Tom Lanoye brengt Sprakeloos op de planken

Special bij De Standaard van 23 september 2011.

EEN THEATERMONOLOOG VOOR ZIJN DODE MOEDER

TOM LANOYE BRENGT

SPRAKELOOS OP DE

PLANKEN

VRIJDAG 23 SEPTEMBER 2011

2 DE STANDAARDVRIJDAG 23 SEPTEMBER 2011

KARIN DE RUYTERGEERT VAN DER SPEETENOmdat Tom Lanoye nu een-

maal een multi-tasker is, pendelthij dezer dagen van schrijftafelnaar repetitielokaal. De deadlinewenkt voor het Boekenweekge-schenk, een opdracht van de Ne-derlandse uitgevers.En dan is er Sprakeloos op deplanken, een adaptatie van zijnsuccesroman waarin hij een hom-mage brengt aan zijn overledenmoeder, ‘een slagersvrouw enamateuractrice eersteklas’.

Het boek bevat veel theatraleelementen. Vertaalt het zich nietvanzelf naar het podium?‘Helaas niet zo automatisch, er isnog wel heel wat werk aan (lacht).Al heel lang ben ik aan dit pro-gramma aan het werken. Al vantoen het boek af was. Zelfs devoorstelling van het boek was ei-genlijk een lezing die twee uur inbeslag nam. Zo’n theaterpro-gramma is natuurlijk iets com-pleet anders. Meer een adaptatie.Welke fragmenten werken op eenpodium? En welke fragmentengaan goed samen? Je maakt ereen collage van. Af en toe schrijfik er een paar zinnen bij. Nietveel, maar toch.’‘Van alle boeken die ik geschrevenheb, is dit het meest geschikt omnaar het toneel te vertalen. Om-dat het boek al bijna een mono-

loog is. De monoloog van eenzoon, die zijn moeder ziet aftake-len en haar taal kapot ziet gaan.De monoloog van de schrijver, diezijn materiaal ook mondeling wiloverbrengen.’‘Sprakeloos is voorts ook een bij-zonder boek in mijn oeuvre. Hetspreekt een breed publiek aan.Ook mensen die anders – hoe zalik het zeggen – nogal geïrriteerdop mij reageren. Daarom vind ikdeze monoloog ook het juistelaatste eerbewijs aan mijn moe-der.’

‘Sprakeloos’ begint met een wri-ter’s block. Door de grote emotio-nele betrokkenheid kunt u niet aanhet boek beginnen. Zit dat ook in devoorstelling?‘Nee, dat stuk zit er niet in. Hetwas ook geen klassieke writer’sblock: het was meer schroom danblokkering. En die schroom zitwel in de monoloog, maar dan inde omtrekkende bewegingen dieik maak vooraleer de grote, be-langrijke scènes eraankomen. Diebelangrijke scènes zijn, naar heteinde van het boek toe, de groteconfrontaties. Niet zozeer de co-ming-out. Wel de twee, drie echteafscheiden die erin zitten.’

‘Sprakeloos’ ademt bovendienuw liefde voor het toneel.‘Ja. Als er één boek is dat ik op hetpodium moet brengen, dan is hetdit. En zeker omdat het over ama-

teurtoneel gaat. Want uiteraardsta ik niet op het podium als even-knie van alle grootheden met wieik al heb mogen samenwerken inhet theater. Als een groot acteurdit zou spelen, zou je een heel an-dere voorstelling krijgen.’‘Het authentieke zit hem juist inmijn kennis van de tekst, mijnband met het boek. Dat geeft eenheel eigen bouquet aan die voor-stelling. Omdat het over mezelfgaat, omdat het over een schrijvergaat, omdat het over toneel gaat.En omdat het over amateurtoneelgaat, hoef ik me ook niet te scha-men. Ik heb al eens gezegd dat ikeigenlijk een gerateerde acteurben in het lijf van een – hopelijkgoede – schrijver. Maar tegelijkeis ik als auteur het recht op ommet mijn eigen teksten op het po-dium te staan.’

U schrijft met veel warmte overhet amateurtoneel. Het is lange tijdbon ton geweest om daarop neer tekijken.‘Ik snap dat echt niet. Hoe zoudenRonaldinho of Messi kunnen af-geven op het straatvoetbal, en te-gelijkertijd beweren dat ze vanvoetbal houden? Je kunt niet zeg-gen dat je van toneel houdt, zon-der dat je houdt van amateurto-neel. En er het belang van inziet.Want amateurtoneel is een be-langrijk onderdeel geweest vanons verenigingsleven, maar ookvan ons cultuurpatrimonium envan heel de Vlaamse Beweging.Het feit dat mensen hun vrije tijdwilden steken in het samen be-

spreken van teksten, is niet alleeneen sociaal fenomeen. Het gaatook over taal, over hoe je daarmeeomgaat. Je mag niet onderschat-ten hoeveel mensen uit die tradi-tie komen. Ik ook. Ik heb dat ei-genlijk met de paplepel meege-kregen dankzij die geweldigemoeder van mij.’‘Ik heb er helaas niet meer zoveeltijd voor, maar ik ga graag kijkennaar amateurgezelschappen diestukken van mij spelen. Dat isecht ongegeneerd amusement. Jeziet soms echt geweldige dingen,maar soms is het ook zo pijnlijkslecht dat het ontwapenend is.’‘De Jossen blijft een populairstuk, onder meer omdat je zelfkunt kiezen hoeveel personageser zijn – iedereen heet Jos. Maaramateurs durven soms ook heelwat moeilijker stukken aan, zoalshet sluitstuk van Ten oorlog, “Ri-sjaar Modderfokker den Derde”.Ze smijten zich daar dan hele-maal in. (lachend) Geloof me: alsamateurtoneel een contactsportwas, er zouden doden vallen.’

