TNO-rapport TNO 2016 R11455 Literatuurstudie ... · Gebruik van apparaten en verlichting (interne...

Leeghwaterstraat 44

2628 CA Delft P.O. Box 6012 2600 JA Delft The Netherlands www.tno.nl T +31 88 866 22 00

TNO-rapport TNO 2016 R11455

Literatuurstudie gebruikersgedrag en energiegebruik

Datum 14 November 2016 Auteur(s) Y. de Kluizenaar

M.E. Spiekman E.C.M. Hoes - van Oeffelen

Aantal pagina's 53 (incl. bijlagen) Opdrachtgever Ministerie BKZ

Turfmarkt 147 2511 DP Den Haag

Projectnaam 01 Literatuurstudie gebruikersgedrag en energiegebruik Projectnummer 054.02465 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, foto-kopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van TNO. Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor opdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belang-hebbenden is toegestaan. © 2016 TNO

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 2 / 53

Inhoudsopgave

1 Inleiding .................................................................................................................... 5 1.1 Aanleiding .................................................................................................................. 5 1.2 Doel van deze studie ................................................................................................. 7 1.3 Vervolg onderzoek ..................................................................................................... 7 1.4 Opbouw van dit rapport ............................................................................................. 8

2 Gedrag van invloed op energiegebruik ................................................................. 9 2.1 Overzicht belangrijke gedragingen in relatie tot energiegebruik ............................... 9 2.2 Verwarming(/koeling) ............................................................................................... 10 2.2.1 Thermostaatinstelling ...................................................................................................... 10 2.2.2 Aandeel verwarmde ruimtes in de woning ...................................................................... 11 2.2.3 Gebruik van zonwering ................................................................................................... 11 2.2.4 Gebruik gordijnen/luiken ’s nachts .................................................................................. 11 2.2.5 Gebruik van apparaten en verlichting (interne warmtelast) ............................................. 11 2.2.6 Conclusie verwarmingsgedrag ....................................................................................... 12 2.3 Ventilatie .................................................................................................................. 12 2.3.1 Invloed van gebruikersgedrag op ventilatievoud ............................................................. 12 2.3.2 Invloed van aanwezige ventilatievoorzieningen op gedrag ............................................. 12 2.3.3 Raam open/dicht-gedrag ................................................................................................ 13 2.3.4 Roosters open/dicht-gedrag ........................................................................................... 13 2.3.5 Instelgedrag mechanische ventilatie ............................................................................... 14 2.3.6 Conclusie ventilatiegedrag .............................................................................................. 14 2.4 Warm tapwater ........................................................................................................ 14 2.4.1 Invloed van gebruikersgedrag op warm tapwater gebruik .............................................. 14 2.4.2 Conclusies warm tapwater gebruik ................................................................................. 15 2.5 Overig ...................................................................................................................... 16 2.5.1 Aanwezigheid ................................................................................................................. 16 2.5.2 Adaptief gedrag .............................................................................................................. 16

3 Determinanten van thermostaatgedrag............................................................... 17 3.1 Overzicht in literatuur genoemde determinanten van thermostaatgedrag .............. 17 3.2 Gebruiker gerelateerde factoren .............................................................................. 19 3.2.1 Geslacht ......................................................................................................................... 19 3.2.2 Leeftijd ............................................................................................................................ 19 3.2.3 Inkomen .......................................................................................................................... 20 3.2.4 Samenstelling & grootte huishouden .............................................................................. 20 3.2.5 Etnische achtergrond ...................................................................................................... 21 3.2.6 Eigendomssituatie .......................................................................................................... 21 3.2.7 Overige gebruiker gerelateerde factoren ........................................................................ 21 3.3 Gebouw gerelateerde factoren ................................................................................ 22 3.3.1 Energetische kwaliteit / energielabel ............................................................................... 22 3.3.2 Bouwperiode ................................................................................................................... 22 3.3.3 Type thermostaat/kranen ................................................................................................ 22 3.3.4 Oppervlakte woning ........................................................................................................ 23 3.4 Omgeving gerelateerde factoren ............................................................................. 23 3.5 Conclusies ............................................................................................................... 23

4 Determinanten van ventilatiegedrag.................................................................... 24 4.1 Overzicht in literatuur genoemde determinanten van raam open/dicht-gedrag ...... 24

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 3 / 53

4.2 Gebruiker gerelateerde factoren .............................................................................. 27 4.2.1 Geslacht ......................................................................................................................... 27 4.2.2 Leeftijd ............................................................................................................................ 27 4.2.3 Inkomen .......................................................................................................................... 28 4.2.4 Samenstelling en grootte huishouden ............................................................................. 28 4.2.5 Eigendomssituatie .......................................................................................................... 28 4.2.6 Overige gebruiker gerelateerde factoren ........................................................................ 28 4.3 Gebouw gerelateerde factoren ................................................................................ 29 4.3.1 Type ventilatiesysteem ................................................................................................... 29 4.3.2 Type woning ................................................................................................................... 30 4.3.3 Type vertrek .................................................................................................................... 30 4.3.4 Oriëntatie vertrek ............................................................................................................ 31 4.3.5 Oppervlakte woning ........................................................................................................ 31 4.3.6 Energetische kwaliteit ..................................................................................................... 31 4.3.7 Overige gebouw gerelateerde factoren ........................................................................... 31 4.4 Omgeving gerelateerde factoren ............................................................................. 32 4.4.1 Buitentemperatuur .......................................................................................................... 32 4.4.2 Seizoen ........................................................................................................................... 33 4.4.3 Binnentemperatuur ......................................................................................................... 33 4.4.4 Windsnelheid .................................................................................................................. 34 4.4.5 Zonnestraling .................................................................................................................. 34 4.4.6 Neerslag ......................................................................................................................... 34 4.4.7 Overige factoren ............................................................................................................. 34 4.5 Conclusies ............................................................................................................... 34

5 Determinanten van warm tapwatergebruik ......................................................... 36 5.1 Overzicht in literatuur genoemde determinanten warm tapwater gedrag ............... 36 5.2 Gebruiker gerelateerde factoren .............................................................................. 37 5.2.1 Geslacht ......................................................................................................................... 37 5.2.2 Leeftijd ............................................................................................................................ 37 5.2.3 Inkomen / welstandsklasse ............................................................................................. 38 5.2.4 Samenstelling en grootte huishouden ............................................................................. 38 5.2.5 Etnische achtergrond ...................................................................................................... 38 5.2.6 Opleidingsniveau ............................................................................................................ 39 5.2.7 Betaald werk ................................................................................................................... 39 5.2.8 Eigendomssituatie .......................................................................................................... 39 5.3 Gebouw gerelateerde factoren ................................................................................ 39 5.3.1 Energetische kwaliteit van de woning ............................................................................. 39 5.3.2 Type warm tapwater opwekker ....................................................................................... 40 5.3.3 Aanwezigheid waterbesparende douchekop .................................................................. 40 5.3.4 Aanwezigheid comfortdouche ......................................................................................... 40 5.4 Omgeving gerelateerde factoren ............................................................................. 40 5.4.1 Weer/seizoen .................................................................................................................. 40 5.5 Conclusies ............................................................................................................... 40

6 Determinanten van energiegebruik ..................................................................... 41 6.1 Inleiding ................................................................................................................... 41 6.2 Invloed van gebruikersgedrag op energiegebruik ................................................... 41 6.3 Gebruikersdeterminanten van energiegebruik ........................................................ 42 6.3.1 Geslacht ......................................................................................................................... 43 6.3.2 Leeftijd ............................................................................................................................ 43 6.3.3 Inkomen .......................................................................................................................... 43

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 4 / 53

6.3.4 Aantal personen in het huishouden ................................................................................ 44 6.3.5 Samenstelling van het huishouden ................................................................................. 44 6.3.6 Etnische achtergrond ...................................................................................................... 45 6.3.7 Type huurcontract: Stookkosten inbegrepen in de huur ................................................. 45 6.3.8 Eigendomssituatie .......................................................................................................... 45 6.4 Fysieke kenmerken versus gebruikerskenmerken .................................................. 45 6.5 Conclusies ............................................................................................................... 46

7 Ondertekening ....................................................................................................... 47

8 Referenties ............................................................................................................. 48

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 5 / 53

1 Inleiding

1.1 Aanleiding

De overheid heeft de ambitie neergezet om 50% energiereductie in de gebouwde omgeving te realiseren in 2030 en een geheel energieneutrale gebouwde omgeving in 2050. Of deze doelen gehaald worden, zal niet alleen afhangen van toegepaste technische maatregelen en de gerealiseerde energieprestatie van de gebouwvoorraad: De werkelijk behaalde reductie in energiegebruik zal uiteindelijk — naast bouwfysische, installatietechnische en klimatologische kenmerken — mede worden bepaald door het gedrag van de gebruikers. De behoefte bestaat daarom deze invloed beter te begrijpen en waar mogelijk te kunnen kwantificeren.

Met bestaande rekenmodellen kan — met gegevens over onder meer bouwkundige- en installatietechnische kenmerken en klimaatcondities — het verwachte energiegebruik worden berekend. In dergelijke berekeningen wordt uitgegaan van een ‘standaard gebruik’, waarbij aannames worden gedaan voor het ‘standaard gebruikersgedrag’. Diverse studies laten zien dat de verschillen tussen het op deze wijze berekende verwachte energiegebruik en het werkelijk energiegebruik aanzienlijk kunnen zijn. Dit verschil wordt verklaard door diverse factoren, waaronder de invloed van de gebruiker. Het is wenselijk dit ‘gat’ tussen voorspeld en werkelijk energiegebruik in woningen te kunnen verklaren EN verkleinen, onder meer door beter rekening te kunnen houden met kenmerken van de gebruiker en zijn gedrag.

Zelfs tussen ‘identieke’ woningen blijken grote verschillen in energiegebruik voor te komen. Gerapporteerde verschillen in werkelijk energiegebruik tussen vergelijkbare woningen liggen veelal in de orde van een factor 1.5 tot 3 (e.g. Dall’O et al., 2011; review Fabi et al., 2012). Verondersteld wordt dan ook dat het ‘gat’ tussen verwacht (Everwacht) en werkelijk energiegebruik (Ewerkelijk) voor een substantieel deel bepaald wordt door de invloed van de gebruiker (e.g. Branco et al., 2004; Brounen et al., 2012; Cayla et al., 2011; Dall’O et al., 2011; Leidelmeijer en Cozijnsen 2009; Meier en Rehdanz, 2010). Dit literatuuronderzoek richt zich op de invloed van de gebruiker.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 6 / 53

Figuur 1.1 Verschil ofwel het ‘gat’ tussen voorspeld en werkelijk energiegebruik (Ewerkelijk - Everwacht).

Onder factoren die mogelijk van invloed zijn op het verschil tussen het ‘voorspeld energiegebruik’ en het ‘werkelijk energiegebruik’ (Figuur 1.1) vallen onder meer:

• Verschillen tussen het werkelijke buitenklimaat en het standaard klimaat dat in de rekenmethodiek wordt aangehouden;

• Onzekerheid in modelinvoer t.a.v. fysieke kenmerken (bijvoorbeeld afwijkende prestaties van o.a. de installatie, bouwkundige kwaliteit van de woning, onderhoud, ‘bouwfouten’ etc.);

• Gebruiksafhankelijke efficiency van technologie; • Model(on)nauwkeurigheid; • Kenmerken en gedrag van de gebruiker: het verschil tussen het werkelijke

gebruikersgedrag en het standaard gebruikersgedrag dat in de rekenmethodiek wordt aangehouden.

Dit onderdeel van het project richt zich op dit laatste aspect: De gebruikers-component in het onverklaarde verschil tussen verwacht en werkelijk energiegebruik. Om de voorspelling van het energiegebruik te kunnen verfijnen door in de modellen beter rekening kunnen te houden met de gebruikersinvloed is het nodig inzicht te verkrijgen in:

• Wat de meest relevante gedragingen zijn voor bovengenoemd energiegebruik; • Wat voor deze gedragingen de belangrijkste determinanten zijn.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 7 / 53

1.2 Doel van deze studie

Deze literatuurstudie, uitgevoerd in het kader van het project Building Future 2, is gericht op het in kaart brengen van de huidige stand van kennis op het terrein van:

1 De voor energiegebruik dominante gedragingen; 2 De relatie tussen kenmerken van gebruikers, gebouw- en omgevingsfactoren

en deze (energiegebruik gerelateerde) gedragingen.

Deze studie richt zich daarbij primair op het energiegebruik van gas voor ruimteverwarming en warm tapwater.

1.3 Vervolg onderzoek

Onderliggend doel van deze literatuurstudie is het identificeren van aanknopingspunten en het ondersteunen van methodiekontwikkeling voor het verfijnen van de voorspelling van (spreiding in) verwacht energiegebruik, door beter rekening te kunnen houden met de invloed van de gebruiker.

Zoals weergegeven in Figuur 1.2, kan deze verfijning ingrijpen op verschillende momenten in de berekeningsketen. Bijvoorbeeld:

1. Door betere voorspelling van (invoervariabelen van het energiemodel die voortvloeien uit) het voor energiegebruik relevante gedrag, op basis van determinanten van dat gedrag (bijv. betere voorspelling van de verwachte gemiddelde binnentemperatuur);

of:

2. Door correctie van Everwacht achteraf, op basis van kennis over relaties tussen het werkelijk energiegebruik en (gebruiker gerelateerde) determinanten van dat gebruik (bijv. demografische kenmerken van de bewoners).

Bij [1] is het een vereiste dat de relatie tussen energiegedrag en determinanten van dat energiegedrag kan worden gekwantificeerd en vervolgens dat dit energiegedrag kan worden vertaald in een in de modellen gebruikte model-invoervariabele (bijv. niveau/debiet/volume, frequentie en/of duur).

Ter illustratie: verwacht wordt dat er een relatie bestaat tussen demografische kernmerken van huishoudens (bijv. leeftijd van bewoners, gezinssamenstelling etc.) en energiegedrag (bijv. setpointtemperatuur(patronen)). Via kwantificatie van die relaties kan de voorspelling van ‘verwachte gedrag’ (bijv. de verwachte setpointtemperatuur) worden verfijnd ten opzichte van ‘standaard gedrag’ (bijv. de standaard setpointtemperatuur). Vervolgens kan via een vertaling (rekening houdend met fysieke kenmerken van de woning) de model-invoer worden verfijnd (bijv. de verwachte gemiddelde binnentemperatuur).

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 8 / 53

Figuur 1.2. Verfijning berekening verwacht energiegebruik, rekening houdend met de invloed van de gebruiker.

1.4 Opbouw van dit rapport

In dit rapport wordt achtereenvolgens ingegaan op:

• De in de literatuur beschreven en voor energiegebruik meest relevante gedragingen (Hoofdstuk 2);

• De in literatuur beschreven determinanten van thermostaatgedrag (Hoofdstuk 3);

• De in literatuur beschreven determinanten van ventilatiegedrag (Hoofdstuk 4); • De in literatuur beschreven determinanten van warm tapwatergebruik

(Hoofdstuk 5); • De in literatuur beschreven gebruiker gerelateerde determinanten van

energiegebruik (Hoofdstuk 6).

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 9 / 53

2 Gedrag van invloed op energiegebruik

2.1 Overzicht belangrijke gedragingen in relatie tot energiegebruik

Variatie in het energiegebruik voor ruimteverwarming en warm tapwater in woningen kan voor een substantieel deel verklaard worden door variatie in gedrag (e.g. Dall’O et al., 2011; TNS-NIPO, 2010).Tabel 2.1 geeft een overzicht van de gedragingen die veelvuldig in de literatuur worden genoemd als belangrijk voor het energiegebruik voor ruimteverwarming en warm tapwater. De gedragingen zijn ingedeeld naar hoofdgroepen. Per gedraging worden enkele voorbeelden gegeven van literatuurbronnen waarin deze gedragingen worden beschreven.

