gewild. Ook diverse sociaaldemocratische leiders wilden de revolutie op dat moment niet.

Velen waren bereid met mij samen te werken”)

- dat de arbeiders achter hem als keizer en het besluit door te vechten stonden. Dit klopt niet,

want de arbeiders waren ook oorlogsmoe.


- dat veel sociaaldemocratische leiders met hem wilden samenwerken (Ook diverse

sociaaldemocratische leiders wilden de revolutie op dat moment niet. Velen waren bereid

met mij samen te werken) en dat was helemaal niet het geval.

De memoires van de keizer hebben bijgedragen aan het verzwakken van de republiek van

Weimar. De sociaaldemocratische leiders worden beschuldigd van het verraden van

Duitsland, omdat ze de revolutie niet konden tegenhouden waardoor ze

medeverantwoordelijk zijn voor de revolutie, volgens de keizer.

Hiermee ondermijnt de keizer het gezag van de sociaaldemocratische leiders en juist deze

leiders zijn de stichters van de Republiek van Weimar. Als juist een belangrijk persoon (ook

al is hij gevlucht) de leiders van de nieuwe Republiek niet erkent, verzwakt dat de Republiek

van Weimar.

Vraag 49:

In de bron is te lezen dat Hitler jongens vanaf hun tiende jaar verplicht lid wil laten zijn van

verenigingen die nauw verbonden zijn aan de NSDAP en waar ze een militaire opleiding

volgen.

Dit past bij het in praktijk brengen van een totalitaire volksideologie omdat er zo totale

controle over de opvattingen en denkbeelden van de jongens wordt verkregen. Afwijkende

opvattingen en daden moeten worden gecorrigeerd, volgens Adolf Hitler in de bron.

Tegelijk komt ook het ideaal van Hitler over een Duitse Volksgemeinschaft naar voren omdat

Hitler door middel van de opleidingen van de jeugd de klassen- en statusverschillen in de

Duitse samenleving wil opheffen.

Vraag 50:

In de mozaïeken in de bron zijn verschillende kenmerken van het fascisme te herkennen.

Het nummer achter het element geeft uit welk mozaïek het element komt:

- het militarisme, door het geweer(2), tank(1) en vliegtuigen (2)

- het nationalisme, door het terugverwijzen naar het Romeinse verleden van Italië, door het

gebruik van mozaïeken en het gebruik van bijlen (fasces) (1).

- de agressieve expansie is terug te vinden in de tekst “Italië heeft eindelijk haar rijk” (1)

- Het leiderschapsprincipe is terug te vinden in de herhalende tekst “Duce” (2).

- het totalitarisme is terug te vinden in de tekst “Era Fascista” (1), waarmee aangegeven

wordt dat de fascisten zichzelf zien als de nieuwe, allesbepalende periode.

Vraag 51:

- Het begin van de openlijke Jodenvervolging komt in de bron goed naar voren omdat te

lezen is dat bij de Joodse winkel twee SA-mannen staan met een bord om de Duitsers op te

roepen niet bij Joodse winkels te kopen. Hiermee worden de Joden dus geïsoleerd van de

Duitse bevolking. En deze isolatie was de eerste stap in de Jodenvervolging door de Nazi’s.

- Het thema van de tentoonstelling “Ein offenes Geheimnis” komt in de bron goed naar voren

omdat het duidelijk is dat er iets ergs gebeurt, namelijk het isoleren van de Joodse bevolking

er toch geprobeerd wordt zo normaal mogelijk te doen, doordat de SA-mannen “gewoon”

een kopje thee gaan drinken bij de Joodse winkelmedewerkster.

Vraag 52:

Door het ineenstorten van de wereldeconomie, door de beurskrach op Wallstreet in 1929

ontstonden er moeilijke economische omstandigheden in landen als Duitsland en Italië. Er


was veel werkloosheid en daardoor veel armoede. In Duitsland stond het

nationaalsocialisme op, wat beloofde een oplossing te hebben voor de economische

moeilijkheden van Duitsland. Ditzelfde nationaalsocialisme bleek een zeer radicale kant te

hebben. Toch stemden veel Duitsers op Hitler, juist omdat het radicale karakter in combinatie

met de oplossingen voor de economische problemen een goede uitweg leek te bieden.

Vraag 53:

In de bron zie ik een pols, geketend door “Dawes” kettingen. Er wordt vervolgens

opgeroepen de kettingen te verbreken. De NSDAP wil met deze poster duidelijk maken dat

het Duitse volk onderdrukt wordt (vastzit door de ketenen) door het Dawes-plan.

De boodschap van de NSDAP sloeg in 1928 niet aan bij het Duitse volk omdat het Dawes-

plan juist begon te werken. Het Dawes-plan waren de Amerikaanse leningen aan Duitsland

om de Duitse economie weer op gang te krijgen. De economie begon weer te draaien, het

ging weer beter met Duitsland, dus het Duitse volk wilde helemaal niet af van de

zogenaamde Dawes-ketenen.