Hilarisch moment in ‘Sprake-loos’ is de strijkscène, waarin u uwmoeder van repliek diende toen zehaar teksten instudeerde.‘Ik heb ook veel meegekregen viahaar theatrale persoonlijkheid.En ook, denk ik, via de hele vertel-traditie in het hart van het Waas-land: dat gretige en volkse vertel-len, met allerlei overdrijvingen,met het opbouwen van spanningin die verhalen, met het niet schu-wen van af en toe wat scabreuzeuithalen... Het zit dus veel dieperin mij ingebakken dan alleenmaar via de toneelstukken die ikmijn moeder hielp uit het hoofdte leren.’‘Dit is, denk ik, mijn twaalfde so-loproductie. Maar het is de eerstekeer dat ik er ook echt voor repe-teer. Emotioneel vind ik dat ge-weldig, het is een kleine senti-mental journey.’‘En het geeft me ook weer meerinzicht. Want door zelf op een po-

dium te staan, leer ik als schrijverook heel veel bij over de opbouwvan een toneelstuk, van zo’navondvullende tekst. En nu komik, door te repeteren, ook een stapdichter bij het proces dat een ac-teur moet doormaken.’

Door dit boek tot leven te bren-gen, duikt u in de nostalgie. Hoe be-leeft u uw eigen jeugdjaren op-nieuw?‘Eerlijk gezegd: ik hou niet zo vannostalgie. Sprakeloos is ook geennostalgisch boek. Het gaat elkevorm van verzoeting en versuike-ring uit de weg. Deze voorstellingis voor mij emotioneel, omdat zede laatste mogelijkheid om af-scheid te nemen, ritualiseert.Want dit is ook een afscheid. Vanmijn moeder, maar ook van hetboek. Voor volgend seizoen zijn ernog enkele hernemingen geplandin Nederland. Maar dan is hetecht afgelopen met Sprakeloos.Emotioneel is de voorstelling dusvooral een manier om mezelf tehelpen om dat punt goed te zet-ten. Om er een kruis over te ma-ken, veel meer dan er een goudenkadertje omheen te trekken.’‘In de voorstelling neem ik niet al-leen de sentimentele scènes op.Theater moet durven. Het zijndaarom de confronterende scè-nes die de kern uitmaken van devoorstelling. En zoals altijd bij to-neel gaat het om de juiste stiltes.Die stiltes zijn nog veel belangrij-ker dan de witregels, of de aligne-ring, in een boek. In de loop derjaren ben ik dat beter gaan be-heersen. Nu durf ik die stiltes veelmeer te laten inwerken.’

Vreemd dat u niet te rade ging bijéén van de grote regisseurs waar ual mee samengewerkt hebt.‘Kijk: vroeger wilde ik op een po-dium alleen maar teksten lezen –achter een pupiter staan met eenboek. Omdat ik niet wilde preten-deren te zijn wat ik niet ben, na-melijk een acteur. Door nu tochstukken uit het hoofd te leren, zegik eigenlijk: stop met dat onder-

‘Alsamateurtoneeleen contactsportwas, er zoudendoden vallen’

Binnenkort in een theater in uwbuurt: een spraakwaterval brengt‘Sprakeloos op de planken’. TomLanoye over schrijven, voorlezen eneen rol spelen op een podium: ‘Deze monoloog is het ultieme eerbetoon aan mijn moeder.’

TOM LANOYE BRENGT MONOLOOG ALS EERBEWIJS AAN ZIJN MOEDER-ACTRICE

‘Theater draaitom de juistestiltes’

Radio 1, partner van Sprakeloos

Sprakeloos op de plankenis een productie van Behoudde Begeerte en KVS.

Speellijst:● 6/7/8-10 KVS brussel,tel. 02 210 11 12.● 17/18/19-10 BourlaAntwerpen, tel. 03 224 88 44● 21/22-10 C-Mine Genk, tel. 089 65 44 80● 26/27-10 30CC SchouwburgLeuven, tel. 016 300 900● 28/29-10 De Warande Turn-hout, tel. 014 41 69 91● 02/03-11 StadsschouwburgBrugge, tel. 050 44 30 60● 10/11/12/13-11 Vooruit Gent,tel. 09 267 28 28● 14/15-11 StadsschouwburgSint-Niklaas, tel. 03 766 39 39Daarna op tournee in Neder-land.

- ONLINEhttp://www.begeerte.be

SPRAKELOOS OP DE PLANKEN

© Stephan Peleman

3DE STANDAARDVRIJDAG 23 SEPTEMBER 2011

scheid te maken tussen acteur enauteur. In de context van Sprake-loos is het juist plezant om al dieverschillende rollen door elkaarte laten lopen: schrijver, acteur,performer, zoon, entertainer...’‘Maar het boek is nog altijd eenrekwisiet in de voorstelling. Eenboek en een stoel, meer heb ik ei-genlijk niet nodig. Er is ook watdecor bij, wat muziek, maar hetblijft een redelijk naakte voor-

stelling. Waarom zou ik dan moe-ten werken met iemand als, zegmaar, Guy Cassiers? Gezien dedoelstelling van deze productie,zou dat, tja, bijna een verspillingvan zijn talent zijn.’

Houdt u bij het schrijven reke-ning met het latere live-karakter?‘Neen, ik schrijf nooit met een po-diumvoorstelling in het achter-hoofd. Maar ik denk dat ik ooknooit een zin schrijf die niet goed

bekt. Ik dénk ook theatraal, ikdenk retorisch, ook in de opbouwvan een boek. Onlangs was ik uit-genodigd om een lezing te hou-den voor een zaal vol industri-elen, en daar kon ik eigenlijk helefragmenten van Leo Deschryveruit Het Goddelijke Monster zovoorlezen. Want Het GoddelijkeMonster, dat is eigenlijk eenwoordenballet. In mijn boekenzijn de taal en de stijl altijd volle-

dig die van het hoofdpersonage.Zelfs in de beschrijving van eenlandschap vind je die spreekstijlterug. Ik creëer dus als auteurniet alleen personages, maar ookeen heel idioom. En wanneer ikschrijf, smokkel ik ook allerleitheatrale elementen in mijntekst. Dat maakt, denk ik, mijnspecifieke literatuur uit.’