Tabel 2.1: Belangrijke gedragingen in relatie tot energiegebruik voor ruimteverwarming.

Hoofdgroep Gedraging Referenties (selectie enkele voorbeelden)

Verwarming (/koeling)

Thermostaatinstelling Andersen et al., 2009a; Andersen et al., 2011; Guerra Santin, 2010; Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009; Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013 Nevius en Pigg, 2000.

Aantal verwarmde ruimtes in huis Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013; Guerra Santin, 2011.

Gebruik van zonwering Beperkt literatuur beschikbaar Gebruik gordijnen/luiken ’s nachts Beperkt literatuur beschikbaar Gebruik van apparaten en verlichting

(interne warmtelast) Polinder et al., 2013; Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009.

Ventilatie Raam open/dicht-gedrag Wallace et al., 2002; Howard Reed et al., 2002; Andersen et al., 2009a,b,c; Rijal et al, 2007; Yun et al., 2009; Dall’O et al., 2011; Fabi et al., 2012 ; Polinder et al., 2013.

Rooster open/dicht-gedrag Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009 ; Guerra-Santin, 2010 ; Guerra-Santin, 2013.

Instellingsgedrag mechanische ventilatie

Polinder et al., 2013; Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009; Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013; Guerra Santin, 2010.

Warm tapwater

Douchegebruik Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009; Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013; De Groot et al., 2008.

Badgebruik Beperkt literatuur beschikbaar Overig Aanwezigheid Guerra Santin et al., 2009. Adaptief gedrag (bijv. drinken warme

/koude dranken, aanpassen kleding, etc Beperkt literatuur beschikbaar

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 10 / 53

Hierna worden (per hoofdgroep van gedragingen) de uit de literatuur naar voren komende gedragingen kort besproken.

2.2 Verwarming(/koeling)

In de Nederlandse woningvoorraad wordt koeling nog nauwelijks toegepast. Dit hoofdstuk richt zich daarom op verwarming.

2.2.1 Thermostaatinstelling Een van de belangrijkste gedragingen die in de literatuur wordt genoemd als een factor van invloed op (de spreiding in) energiegebruik voor ruimteverwarming is de thermostaatinstelling (in de brede zin van het woord: dit kan ook de instelling van de radiatorknop zijn als er geen kamerthermostaat aanwezig is) (zie bijv. Guerra Santin, 2010). Voor de invloed op energiegebruik zijn zowel de absolute hoogte als de (tijds)duur van de thermostaatinstelling van belang. De duur van de instelling is daarbij mogelijk van grotere invloed dan de hoogte van de ingestelde temperatuur (Guerra Santin, 2010). De gemiddelde temperatuur in de woning is een belangrijke invoerparameter voor (quasi-statistische) energieberekeningen. Deze gemiddelde temperatuur wordt eveneens door zowel hoogte als duur van de thermostaatinstelling bepaald en is daarnaast afhankelijk van gebouwkenmerken. Vanwege de bovengenoemde variatie van thermostaatinstelling in de tijd, wordt deze vaak beschreven in (thermostaatinstellings)patronen. Er zijn studies waarin een aantal “typische gedragspatronen” worden onderscheiden. Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) bijvoorbeeld, hebben op basis van vragenlijstgegevens (WoON 2006 database) door middel van clusteranalyse een 5-tal typische veelvoorkomende patronen afgeleid. Kenmerkende verschillen waren onder meer: • Wel/geen nachtverlaging; • Wel/geen ochtendpiek; • Amplitude. Een aantal studies uitgevoerd in Nederland, waarin door middel van vragenlijstonderzoek thermostaatpatronen zijn onderzocht, maken onderscheid tussen week- en weekenddagen en uur van de dag/dagdeel (bijv. Leidelmeijer en Cozijnsen 2009; Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013). Tigchelaar en Leidelmeijer (2013) rapporteren op basis van vragenlijstgegevens van de WoON 2012 database, dat de setpointtemperatuur ‘bij aanwezigheid’ gedurende de nacht gemiddeld net iets onder 16°C wordt ingesteld en dat deze gedurende de dag steeds iets hoger komt te liggen, met in de avond de hoogste waarde van gemiddeld 20°C. Zij geven ook aan dat de regelmaat waarmee bewoners aanwezig zijn in huis samenhangt met de thermostaatinstelling. Er bestaan ook studies waarin de standen continu zijn gemonitord (bijv. Andersen et al., 2011).1 De meerderheid van de huishoudens verwarmt de woning bij afwezigheid, maar wel op een lager temperatuurniveau (de meest gebruikelijke temperatuurinstellingen liggen tussen 15 en 20°C); ruim 10% van de huishoudens die niet altijd thuis zijn verwarmt niet bij afwezigheid (Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009). De mate waarin de temperatuur wordt verlaagd is afhankelijk van de periode dat men niet thuis is. Pas bij een langdurige afwezigheid (12 uur of meer) wordt door een meerderheid van

1 Opm. deze studie bekijkt uitsluitend radiatorkraaninstellingen

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 11 / 53

huishoudens de temperatuur op een zeer laag niveau ingesteld. Uit onderzoek van Tigchelaar en Leidelmeijer (2013) blijkt dat vooral huishoudens met een onregelmatig aanwezigheidspatroon de thermostaatinstelling actief aanpassen bij langere of kortere aanwezigheid, mogelijk omdat handmatige aanpassing van de thermostaat voor hen al tot de dagelijkse routine behoort. In hoofdstuk 3 “Determinanten van thermostaatgedrag” wordt dieper ingegaan op de potentieel relevante determinanten voor thermostaatgedrag.

2.2.2 Aandeel verwarmde ruimtes in de woning De woninggemiddelde temperatuur wordt naast de thermostaatinstelling ook bepaald door het deel van de woning dat wordt verwarmd. Het aantal verwarmde ruimtes heeft een groot effect op het energiegebruik (review Polinder et al., 2013). Het percentage mensen dat de overige vertrekken in de woning meeverwarmd met de woonkamer verschilt per type vertrek. Keuken en badkamer worden relatief vaak meeverwarmd, terwijl slaapkamers in Nederland veelal niet of nauwelijks blijken te worden (mee)verwarmd (Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013). Het verband tussen aantal verwarmde slaapkamers en energiegebruik is eerder onderzocht. Guerra Santin et al. (2009) rapporteren een significante relatie tussen aantal verwarmde slaapkamers en energiegebruik voor ruimteverwarming.

2.2.3 Gebruik van zonwering Er is weinig literatuur gevonden waarin het effect van zonweringsgedrag op het energiegebruik in woningen is beschreven. Naar verwachting is de invloed van zonwering(sgedrag) het grootst op de koelbehoefte. Aangezien het overgrote deel van de woningen in Nederland niet beschikt over koeling, is het effect hiervan op het energiegebruik naar verwachting beperkt. Vanzelfsprekend is het gebruik van zonwering wel van belang voor de comfortbeleving in de woning. Ook heeft zonwering effect op de warmtebehoefte. Wanneer zonwering wordt toegepast komt er minder zonnewarmte in de woning, waardoor in het stookseizoen de warmtebehoefte zal toenemen. In Nederlandse woningen wordt in het stookseizoen echter voornamelijk gebruik gemaakt van binnen-zonwering. Dit type zonwering heeft slechts een beperkt effect op de warmtebehoefte.

2.2.4 Gebruik gordijnen/luiken ’s nachts Over de invloed van het gebruik van gordijnen en luiken op het energiegebruik in woningen is niet veel bekend in de literatuur. In Nederland hebben weinig woningen luiken. Het effect van verschillend gebruik van gordijnen op de spreiding in het energiegebruik wordt als klein ingeschat (ten opzichte van het effect van ventilatie en thermostaatinstelling).

2.2.5 Gebruik van apparaten en verlichting (interne warmtelast) De variatie in het gebruik van apparaten en verlichting is groot, doordat het type en de hoeveelheid apparaten en verlichting die mensen in huis hebben verschilt en deze ook verschillend gebruikt worden (bijv. Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009). Het gebruik van apparatuur en verlichting leidt tot warmteproductie in de woning (interne warmtelast) en is hierdoor van invloed op het energiegebruik voor verwarming (en koeling).

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 12 / 53

2.2.6 Conclusie verwarmingsgedrag Onder prominente gedragingen in de categorie ‘verwarming/koeling’ die van invloed zijn op energiegebruik voor ruimteverwarming, vallen thermostaatinstelling (hoogte, duur) en aantal (mee)verwarmde ruimtes. Verondersteld wordt dat de effecten hiervan veel groter zijn dan die van zonwering, gebruik van gordijnen/luiken en gebruik van apparaten (interne warmtelast). In hoofdstuk 3 “Determinanten van thermostaatgedrag” worden daarom “thermostaatgedrag” en “aantal verwarmde ruimtes” verder onder de loep genomen. Hierbij wordt beschikbare kennis over determinanten van deze gedragingen verder beschreven.2

2.3 Ventilatie

2.3.1 Invloed van gebruikersgedrag op ventilatievoud Een belangrijke gedraging die veelvuldig in de literatuur wordt genoemd als een factor van invloed op (de spreiding in) energiegebruik voor ruimteverwarming is ventilatiegedrag (zie bijv. Fabi et al., 2012). Diverse bronnen (zie onder meer tabel 2.1) wijzen op een grote invloed van gebruikersgedrag op de hoeveelheid ventilatie. Iwashita en Akasaka (1997) rapporteren bijvoorbeeld dat 87% van het totale (natuurlijke) ventilatievoud door gebruikersgedrag wordt veroorzaakt. Hierbij is het “ventilatievoud” het aantal keer per uur dat de lucht in een ruimte volledig ververst wordt. Veldstudies laten in het algemeen een grote individuele spreiding zien in gebruikersgedrag (Review Roetzel et al., 2010). Het is dan ook niet verwonderlijk dat ook de spreiding in ventilatievoud tussen woningen en de variatie in de tijd voor een belangrijk deel door (variatie in) gedrag lijkt te worden verklaard (zie bijv. Wallace et al., 2002; Howard-Reed et al., 2002). Aangezien ventilatie (van met name de verwarmde ruimten tijdens het stookseizoen) een potentieel belangrijke oorzaak is van energieverliezen (zie bijv. Orme, 2001; Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013), lijkt ventilatiegedrag een voor dit onderzoek belangrijke gedragscomponent te zijn.

2.3.2 Invloed van aanwezige ventilatievoorzieningen op gedrag Ventilatiegedrag wordt vanzelfsprekend sterk bepaald door de aanwezige ventilatievoorzieningen (ventileren met roosters bijvoorbeeld, is uiteraard alleen mogelijk indien roosters in de vertrekken van de woning aanwezig zijn). Het ventilatiegedrag wordt daarom vaak bekeken per type voorziening: • Gedrag ten aanzien van het openen van ramen; • Gedrag ten aanzien van het openen van ventilatieroosters; • Gedrag ten aanzien van het instellen van mechanische ventilatie.

2 De instelling van de thermostaat (hoogte en duur), is een component die vrij direct kan worden omgezet in invoer voor energiegebruiksberekeningen. Het beter kunnen voorspellen van verwacht thermostaatgedrag, geeft daarmee mogelijk aanknopingspunten voor betere voorspelling van energiegebruik voor verwarming. Om het verwachte aantal verwarmde kamers mee te kunnen in energiegebruiksberekeningen is een vertaalslag nodig.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 13 / 53

Het type ventilatiesysteem dat in de woning aanwezig is, is dus een dominante invloedsfactor (zie bijv. Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009). Indien meerdere typen ventilatievoorzieningen aanwezig zijn, wordt het gebruik hierdoor beïnvloed. Zo wordt in woningen met mechanische ventilatie minder geventileerd met ramen dan in natuurlijk geventileerde woningen. Deze afhankelijkheid impliceert dat het belangrijk is in data analyse rekening te houden met de aanwezige ventilatievoorzieningen. Er is een sterk verband tussen het type aanwezige ventilatiesysteem en de energetische kwaliteit van de woning (Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009). In nieuwere woningen wordt immers vaak permanente mechanische ventilatie toegepast, terwijl het merendeel van de oudere woningen volledig natuurlijk wordt geventileerd. Een gevonden relatie tussen energiegebruik en ventilatietype zegt daarom meer over de achterliggende energetische kwaliteit dan over de aan het ventilatietype gerelateerde variatie in gedrag.

2.3.3 Raam open/dicht-gedrag Het effect van ventilatiegedrag met ramen en deuren op het energiegebruik wordt mede bepaald door de volgende parameters (Fabi et al., 2012): • Frequentie van openen; • (Tijds)duur van openen; • Mate van openen. In zeer luchtdoorlatende woningen heeft het raam open/dicht-gedrag naar verwachting minder invloed op de totale hoeveelheid ventilatie in de woning (en daarmee op het energiegebruik) dan in luchtdichtere woningen (Fabi et al., 2005). Wallace et al. (2002) rapporteren op basis van resultaten van een intensieve monitoringsstudie in één woning, dat van de onderzochte factoren, het ‘openen van ramen’ naar voren kwam als de factor met de grootste invloed op het momentane ventilatievoud3. Een beperking van deze studie is dat slechts één woning is onderzocht; het is niet duidelijk of (en in welke mate) deze conclusies generaliseerbaar zijn (voor andere woningen, met andere fysieke kenmerken etc.). Een literatuur review uitgevoerd door Polinder et al. (2013) identificeert ventilatie via ramen echter ook als de belangrijkste invloedsfactor voor de totale momentane hoeveelheid ventilatie in een woning. In hoofdstuk 4 “Determinanten van ventilatiegedrag” wordt dieper ingegaan op de potentieel relevante determinanten voor raam open/dicht gedrag.

2.3.4 Roosters open/dicht-gedrag Er zijn niet veel studies gevonden die expliciet aandacht besteden aan rooster open/dicht-gedrag en de relatie met energiegebruik. Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) en Guerra Santin (2010, 2013) nemen deze gedragscomponent expliciet mee in hun studies. Guerra Santin (2010) rapporteert dat roosters doorgaans altijd open of altijd dicht staan en dat er weinig actief wordt geregeld aan roosters. Meer dan 50% van de huishoudens in de onderzochte studiepopulatie (N=270) had de

3 Wallace et al., 2002, hebben voor deze studie een jaar lang continu het ventilatievoud gemeten op diverse plekken in een bewoond huis in de Verenigde Staten (bouwjaar onbekend) om het effect van temperatuur, wind, ramen en de aanwezige mechanische ventilatie op het ventilatievoud te bekijken.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 14 / 53

roosters in woon- en slaapkamers altijd open. In de overige ruimtes in de woning, hield de meerderheid van de respondenten de roosters altijd dicht.

2.3.5 Instelgedrag mechanische ventilatie Er is slechts beperkt literatuur beschikbaar over het instellingsgedrag van mechanische ventilatie (Review door Polinder et al., 2013). Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) rapporteerden (op basis van analyse van de vragenlijstgegevens van de Energiemodule van WoON 2006) dat ongeveer een derde van de huishoudens, beschikte over een vorm van mechanische ventilatie (random steekproef van woningen uit het Nederlandse woningbestand; N ~ 4800). Ongeveer de helft van de huishoudens met mechanische ventilatie, ventileert volgens patroon “gemiddeld”: 19 uur per week (2 à 3 uur per dag). Ongeveer een kwart van deze groep zet de ventilator af en toe extra hoog, ca 0,5 uur per dag (Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009). De kenmerken van het mechanische ventilatiesysteem (bijv. alleen mechanische afzuiging of mechanische toe- en afvoer, type regeling) zijn echter bepalend voor de gedragsopties binnen deze groep en hiermee valt deze groep voor onderzoek naar gedragsdeterminanten en het effect op het energiegebruik verder uiteen. De mate van variatie in ventilatiegedrag bij mechanische ventilatie lijkt beperkt. Guerra Santin (2010) vindt dat mechanische ventilatie doorgaans op de laagste stand staat (of uit) en slechts (tijdelijk) hoog wordt gezet tijdens het koken en douchen. Zij laat deze gedraging daarom ook weg uit haar analyses van het effect van gedragingen op energiegebruik.