Vraag 54:

- De buitenlandse politiek van Engeland en Frankrijk die wordt weergegeven in de bron is de

appeasementpolitiek. Dit is het beleid om deels toe te geven aan de eisen van Hitler om zo

te voorkomen dat het opnieuw oorlog wordt in Europa.

- In de bron wordt kritiek geleverd op deze politiek omdat de appeasementpolitiek de druk op

de Duitse buurlanden doet toenemen. Dit is te zien aan de zware Duitser die drukt op veel

kleinere mannetjes die Oostenrijk, Tsjecho-Slowakije, de Balkan etc voorstellen. Aan het

einde van het rijtje staan Engeland en Frankrijk zelf en ook zij zullen uiteindelijk (in deze

tekening in elk geval) omvallen.

Vraag 55:

Keizer Wilhelm geeft een onrealistisch beeld van de oorlogvoering in de 20e eeuw, omdat hij

beschrijft dat Duitsland ‘fatsoenlijk’ oorlog zal voeren, door niet te strijden tegen vrouwen en

kinderen. Oorlogvoering in de 20e eeuw heeft echter juist als kenmerk dat terreur werd

ingezet tegen de hele bevolking, dus ook vrouwen en kinderen. (= totale oorlog)

Vraag 56:

Uit de foto in de bron blijkt dat de Duitse stad Dresden volledig is gebombardeerd. Dit geeft

aan dat er een grootschalig bombardement op een burgerdoel (de stad) heeft

plaatsgevonden. Er is hier dus sprake van een totale oorlog, waarbij ook de burgerbevolking

slachtoffer is geworden. Tot aan de 20e eeuw werd er niet op deze manier oorlog gevoerd en

bleef de burgerbevolking (meestal) buiten schot.


Vraag 57:

Imperialisme is het uitbreiden van de koloniën aan het einde van de 19e eeuw.

Industrialisatie is de snelle overgang van het met de hand produceren naar machinaal

produceren van goederen.

- In de bron is te zien dat de Engelse industrie haar producten afzet in koloniaal India, waar

tegen Gandhi (en de Indiase bevolking) in protest komen. Het verband tussen imperialisme

en industrialisatie is dat de industrie de producten afzette in de koloniën.

- De bron is een voorbeeld van het verzet tegen het westers imperialisme omdat India, na

een oproep van Gandhi de Engelse katoenen stoffen boycot en zich dus verzet tegen de

Engelse overheersing.

- De bron kan ook gebruikt worden om de rol van propaganda- en

massacommunicatiemiddelen aan te tonen omdat Gandhi zich heeft laten fotograferen met

de juichende fabrieksarbeidsters. Hij verschijnt vervolgens in de krant die door een breed

publiek gelezen zal worden.

Tijdvak 10: Televisie en computer

Vraag 58:

De mening van de tekenaar is dat er sprake is van een ongelijke machtsverhouding tussen

de Oost-Europese landen en de Sovjet-Unie. In de bron is dit te zien aan Mevrouw Molotov,

die de leerkracht is terwijl de Oost-Europese landen als leerlingen worden neergezet.

Daarnaast mogen de leerlingen van mevrouw Molotov niet eens ruiken aan de hotdogs (dus

ze mogen niet eens nadenken over de opties die de VS hen aanbiedt). De meeste Oost-

Europese landen (de leerlingen) hebben echter wel belangstelling voor de opties van de VS,

want ze draaien hun neuzen niet naar links en ruiken toch even aan de hotdogs. De naam

van de school van mevrouw Molotov geeft ook aan dat er sprake is van een ongelijke

machtsverhouding, want door de scholing wil ze de leerlingen opleiden tot goede satellieten.

De tekenaar wil hiermee duidelijk maken dat de Sovjet-Unie de Oost-Europese landen

dwingt om het Amerikaanse aanbod van de Marshallhulp af te slaan.

- De Sovjet-Unie neemt zelf ook geen deel aan het Marshallplan omdat ze geen kapitalistisch

bemoeienis willen, geen controle van de VS in belangrijke gebieden wilde hebben en zich

ook bedreigd voelden door de VS.

Vraag 59:

- De prent in de bron is gemaakt naar aanleiding van de Blokkade van Berlijn in 1948.

- In de bron zie je Molotov en Stalin als Sinterklaas en Zwarte Piet, die cadeautjes (stukjes

van Berlijn) uitdelen aan de West-Europese leiders, die daar keurig netjes op zitten te

wachten.

De mening van de tekenaar is dat de Sovjet-Unie probeert de West-Europese leiders weg te

sturen met een klein stukje van Berlijn. Stalin hoopt hiermee zelf een groot deel van de

macht in Berlijn in handen te krijgen.