U speelt deze monoloog ook inCarré in Amsterdam. Is dat een

droom die uitkomt?‘De Carré is de perfecte zaal voordit soort voorstelling omdat heteen oud circus is. Je zit er eigen-lijk in een arena, en dat is ideaalvoor woordvoorstellingen.’‘De Carré is ook de enige Neder-landse theaterzaal die mijn moe-der kende, omdat haar grote idoolToon Hermans er altijd optrad.’‘Dus: ja, voor mij is het een uitge-lezen kans om daar op de plankente staan. Zeker tijdens de Boeken-week en in combinatie met hetschrijven van het Boekenweekge-schenk. (mijmerend) Want hetBoekenweekgeschenk... dat bete-kent toch heel wat. In de hitpara-de van de Nederlandse identiteitkomt dat meteen na het konings-huis en de Elfstedentocht. Zelfsnog voor de bitterballen.’

Tom Lanoye: ‘Ik ben een gerateerde acteur, in het lijf van een – hopelijk goede – auteur.’ © Jimmy Kets

Een aanbod om sprakeloos van te worden!

Aanbod onder voorwaarden, zie website. Deze aanbieding is enkel geldig in België tot 31/12/2011.

REAGEER NU!Surf naar humo.be/sprakeloos en teken daar in.Dat gaat vlot, veilig en snel.

-30%korting

10 HUMO’S € 18,20 I.P.V. € 26VOORMAAR

BEHOUD DE BEGEERTE PRESENTEERT (NAAST SPRAKELOOS OP DE PLANKEN* EN ANDERE SPRAAKMAKENDE TOURNEES)

© Beeld: Archief voor Hedendaagse Kunst in België – Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel

28.09.2011 HET DESIDERATORIUM #1Literair laboratorium waarin à volonté getest, op smaak gebracht en voor de leeuwen gegooid wordt. Véronique Leysen praat met Marjolijn van Heemstra, Eef Lanoye, Maud Vanhauwaert, Rebekka de Wit en Maartje Wortel, die allen ook uit eigen vers werk zullen lezen.

19.10.2011 HIER HET HIERNAMAALS Dag op dag dertig jaar na het overlijden van Paul Snoek memoreren Paul Demets, Peter Van den Eede en Piet Piryns diens leven en werk. Tevens een gelegenheid om het met Jos Borré over het schrijven van biografi eën te hebben.

27.10.2011 VOORBIJVLIEGEND WILD In het programma Tour de Flandre van Het beschrijf presenteert Anna Luyten onverwachte Nederlands- en Franstalige schrijversduo’s: Bart Moeyaert & Caroline Lamarche en Joost Vandecasteele & Thomas Gunzig. Piet Maris zorgt voor muziek.

23.11.2011 HET EPISCH CENTRUM Ode aan roodharigheid, met Midas Dekkers’boek Rood als inspiratiepunt, en met Ianka Fleerackers, Rascha Peper, Jelle Van Riet en James Worthy als ervaringsdeskundigen. En natuurlijk ook met Midas Dekkers zelf.

07.12.2011 HET DESIDERATORIUM #2Gemend door Werner Trio tonen zes literaire tijdschriften - De Brakke Hond, Deus ex Machina, DW B, Kluger Hans, nY en Poëziekrant - hun ware gelaat (en hun tanden). Tegelijk etaleren ze het in eigen kolommen gerijpte talent van enkele beginnende schrijvers, die meteen acte de présence geven.

22.12.2011 AANBEVELINGEN VOOR EENNOG BETER LEVENFerme, frivole en feestelijke afsluiting van het jaar 2011 met Herman Brusselmans, Saskia de Coster, Y.M. Dangre, Bernard Dewulf, Stefan Hertmans, Bart Koubaa, Nikkie van Lierop, Hugo Matthysen, Bart Moeyaert, Tom Naegels, Jeroen Olyslaegers, Peter Terrin, Michaël Vandebril, Joost Vandecasteele, Annelies Verbeke, Peter Verhelst en Roel Verniers. Evi Hanssen presenteert.

19.01.2012 GOUD OP SNEEGoednieuwsshow waarin geen enkel onvertogen woord over de literatuur mag vallen. Friedl’ Lesage vist met Pieter Steinz (NRC Boeken), Robert Ammerlaan (De Bezige Bij) en Anna Luyten (Vrij Nederland) naar het geheim van perfecte boeken.

29.03.2012 HET DESIDERATORIUM #3Els Moors, Peter Terrin en Frank Westerman leiden het publiek rond in de smidse van de literatuur. Een programma over hun work in progress: wat ligt er op het schap, en hoe schiet het op?

19.04.2012 OP GELIJND MUZIEKPAPIER #1Jan Brokken en Thomas Vanderveken converseren over klassieke muziek, over hoe noten op letters neerdwarrelen.

17.05.2012 OP GELIJND MUZIEKPAPIER #2Paul Mennes, P.F. Thomése en Christophe Vekeman zorgen voor potig rockende verhalen. Tussendoor beroert Dieter Sermeus (The Go Find) de gitaar.

14.06.2012 BLEU, SAIGNANT, BIEN CUIT. A POINTVooruitblik, in het goede gezelschap van auteurs en muzikanten, op het seizoen 2012-2013: de allerlaatste editie van Koningsblauw, de twintigste editie van Saint Amour (thema: Hugo Claus), de derde editie van Helse Tijden (thema: oorlog), en meer van dat fraais.

Met AANBEVELINGEN VOOR EEN BETER LEVEN presenteert Behoud

de Begeerte in Bibliotheek Permeke Antwerpen een kleurrijke waaier van

literaire miniproducties. AANBEVELINGEN VOOR EEN BETER LEVEN focust zowel op actuele literatuur als op literair erfgoed, biedt thema-

avonden en gastprogramma’s aan, test nieuwe formats uit en

geeft het eerste en laatste woord aan schrijvers.

AANBEVELINGEN VOOR EEN BETER LEVENBIBLIOTHEEK PERMEKE ANTWERPEN

www.begeerte.be

* SPRAKELOOS OP DE PLANKEN is een coproductie met KVS


LANOYE OP DE PLANKEN

2000.

2003-2004.

1986.

1982-1984. 1997-1999.

2006. Samen met Antjie Krog.

1988-1989.

1992.

2008, herneming 2010.

‘Acteurs zijn de hoeders van echtheiden durf. In tegenstelling tot menigschrijvende collega heb ik een zwakvoor hen, dat grenst aan dodelijkejaloezie’TOM LANOYE. Uit de polemiek ‘Lof van het theaterbeest’ in ‘Schermutseling’, 2007.