2.3.6 Conclusie ventilatiegedrag Diverse studies constateren dat het ventilatievoud een belangrijke invloedsfactor is voor energiegebruik voor verwarming in woningen, waarbij ventilatiegedrag een belangrijke bron is van verschillen tussen huishoudens. Binnen ventilatiegedrag lijken het openen en sluiten van ramen en gebruik van ventilatieroosters een belangrijke oorzaak van spreiding, meer dan instelling van mechanische ventilatie. In hoofdstuk 4 “Determinanten van ventilatiegedrag” wordt “raam open/dicht-gedrag” verder onder de loep genomen, waar bij de relatie tussen determinanten van deze gedraging en de gedraging zelf verder wordt bekeken. Helaas is in de literatuur nauwelijks informatie beschikbaar over “rooster open/dicht-gedrag” en "instelgedrag van mechanische ventilatie". Hier zal daarom in hoofdstuk 4 niet verder op in worden gegaan.

2.4 Warm tapwater

2.4.1 Invloed van gebruikersgedrag op warm tapwater gebruik Warm tapwater gebruik wordt in de literatuur veelvuldig genoemd als een factor van invloed op (de spreiding in) energiegebruik (zie o.a. Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009; De Groot et al., 2008). Het totale warm tapwater gebruik in een woning beslaat ruim 50% van het totale watergebruik en omvat watergebruik voor douchen, baden, de wastafel en de keuken (gebaseerd op TNS NIPO, 2014). Aangezien het douchegebruik (met een aandeel van 82%) de belangrijkste post is in het warm tapwater gebruik, wordt in

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 15 / 53

deze rapportage vooral gefocust op gebruikersgedrag ten aanzien van douchen. Het warm tapwater gebruik voor douchen is de afgelopen jaren in Nederland toegenomen. Deze toename wordt voornamelijk verklaard door hogere gemiddelde doucheduur en door de introductie van de ‘comfortdouche’ (TNS NIPO, 2014). Bad- en douchegebruik zijn negatief met elkaar gecorreleerd (indien ligbad aanwezig is): hoe vaker wordt gedoucht, hoe minder vaak in bad wordt gegaan (Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013). Het watergebruik door baden betreft in Nederland gemiddeld overigens nog geen 3% van het totale warm tapwater gebruik (TNS NIPO, 2014). Het totale warm tapwater gebruik in een woning wordt bepaald door (TNS NIPO, 2014): • De aanwezigheid van water gebruikende toestellen en voorzieningen (bad,

douche, waterbesparende douchekop, etc.); • Het gebruik van warm tapwater door personen (de frequentie en duur van de

tappingen); • De capaciteit van de warm tapwater toestellen en voorzieningen (aantal liter

water per minuut uit de douche, inhoud van het bad, etc.). Het type warm tapwater opwekker bepaalt vervolgens ook het uiteindelijke (primair) energiegebruik voor warm tapwater. Weegink et al. (1997) geven aan dat er een grote spreiding is in het warm tapwater gebruik tussen huishoudens. De helft van de onderzochte huishoudens heeft een warm tapwater gebruik tussen 24 en 46 liter warm water per persoon4. Een studie van Kempton (1988) uitgevoerd in 7 woningen in de Verenigde Staten concludeert dat de variatie in warm tapwater gebruik vooral toe te schrijven is aan individuele verschillen in gedrag, waardoor de variatie in warm tapwater gebruik groter is op individueel niveau dan op huishoudniveau. Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) geven aan dat het douchegedrag van invloed is op de totale energiekosten: het verschil in energiekosten voor degenen die kort en degenen die lang onder de douche staan bedraagt ongeveer 10%. In verschillende studies (bijv. Beal et al., 2013) wordt aangegeven dat het huishoudelijk watergebruik door respondenten vaak niet goed wordt ingeschat. Weegink et al. (1997) bijvoorbeeld, geven aan dat de schatting die geënquêteerden geven over hun douche- en badgebruik circa 15% boven de waarde ligt die werkelijk is gemeten.

2.4.2 Conclusies warm tapwater gebruik Uit diverse studies blijkt dat warm tapwater gebruik een belangrijke invloed factor is voor het energiegebruik in woningen; hoe beter de energetische kwaliteit van de woning, hoe groter het aandeel van de post warm tapwater (relatief gezien) wordt. Het warm tapwatergebruik is ook een belangrijke bron van verschillen tussen huishoudens. Voor warm tapwater gebruik lijkt het douchegedrag de belangrijkste gedragscomponent te zijn; ruim 80% van het warm tapwater wordt gebruikt voor douchen. Bad gebruik speelt met gemiddeld circa 3% van het warm tapwatergebruik slechts een bescheiden rol.

4 Hierbij moet worden opgemerkt dat het warm tapwater gebruik voor de verschillende warm tapwater posten de afgelopen jaren is veranderd. Met name voor douchen is voor het warm tapwater gebruik een toename te zien (TNS NIPO, 2014).

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 16 / 53

In hoofdstuk 5 “Determinanten van warm tapwater gedrag” wordt het gedrag ten aanzien van warm tapwater gebruik verder onder de loep genomen, waarbij de relatie tussen determinanten van deze gedraging en de gedragingen zelf verder wordt bekeken.

2.5 Overig

2.5.1 Aanwezigheid Aanwezigheid is van invloed op diverse vormen van energiegedrag, bijvoorbeeld doordat bewoners bij afwezigheid de thermostaat lager zetten of de ramen sluiten. Aanwezigheid is daarmee een belangrijke factor in de verklaring van spreiding van het energiegebruik voor verwarming in woningen.

2.5.2 Adaptief gedrag Onder adaptief gedrag vallen bijvoorbeeld het drinken van warme of koude dranken, het aanpassen van kleding en het wijzigen van je houding. Omdat betere voorspelling van deze gedragingen niet bruikbaar lijkt voor verbetering van energiemodellering via verfijnen van de invoerparameters, vallen deze gedragingen buiten de scope van deze studie.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 17 / 53

3 Determinanten van thermostaatgedrag

3.1 Overzicht in literatuur genoemde determinanten van thermostaatgedrag

Zoals in Hoofdstuk 2 aangegeven, zijn de thermostaatinstelling en het aantal verwarmde ruimtes naar verwachting de belangrijkste gedragingen die van invloed zijn op het energiegebruik van woningen. Dit hoofdstuk richt zich daarom op deze twee gedragingen, die hierna onder de noemer thermostaatgedrag besproken zullen worden. Tabel 3.1 geeft een overzicht van in de literatuur besproken factoren welke potentieel relevante determinanten vormen van thermostaatgedrag: − Ofwel: vanwege indicaties van mogelijke ‘directe’ relatie met

thermostaatgedrag; − Ofwel vanwege relatie met aspecten (bijv. thermoregulatie, thermisch comfort

etc.) die wellicht ‘indirect’ van invloed zouden kunnen zijn op thermostaatgedrag.

Hierbij is onderscheid gemaakt naar gebruikers-, gebouw- en omgevings-gerelateerde kenmerken. Omdat de relatie tussen de determinanten en thermostaatgedrag veelal afzonderlijk (univariaat) en slechts beperkt in combinatie is bekeken, is het inzicht in de relatieve bijdrage van elk van de determinanten beperkt. Tevens is er slechts beperkt zicht op onderlinge relaties tussen deze determinanten. Zo zal een huishouden met een hoger totaal inkomen relatief vaker uit “tweeverdieners” bestaan, is het denkbaar dat inkomen een relatie heeft met leeftijd, en wellicht met de kwaliteit en omvang van de woning. Relaties tussen de determinanten onderling kunnen zo het zicht op de relatie met het thermostaatgedrag beperken. Het is niet uit te sluiten dat gemaakte keuzes ten aanzien van in de analyse meegenomen determinanten resultaten van eerdere studies hebben beïnvloed. Verschillen in deze keuzes kunnen daarmee wellicht ook (deels) verklaren waarom studies elkaar soms lijken tegen te spreken.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 18 / 53

Tabel 3.1. Potentieel relevante determinanten van thermostaatgedag en belangrijkste bevindingen.

Determinant Referenties (selectie enkele voorbeelden)

Gebruiker Geslacht Karjalainen et al., 2007a; Karjalainen, 2012 (review); Schellen et al., 2012; Jaquot et al., 2014; Kaciuba-Uscilkoa en Grucza, 2001.

Leeftijd Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009; Guerra Santin, 2010 Guerra Santin et al., 2009 Van Someren et al., 2002 (review); Schellen et al., 2010; Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013; Kelly et al., 2013.

Inkomen Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009 Guerra Santin et al., 2009 Barkenbus, 2013 Kelly et al., 2013.

Samenstelling en grootte huishouden

Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009; Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013; Guerra Santin, 2010; Kelly et al., 2013.

Etnische achtergrond Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009; Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013.

Eigendomssituatie (Huur/Koop) Barkenbus, 2013. Aanwezigheid(spatroon) Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009;

Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013. Begrip hoe thermostaat werkt Polinder et al., 2013;

Andersen, 2009; Karjalainen, 2007b; Rathouse en Young, 2004; Peeters et al., 2008.

Gebouw Energetische kwaliteit / energielabel

Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009; Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013.

Bouwperiode Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009 Type thermostaat/kranen Guerra Santin, 2010;

Nevius en Pigg, 2000; Shipworth et al., 2010; Lutzenhiser, 1992; Conner en Lucas, 1990.

Oppervlakte woning Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013. Omgeving Buitentemperatuur Andersen et al., 2009a; Zonnestraling Andersen et al., 2009a; Relatieve vochtigheid Andersen et al., 2009b; Windsnelheid Andersen et al., 2009b.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 19 / 53

In bovenstaand overzicht is geen onderscheid gemaakt naar verschillen in determinanten van (1) hoogte van temperatuurinstelling, (2) de (tijds)duur van betreffende instelling en (3) aantal verwarmde ruimtes. In de literatuur wordt soms onderscheid gemaakt tussen de factoren hoogte en duur, maar ze worden ook geregeld samengenomen tot enkele “typische patronen”, bijvoorbeeld door middel van “clusteranalyse” (zie bijv. Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009). Per determinant worden hieronder de bevindingen uit de literatuur kort besproken.

3.2 Gebruiker gerelateerde factoren

3.2.1 Geslacht In een recente review concludeert Karjalainen (2012) dat een toenemend aantal studies verschillen vindt in ervaren thermisch comfort tussen mannen en vrouwen. Het merendeel van de bestaande studies rapporteert dat vrouwen (in dezelfde thermische condities) eerder discomfort rapporteren dan mannen (zowel bij een hogere als bij een lagere temperatuur) (zie bijv. Schellen et al., 2012). Opvallend is dat Karjalainen (2012) in het review rapporteert dat, terwijl er duidelijke verschillen gevonden zijn tussen de geslachten in ervaren (dis)comfort, de meeste studies geen duidelijke verschillen laten zien in de zogenaamde ‘neutrale temperatuur’ tussen de geslachten. In sommige studies zijn echter aanwijzingen gevonden dat vrouwen een hogere temperatuur prefereren dan mannen (bijv. Karjalainen et al., 2007a; Chow et al., 2010). Deze verschillen worden mogelijk deels verklaard door (fysiologische) verschillen in thermoregulatie tussen mannen en vrouwen (zie bijv. review van Kaciuba-Uscilkoa en Grucza, 2001). Opvallend is ook dat Karjalainen (2007a) rapporteert dat hoewel vrouwen een hogere setpoint temperatuur lijken te prefereren, mannen in de regel vaker de thermostaat instellen dan vrouwen.

3.2.2 Leeftijd Er is een relatie tussen leeftijd en temperatuurinstelling in de woning (Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009; Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013). Ouderen lijken gemiddeld een hogere temperatuur in te stellen. Dit wordt mogelijk deels verklaard door leeftijd-gerelateerde fysiologische veranderingen: ouderen zijn bijvoorbeeld minder goed in staat hun lichaamstemperatuur op peil te houden bij een lagere omgevingstemperatuur (Review Van Someren, 2002). Omdat het aannemelijk is te veronderstellen dat ouderen gemiddeld genomen overdag ook vaker thuis zijn, is het belangrijk de invloed van aanwezigheidspatronen op de hoogte van de thermostaatinstelling overdag enerzijds en geprefereerde temperatuur bij aanwezigheid anderzijds niet te verwarren. Wanneer bij analyses geen rekening wordt gehouden met aanwezigheid(spatronen) en alleen de gemiddelde temperatuurinstelling overdag als uitgangspunt wordt genomen, zal hierdoor een sterker verband tussen temperatuurinstelling en leeftijd worden gevonden dan in werkelijkheid verklaard wordt door een leeftijd gerelateerde hogere temperatuurpreferentie (Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009). In een recente Engelse studie is de relatie tussen huishoudkenmerken en ‘interne warmtevraag’ onderzocht. In deze studie werd een verband gevonden tussen leeftijd en warmtevraag, rekening houdend met een breed spectrum aan andere factoren (Kelly et al., 2013).

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 20 / 53

Zowel Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) als Guerra Santin (2010) rapporteren dat overdag bij jongere huishoudens gemiddeld een lagere setpointtemperatuur wordt gevonden dan bij oudere huishoudens. Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) vonden — op basis van analyse van de vragenlijstgegevens van de Energiemodule van WoON 2006 — dat dit niet alleen verklaard werd door een hogere afwezigheidsgraad in jongere huishoudens: Jongere huishoudens rapporteerden gemiddeld een lagere temperatuurinstelling bij aanwezigheid overdag, dan 75 plussers. Voor de avond en de nachtperiode blijkt de gemiddelde gerapporteerde temperatuurinstelling bij aanwezigheid voor de verschillende groepen echter vergelijkbaar te zijn. Guerra Santin (2010) vindt daarentegen wel een positief verband tussen (hogere) leeftijd en setpoint temperatuur, ook voor de avondperiode. Tigchelaar en Leidelmeijer (2013) rapporteren op basis van analyse van de Energiemodule horend bij de WoON 2012 database een significant verband tussen leeftijd en ingestelde temperatuur bij aanwezigheid voor alle perioden (de ochtend-, dagen avondperiode), met uitzondering van de nacht. Er blijkt ook een relatie te zijn tussen leeftijd en het verwarmen van ruimtes anders dan de woonkamer. Oudere leeftijdsgroepen (vanaf 55 jaar) blijken vaker de verwarming in de badkamer en de keuken aan te hebben, terwijl jongeren relatief vaak de verwarming in de keuken, hoofdslaapkamer en overige slaapkamers aan hebben staan (Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013).