Vraag 60:

In 1956 kiest Hongarije ervoor zich als land onafhankelijker op te stellen van de Sovjet-Unie.

Dit is de zogenaamde Hongaarse Opstand. In 1968 probeert Tsjecho-Slowakije eenzelfde

beleid te voeren, In de bron is namelijk te lezen dat “het herleven van doodgewone

menselijke vrijheid” is neergeslagen.

Deze poging is bekend onder de naam Praagse Lente.


Beide pogingen tot een meer onafhankelijke opstelling door communistische landen in Oost-

Europa werden door de Sovjet-Unie met harde hand neergeslagen. In beide gevallen trokken

de Sovjettanks het land binnen om de “opstand” neer te slaan.

De Verenigde Staten keurt beide keren het optreden van de Sovjet-Unie keihard af, maar

grijpt zelf niet in. De Sovjet-Unie mag dus haar eigen gang gaan, in haar eigen invloedssfeer

van Oost-Europa.

Vraag 61:

- Het demonstreren tegen de besluiten van de regering (in dit geval kernbewapening) is

kenmerkend voor de protesten in de jaren ’60. Dit past bij het kenmerkend aspect ‘de

toenemende westerse welvaart die vanaf de jaren zestig van de 20e eeuw aanleiding geeft

tot ingrijpende sociaal-culturele veranderingsprocessen. Vooral jongeren gaan zich meer

tegen de gevestigde orde afzetten en protesteren wat duidelijk te zien is in de bron.

- Op dat moment zal de Sovjet-Unie de demonstraties hebben toegejuicht omdat zij de

wapenwedloop waar deze kruisraketten met kernkoppen onderdeel van uit maken voor de

Sovjet-Unie financieel niet meer kunnen bijhouden. De demonstraties zullen de Sovjet-Unie

het gevoel van steun uit het Westen tegen de wapenwedloop hebben gegeven.

Vraag 62:

In de bron is te lezen dat de Nederlandse overheid politieke tegenstanders bij elkaar plaatste

in Boven-Digoel. Dit samen gevangen zetten van Indonesische nationalisten droeg bij aan de

samenwerking tussen deze nationalisten. Bovendien werden ze vaak onterecht gevangen

gezet en door de samenwerking nam de toewijding aan het nationalisme door deze

nationalisten alleen maar verder toe.

Vraag 63:

- De foto van de bron had door de Nederlandse regering gebruikt kunnen worden om

duidelijk te maken dat de Nederlandse militairen in Indonesië vriendelijk en behulpzaam

waren, dus dat Indonesische bevolking geen baat zou hebben bij de dekolonisatie.

- Hierbij had de Nederlandse regering zich kunnen richten op de Indonesische bevolking en

het thuisfront in Nederland om duidelijk te maken de Nederlanders hulp boden in Indonesië

en dus goed werk verrichten.

Vraag 64:

- Door het oprichten van de EEG hoopte men in Europa meer samen te werken en niet meer

tegen elkaar te strijden wat beide wereldoorlogen had veroorzaakt. Een belangrijke oorzaak

van beide oorlogen was het nationalisme in Europa.

- De Koude Oorlog speelde ook een rol bij het oprichten van de EEG omdat een sterk,

samenwerkend en verenigd Europa een goed tegenwicht zou zijn voor het communisme.

Bovendien konden de kosten voor een groot sterk leger op deze manier beter verdeeld

worden.

Vraag 65:

In de bron is te lezen dat de jongere generatie geen reden ziet om enthousiast te zijn over de

EU, ondanks de vrede die het heeft opgeleverd na beide wereldoorlogen. De ontstaansreden

van de EU is voor de jongere generatie lang niet meer zo belangrijk als voor de oudere

generatie.


Vraag 66:

- De stijgende welvaart zorgde voor hogere lonen. Hierdoor konden steeds meer mensen

een televisie aanschaffen.

- In het begin waren er nog weinig zenders op de televisie en dus keek elke tv-bezitter naar

dezelfde programma’s. De verzuiling kwam hierdoor langzaam onder druk te staan en

brokkelde uiteindelijk af. De eerste stappen hiervoor werden gezet door de komst van de

televisie.

Vraag 67:

In de bron is te lezen dat Nederlanders commentaar hebben op hun buren, die nog geen

Nederlands spreken. Zelf spreken ze ook niet goed Nederlands maar met een accent, of in

dialect (wat onder andere blijkt uit de vertaling van de “Nederlandse” uitspraak van de

Nederlandse dame).

De tekenaar levert hiermee commentaar op de bekrompen houding van veel Nederlanders

tegenover de multiculturele samenleving.

Trainingsboek Geschiedenis HAVO 2016€¦ · Sporten en bewegen tussen het leren door en aan het...

Documents

Transcript of Trainingsboek Geschiedenis HAVO 2016€¦ · Sporten en bewegen tussen het leren door en aan het...