Met ‘Het vonnis’ deed het avant-gardetoneel zijn intrede op de amateurbühne. Uit ‘Sprakeloos’: ‘Zij speelde inhaar eentje de rechterlijke macht en ging gekleed in een jutezak met op haar rechterschouder een kokarde inde Belgische driekleur. De ouderdomslijnen in haar gezicht waren dik aangezet, haar wangen hol geschminkt,haar ogen om en om zwart gemaakt à la vroegtijdige punk, en vooral haar haar was een hit. Het stond, tijdelijkgrijs geverfd, om haar hele hoofd in stijve pieken uiteengetoupeerd.’ © W. Coppens

Ma Lanoye in ‘Met dertien aan tafel’. Tom: ‘Pactrice kon worden die ze zich droomde.’©

In ‘King Kongs dochters’ in de KVS: een stuk over dementerende be-jaarden, die door de verpleegsters van het tehuis worden opgetut alsHollywood-iconen. Uit ‘Sprakeloos’: ‘Zij mag sterven als Mae West.Een voorrecht, vindt ze. Maar ze vindt ook dat ze te weinig tekstkrijgt.’ © Tom Lanoye

In ‘De appelen van Eva’ speelde Josée Verb

MA LANOYE WAS EENTONEELDIVA

© Tom Lanoye

© W. Coppens


© W. Coppens

Tom Lanoye,sprakeloos uiteraard ...

Prachtig hoe ze op toneel de vrouw enW. Coppens

HADEWIJCH CEULEMANSLanoye is als kind van een gepassioneerde gelegenheids-

actrice niet de enige beroepstheatermaker met lof voor hetliefhebberstoneel. ARNE SIERENS bijvoorbeeld, is een an-dere bekende fan. De stukken die hij schrijft en regisseertvoor zijn gezelschap Compagnie Cecilia, staan dicht bij hetvolkstheater. Op dit moment is hij zelfs een van de meestgespeelde auteurs binnen het amateurcircuit.‘Ik geef altijd meteen de toestemming als een gezelschapeen stuk van mij wil opvoeren. Als ik kan, ga ik ook kijken.Dan zie ik soms ook wel hoe het fout gaat: sommige gezel-schappen hebben de neiging om de tekst erg naar zich toe tetrekken. Soms leidt dat tot verbasteringen, maar dat vind ikniet erg: dat hoort erbij.’‘Ik vind hun spelplezier sowieso geweldig, de energie diesoms van de scène spat. Veel amateurs zijn fantastische spe-lers, omdat ze zich echt amuseren. Op die manier slagen zijerin om oprecht te communiceren met hun publiek, datvaak voor een groot deel uit bekenden bestaat. Die sterkeband tussen acteurs en publiek ontbreekt dikwijls to-taal in het professionele theatercircuit. Soms heerstdaar echt een afstandelijk aquariumgevoel.’

Ook de theaterstukken van WALTER VAN DEN BROECK be-horen tot het repertoire van veel amateurgezelschappen –met Groenten uit Balen, een stuk uit 1972 dat nu ook ver-filmd is, nog altijd op kop. En ook deze schrijver is daar blijmee: ‘Amateurs vormen een dankbare groep om voor teschrijven: als ze jouw stuk gebruiken, dan doen ze dat om-dat ze het goed vinden. Ze hebben ook veel respect voor deoorspronkelijke tekst. Amateurs willen veel minder danprofessionele theatermakers hun eigen stempel drukken.’‘Toneelkringen hebben bovendien een sociale functie: zebrengen mensen samen. Daarnaast kunnen ze op veel be-langstelling rekenen: een stuk wordt verschillende kerenopgevoerd en die opvoeringen worden druk bezocht. Ik hebnatuurlijk al wel wat mislukte voorstellingen gezien, maarook ronduit indrukwekkende. In elk amateurgezelschaplijkt altijd één absoluut natuurtalent te zitten.’

Theater-, film en televisieactrice JITS VAN BELLE is nog al-tijd nauw betrokken bij het amateurcircuit, waar ze ooit be-gon te spelen. Ze begeleidt workshops voor liefhebbers viaOpendoek vzw, ze maakt al jaren deel uit van de selectiejuryvan het amateurtheaterfestival Landjuweel, en ze regisseertop dit moment liefhebbers in een stuk van Alan Ayckbourn.‘Bij amateurs gaat het er vanzelfsprekend wat chaotischeraan toe: er is nu eenmaal geen tijd om fulltime aan een stukte werken. Maar hun overgave en energie maken dat goed.En hun liefde voor het vak: ze zijn er intensief mee bezig.Door de beperkte middelen en tijd zijn amateurs bijálle aspecten van de voorstelling betrokken: van de psy-chologie van hun eigen personage tot en met de belichting.Op die manier heb ik zelf veel geleerd uit mijn eerste speel-ervaringen als amateur.’

Lof van hetamateurtheater

© jk © jk © pn

Met ‘Sprakeloos op de planken’ brengt Tom Lanoye eenhommage aan zijn moeder, maar ook aan het amateur-theater. Hoe komt het dat professionals het gelegenheids-circuit zo waarderen? Enkele reacties uit het veld.

•••Lees verder op blz. 10

De theaterklassieker ‘Het gezin Van Paemel’ speelde Josée Verbeke in totaalzeven keer. Ze vond moeder Van Paemel ‘een bijzonder dankbare rol’. © W. Coppens

beke zeven verschillende rollen. Tom Lanoye: ‘Het moet één grote verkleedpartij geweest zijn.’ © Tom Lanoye