3.2.3 Inkomen Guerra Santin (2010) rapporteert een zwakke positieve partiële correlatie tussen inkomen en de setpoint temperatuur. De richting van dit verband lijkt echter te verschillen per periode van de dag, met een positieve relatie voor de dagen de nachtperiode, en een zwakke negatieve relatie voor de avondperiode. Tigchelaar en Leidelmeijer (2013) vinden uitsluitend voor de ochtendperiode een (zwakke) relatie tussen inkomen en thermostaatinstelling bij aanwezigheid. Voor de overige perioden vonden zij geen verband. Een Amerikaanse studie laat (op basis van beschrijvende statistieken) een omgekeerde relatie zien tussen inkomen en thermostaatinstelling bij aanwezigheid, waarbij lagere inkomens geneigd lijken gemiddeld op een hogere temperatuur te stoken dan hogere inkomens. Er wordt in de analyse echter geen rekening gehouden met andere factoren die dit verband zouden kunnen verklaren. Dezelfde studie rapporteert ook dat huurders in het algemeen geneigd zijn hoger te stoken dan huiseigenaren. Als verklaring hiervoor geven zij aan dat in Amerika huurders vaak een vaste prijs betalen voor hun energie (ongeacht energiegebruik). Het kan niet worden uitgesloten dat dit (deels) de omgekeerde relatie met inkomen verklaart (Barkenbus, 2013). Kelly et al. (2013) rapporteren op basis van hun (Engelse) studie, waarin zij rekening houden met een breed spectrum aan andere factoren, een positieve relatie tussen inkomen en interne warmtevraag. Er blijkt ook een relatie te zijn tussen leeftijd en het verwarmen van ruimtes anders dan de woonkamer. Tigchelaar en Leidelmeijer (2013) geven aan dat hogere inkomens meer geneigd zijn om andere ruimtes (mee) te verwarmen.

3.2.4 Samenstelling & grootte huishouden Guerra Santin (2010) rapporteert een relatie tussen omvang van het huishouden en hoogte van de temperatuurinstelling, waarbij grotere huishoudens overdag gemiddeld een hogere temperatuur lijken in te stellen dan kleinere huishoudens.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 21 / 53

Tegelijkertijd lijken kleinere huishoudens ’s avonds een hogere setpoint temperatuur te hanteren. Het is echter niet duidelijk in welke mate deze verbanden verklaard worden door de invloed van andere factoren, bijvoorbeeld door aan huishoudenssamenstelling gerelateerde verschillen in aanwezigheidspatronen. Kelly et al. (2013) rapporteert - op basis van hierboven eerdergenoemde studie - een positieve relatie tussen aantal inwoners en interne warmtevraag. Huishoudsamenstelling lijkt ook gerelateerd te zijn aan het verwarmen van ruimtes anders dan de woonkamer. Zo blijken gezinnen met kinderen vaker de overige slaapkamers en de badkamer te verwarmen, terwijl de werkkamer juist vaker wordt verwarmd door eenpersoonshuishoudens en meerpersoonshuishoudens zonder kinderen (Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013).

3.2.5 Etnische achtergrond Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) vonden na een verdiepende analyse — van de vragenlijstgegevens van de Energiemodule van WoON 2006 — waarin ze rekening hielden met andere invloedsfactoren gecorreleerd met etniciteit, geen ondersteuning voor de hypothese dat mensen afkomstig uit een warm klimaat vaker op hogere temperatuur zouden stoken. Tigchelaar en Leidelmeijer (2013) rapporteren op basis van analyse van de Energiemodule horend bij de WoON 2012 database echter wel een (zwakke) relatie tussen herkomst en temperatuurinstelling bij aanwezigheid. Deze relatie vonden zij overigens alleen voor de ochtend en de nacht, maar niet voor de dag en avond.

3.2.6 Eigendomssituatie Barkenbus (2013) rapporteert dat huurders gemiddeld genomen geneigd zijn hoger te stoken dan huiseigenaren. Zoals hiervoor beschreven, geven de onderzoekers hiervoor als verklaring dat in Amerika huurders vaak een vaste prijs betalen voor hun energie (ongeacht energiegebruik).

3.2.7 Overige gebruiker gerelateerde factoren Afwezigheidsduur De neiging de verwarming lager te draaien heeft een relatie met de duur van de periode van afwezigheid. Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) vonden een lagere kans op aanpassing van de thermostaatinstelling bij een afwezigheid van 1 uur dan bij een afwezigheid van 12 uur. Resultaten van deze studie wijzen erop dat dit lijkt te gelden voor zowel onzuinige als zuinige woningen. Er is een relatie tussen energetische kwaliteit van de woning en diverse huishoudkenmerken, die op hun beurt weer samen kunnen hangen met verwachte aanwezigheidspatronen. Zo rapporteren Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) dat inwoners van woningen met een lage energetische kwaliteit vaker of ‘jong’, of juist ‘oud’ zijn, waarbij de ‘jonge’ bewoners minder vaak thuis zijn. Begrip hoe thermostaat werkt Diverse studies laten zien dat gebruikers vaak niet weten hoe de thermostaat werkt (review Polinder et al., 2013), met als gevolg dat deze vaak verkeerd wordt gebruikt. Dit kan leiden tot oververhitting en/of verhoogd energiegebruik. Een deel van de spreiding in gebruik van de thermostaat is hierdoor te verklaren (Polinder et al., 2013; Andersen, 2009; Rathouse en Young, 2004, Peeters et al., 2008).

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 22 / 53

3.3 Gebouw gerelateerde factoren

3.3.1 Energetische kwaliteit / energielabel Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) vonden een relatie tussen energetische kwaliteit van de woning en het ‘uitzetten’ van de verwarming. Zij rapporteren dat men in woningen met een hogere energetische kwaliteit, minder geneigd is om de verwarming uit te zetten bij langere perioden van afwezigheid. Bij een korte afwezigheidsduur lijkt men juist bij zeer onzuinige woningen doorgaans meer geneigd te zijn de verwarming aan te laten (mogelijk om snelle afkoeling te voorkomen). Guerra Santin (2010) vond daarentegen dat energetische kwaliteit slechts in zeer beperkte mate gerelateerd is aan de temperatuurinstelling (zowel voor de dag, als de avond en de nacht). Op basis van resultaten van deze studie concludeert Guerra Santin dat thermische kwaliteit slechts weinig invloed heeft op de temperatuurinstelling. Lage nachttemperatuur instellingen komen vaker voor bij huizen met een zeer lage energetische kwaliteit, terwijl hogere nachttemperatuur instellingen vaker voorkomen bij woningen met een hoge energetische kwaliteit (Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009). De energetische kwaliteit lijkt ook gerelateerd te zijn aan het verwarmen van ruimtes anders dan de woonkamer. In de minst zuinige woningen worden keuken en badkamer minder vaak verwarmd dan in zuinige woningen (Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013).

3.3.2 Bouwperiode Ook bouwperiode kan mogelijk (indirect via ‘bouwperiode-specifieke’ woningkenmerken) van invloed zijn op thermostaatgedrag. Onder woningkenmerken — potentieel van invloed op thermostaatgedrag — die samenhangen met bouwperiode (afhankelijk van mate van renovatie) vallen onder meer: energetische kwaliteit, type verwarmingsinstallatie en type thermostaat. Oudere woningen bevatten relatief vaak ‘lokale verwarming’. Woningen met een lokale verwarming hebben relatief vaak geen kamerthermostaat. Daarmee is er een verband tussen bouwjaar en het hebben van een kamerthermostaat (Guerra Santin, 2010).

3.3.3 Type thermostaat/kranen Bevindingen van bestaande studies naar het effect van thermostaat-type op het instelgedrag, zijn niet altijd consistent. Guerra Santin (2010) vindt een associatie tussen aanwezigheid van een thermostaat en temperatuurinstelling, overdag, ’s avonds en ’s nachts, met een grotere kans op een hogere temperatuurinstelling in woningen met een thermostaat, in vergelijking met woningen met radiatorkranen. Dezelfde studie rapporteert ook een verband tussen de aanwezigheid van een programmeerbare thermostaat en de duur van de periode van verwarmen, met een verhoogde duur in woningen met programmeerbare thermostaat ten opzichte van woningen met een handmatig bedienbare thermostaat. Nevius en Pigg (2000) vinden echter geen duidelijke relatie tussen type thermostaat en thermostaatinstelling. De auteurs van deze studie vinden echter wel dat houding ten opzichte van energiebesparing van invloed is op het thermostaat-instelgedrag en daarmee (indirect) op energiegebruik. Shipworth et al. (2010) vonden eveneens geen duidelijke relatie tussen type thermostaat en hoogte en/of duur van thermostaatinstelling, op basis van analyse van survey data van Engelse huishoudens (N= 427).

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 23 / 53

3.3.4 Oppervlakte woning Tigchelaar en Leidelmeijer (2013) geven aan dat in woningen met meer kamers mensen vaker geneigd zijn om de keuken, badkamer en werkkamer altijd te verwarmen, terwijl slaapkamers juist vaker altijd worden verwarmd in woningen met minder kamers.

3.4 Omgeving gerelateerde factoren

In een Deense studie is aan de hand van metingen aan 13 woningen vastgesteld dat buitentemperatuur, zonnestraling, de relatieve vochtigheid buiten en de luchtsnelheid gerelateerd zijn aan (momentane veranderingen in) setpoint-temperatuur (Andersen, 2009). Terwijl deze factoren van invloed kunnen zijn op momentane veranderingen in gedrag, verklaren ze op zichzelf geen verschillen tussen huishoudens binnen een buurt, wijk of stad.

3.5 Conclusies

De literatuur geeft inzicht in potentieel belangrijke determinanten van thermostaatgedrag. Voor het energiegebruik, is zowel de hoogte als de duur van de temperatuurinstelling van belang en daarnaast ook het aantal ruimtes dat wordt verwarmd. Er zijn aanwijzingen dat niet alleen kenmerken van het huishouden de variatie in instelgedrag verklaren, maar dat ook gebouwkenmerken hierop van invloed zijn. Bewonerskenmerken die in verschillende studies naar voren komen zijn onder meer: leeftijd, geslacht, inkomen, samenstelling en grootte van het huishouden. Daarnaast lijkt de energetische kwaliteit van de woning een potentieel belangrijke invloedsfactor te zijn. Dit is een interessante constatering: een energiebesparende maatregel als het isoleren van de gebouwschil zal mogelijk, via een ongunstig effect op thermostaatgedrag, minder energiebesparing opleveren dan verwacht wordt op basis van energieberekeningen. Op basis van de literatuur is het niet eenvoudig vast te stellen welke determinanten het meest bepalend zijn voor thermostaatgedrag. Niet alle studies houden rekening met relaties tussen factoren onderling, wat naar verwachting het zicht op de relatie tussen determinanten van thermostaatgedrag en dit gedrag beperkt. Kwantificering van de relatie tussen gebruikerskenmerken en gebouwkenmerken (zoals isolatiewaarde) enerzijds en aspecten van thermostaatgedrag anderzijds, gevolgd door een verfijning van de energiegebruiksberekening, kan een naar verwachting concrete toegevoegde waarde opleveren bij de voorspelling van energiegebruik in woningen.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 24 / 53

4 Determinanten van ventilatiegedrag

4.1 Overzicht in literatuur genoemde determinanten van raam open/dicht-gedrag

Zoals in Hoofdstuk 2 aangegeven, is in de literatuur nauwelijks informatie beschikbaar over “rooster open/dicht-gedrag” en "instelgedrag van mechanische ventilatie". Dit hoofdstuk richt zich daarom alleen op de determinanten van het raam open/dicht-gedrag. Tabel 4.1 geeft een overzicht van in de literatuur besproken factoren welke potentieel relevante determinanten vormen van raam open/dicht-gedrag. Hierbij is onderscheid gemaakt naar gebruikers-, gebouw- en omgevings-gerelateerde kenmerken. Omdat de relatie tussen de determinanten en raam open/dicht-gedrag veelal afzonderlijk (univariaat) en slechts beperkt in combinatie is bekeken, is het inzicht in de relatieve bijdrage van elk van de determinanten beperkt. Zoals eerder opgemerkt in het hoofdstuk verwarmingsgedrag, is er slechts beperkt zicht op onderlinge relaties tussen deze determinanten. Zo zal een huishouden met een hoger totaal inkomen relatief vaker uit “tweeverdieners” bestaan, is het denkbaar dat inkomen een relatie heeft met leeftijd, en wellicht met de kwaliteit en omvang van de woning. Relaties tussen de determinanten onderling kunnen zo het zicht op de relatie met raam open/dicht-gedrag beperken. Het is niet uit te sluiten dat gemaakte keuzes ten aanzien van in de analyse meegenomen determinanten resultaten van eerdere studies hebben beïnvloed. Verschillen in deze keuzes kunnen daarmee wellicht ook (deels) verklaren waarom studies elkaar soms lijken tegen te spreken. Voor het openen en sluiten van ramen geldt dat de relatie tussen determinanten van dit gedrag en het gedrag zelf verschilt per type ruimte en per type ventilatiesysteem (bijv. Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013). Polinder et al. (2013) rapporteert daarnaast dat de invloed van het type ventilatiesysteem op ‘raamgedrag’ verschilt per vertrek. Deze invloed is bepalender voor de woonkamer dan voor de slaapkamer.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 25 / 53

Tabel 4.1. Potentieel relevante determinanten van gedrag t.a.v. het openen van ramen.

Determinant Referenties (selectie enkele voorbeelden) Gebruiker Geslacht Andersen et al., 2009a;

Review by Fabi et al, 2012. Leeftijd Andersen et al., 2009a (n.s.);

Review by Fabi et al, 2012; Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013; Guerra Santin, 2010.

Inkomen Guerra Santin, 2013; Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013.


Dubrul, 1988; Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013; Guerra Santin, 2010.

Aanwezigheid(spatroon) Dubrul, 1988; Johnson en Long, 2005; Herkel et al., 2008; Zhang en Barrett, 2012; Review by Fabi et al, 2012; Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013.

Eigendomssituatie (Huur/Koop) Andersen et al., 2009a; Rookgedrag Dubrul, 1988;

Van Dongen en Phaff, 1989. Ervaren geluidbelasting Andersen et al., 2009a. Gebouw Type ventilatiesysteem Van Dongen en Phaff, 1989 ;

Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) ; Guerra Santin en Itard, 2010 ; Guerra Santin, 2010 ; Guerra Santin, 2013.

Type woning Dubrul, 1988 (review Fabi et al, 2012) Johnson en Long, 2005 ; Guerra Santin, 2013.

Type vertrek Guerra Santin, 2013; Dubrul, 1988; Leidelmeijer en Cozijnsen (2009); Van Dongen en Phaff, 1989; Erhorn 1986.

Oriëntatie vertrek Dubrul, 1988; Van Dongen en Phaff, 1989; Zhang en Barrett, 2012.

Oppervlakte woning Andersen et al., 2009a Energetische kwaliteit /

bouwperiode Fabi et al., 2012; Guerra Santin, 2013; Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009.

Air conditioning Johnson en Long, 2005.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 26 / 53

Omgeving Buitentemperatuur Andersen et al., 2009; Dubrul, 1988 (review Fabi et al, 2012) ; Erhorn 1986; Fritsch et al 1990; Van Dongen en Phaff, 1989; Zhang en Barrett, 2012.

Binnentemperatuur* Haldi en Robinson, 2008; Herkel et al., 2008; Yun en Steemers, 2008; Review Fabi et al., 2012.

Luchtkwaliteit (CO2 concentratie)

Andersen, 2009b; Andersen et al., 2009c; Review Fabi et al., 2012.

Windsnelheid Fritsch et al., 1990; Andersen et al., 2009a; Johnson en Long, 2005; Erhorn (1986); Dubrul (1988); Review Fabi et al., 2012.

Zonnestraling Andersen et al., 2009a; Andersen et al., 2009c; Van Dongen en Phaff, 1989; Fritsch et al., 1990; Dubrul (1988).

Seizoen Herkel et al, 2008; Johnson en Long, 2005; Review by Fabi et al, 2012; Zhang en Barrett, 2012.

*Doordat de binnentemperatuur wordt beïnvloed door het openen van ramen, is de relatie tussen de binnentemperatuur en open ramen in de analyses moeilijk te leggen. Momentane veranderingen versus ‘gemiddeld gedrag’ Bij de interpretatie van bovenstaande tabel is het belangrijk zich te realiseren, dat verschillende soorten studies te onderscheiden zijn: • (Monitoring)studies die de relatie onderzoeken tussen (voornamelijk

meteorologische/binnenklimaat) factoren en (momentane veranderingen in) raamstand;

• Studies die de relatie onderzoeken tussen determinanten en “typisch gedrag” op een gemiddelde dag.

Uit meerdere studies komt naar voren dat de variatie van buitentemperatuur in de tijd sterk samenhangt met de kans op het openen van ramen door de gebruiker (bijv. Andersen et al., 2009a). Hoewel de buitentemperatuur dus een belangrijke determinant is voor veranderingen in raamgedrag in de tijd, zal deze factor niet (of in beperkte mate) verschillen in (gemiddeld) gedrag tussen huishoudens verklaren (met vergelijkbare fluctuaties in buitenluchttemperatuur). Bekend is dat de verschillen in gedrag groot zijn, ook tussen huishoudens wonend in dezelfde straat, met eenzelfde type woning, blootgesteld aan dezelfde meteorologische condities. Slechts in een beperkt aantal studies is gekeken naar determinanten van (verschillen in) ventilatiegedrag tussen huishoudens. Ventilatiegedrag: woningkenmerken en huishoudkenmerken

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 27 / 53

Ventilatiegedrag wordt in belangrijke mate bepaald door woningkenmerken, waaronder de aanwezige ventilatievoorzieningen. Daarnaast spelen huishoudkenmerken een rol (Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009; Andersen et al., 2009a). In de studie van Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) is de relatie tussen woningkenmerken, huishoudkenmerken en de wijze en mate van ventileren/ventilatiegedrag onderzocht door middel van clusteranalyse (onderscheiden clusters: ‘natuurlijk laag/gemiddeld’; ‘natuurlijk veel’; ‘mechanisch lichtknop’; ‘mechanisch niet permanent’; ‘mechanisch permanent extra’). Deze analyse liet zien dat in welk cluster een huishouden valt, sterk samenhangt met woningkenmerken, en in mindere mate met huishoudkenmerken. Woningkenmerken verklaarden 29% van de variantie, huishoudkenmerken 8% (samen 33%). De overheersende factor was de bouwperiode, op enige afstand gevolgd door inkomen, energielabel, leeftijd, woningtype en etniciteit. Tijdstip op de dag Uit onderzoek blijkt dat er voor de verschillende typen ruimtes verschillende dagelijkse patronen zijn over de dag ten aanzien van het openen van ramen. Het grootste aantal ramen (totaal aantal ramen over de hele woning) staat ’s ochtends open (Dubrul, 1988). Gedurende de middag neemt het aantal open ramen af totdat de werkende gezinsleden (rond 17u) thuiskomen. Gedurende de avond neemt het aantal open ramen verder af en blijft vervolgens gedurende de nacht constant. Het dagelijkse patroon van ramen openen wijkt in het weekend wat af van weekdagen (Dubrul, 1988). Johnson en Long (2005) vonden een relatie tussen het tijdstip op de dag en de kans dat ramen zijn geopend of gesloten. Gewoonte Sommig gedrag heeft geen relatie met omgevingsfactoren maar is een gewoonte (bijvoorbeeld ’s ochtends het raam open zetten) (Polinder et al., 2013). Per determinant worden hieronder de bevindingen uit de literatuur kort besproken.


4.2.1 Geslacht De relatie tussen geslacht en ventilatiegedrag is zeer beperkt onderzocht. Andersen et al. (2009), rapporteert een verband tussen raam open gedrag en geslacht, in interactie met ervaren verlichtingssterkte.

4.2.2 Leeftijd Het gedrag t.a.v. openen van ramen verschilt significant tussen jongeren en ouderen (Dubrul, 1988; Guerra Santin, 2010). Dubrul (1988) rapporteerde de bevinding dat hoe ouder de mensen zijn, hoe minder ze ventileren. Guerra Santin (2010) rapporteert een verband tussen de aanwezigheid van een ouder persoon en het gebruik van de ventilatie (minder uren). Een consistent verband met leeftijd wordt echter niet gevonden: Andersen et al. (2009a) vond geen significante relatie tussen leeftijd en het open staan van ramen.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 28 / 53

4.2.3 Inkomen De relatie tussen inkomen en ventilatiegedrag is beperkt onderzocht. Guerra Santin (2013) rapporteert een kleine negatieve correlatie met inkomen. Ook Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) rapporteerden een verband tussen inkomen en het vallen in een clusters van ‘wijze en mate van ventileren’ (zie hierboven). Tigchelaar en Leidelmeijer (2013) vonden geen significante relatie tussen inkomen en ‘variatie in ventileren’. In lijn hiermee, vonden Johnson en Long (2005) geen significante relatie tussen openen van ramen/deuren en ‘percentage inwoners onder de armoedegrens’.

4.2.4 Samenstelling en grootte huishouden Dubrul (1988) rapporteerde op basis van diverse studies dat er geen duidelijke relatie gevonden is tussen gezinsgrootte en het raamgebruik. In de Britse studie binnen dit onderzoek werden echter wel aanwijzingen gevonden dat ramen minder vaak worden geopend, naarmate er meer kamers per persoon in een woning aanwezig zijn, maar dat de ramen die geopend worden dan wel langer open blijven. Guerra Santin (2010) vond een relatie tussen raam open gedrag en de aanwezigheid van kinderen (minder uren indien kinderen aanwezig).

4.2.5 Eigendomssituatie Uit onderzoek van Andersen (2009) bleek — op basis van vragenlijsten (939 woningen in de winter, 636 in de zomer) — een relatie tussen raam open gedrag en type eigenaar (eigendomssituatie).

4.2.6 Overige gebruiker gerelateerde factoren Aanwezigheid Dubrul (1988) rapporteerde een relatie tussen de aanwezigheid van bewoners in de woning met gebruik van ramen op basis van resultaten van een Belgische studie: hoe langer bewoners aanwezig zijn, hoe langer de ramen open zijn, met name in de slaapkamer. Uit de Nederlandse en Britse studie van ditzelfde onderzoek blijkt echter dat in woningen waar gedurende de dag niemand aanwezig is, ’s avonds en ’s nachts de ramen vaker worden opengezet, waardoor gemiddeld over de gehele dag evenveel ramen open staan in woningen waar overdag wel iemand aanwezig is als in woningen waar overdag niemand aanwezig is. Johnson en Long (2005) vonden een positieve relatie tussen aanwezigheid en de kans dat ramen open stonden (op moment van inspectie). In een onderzoek naar raamgedrag in kantoren, werd een sterke relatie gevonden tussen raamopening en aanwezigheidspatronen (Herkel et al., 2008). Zhang en Barrett (2012) vonden in een studie naar raam open gedrag in kantoren eveneens een sterke relatie met aanwezigheidspatronen. Roken Roken is mogelijk van invloed op het ventilatiegedrag. In een Nederlandse studie werd gevonden dat rokers de woonkamer gemiddeld twee keer zo lang ventileerden als niet-rokers, ook in woningen met mechanische ventilatie (Dubrul, 1988). Van Dongen en Phaff (1989) noemen roken als een invloedsfactor, met actiever ventilatiegedrag in woningen waar bewoners roken. Voorkeuren voor binnenklimaat

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 29 / 53

Dubrul (1988) geeft aan dat de voorkeur voor het binnenklimaat een sterk verband heeft met het gedrag ten aanzien van openen van ramen en gebruik van ventilatievoorzieningen. Hoe hoger de geprefereerde thermostaatinstelling is, hoe minder ramen worden opengezet. In alle landen die in de studie van Dubrul (1988) betrokken waren, lag de geprefereerde temperatuur voor de slaapkamer lager dan voor de woonkamer. Uit de Belgische en Duitse studie blijkt bovendien dat mensen die hun hele woning verwarmen, het minst ventileren (Dubrul, 1988). Ramen in de slaapkamer worden voornamelijk opengezet om frisse lucht te krijgen (Dubrul, 1988). Uit onderzoek van Andersen (2009) op basis van vragenlijsten (939 woningen in de winter, 636 in de zomer) blijkt dat voor bewoners de belangrijkste reden voor het openen van een raam of deur in zomer en winter is dat men meer luchtbeweging wil. In de zomer zet men echter ook het raam open omdat het warm is binnen. Slechte geur wordt pas daarna als reden genoemd voor het open zetten van ramen. Deze bevindingen komen slechts gedeeltelijk overeen met het onderzoek van Dubrul (1988). Uit deze studie blijkt dat bewoners ramen open zetten om frisse lucht te krijgen, slechte geuren en condensatie te verwijderen en om het huis te luchten gedurende huishoudelijke activiteiten. Uit onderzoek van Andersen (2009) blijkt dat de belangrijkste reden voor het dichtdoen van een raam of deur in de zomer is dat de respondent het huis moest verlaten, de temperatuur goed was of dat het te koud was in de woning. In de winter waren de belangrijkste redenen dat het te koud was in de woning, de respondent de woning moest verlaten, de slechte geur weg was en dat het tochtte. Deze bevindingen komen goed overeen met het onderzoek van Dubrul (1988). Uit deze studie blijkt dat bewoners de ramen dichtdoen om energie te besparen, tocht te voorkomen, het gewenste temperatuurniveau in de woning te handhaven, voor de privacy en veiligheid en om geluid en vervuiling van buiten te beperken.


4.3.1 Type ventilatiesysteem Zoals in hoofdstuk 2 reeds benoemd, wordt het gedrag ten aanzien van het openen van ramen en deuren beïnvloed door de aanwezige ventilatievoorzieningen in de woning (o.a. type ventilatiesysteem), doordat er andere typen regelmogelijkheden voor de gebruikers beschikbaar zijn (Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009; Guerra-Santin, 2010). Er zijn aanwijzingen dat het type ventilatiesysteem vooral van invloed is op het gedrag ten aanzien van het openen van ramen in de woonkamer, maar niet of in mindere mate op raam open gedrag in de slaapkamer (Polinder et al., 2013). Er kunnen (grofweg) drie typen ventilatiesystemen worden onderscheiden:

• Natuurlijke ventilatie d.m.v. het openen van ramen • Ventilatie d.m.v. roosters (al dan niet in combinatie met mechanische

afzuiging) • Mechanische ventilatie (toe- en afvoer)

Uit onderzoek van Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) blijkt dat in woningen met mechanische ventilatie ramen en deuren minder vaak worden opengezet dan in

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 30 / 53

woningen met natuurlijke ventilatie. Dubrul (1988) geeft echter aan dat uit onderzoek in Duitsland blijkt dat er slechts kleine verschillen zijn in raam open/dicht-gedrag tussen woningen met mechanische en natuurlijke ventilatie. Als mogelijke verklaring wordt genoemd dat bewoners wellicht niet wisten hoe ze met het ventilatiesysteem om moesten gaan. Om de invloed van de gebruiker op het gedrag ten aanzien van het openen van ramen goed in kaart te kunnen brengen is stratificatie naar de verschillende typen ventilatiesystemen nodig.

4.3.2 Type woning Dubrul (1988) rapporteert op basis van studies in verschillende landen, dat van de onderzochte parameters, type woning, oriëntatie en type vertrek, de grootste invloed op het al dan niet openen van ramen lijken te hebben. Het type woning (eengezinswoning of appartement) beïnvloedt de tijdsduur dat ramen open staan en is ook van invloed op hoe ver het raam open staat. Op basis van onderzoek in België vond Dubrul (1988) dat ramen in woonkamers en keukens gemiddeld korter open stonden in eengezinswoningen dan in appartementen; terwijl ramen in slaapkamers juist langer open stonden in eengezinswoningen dan in appartementen. In eengezinswoningen werden ramen vaker wijder open gezet dan in appartementen. Johnson en Long (2005) vonden ook een relatie tussen ventilatiegedrag en type woning. De kans dat deuren open stonden tijdens inspectie was groter voor vrijstaande woningen met één verdieping. Voor het openen van ramen werd in de regressieanalyse geen verband gevonden met woningtype. Guerra Santin (2013) vond een relatie tussen ventilatiegedrag en woningtype meergezins- versus eengezinswoningen), met een hogere score voor ventilatiegedrag in eengezinswoningen.

4.3.3 Type vertrek Diverse studies rapporteren grote verschillen in gedrag met betrekking tot ventilatie met ramen en deuren per type vertrek (zie bijv. Fabi et al., 2012; Leidelmeijer en Cozijnsen 2009; Erhorn, 1986; Guerra Santin, 2010). Hierbij wordt vaak een onderscheid gemaakt tussen woonkamer, slaapkamer, keuken en badkamer. In slaapkamers worden ramen het meest open gezet, op afstand gevolgd door keuken, badkamer en woonkamer met vergelijkbare duur (Van Dongen en Phaff, 1989; Guerra Santin, 2013) of aantal ramen (Dubrul, 1988). In de studie van Dubrul (1988) werd gevonden dat zich in de woonkamer het hoogste percentage ramen bevindt dat nooit wordt geopend. In keukens was het open zetten van ramen gerelateerd aan kookactiviteiten, kookgeurtjes en vochtproblemen. In badkamers was het open zetten van ramen gerelateerd aan het gebruik van de douche (Dubrul, 1988). Uit onderzoek van Guerra Santin (2010) blijkt dat een kwart van de huishoudens in de onderzochte studiepopulatie5 (N>100) het raam in de slaapkamer in de winter meer dan 21 uur per dag open houdt. Slechts bij 10% van de mensen is het raam in de slaapkamer altijd dicht. In ditzelfde onderzoek werd gevonden dat de ramen in de woonkamer bij circa 60% van de mensen altijd dicht zijn. Slechts 11% van de mensen heeft een raam langer dan 7 uur per dag open in de woonkamer. Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) vonden eveneens dat de slaapkamer het meeste 5 De studie van Guerra Santin (2010) betreft woningen gebouwd rond 1995 met een mix van mechanische afzuigventilatie en gebalanceerde ventilatie

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 31 / 53

wordt gelucht: circa 6 keer per week (onafhankelijk van aan-/afwezigheid van mechanische ventilatie). Bij aanwezigheid van mechanische ventilatie werden de woonkamer, badkamer en keuken minder vaak gelucht. Ook de studie van Erhorn (1986) vond dat de meeste natuurlijke ventilatie plaatsvindt in slaapkamers, gevolgd door kinderkamers en dan woonkamers6. Door de grote verschillen in ventilatiegedrag in de verschillende typen vertrekken is het van belang in data analyses onderscheid te maken naar type vertrek.

4.3.4 Oriëntatie vertrek Van Dongen en Pfaff (1989) geven een overzicht van factoren van invloed op ventilatie van de woning door gebruikersgedrag. In dit overzicht wordt oriëntatie van het raam ten opzichte van de overheersende windrichting (en zon) genoemd. Woonkamers en slaapkamers op het zuiden worden bij zonnig weer langer geventileerd dan vergelijkbare ruimtes met een andere oriëntatie (Dubrul, 1988). Mogelijk speelt hierbij niet zo zeer de oriëntatie zelf, maar de hoeveelheid zoninstraling en de daaruit voortkomende oververhitting een rol. In lijn met deze bevindingen rapporteren Zhang en Barrett (2012) een relatie tussen raamoriëntatie en raam open gedrag.

4.3.5 Oppervlakte woning Andersen et al. (2009a) vonden een sterke relatie tussen vloeroppervlakte en raam open gedrag, met een lagere kans op open ramen in woningen met een grotere vloeroppervlakte.

4.3.6 Energetische kwaliteit Fabi et al. (2012) geven aan dat de impact van gebruikersgedrag groter wordt naarmate woningen beter geïsoleerd en/of beter luchtdicht zijn. Dubrul (1988) geeft aan dat niet altijd een relatie wordt gevonden tussen de mate van isolatie en het aantal ramen dat open wordt gezet. Uit de Nederlandse studie uit het onderzoek van Dubrul (1988) blijkt echter wel dat in slaapkamers van goed geïsoleerde woningen met dubbel glas de ramen vaker worden opengezet dan in identieke minder goed geïsoleerde woningen met enkel glas. In de woningen met enkel glas blijken ramen vaak te worden opengezet om condens te verwijderen. Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) vonden een verband tussen ‘wijze en mate van ventileren’ en energielabel..