MARK CLOOSTERMANSIn het literaire wereldje was

het al langer bekend dat Tom La-noye aan een boek over zijn moe-der werkte. Sprakeloos dook tweejaar voor de release al op in deaanbiedingsfolders van Lanoyesuitgever. De eerste zeventig blad-zijden van deze superbe romanbesteedt Lanoye trouwens aanhet beschrijven van zijn twijfel-periode. Sprakeloos liep geen ver-traging op omdat de auteur bleefschrappen en schaven, maar om-dat hij zich niet aan het werk konzetten.Om aan Sprakeloos te ontsnap-pen, schreef hij eerst nog twee to-neelstukken, herwerkte oude es-says en kritieken en ging hij ooknog eens uitgebreid op tournee.Zijn vijftigste verjaardag, in2008, werd uitvoerig gevierd, metonder meer een feestje in het Ato-mium – een feestje dat overscha-duwd werd door het overlijdenvan Lanoyes vader. Wie Sprake-loos las, weet dat de auteur pas nadiens dood echt de hand aan deploeg kon slaan.In 2009 lag het boek er. En de kri-tiek had geen jaren nodig om toteen besluit te komen: een monu-ment voor zijn ouders. Tijdenseen interview op het festival Ma-nuscripta in Amsterdam ontken-de Lanoye dit meteen: ‘Het is eenboek geworden. Literatuur legtniets vast, het vernietigt wat erwas. Personen worden persona-

ges. Hoe levensecht alle scènesook zijn, de waarheid pak jenooit. Literatuur blijft een illusie.Een onmisbare illusie, maar eenillusie. De vergankelijkheid blijft.’(Knack.be)

Critici

Dat Sprakeloos, behalve een ma-gistrale familieroman, ook eenboek over taal en literatuur is,ontging de critici niet. Niet alle-maal konden ze Lanoyes barokkestijl smaken, maar over zijn in-tenties bestond geen twijfel. DeVolkskrant las een boek ‘waarintoon en inhoud op elkaar aanslui-ten: het pathos waarmee Lanoyevertelt, past bij het rauwe ver-driet om een dode ouder’. Een ro-man als een program, oordeeldede krant: ‘Zelf kiest de 51-jarige indit boek zo nadrukkelijk en expli-ciet voor het theatrale, het extra-vagante en vergankelijke in de li-teratuur, dat het alle trekken vaneen programma heeft. Lanoye wilde taal laten vloeien, niet om dedood te bestrijden of om aan deregels van het literaire spel te vol-doen, maar omdat zwijgen geengoud is.’ De recensent van Klarasloot daarop aan: ‘Behalve eenhommage aan de moeder is heteen ode aan het vlees, (...) een ver-dediging van het overdadige, hetleven als een pièce montée datgeen pietepeuterigheid – ookgeen literaire – duldt, omdat gul-zigheid een genot is en de opvul-

ling van een onvervulbare leegtedie ook dat leven zelf is.’Het cultuurmagazine Staalkaartroemde de jazzy opbouw van deroman en vond dat Lanoye deVlaamse familieroman had her-uitgevonden. ‘Bij Lanoye geenuitgesleten structuren en oer-klassieke opbouw, maar eenwendbare vertelling, die met gro-te elegantie heen en weer be-weegt tussen roman en memoi-res, tussen humor en tragiek, tus-sen tijdsbeeld en het evocerenvan een eeuwig, tijdloos “nu”.’

Interviews

Een interview met Lanoye be-stond vóór Sprakeloos uit een po-litiek-maatschappelijke analyse,met vuur vertolkt en verdedigd.Ditmaal echter liet Lanoye zichvan zijn gevoeligste kant zien. ‘Ikbén mijn moeder’, vertelde hij inDe Standaard. ‘Al vind ik hetmoeilijk om een onderscheid temaken tussen het genetische ma-teriaal dat ik van haar erfde en delessen die zij erin dramde. Dat ikhaar niet mocht teleurstellen,heeft ze me met alle mogelijkeemotionele chantagemiddelenbijgebracht, maar het is ook echteen deel van mij geworden. (...) Ikben een even onhandelbare per-fectionist als mijn moeder.’Soms leken de interviews een se-renere vorm van rouw dan hetboek zelf. Over het theatrale ka-rakter van zijn moeder vertelde

Lanoye, met mededogen: ‘Al dattalent, die hang naar een artistiekleven, en dan toch niet de kanskrijgen om te studeren, dat moetheel hard geweest zijn. Ze heefthet toch gered, en haar gezin,haar hobby’s – tuinieren en thea-ter – en een zaak draaiende ge-houden. Dat was ook een vormvan theater, wat ze in de slagerijliet zien. Kleinkapitalistischwinstgevend theater.’Niettemin legde Lanoye er ook denadruk op dat hij geen zoetigboek, geen hagiografie had willenschrijven. De passage over haarreactie op zijn coming-out werdvaak besproken. Ook de discussieover euthanasie ging hij niet uit

de weg. ‘Ik gebruik liever de dui-delijke woorden’, stelde hij op deradio, in de Tros Nieuwsshow.‘Zoals ik ook niet “euthanasie” of“laten gaan” gebruik. Laten wehet woord vervangen. Ik zit vaakin Zuid-Afrika en ik stel bij dezevoor om het woord “euthanasie”te vervangen door “genadedood”.Het rijmt op “genadebrood” endat klopt helemaal. (...) Ik zoek derauwheid op, mijn kwaadheidover haar aftakeling. Dat zo ie-mand zoiets moest overkomen. Ikhad haar liever haar twee benenzien verliezen.’Op Manuscripta gaf Lanoye griftoe dat je rouw niet van je af kunt

schrijven. Hij worstelde nogsteeds met bepaalde vragen. ‘Hoekomt het dat we niet met de doodom kunnen gaan? Hadden weniet eerder de stekker uit de ma-chine moeten trekken? Waarommoest mijn moeder eerst haarwaardigheid volledig verliezen?Alleen maar omdat wij de gruwe-lijkheid van het einde niet onderogen konden zien en het zo noggruwelijker maakten.’