4.3.7 Overige gebouw gerelateerde factoren Collectieve energierekening Uit een Duitse studie (Dubrul, 1988) blijkt dat bewoners die hun energierekening collectief (als gemiddelde van alle appartementen) betalen ramen vaker open zetten dan bewoners met een individuele energierekening. Type ramen In aanvulling op bovengenoemde factoren, is het type raam mogelijk van invloed op het raam open/dicht-gedrag. Dubrul (1988) vond in een Nederlandse studie, dat bovenlichten twee keer zo vaak worden opengezet als openslaande ramen. Bovenlichten zijn vaak kleiner, zodat de mate van ventilatie en daarmee afkoeling, 6 Merk op dat de studie van Erhorn (1986) niet naar het ventilatiegedrag in badkamers heeft gekeken.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 32 / 53

geringer is. Daarnaast zijn bovenlichten zo klein dat het openzetten minder inbraakgevaar oplevert. In een onderzoek naar raam open gedrag in 21 kantoren, vonden Herkel et al. (2008) dat het gemiddelde percentage grote ramen dat volledig was geopend, relatief het kleinst was en het gemiddeld percentage geopende kleine ramen het grootst. In dezelfde studie werd gevonden dat kleine ramen relatief het langst geopend werden (enkele dagen), terwijl grote ramen wat frequenter, maar veel minder lang werden geopend.


Op basis van onderzoek met metingen in 15 woningen7 in Denemarken werden de buitentemperatuur, de binnentemperatuur en de CO2-concentratie geïdentificeerd als de belangrijkste variabelen voor het voorspellen van de kans op het openen (of dichtdoen) van een raam (Andersen, 2009b). De binnentemperatuur, CO2-concentratie, buitentemperatuur en zonnestraling zijn positief gecorreleerd met de kans dat een raam wordt geopend. Voor windsnelheid werd een negatief verband gevonden met het openen van ramen. Dit verband werd echter alleen gevonden voor werkdagen, maar niet voor weekenddagen. De kans op het sluiten van een raam was positief gecorreleerd met de windsnelheid en negatief gecorreleerd met de binnentemperatuur, CO2-concentratie, buitentemperatuur en zonnestraling. De RV binnen, de luchtsnelheid, de zonnestraling en de binnen- en buitentemperatuur blijken van invloed te zijn op de mate waarin het raam open staat. In onderzoek van Andersen et al. (2009a) op basis van vragenlijsten (939 woningen in de winter, 636 in de zomer) werd in aanvulling op de buitentemperatuur ook een relatie gevonden o.a. voor zonnestralingmet gedrag ten aanzien van het openen van ramen. In deze studie werd geen significant verband gevonden tussen de windsnelheid en het open staan van ramen in woningen.

4.4.1 Buitentemperatuur Uit verschillende literatuurbronnen (o.a. Dubrul, 1988; Erhorn, 1986; Van Dongen en Phaff, 1989; Fritsch et al., 1990; Andersen et al 2009a; Zhang en Barrett, 2012; review Fabi et al., 2012) blijkt dat raam open/dicht-gedrag sterk is gerelateerd aan de buitentemperatuur. Dubrul (1988) rapporteerde een relatie tussen buitentemperatuur en het percentage open ramen, uitgesplitst naar vertrek (woon- en hoofdslaapkamer) en moment van de dag (ochtend en middag), over een temperatuurrange van -5 tot 20 °C. Deze studie liet een duidelijke relatie zien voor beide typen vertrekken en beide dagperioden. Het percentage open ramen lijkt hier vooral toe te nemen bij buitentemperaturen vanaf 10 à 15 °C. Op basis van de Nederlandse deelstudie (Schiedam) werd een zeer sterke (lineaire) correlatie tussen buitentemperatuur en percentage open ramen gevonden (r = 0,96; over een range van -7 tot circa 12 °C).

7 De metingen zijn uitgevoerd in 10 appartementen en 5 eengezinswoningen. In iedere woning zijn bij twee ramen metingen gedaan, de ramen waarvan de bewoners hadden aangegeven dat ze deze het vaakst gebruikten. Over het raamgebruik van de andere ramen in de woning is niets bekend.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 33 / 53

Erhorn (1986) onderzocht ventilatiegedrag in een drietal identieke flat-blokken in Duitsland, door middel van een survey in 24 appartementen, aangevuld met metingen van zowel raamstanden (contact sensoren) en meteorologische parameters. In deze studie is het verband onderzocht tussen de duur van het open staan van ramen en de buitentemperatuur, voor verschillende typen vertrekken: de woonkamer, ouderslaapkamer, en kinderkamer. In deze studie werd eveneens een sterk verband gevonden tussen buitentemperatuur en de duur van het open staan van ramen. Deze studie heeft het verband door middel van regressieanalyse gekwantificeerd, waarbij afzonderlijk functies zijn afgeleid voor temperaturen onder 12 °C en voor temperaturen boven 12 °C, in verband met een sterkere helling bij de hogere temperaturen. In een onderzoek naar ventilatiegedrag in kantoren, identificeerden Fritsch et al. (1990) de buitentemperatuur als de belangrijkste determinant voor de raam openingshoek. In een onderzoek naar raam open gedrag in 21 kantoren, vonden Herkel et al. (2008) eveneens een sterke relatie met buitentemperatuur, met een niet-lineaire relatie, afhankelijk van de grootte van het raam (r = 0,84 voor kleine ramen; r = 0,74 voor grote ramen).

4.4.2 Seizoen Veel studies vinden een groot seizoenseffect op het raam open/dicht-gedrag en ventilatievoud (review Andersen, 2009; Fabi et al., 2012). Uit onderzoek van Erhorn (1986) blijkt dat ramen het langst open zijn in de zomer (in augustus is de totale openingstijd voor alle ramen samen gemiddeld 25% van de tijd) en het kortst in de winter (5%). Het is de vraag of hierbij het seizoen op zich, of de buitencondities bepalend zijn voor het gedrag. In eerder genoemde studie naar raam open gedrag in kantoren, vonden Herkel et al. (2008) eveneens een seizoenseffect, waarbij de ramen het minst geopend werden in het stookseizoen (eind oktober tot eind maart). Ook Zhang en Barrett (2012) vonden in hun studie bevestiging voor de hypothese dat raam open gedrag verschilt tussen de seizoenen (zelfs bij gelijke buitentemperatuur). In overeenkomst hiermee, vonden Johnson en Long (2005) een onafhankelijke invloed van seizoen op raam open gedrag in woningen.

4.4.3 Binnentemperatuur In een groot aantal studies is ook de relatie tussen binnentemperatuur en raam open/dicht-gedrag onderzocht (review Fabi et al., 2012). Een aantal voorbeelden van studies wordt hier kort genoemd. Haldi en Robinson (2008) onderzochten de relatie tussen binnen- en buitentemperratuur en verschillende typen ventilatiegedrag, waaronder het openen van ramen (voor kantoren). Zij vonden dat de binnentemperatuur ten opzichte van de buitentemperatuur duidelijk meer bepalend was voor alle onderzochte typen van ventilatiegedrag. Niet in alle studies komt binnentemperatuur naar voren als meest bepalend. De studie van Herkel et al. (2008) bijvoorbeeld, rapporteert een iets sterkere relatie voor de buitentemperatuur. Yun en Steemers (2008) rapporteren eveneens een relatie met zowel binnen als buitentemperatuur. Zij noemen echter als voordeel van het gebruik van de buitentemperatuur als voorspeller, dat deze veel makkelijker beschikbaar is. Daarnaast kunnen resultaten van studies die de relatie tussen binnentemperatuur en openen van ramen onderzoeken verstoord worden door het feit dat het openen van ramen van invloed is op de binnentemperatuur.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 34 / 53

4.4.4 Windsnelheid Verschillende studies rapporteren een verband tussen windsnelheid (en windrichting) en het openen van ramen. Bijvoorbeeld Dubrul (1988) rapporteert dat open ramen minder vaak voorkomen bij hoge windsnelheden; gevonden werd dat boven een windsnelheid van 8 m/s vrijwel alle ramen dicht waren (Dubrul, 1988). Erhorn (1986) geeft ook een formule voor correctie van raam open periodes ten gevolge van windsnelheid. Er is een duidelijk verschil in gedrag ten aanzien van het openen van ramen tussen de loef- en de lijzijde van een gebouw. Ramen op de loefzijde zijn vaker dicht dan ramen op de lijzijde (Dubrul, 1988). Vergelijkbare bevindingen werden gerapporteerd door Johnson en Long (2005). Het verband met windsnelheid is echter niet consistent gevonden. Andersen et al. (2009) bijvoorbeeld, vond geen relatie tussen windsnelheid en het aandeel woningen met open ramen.

4.4.5 Zonnestraling Meerdere studies noemen zonnestraling als een potentiële invloedsfactor voor het openen van ramen (Dubrul, 1988; Van Dongen en Phaff, 1989; Fritsch et al., 1990; Andersen et al., 2009a; Andersen et al., 2009c). Dubrul (1988) vond dat ramen vaker en langduriger open zijn bij zonnig weer. Andersen et al. (2009a) vond geen significante relatie tussen zonnestraling en raam opening in eerdergenoemd survey onderzoek (N = 933 in de zomer survey; N = 636 in de winter survey). In een monitoringsstudie in 15 woningen vonden Andersen et al. (2009c) echter wel dat zonnestraling een belangrijke driver leek te zijn in de keuze van bewoners om een raam te openen.

4.4.6 Neerslag In een Belgische (deel)studie (Dubrul, 1988) werd gevonden dat het aantal open ramen in woon- en slaapkamers daalt bij toenemend neerslagniveau.

4.4.7 Overige factoren Veel studies naar raamgedrag richten zich voornamelijk op de thermische stimuli (Andersen, 2009). Naast thermische stimuli spelen echter ook andere factoren mogelijk een rol, waaronder binnenluchtkwaliteit, geluid etc. (Van Dongen en Phaff, 1989; review Fabi et al., 2012).

4.5 Conclusies

Zoals in hoofdstuk 2 al is aangegeven is in de literatuur nauwelijks informatie beschikbaar over “rooster open/dicht-gedrag” en "instelgedrag van mechanische ventilatie". In dit hoofdstuk is daarom alleen ingegaan op de in de literatuur besproken factoren welke potentieel relevante determinanten vormen van raam open/dicht-gedrag. Uit de literatuur blijkt dat een meerderheid van de studies zich richt op momentane veranderingen in ventilatiegedrag onder invloed van meteorologische factoren. De buitentemperatuur lijkt een belangrijke determinant te zijn voor het gedrag ten aanzien van het openen van ramen. Hiermee kan het verschil tussen huishoudens echter niet worden verklaard. Slechts een beperkt aantal studies heeft de relatie tussen gebruikers- en gebouwkenmerken en raam open/dicht-gedrag onderzocht. Bewonerskenmerken die in verschillende studies naar voren komen zijn: leeftijd,

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 35 / 53

aanwezigheid, roken en samenstelling en grootte van het huishouden. Gebouwkenmerken die in verschillende studies naar voren komen zijn: type ventilatiesysteem, type woning, type vertrek, oriëntatie vertrek, oppervlakte woning, energetische kwaliteit van de woning en type ramen. Op basis van de beschikbare literatuur is het moeilijk vast te stellen welke determinanten het meest bepalend zijn voor het raam open/dicht-gedrag. Dit komt met name doordat in de meeste studies slechts een beperkt aantal determinanten is meegenomen en niet alle studies rekening houden met relaties tussen determinanten onderling. Uit de literatuur blijkt dat het van belang is om in analyses rekening te houden met kenmerken van het aanwezige ventilatiesysteem en met het type vertrek, omdat bekend is dat het aanwezige ventilatiesysteem bepalend is voor de bestaande gedragsopties en het ventilatiegedrag sterk verschilt per type vertrek.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 36 / 53

5 Determinanten van warm tapwatergebruik

5.1 Overzicht in literatuur genoemde determinanten warm tapwater gedrag

Tabel 5.1 geeft een overzicht van in de literatuur besproken factoren welke potentieel relevante determinanten vormen van warm tapwater gedrag. Hierbij is onderscheid gemaakt naar gebruikers-, gebouw- en omgevings-gerelateerde kenmerken. Zoals in hoofdstuk 2 al aangegeven is het douchegebruik (met een aandeel van ruim 80% op het totale warm tapwater gebruik) de belangrijkste post in het warm tapwater gebruik. Er is in de literatuur daarom vooral gezocht naar onderzoeken die gericht zijn op douchegedrag. Veel onderzoeken zijn echter gericht op het totale watergebruik van huishoudens (warm en koud water); de determinanten die in deze onderzoeken naar voren komen worden in dit hoofdstuk wel genoemd, maar zijn specifiek voor douchegedrag wellicht niet of minder relevant. Omdat de relatie tussen de determinanten en warm tapwater gedrag veelal afzonderlijk (univariaat) en slechts beperkt in combinatie is bekeken, is het inzicht in de relatieve bijdrage van elk van de determinanten beperkt. Tevens is er slechts beperkt zicht op onderlinge relaties tussen deze determinanten. Zoals eerder genoemd in de hoofdstukken mbt verwarming en ventilatie, zal een huishouden met een hoger totaal inkomen relatief vaker uit “tweeverdieners” bestaan, is het denkbaar dat inkomen een relatie heeft met leeftijd, en wellicht met de kwaliteit en omvang van de woning. Relaties tussen de determinanten onderling kunnen zo het zicht op de relatie met het warm tapwater gedrag beperken. Het is niet uit te sluiten dat gemaakte keuzes ten aanzien van in de analyse meegenomen determinanten resultaten van eerdere studies hebben beïnvloed. Verschillen in deze keuzes kunnen daarmee wellicht ook (deels) verklaren waarom studies elkaar soms lijken tegen te spreken.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 37 / 53

Tabel 5.1. Belangrijkste determinanten voor warm tapwater gebruik

Determinant Referenties (selectie enkele voorbeelden) Gebruiker Geslacht TNS NIPO, 2014;

Makki et al., 2013. Leeftijd TNS NIPO, 2014;

Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009; Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013.

Inkomen / welstandsklasse TNS NIPO, 2014; Makki et al., 2013; Aydinalp et al., 2004; Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009; Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013; Schleich en Hillenbrand, 2009; review Arbues et al., 2003.


TNS NIPO, 2014; Makki et al., 2013; Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009; Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013.

Etnische achtergrond TNS NIPO, 2011; TNS NIPO, 2014; Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009; Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013.

Opleidingsniveau Makki et al., 2013; Vine et al., 1987.

Betaald werk Makki et al., 2013. Eigendomssituatie (Huur/Koop) Aydinalp et al., 2004. Gebouw Energetische kwaliteit Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009. Type warm tapwater opwekker Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009. Aanwezigheid waterbesparende

douchekop Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009; Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013; Makki et al., 2013.

Aanwezigheid comfort douche TNS NIPO, 2014. Omgeving Weer/seizoen TNS NIPO, 2014.

Per determinant worden hieronder de bevindingen uit de literatuur kort besproken.


5.2.1 Geslacht Het watergebruik voor douchen ligt voor vrouwen iets hoger dan voor mannen (TNS NIPO, 2014). Ook de studie van Makki et al. (2013) duidt er op dat het aantal vrouwen in het huishouden van invloed lijkt te zijn op het huishoudelijk watergebruik voor douchen.