Lauwerkransen

Het publiek hapte toe. Uit offici-ele cijfers over de boekverkoop in2010 bleek dat Sprakeloos tot detwintig bestverkochte boeken be-hoorde. Eind dat jaar waren er al80.000 exemplaren verkocht.Ook Kartonnen dozen profiteerdevan het succes. In februari 2012komen zijn drie autobiografischeboeken opnieuw op de markt: Eenslagerszoon met een brilletje, Kar-tonnen dozen en Sprakeloos, on-der de noemer De Wase trilogie.De filmrechten van Sprakelooswerden inmiddels gekocht doorhet productiehuis Caviar, met hetoog op een verfilming door HildeVan Mieghem. Vertalingen volg-den snel: in het Frans, Zuid-Afri-kaans en het Deens.Wat echter op zich liet wachten,was een lauwerkrans. Een literai-re prijs. Sprakeloos belandde van-zelfsprekend op de shortlists vande bekendste literaire prijzen: Li-bris, Ako en Gouden Uil. Verras-send genoeg viste Lanoye driekeer naast het net. Jury’s prezenSprakeloos de hemel in, maar ver-kozen telkens een ander boek.Dat was drie keer geen roman. DeLibris ging naar Kleine dagen,een bundeling columns van Ber-nard Dewulf. David van Rey-brouck kreeg de Ako voor zijnnon-fictieboek Congo. De GoudenUil, ten slotte, werd veroverddoor een verhalenbundel van

Geen prijsbeest, wel veelgeprezenTerwijl de lezers Sprakeloos in de armen sloten, had dekritiek het moeilijker met Lanoyes meest exuberante boek.Toch was het lot van de roman bij de literaire prijzen eengrote verrassing.

‘SPRAKELOOS’ OVERDONDERDE PUBLIEK MAAR GREEP NAAST GROTE LITERAIRE PRIJZEN

‘Sprakeloos’ heeft alles in zich om eenevergreen teworden


Cees Nooteboom, ’s Nachts ko-men de vossen. Ook voor deKANTL-prijs voor proza werdSprakeloos genomineerd, zonderdat het tot een bekroning kwam:deze keer was het Arnon Grun-bergs Tirza die met de prijs aande haal ging.Wél kreeg Lanoye de Tzum-prijs,voor de Mooiste Zin van 2009. Debekroonde zin, uit Sprakeloos,luidde: ‘Vijftien jaar had de bad-kamer met de caravanafmetingenprobleemloos dienstgedaan, desporadisch gekneusde knie niette na gesproken van wie zich, zijntoilet makend of zich scherendvoor het lavabootje, te bruuskomdraaide en aan den lijve moestervaren hoe gering de speling wasgebleven tussen rand en wand.’Lanoye ontving een beker en eenbedrag aan euro’s dat gelijk is aanhet aantal woorden in de zin, indit geval 49 euro. Ook de Pu-blieksprijs van de Gouden Uilging naar Sprakeloos, en in 2011kreeg Lanoye nog de HenriëtteRoland Holstprijs. Deze in 1957ingestelde prijs, die eens in dedrie jaar wordt uitgereikt, be-kroont een werk dat ‘zowel uit-munt door sociale bewogenheidals door literair niveau’; hij be-staat uit een oorkonde en 2.500euro.Lanoye had, kortom, pech in deprijzenloterij. Van de anderekant: hij was al uitvoerig gelau-werd voor eerdere boeken, die(achteraf beschouwd) moestenonderdoen voor Sprakeloos. Enhet boek zelf heeft alles in zich omeen evergreen te worden. In dewoorden van De Tijd: ‘Sprakeloosoverstijgt (...) ver het louter bio-grafische verhaal van een moe-der. Het wordt het portret van eengeneratie, van het familiale levenin de jaren 60 en 70. En hoe eenjongere generatie daarop rea-geerde.’

En als Tom Lanoye iets interessants doet, maak je het mee op Cobra.be

De cultuursite van de VRT


MICHAEL BELLONFOTO’S IVAN PUTSINT-NIKLAAS Het Prins Le-

opoldplein en het Koningin Elisa-bethplein vormen de tweepoligekern van de compact uitgeteken-de Elisabethwijk, die ook wel Pa-terswijk wordt genoemd, naar denabije Paterskerk van het HeiligHart, of de ‘Nieuwe Wijk’, naarhet feit dat ze halverwege de jarentwintig aan het centrum van Sint-Niklaas werd bijgebouwd. Schla-gerzanger Bob Benny, wielrennerKarel De Baere, en oud-burge-meester Freddy Willockx warener thuis.‘Slagery Lanoye-Verbeke’, de zaakvan Roger Lanoye en Josée Verbe-ke, bevond zich op het kruispuntvan de Antwerpsesteenweg metde Dokter Van Raemdonckstraat.Ze staan prominent in het decorvan Tom Lanoyes debuutromanEen slagerszoon met een brilletjeuit 1985, Kartonnen Dozen uit 1991(zij het minder expliciet), en na-tuurlijk van Sprakeloos. Maarniet alleen het ouderlijke huis ende andere locaties die in deze boe-ken voorkomen, maken de Elisa-bethwijk interessant. Dat is zeook in sociaal en architecturaalopzicht.De dienst Toerisme heeft sindskort de wandeling ‘De Elisabeth-wijk, een sociale, literaire en ar-chitecturale wandeling’ ingehul-digd. Die brengt je langs tien loca-ties waar mooie plakkaten aan de

gevels uitleg verstrekken, en geïl-lustreerd zijn met oude foto’s encitaten uit het werk van Lanoye.Gids Ann Pieters zal in de toe-komst wellicht ook rondleidin-gen geven aan groepen. Ze verteltdan de geschiedenis van de wijk,vanaf de eerste plannen, die alvan voor de Eerste Wereldoorlog

dateren, en die in de jaren twintigwerden uitgevoerd.Ann Pieters: ‘Dat er in de stratenrond de twee centrale pleinen zo-veel art decowoningen te vindenzijn, heeft te maken met de Sint-Niklase breigoedindustrie dieeen rijkere burgerij voortbracht.Voorts waren in de wijk ook eengrote houtzagerij gevestigd(waar de piepjonge Lanoye vol-gens ‘Sprakeloos’ niet geheel on-geïnteresseerd een meisje kuste,red.), een twijnderij, en de produ-cent van stopcontacten en scha-kelaars Niko. Daardoor lag er na-tuurlijk ook een volkswijk tegen-aan. Hoe verder je van de tweecentrale pleinen weggaat, hoe ar-

Demiddenstandregeert het land

Slagerij Lanoye is nu Frituur ’t Hoeksen

Als derde deel van de Wase trilogie maakt Sprakeloosook een portret van de wijk in Sint-Niklaas waarTom Lanoye als slagerszoon opgroeide. Voor literairetoeristen is die wijk best een ommetje waard.

REPORTAGE WANDELING DOOR SINT-NIKLAAS

Denise Cogens winkel bestaat al sinds 1923. Bosch-toestellen verkopen zebij Cogen & Van Hove al vijftig jaar.