5.2.2 Leeftijd Het warm tapwatergebruik voor douchen varieert met de leeftijd. Het meeste warm tapwater wordt gebruikt in de leeftijdscategorie 25 tot 34 jaar, vooral doordat deze

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 38 / 53

categorie relatief vaak en lang doucht. Ook de leeftijdscategorie 18 tot 24 jaar gebruikt relatief veel water voor douchen (TNS NIPO, 2014). Boven de 34 jaar neemt het warm water gebruik voor douchen af met de leeftijd. Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) geven aan dat de frequentie van het douchen het hoogst is tussen de 20 en 45 jaar, terwijl de doucheduur juist het hoogst is bij personen rond de 20 jaar en 65-plussers. Ook uit het onderzoek van Tigchelaar en Leidelmeijer (2013) komt een duidelijke relatie tussen leeftijd en doucheduur en douchefrequentie naar voren. Leeftijd heeft een andere invloed op het badgebruik. Het gebruik van warm tapwater voor baden is juist bij lage leeftijd (categorie 0 tot 12 jaar) het hoogst (TNS NIPO, 2014). Ook Tigchelaar en Leidelmeijer (2013) geven aan dat vooral gezinnen met minderjarige kinderen vaak het bad gebruiken. Onder de volwassenen zijn de meest frequente badgebruikers juist te vinden in de leeftijdscategorie tussen 25 en 45 jaar (Tigchelaar en Leidelmeijer, 2013).

5.2.3 Inkomen / welstandsklasse Verschillende studies rapporteren een positieve relatie tussen inkomen/welstandsklasse en (warm) tapwatergebruik (Makki et al., 2013; Aydinalp et al., 2004; Schleich en Hillenbrand, 2009; review Arbues et al., 2003). Uit onderzoek van TNS NIPO (2014) blijkt daarentegen dat het laagste warm tapwatergebruik wordt gevonden bij de hoogste welstandsklasse. Ook Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) en Tigchelaar en Leidelmeijer (2013) geven aan dat er korter wordt gedoucht naarmate het inkomen hoger is. Uit een Australische studie van Makki et al. (2013) blijkt echter dat voor huishoudens met een hoog inkomen het warm tapwater gebruik voor douchen hoger is dan voor huishoudens met een laag inkomen.

5.2.4 Samenstelling en grootte huishouden De grootte van het huishouden is één van de belangrijkste determinanten voor warm tapwater gebruik op huishoudniveau (bijv. Makki et al., 2013). Wanneer per persoon naar het warm tapwater gebruik voor douchen en baden wordt gekeken is de omvang van het huishouden echter slechts beperkt van invloed (TNS NIPO, 2014). In 2-persoons huishoudens wordt per persoon het minste warm tapwater voor douchen en baden gebruikt. Wellicht speelt hierbij de invloed van leeftijd een rol, doordat ouderen zijn over vertegenwoordigd in de 2-persoonshoudens. Uit onderzoek van Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) blijkt juist dat (wanneer gecontroleerd wordt voor o.a. leeftijd en inkomen) iemand uit een eenpersoonshuishouden gemiddeld langer doucht per week dan iemand uit een meerpersoonshuishouden. Uit de Australische studie van Makki et al. (2013) blijkt dat met name het aantal tieners in het huishouden van invloed is op het warm tapwater gebruik voor douchen. Wat betreft badgebruik geven Tigchelaar en Leidelmeijer (2013) aan dat eenpersoonshuishoudens vrij weinig in bad gaan, terwijl gezinnen met minderjarige kinderen het bad vaak gebruiken.

5.2.5 Etnische achtergrond De etnische achtergrond van personen is sterk van invloed op het warm tapwatergebruik, met name op het douchegebruik. Eerdere Nederlandse studies

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 39 / 53

rapporteren dat bij allochtonen het warm tapwatergebruik voor douchen circa 80% hoger ligt dan bij autochtonen (TNS NIPO, 2014). Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) geven op basis van clusteranalyse aan dat de groep huishoudens waar vooral (en vrij lang) wordt gedoucht, uit relatief veel niet-westerse allochtonen bestaat. Ook uit onderzoek van Tigchelaar en Leidelmeijer (2013) blijkt dat bewoners met een niet-westerse herkomst gemiddeld vaker én langer douchen. Volgens het TNS NIPO onderzoek uit 2010 (TNS NIPO, 2011) wordt voor baden dubbel zo veel warm tapwater gebruikt door allochtonen dan door autochtonen. In het onderzoek uit 2013 (TNS NIPO, 2014) is dit verschil niet waargenomen.

5.2.6 Opleidingsniveau Volgens onderzoeken van Makki et al. (2013) en Vine et al. (1987) neemt het warm tapwater gebruik toe naarmate het opleidingsniveau hoger is. Vine et al. (1987) geven hierbij aan dat dit mogelijk vooral wordt verklaard doordat een hoger opleidingsniveau sterk gecorreleerd is met inkomen, waardoor er waarschijnlijk meer warm water gebruikende voorzieningen in de woning aanwezig zijn.

5.2.7 Betaald werk De relatie tussen betaald werk en warm tapwatergebruik is slechts beperkt onderzocht. Uit de studie van Makki et al. (2013) blijkt dat huishoudens die 'met pensioen zijn' gemiddeld minder warm tapwater voor douchen gebruiken dan huishoudens die betaald werk hebben.

5.2.8 Eigendomssituatie Er zijn weinig onderzoeken die zich hebben gericht op de relatie tussen warm tapwatergebruik en de eigendomssituatie van de woning. Uit een Canadese studie van Aydinalp et al. (2004) blijkt dat in huurwoningen minder warm tapwater wordt gebruikt dan in koopwoningen. Dit komt volgens de onderzoekers vooral doordat Canadese koopwoningen groter zijn en meer bewoners hebben. Barr et al. (2005) geven in hun review aan dat uit verschillende studies blijkt dat woningeigenaren meer geneigd zijn om energie te besparen dan huurders. Voor een deel wordt dit echter verklaard door de samenhang met inkomen, waardoor woningeigenaren gemakkelijker kunnen investeren in energiebesparende maatregelen.


Er zijn onderzoeken die direct een relatie hebben proberen te leggen tussen gebouwkenmerken (bijv. aantal kamers, type woning) en watergebruik (bijv. Fox et al., 2008). Deze relaties zijn echter terug te voeren op verschillen in andere, voornamelijk gebruiker gerelateerde determinanten, zoals inkomen en huishoudsamenstelling. Bovengenoemde gebouwkenmerken worden in deze paragraaf daarom niet verder toegelicht.

5.3.1 Energetische kwaliteit van de woning Uit onderzoek van Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) blijkt dat de energie-index geen relatie heeft met de gemiddelde doucheduur per week.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 40 / 53

5.3.2 Type warm tapwater opwekker Het type warm tapwater opwekker blijkt van invloed te zijn op het douchegedrag. Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) geven aan dat er korter wordt gedoucht als een elektrische boiler of keukenboiler8 aanwezig is; de aanwezigheid van een geiser heeft geen invloed op de gemiddelde doucheduur.

5.3.3 Aanwezigheid waterbesparende douchekop Verschillende studies geven aan dat een waterbesparende douchekop minder warm tapwater gebruik tot gevolg heeft (bijv. Makki et al., 2013). Uit onderzoek van Leidelmeijer en Cozijnsen (2009) en Tigchelaar en Leidelmeijer (2013) blijkt dat de aanwezigheid van een waterbesparende douchekop samenhangt met een iets kortere gemiddelde doucheduur per week. Mogelijk heeft dit te maken met het milieubewustzijn van mensen die een waterbesparende douchekop hebben geïnstalleerd.

5.3.4 Aanwezigheid comfortdouche Uit onderzoek van TNS NIPO (2014) blijkt dat de introductie van de comfortdouche de afgelopen jaren heeft geleid tot een verhoging van het warm tapwater gebruik voor douchen.


5.4.1 Weer/seizoen Ook het weer wordt genoemd als invloedsfactor voor het warm tapwater gebruik. Op warme (zomer)dagen ligt de douchefrequentie aanmerkelijk hoger dan op koelere dagen (TNS NIPO, 2014).

5.5 Conclusies

Zoals in hoofdstuk 2 al aangegeven is het douchegebruik (met een aandeel van ruim 80% op het totale warm tapwater gebruik) de belangrijkste post in het warm tapwater gebruik van huishoudens. Er is in de literatuur daarom vooral gezocht naar onderzoeken die gericht zijn op douchegedrag. De literatuur geeft inzicht in potentieel belangrijke determinanten van douchegedrag. Dit douchegedrag kan verder worden opgesplitst in de douchefrequentie en de doucheduur. De variatie in douchegedrag kan met name worden verklaard door gebruiker gerelateerde factoren; gebouwkenmerken zijn hier minder op van invloed. Bewonerskenmerken die in verschillende studies naar voren komen zijn onder meer: leeftijd, inkomen, samenstelling en grootte van het huishouden en etniciteit. Daarnaast lijkt het type warm tapwater opwekker mogelijk van invloed te zijn op het douchegedrag. Op basis van de beschikbare literatuur is het moeilijk vast te stellen welke determinanten het meest bepalend zijn voor het warm tapwater gebruik. Dit komt met name doordat in de meeste studies slechts een beperkt aantal determinanten is meegenomen en niet alle studies rekening houden met relaties tussen determinanten onderling.

8 Het is echter niet duidelijk waarom de aanwezigheid van een keukenboiler invloed zou kunnen hebben op de doucheduur.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 41 / 53

6 Determinanten van energiegebruik

6.1 Inleiding

In diverse eerdere studies is ook de directe relatie tussen werkelijk energiegebruik (Ewerkelijk) en determinanten van dit energiegebruik onderzocht. Deze studies geven weliswaar geen (of beperkt) inzicht in de onderliggende factoren (waaronder specifiek gebruikersgedrag) die verschillen in het energiegebruik verklaren. Toch leveren ook deze studies waardevolle aanvullende inzichten op, naast de eerder beschreven studies waar determinanten van specifieke energiegedragingen zijn onderzocht. Hieronder vallen onder meer: − Inzicht in de voor het uiteindelijk energiegebruik belangrijkste

gebruikersdeterminanten; − Inzicht in de (vorm van) relaties tussen (gebruikers)determinanten en Ewerkelijk (of

tussen determinanten en de verhouding tussen Ewerkelijk en Everwacht). Daarmee bieden deze studies aanknopingspunten voor het verfijnen van de voorspelling van werkelijk energiegebruik, bijvoorbeeld door correctie van het berekend energiegebruik (Everwacht) achteraf (en daarmee mogelijk voor het verkleinen van het verschil tussen Ewerkelijk en Everwacht. Er is daarom gekozen in dit rapport ook (beknopt) een overzicht te geven van resultaten die voortvloeien uit deze studies. Echter, de focus van deze literatuurstudie ligt bij de determinanten van de verschillende energiegebruik gerelateerde gedragingen. In dit hoofdstuk is daarom slechts een beperkte selectie van interessante literatuurbronnen opgenomen.

6.2 Invloed van gebruikersgedrag op energiegebruik

Schattingen van de invloed van de gebruiker op het energiegebruik in de literatuur lopen sterk uiteen. Bij de interpretatie van de uitkomsten van de verschillende studies is het van belang rekening te houden met de variatie in woningkenmerken binnen de onderzochte steekproef. Zo zal de variatie in energiegebruik voor ruimteverwarming binnen een random steekproef uit het woningbestand, waarbinnen zich woningen bevinden van sterk uiteenlopende grootte en energetische kwaliteit, ogenschijnlijk voor slechts een klein deel bepaald worden door kenmerken gerelateerd aan de gebruiker (zie bijvoorbeeld Guerra Santin et al., 2009; Schuler et al., 2000). Echter, wanneer de variatie in energiegebruik wordt beschouwd binnen een groep van (voor wat fysieke kenmerken betreft) ‘identieke’ woningen, wordt het aandeel van de gebruiker (en invloed van de gebruiker op het verschil tussen verwacht en werkelijk energiegebruik) duidelijker zichtbaar. Studies uitgevoerd binnen wat fysieke kenmerken betreft homogene groepen woningen, lijken een substantieel deel van de waargenomen variantie in energiegebruik te verklaren uit gebruikersgedrag. In de literatuur gerapporteerde verschillen in energiegebruik tussen vergelijkbare woningen lopen op tot een factor 2 à 3. De verklaring van deze variatie wordt grotendeels gezocht in de invloed van de gebruiker (zie bijvoorbeeld Gill et al., 2010; Dall’O et al., 2012; review Fabi et al., 2012, Larsen et al., 2010). Gill et al. (2010) rapporteren bijvoorbeeld in een studie uitgevoerd binnen een

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 42 / 53

groep van 26 woningen van hoge energetische kwaliteit en homogeen in constructie, een percentage verklaarde variantie door ‘energie efficiency gedrag’ van 51% voor warmte consumptie.

6.3 Gebruikersdeterminanten van energiegebruik

Over de invloed van fysieke kenmerken van de woning op het energiegebruik is relatief veel bekend. Veel minder is bekend over de invloed van gebruikerskenmerken. Dit onderdeel van de literatuurstudie richt zich dan ook op determinanten met betrekking tot de gebruiker. Een overzicht van in de literatuur veelgenoemde determinanten met betrekking tot de gebruiker is gegeven in tabel 6.19.

Tabel 6.1. Potentieel relevante gebruiker gerelateerde determinanten van energiegebruik voor ruimteverwarming en wam tapwater.

Determinanten Referentie (selectie enkele voorbeelden) Geslacht (% vrouw) Brounen et al., 2012. Leeftijd Guerra Santin et al., 2009 ;

Brounen et al., 2012; Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009 Schuler et al., 2000; Sardianou et al. (2008).

Inkomen Guerra Santin et al., 2009; Guerra Santin, 2010; Cayla et al., 2012; Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009; Schuler et al., 2000; Sardianou et al. (2008).

Aantal personen in huishouden Guerra Santin et al., 2009; Brounen et al., 2012; Schuler et al., 2000; Sardianou et al., 2008.

Samenstelling huishouden Brounen et al., 2012; Hiller et al., 2012; Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009.

Etnische achtergrond Brounen et al., 2012; Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009.

Verwarming inbegrepen in de huur Guerra Santin et al., 2009. Eigendomssituatie Guerra Santin et al., 2009;

Sardianou et al., 2008; Rehdanz et al., 2007.

Wellicht in het bijzonder interessant voor de Nederlandse situatie zijn de diverse studies uitgevoerd met gegevens over (determinanten van) energiegebruik van Nederlandse woningen. Recente studies zijn onder meer: Brounen et al. (2012); Guerra Santin et al. (2009); Guerra Santin (2011); Guerra Santin en Itard (2012);

9 Dit betreft geen uitputtende literatuurstudie, maar slechts een beperkte selectie van enkele interessante literatuurbronnen.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 43 / 53

Leidelmeijer en Cozijnsen (2009); Tigchelaar en Leidelmeijer (2013). Daarnaast is er een aantal oudere relevante Nederlandse publicaties, waaronder Biesiot en Noorman (1999); Van Raaij en Verhallen (1983a); Van Raaij en Verhallen (1983b); Verhallen en Van Raaij (1984).

6.3.1 Geslacht Brounen et al. (2012) rapporteren dat huishoudens waar vrouwen in de meerderheid zijn circa 2% meer gas gebruiken. Als mogelijke verklaring wordt genoemd dat een geslacht gerelateerd verschil in thermisch comfort een rol zou kunnen spelen. Echter in het model waarin het effect van geslacht is geëvalueerd, lijkt geen rekening gehouden te zijn met woningkenmerken. Het is daarom niet uit te sluiten dat dit effect verklaard wordt door andere factoren. Bijvoorbeeld doordat de groep met huishoudens waar vrouwen in de meerderheid zijn voor een relatief hoger percentage bestaat uit alleenstaande vrouwen en gezinnen met alleenstaande moeders, wat wellicht gerelateerd is aan woningkenmerken (bijv. energielabel).