STANY CRETS is acteur, regisseur en schrijver. Hij maakteonder meer de bejubelde tv-fictiereeks Oud België over hetvariététheater van de Ancienne Belgique. Ook hij deed zelfooit zijn eerste stappen als acteur in het amateurtoneel. ‘Ikhad de theaterkriebel wel al te pakken, maar door op mijnvijftiende bij de toneelkring van Turnhout te gaan spelen, ismijn liefde voor toneel gegroeid.’‘Ondertussen worden de stukken die ik schrijf, regelmatigopgevoerd door amateurgezelschappen. Ik ga soms kijken,en dan ben ik doorgaans aangenaam verrast. Het niveauvan amateuracteurs is de laatste jaren gestegen: zezijn duidelijk op de hoogte van waar professionele ge-zelschappen mee bezig zijn. Die professionalisering vanhet liefhebberstoneel is een mooie zaak: heel wat mensenvoelen zich niet aangesproken door het voor hen mindertoegankelijke aanbod van het beroepscircuit, maar komendankzij de plaatselijke toneelkringen toch volop incontact met theater.’

GILDA DE BAL acteert in films en televisieseries en speelttheater bij professionele gezelschappen als de KVS, Arca, DeBlauwe Maandag Cie en Het Toneelhuis. Maar haar eerstestappen in het theater deed ze als kind in een Mechels ama-teurgezelschap. ‘Ik speelde bij verschillende kringen, tot iknaar het conservatorium ging. Een fantastische tijd was dat.Je leert je als acteur echt uit de slag te trekken.’‘In het amateurcircuit is er meestal een intens contact methet publiek: zij reageren op wat ze zien op de scène, zeker alser bekenden staan te spelen. Professionele acteurs wor-den ervoor betaald om verliefd te worden op een an-der, of ruzie te maken met de man of vrouw die in het echteleven hun partner is, en die dingen worden heel gewoon.Voor liefhebbers vraagt het moed, en dat bewonder ik.’

Ook de minister van Cultuur, JOKE SCHAUVLIEGE, heeftzich geout als liefhebber van het amateurtheater. ‘De passieen de gedrevenheid van de vele gezelschappen brengen mijaltijd een beetje in bekoring. Ik zag het onlangs ook weer bijde opvoering van N.A.C.H.T. door Theater Strobos: hoe ac-teurs met en zonder handicap overtuigd en onbevangen eenpubliek in vervoering kunnen brengen. Een pluim ook voorhet Forum voor Amateurkunsten. Het is dankzij het Fo-rum en organisaties als Opendoek dat we in Vlaande-ren zo’n rijke traditie aan repertoires en gezelschap-pen hebben. Dat merk je ook aan de wedstrijd van hetLandjuweel, waar het niveau er nog altijd op vooruitgaat.’‘Wat je als overheid in die sector investeert, werkt als eendraaimolen: je versterkt de culturele competenties vanmensen, je brengt mensen op de been voor cultuur én zegeven aanzienlijk veel terug. Het is fantastisch dat we thea-tergezelschappen hebben die internationaal geroemd wor-den, maar het is even fantastisch dat een heleboel amateur-gezelschappen mensen warm maken voor theater én dat zekwaliteit brengen.’

Lof van hetamateurtheater

© pdw © gb

•••Vervolg van blz. 7

© pv

Sprakeloos op de planken is gebaseerd op het bejubelde boek Sprakeloos, een ode aan Lanoyes moeder. Dit boek is ondertussen een klassieker geworden, de rechten zijn aan vele landen verkocht.

“Een onvergetelijk standbeeld in taal” DE JURY VAN DE HENRIETTE ROLAND HOLSTPRI JS

Uitgeverij Prometheus

ISBN 9789044615494 | € 19,95

De spraakmakende tv-serie Het goddelijke monster,

is gebaseerd op Lanoyes De monstertrilogie. Met de tv-editie van Het goddelijke monster leest u drie lijvige romans in één, voor maar 15 euro!De monstertrilogie won twee Gouden Uil Publieksprijzen, de Gouden Uil Literatuurprijs en de Inktaap.

Uitgeverij Prometheus

ISBN 9789044620115 | € 15

SPRAKELOOS ÉN HET GODDELIJKE MONSTER

TE KOOP IN DE BOEKHANDEL

TOM LANOYE ÉÉN AUTEUR,

TWEE KLASSIEKERS

COLOFON

Hoofdredacteuren: Bart Sturtewagen, Karel Verhoeven - Werkten aan deze bijlage mee:Michaël Bellon, Hadewijch Ceulemans, Marcel Cloostermans, Karin De Ruyter, JohanDockx, Astrid Houthuys, Maryvonne Jacobs, Jimmy Kets, Monica Monté, Ivan Put,Ruben.nl, Danny Van Den Eeckhoudt, Geert Van der Speeten. Coverfoto: © Jimmy Kets.


mer de architectuur en hoe armerde mensen toen waren. Langs deAntwerpsesteenweg had je vooralte maken met arbeiderswoningenen een arbeidersbevolking. Debeenhouwerij van de Lanoyes lagzo’n beetje op de grens.’

VALOIS

Op de grens, en op een kruispunt.Veel van de middenstanders en detalloze cafés in de wijk mogen danal verdwenen zijn, het kruispuntdat in Sprakeloos zowat de thea-terscène is waar de kleurrijke ne-venpersonages Lanoyes moedervan repliek dienen, geeft vandaagnog wel een indruk van hoe het ertoen aan toe moet zijn gegaan.

Slagerij Lanoye is nu Frituur’t Hoeksen geworden, of ‘Bij Mi-chel’, die vandaag een huurder isvan Tom Lanoye. Michel heeftook de ouders van Lanoye nog ge-kend: ‘Twee vriendelijke mensen.’Vooral moeder Josée had blijk-

baar een reputatie. ‘Ik heb tochverhalen gehoord dat ze hier in dewinkel soms tegenover de klan-ten stond te zwanzen zonder datze het zelf in de gaten hadden.’Michels vaste klant Roger heeftdie tijd nog meegemaakt: ‘Zestond bekend als ’t actriceke. Eentoffe madam moet ik zeggen. Zeleefde ook voor haar toneel.’En hoe zat het met de vleeswaar?De beste uit de streek? ‘De bestezou ik niet kunnen zeggen wanter waren zoveel slagers. Het wasuiteindelijk maar een klein win-kelke. Kleiner dan de frituur nu.Je zag Roger alles kappen voor jeneus.’ Achter de toonbank is in-derdaad al meteen het deurgatwaarachter de leefruimte van deLanoyes schuilging. Nu is die eenstuk van de eetzaal geworden.Twee schoorsteenmantels zijnnog bewaard en zorgen voor eenietwat bevreemdend kader.Verder is op het kruispunt is ooknog een bakkerij te vinden en die-renwinkel Mariman, die nogsteeds dezelfde uitbaters heeft alsin de tijd van Lanoyes jeugd.Zelfs de slagersstiel is nog verte-genwoordigd, door de komst vankwaliteitslagerij Reinaert, schuintegenover de frituur op de Ant-werpsesteenweg. Slager PatrickThierens en zijn vrouw Anne-Ma-rie gaan voor kwaliteit. ‘De klan-ten hebben hogere eisen. Hetmoet eerste keus zijn en het moetvers zijn, anders merk je dat met-

een.’ Is het nog zo hard werkendat je je zoals vader Lanoye slechtmoet voelen als je eens niet in dewinkel staat? ‘Zo erg is het niet,maar twee weken en een half slui-tingstijd per jaar is wel ons maxi-mum. En de vrouw moet mee wil-len werken.’Ruzie? ‘Maken wij nooit.’ Echtveel is er dus niet veranderd? ‘DieValois-zegeltjes uit het boek vanLanoye komen nooit meer terug.En het houten kapblok mis ik ook.Jaren terug hebben ze die verbo-den, en nu snijden we op van dieplankjes in kunststof die je in eenwasmachine kunt steken. Vroegerwas het zout erover en schuren.’

50 JAAR BOSCH

Van wasmachines gesproken. Eenbijzondere winkel in de Elisa-bethwijk is Cogen & Van Hovevlak naast de Paterskerk. Het iseen winkel in huishoudappara-ten, waar vaatwasmachines staante blinken en ijskasten in stiltezoemen. Weinig doet vermoedendat deze winkel al bestaat sinds1923, nog van voor de kerk erstond.Denise Cogen toont oude foto’swaarop de hoefsmederij vangrootvader Cornelis Cogen te zienis. Er werd ook alaam (gereed-schap voor de boeren) verkocht,en daar kwamen in de loop der ja-ren ook kachels bij. Maar zelfs inBosch-toestellen heeft Cogen on-dertussen ook al een traditie van

vijftig jaar. En de zaken gaan nogaltijd goed. Denise weet heel ze-ker dat dat aan de goede bedie-ning en de service achteraf ligt.‘De mensen zien daar meer enmeer terug de waarde van in. Ikga ’s avonds soms nog mee naarklanten en dat hebben ze graag.Zeker als ik aan de vrouw des hui-zes de uitleg kan doen.’Denise kent de wijk en de omstre-ken, en heeft dus ook de Lanoyesgekend. ‘Vooral van het toneel,want mijn schoonzoon heeft nogeen paar keer met haar samenge-speeld. Ze was heel sympathieken kon plezier maken met demensen.’Wie de wandeling in de Elisa-bethwijk maakt, kan misschienook reserveren in restaurant Poten pint, dat sinds kort gevestigd isin het voormalig café ’t GlazenDaksken aan de AntwerpseSteenweg 39. Zowel in Slagers-zoon met een brilletje als in Spra-keloos komt dat café uitgebreidaan bod, en de sfeer van weleerhangt er nog een beetje. DidierDeleuil van bistro De eetkamer inSint-Niklaas heeft ’t Glazen Dak-sken overgenomen. ‘Het is eenheel typisch, sfeervol klein dings-ke. We hebben het voorste gedeel-te opgeknapt en er behang uit1968 gehangen om het sfeertje tebehouden. De eerste zes maan-den waren een proefperiode,maar we gaan verder. We houdenhet laagdrempelig met allemaalklassieke Belgische gerechten.Biefstuk met witloof en friet, beu-ling met stoemp en dat soort din-gen. Lanoye is nog niet komen e-ten, nee. Maar we denken er welover om de link te leggen, wat fo-to’s op te hangen en misschieneen menu uit te werken.’

- ONLINEwww.sprakeloosindebuurt.be

Dienst toerisme Sint-Niklaas:03-760.92.60

‘Ma Lanoye stond bekendals “’t actriceke”. Ze leefde voorhaar toneel’

Patrick Thierens en zijn vrouw Anne-Marie baten Slagerij Reinaert uit,schuin tegenover de voormalige slagerij van moeder en vader Lanoye.

Wie frietjes gaat eten in Frituur ’t Hoeksen, komt terecht aan een tafeltje in de woonkamer van de Lanoyes, met authentieke schoorsteenmantel.

HET SOCIALISTISCH ZIEKENFONDS STAAT GARANT VOOR EEN

MENSWAARDIGE ZORG BINNEN DE EIGEN THUISOMGEVING

Dankzij ons team van deskundige zorgverleners kunnen wij elke dag opnieuw kwalitatieve diensten aanbieden, op het moment

dat jij het nodig hebt.

Surf nu en vind alle informatie over ons thuiszorgaanbod op www.socmut.be/sprakeloos.

Sprakeloos? Ook dan luisteren wij!

GELUKKIG ZIJN ER NOG HELDEN IN DEZE WERELD.

De zorgverleners maar ook de talloze vrijwilligers van het socialistisch ziekenfonds maken elke dag het verschil. Wij zijn op zoek naar mensen die durven kiezen voor solidariteit en engagement.

Wil jij ook het verschil maken? Ga naar www.socmut.be/sprakeloos en bekijk hoejij je steentje kan bijdragen.

Word vandaag nog vrijwilliger.

“Ik geloof niet in helden,

tenzij ze zichverpleegster

mogen noemen.”- Tom Lanoye -

Tom Lanoye brengt Sprakeloos op de planken

Documents

Transcript of Tom Lanoye brengt Sprakeloos op de planken