6.3.2 Leeftijd Leeftijd van de respondent heeft een positieve relatie met gasverbruik in Nederlandse woningen (Guerra Santin et al., 2009). In lijn daarmee vindt ook Brounen et al. (2012) een significante positieve associatie tussen leeftijd van het hoofd van het huishouden en (logaritme van) gasverbruik per capita. Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009 rapporteren dat leeftijd een van de relevante determinanten is voor ‘kosten van gas en warmte’. Schuler et al. (2000) vonden een significante relatie tussen leeftijd en energiegebruik intensiteit. Sardianou et al. (2008) rapporteerden een verband tussen leeftijd en oliegebruik voor ruimteverwarming op basis van resultaten van een Griekse studie.

6.3.3 Inkomen Inkomen heeft een positieve relatie met gasverbruik in Nederlandse woningen (Guerra Santin et al., 2009; Brounen et al., 2012). De studie van Guerra Santin (2009) laat zien dat er nog steeds sprake is van een significante bijdrage in het model van inkomen, ook na correctie voor (potentieel inkomen-gerelateerde) woningkenmerken als gebruiksoppervlakte. Cayla et al. (2011) rapporteren op basis van literatuur dat van alle kenmerken van huishoudens, inkomen naar verwachting de belangrijkste determinant is van energiegebruik. Zij onderzoeken de relatie tussen inkomen en de verhouding tussen werkelijk en verwacht energiegebruik voor ruimteverwarming (de zogenaamde “service factor” voor ruimteverwarming) in een steekproef van circa 2000 Franse huishoudens. Zij vinden een lineaire relatie tussen inkomen en deze ‘service factor’ binnen de inkomens range van 10 kEUR tot 65 kEUR per jaar. Als mogelijke verklaring noemen zij dat rijkere huishoudens zichzelf minder beperkingen opleggen wat betreft ruimteverwarming. Interessant aan de benadering in deze studie is dat rekening is gehouden met relevante fysieke kenmerken van de woning als gebruiksoppervlakte en energetische kwaliteit doordat het werkelijk energiegebruik wordt gedeeld door het 'normatieve' energiegebruik. Opgemerkt moet worden dat hogere inkomens naar verwachting relatief vaker in woningen wonen van energetisch hogere kwaliteit. In eerdere studies zijn ook aanwijzingen gevonden voor een effect op gebruikersgedrag van energetische kwaliteit van de woning: gebruikers blijken zich relatief energieonzuinig te gedragen in energiezuinige woningen en juist relatief energiezuinig in energieonzuinige woningen, ook na correctie voor inkomen, leeftijd

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 44 / 53

en huishoudensamenstelling (Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009). Schuler et al. (2000) rapporteren een significante relatie tussen inkomen en energiegebruik voor ruimteverwarming op basis van analyse van een database met gegevens van meer dan 44.000 Duitse woningen. Ze merken daarbij op dat dit effect mogelijk deels verklaard wordt door een relatie tussen inkomen en grootte van de woning. Sardianou et al. (2008) rapporteerden een verband tussen inkomen en oliegebruik voor ruimteverwarming.

6.3.4 Aantal personen in het huishouden Guerra Santin et al. (2009) laten een positieve relatie zien tussen aantal personen in het huishouden en gasverbruik in Nederlandse woningen. Brounen et al. (2012) rapporteren een significante relatie tussen aantal personen in het huishouden en (logaritme van) gasverbruik per capita. Zij rapporteren een negatieve relatie voor aantal personen en gasverbruik per capita. Echter, het totale gebruik van het huishouden zal naar verwachting toenemen bij toenemend aantal personen. Een vergelijkbaar verband tussen huishoudgrootte en energiegebruiksintentsiteit wordt gerapporteerd door Schuler et al. (2000). Sardianou et al. (2008) rapporteerden een verband tussen ‘gezinsgrootte’ en oliegebruik voor ruimteverwarming.

6.3.5 Samenstelling van het huishouden Brounen et al. (2012) hebben de relatie tussen gebruikersdeterminanten en (logaritme van) gasverbruik onderzocht. Hierbij is ook uitgebreid aandacht besteed aan de invloed van (aspecten van) huishoudsamenstelling. De analyses zijn uitgevoerd in een omvangrijke dataset met daarin gecombineerd de gegevens van 300.000 Nederlandse koopwoningen (NVM database met woningkenmerken) aangevuld met gegevens over energiegebruik en demografische kenmerken van het Centraal Bureau voor Statistiek. Onder meer is gekeken naar de invloed van de variabelen: ‘alleenstaand’, ‘ouderen’, 'alleenstaande oudere’, ‘gezin met kinderen’. Vervolgens is verdiepend gekeken naar het effect van de leeftijdsopbouw binnen de gezinnen met kinderen (variabelen: ‘aantal kinderen’, ‘kinderen < 4 jaar’, ‘kinderen 5-12 jaar’, ‘kinderen > 12 jaar’). Gasverbruik per capita is gemiddeld hoger in huishoudens met alleenstaanden, ouderen, en kinderen ouder dan 5 jaar en is lager in huishoudens met een groter aantal kinderen, en met kinderen jonger dan 4 jaar. Omdat in de regressiemodellen waar de invloed van deze gebruikerskenmerken op gasverbruik is onderzocht geen rekening is gehouden met de invloed van woningkenmerken, kan niet worden uitgesloten dat effecten (deels) door deze kenmerken worden verklaard. Het is bijvoorbeeld niet ondenkbaar dat gezinnen met zeer jonge kinderen, ten opzichte van gezinnen met oudere kinderen, gemiddeld vaker in kleinere ‘starterswoningen’ wonen. Deze resultaten dienen daarnaast met enige voorzichtigheid te worden geïnterpreteerd omdat gasverbruik ‘per capita’ niet hetzelfde is als het totale gasverbruik van het huishouden. Met andere woorden, weliswaar is het gasverbruik per capita lager naarmate het huishouden uit meer personen bestaat, het totale gasverbruik zal naar verwachting echter hoger zijn. Hiller et al. (2012) vond geen effect van aantal inwoners of samenstelling van het huishouden op energiegebruik (elektrisch verwarmde woningen) gemeten gedurende 4 dagen, wat mogelijk verklaard wordt door de zeer kleine steekproef en zeer kleine verschillen in gemiddelde binnentemperatuur tussen woningen tijdens de meetperiode (N=57). Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009 rapporteren dat de samenstelling van het huishouden (type huishouden en aantal kinderen) gerelateerd is aan ‘kosten van gas en warmte’.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 45 / 53

6.3.6 Etnische achtergrond Vooralsnog lijkt het niet goed mogelijk conclusies te trekken over de invloed van etniciteit op energiegebruik. Tot op heden is hierover beperkt literatuur beschikbaar en in de beschikbare studies worden tegenstrijdige resultaten gerapporteerd. De studie van Brounen et al. (2012) laat geen significante bijdrage zien van etniciteit in het meest uitgebreide model voor de relatie met (het logaritme van) gas gebruik, nadat ook rekening is gehouden met gezinssamenstelling en inkomen. Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009 identificeerden ‘etnische achtergrond van de respondent’ als een van de relevante determinanten voor ‘kosten van gas en warmte'.

6.3.7 Type huurcontract: Stookkosten inbegrepen in de huur Het inbegrepen zijn van stookkosten in de huur heeft een positieve relatie met energiegebruik in Nederlandse woningen (Guerra Santin et al., 2009).

6.3.8 Eigendomssituatie Sardianou et al. (2008) rapporteerden een (positief) verband tussen woningeigendom en brandstofgebruik voor ruimteverwarming. Rehdanz et al. (2007) onderzocht determinanten van energiekosten voor ruimteverwarming en rapporteerde een significante (omgekeerde) relatie voor eigendomssituatie: huishoudens met een woning in eigendom spendeerden in het algemeen minder geld aan ruimteverwarming dan huurders. Guerra Santin et al. (2009) onderzochten de relatie tussen eigendomssituatie (‘private huur’, ‘sociale huur’ en ‘eigendom’) en rapporteerden een positieve relatie tussen ‘private huur’ en energiegebruik voor ruimteverwarming, terwijl voor ‘sociale huur’ en ‘eigendom’ geen significante relatie werd gevonden.

6.4 Fysieke kenmerken versus gebruikerskenmerken

Bekend is dat fysieke kenmerken van de woning (o.a. type en omvang, bouwfysisch, installatietechnisch) en meteorologische kenmerken belangrijke determinanten zijn van energiegebruik. Zo zijn gebruiksoppervlakte en bouwperiode bijvoorbeeld belangrijke voorspellers van het gasverbruik, naast energetische kwaliteit van de woning (e.g. Brounen et al., 2012; Leidelmeijer en Cozijnsen, 2009). Gezien het feit dat de fysieke kenmerken van de woning van grote invloed zijn op het energiegebruik voor ruimteverwarming, moet hiermee rekening worden gehouden in onderzoeken waarin het effect van de gebruiker op het energiegebruik wordt onderzocht. Aangezien de focus van dit hoofdstuk ligt bij de relatie tussen gebruikerskenmerken en energiegebruik, wordt hier niet verder ingegaan op de verschillende relevante fysieke kenmerken van de woning. De energetische kwaliteit van de woning is tevens van invloed op het gedrag van bewoners. In een energie onzuinigere woning neigen de bewoners ernaar zich energiezuiniger te gaan gedragen (en vice versa). Dit compenseert deels (maar niet volledig) de ‘winst’ die wordt behaald door betere isolatie van de gebouwschil (zie bijv. Leidelmeijer en Cozijnsen et al., 2009).

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 46 / 53

6.5 Conclusies

Diverse gebruikerskenmerken zijn in verband gebracht met energiegebruik voor ruimteverwarming en warm tapwater (gasverbruik). De in de literatuur meest genoemde determinanten zijn: leeftijd, inkomen en samenstelling en grootte van het huishouden. Daarnaast worden in de literatuur ook geslacht, etniciteit en eigendomssituatie genoemd als potentieel relevante variabelen met betrekking tot energiegebruik.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 47 / 53

7 Ondertekening

Delft, 14 november 2016 F. Driessen Research Manager ad interim Heat Transfer and Fuid Dynamics Auteurs: Y. de Kluizenaar M.E. Spiekman E.C.M. Hoes - van Oeffelen

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 48 / 53

8 Referenties

Andersen RV, Toftum J, Andersen KK, Olesen BW. Survey of occupant behaviour and control of indoor environment in Danish dwellings. Energy and Buildings 2009a; 41: 11–16. Andersen RV. Occupant behaviour with regard to control of the indoor environment, Ph.D. thesis, 2009b Technical University of Denmark. Andersen RV, Toftum J, Olesen BW. Long term monitoring of window opening behaviour. Investigation of drivers for behaviour in Danish dwellings. PLEA2009 - 26th Conference on Passive and Low Energy Architecture, Quebec City, Canada, 22-24 June 2009c. Andersen RV, Olesen BW, Toftum J. Modelling occupants’ heating setpoint preferences. Proceedings of Building Simulation 2011, 12th Conference of International Building Performance Simulation Association, Sydney, 14–16 November 2011. Arbues, F., García-Valiñas, M.A., Martínez-Espiñeira, R. Estimation of residential water demand: a state-of-the-art review. Journal of Socio-Economics 2003; 32: 81-102. Aydinalp, M., Ugursal, V.I., Fung, A.S. Modeling of the space and domestic hot-water heating energy-consumption in the residential sector using neural networks. Applied Energy 2004; 79: 159-178. Barkenbus J. Indoor thermal comfort: The behavioral component. Sustainability 2013; 5: 1680-1699. Barr S., Gilg, A.W., Ford, N. The household energy gap: examining the divide between habitual- and purchase-related conservation behaviours. Energy Policy 2005; 33: 1425-1444. Beal, C.D., Stewart, R.A., Fielding, K. A novel mixed method smart metering approach to reconciling differences between perceived and actual residential end use water consumption. Journal of Cleaner Production 2013; 60: 116-128. Biesiot W en Noorman KJ. Energy requirements of household consumption: a case study of The Netherlands. Ecological Economics 1999; 28: 367–383. Branco G, Lachal B, Gallinelli P, Weber W. Predicted versus observed heat consumption of a low energy multifamily complex in Switzerland based on long term experimental data. Energy and Buildings 2004; 36: 543–555. Brounen D, Kok N en Quigley J. Residential Energy Use and Conservation: Economics, and Demographics. European Economic Review 2012; 56: 931–945. Cayla J, Maizi N, Marchand C. The role of income in energy consumption behaviour: Evidence from French households data. Energy Policy 2011; 39: 7874–7883.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 49 / 53

Chow TT, Fong KF, Givoni B, Lin Z en Chan ALS. Thermal sensation of Hong Kong people with increased airspeed, temperature and humidity in air-conditioned environment. Building and Environment 2010; 45: 2177–2183. Conner CC.en Lucas RL. Thermostat related behavior and internal temperatures based on measured data in residences, PNL-7465, Richland, WA: Pacific Northwest Laboratory 1990. Dall'O' G, Sarto L, Galante A, Pasetti G. Comparison between predicted and actual energy performance for winter heating in high-performance residential buildings in the Lombardy region (Italy). Energy and Buildings 2011; 47: 247–253. De Groot, E., Spiekman, M., Opstelten, I. Dutch Research into User Behaviour in Relation to Energy Use of Residences. PLEA 2008 – 25th Conference on Passive and Low Energy Architecture, Dublin, 22nd to 24th October 2008. Dubrul C. Technical note AIVC 23, Inhabitant behavior with respect to ventilation - A summary report of IEA Annex VIII; March 1988. Erhorn H. Influence of the meteorological conditions on the inhabitants behaviour in dwellings with mechanical ventilation. 7th AIC Conference, Stratford-upon-Avon, UK 29 September - 2 October 1986; Energy and Buildings 1986;11:267–75. Fabi V, Andersen RK, Corgnati S en Olesen BW. Occupants' window opening behaviour: A literature review of factors influencing occupant behaviour and models. Building and Environment 2012; 58: 188–198. Fox, C., McIntosh, B.S., Jeffrey, P. Classifying households for water demand forecasting using physical property characteristics. Land Use Policy 2009; 26: 558-568. Fritsch R, Kohler A, Nygard-Ferguson M, Scartezzini JL. A stochastic model of user behaviour regarding ventilation. Building and Environment 1990; 25(2):173–81. Gill ZM, Tierney MJ, Pegg IM, Allan N. Low-energy dwellings: the contribution of behaviours to actual performance. Building Research & Information 2010; 38(5): 491–508 Guerra-Santin OL, Itard L en Visscher H. The effect of occupancy and building characteristics on energy use for space and water heating in Dutch residential stock. Energy and Buildings 2009; 41: 1223–1232. Guerra Santin O. Actual energy consumption in dwellings. The effect of energy performance regulations and occupant behavior. Ph.D. thesis, Delft University of Technology, 2010. Guerra-Santin, O en Itard L. Occupants’ behaviour: determinants and effects on residential heating consumption. Building Research and Information 2010; 38 (3): 318–338. Guerra Santin, O. Behavioural patterns and user profiles related to energy consumption for heating. Energy and Buildings 2011; 43: 2662–2672.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 50 / 53

Guerra Santin O. en Itard L. The effect of energy performance regulations on energy consumption. Energy Efficiency 2012; 5: 269–282. Guerra Santin O. Occupant behaviour in energy efficient dwellings: evidence of a rebound effect. Journal of Housing and the Built Environment 2013; 28:311–327. Haldi F en Robinson D. Interactions with window openings by office occupants. Building and Environment 2009; 44: 2378–2395. Herkel S, Pfafferott J, Knapp U. A preliminary model of user behaviour regarding the manual control of windows in office buildings, Clima2005, Proceedings of the 8th REHVA World Congress, Lausanne, Switzerland, 2005. Herkel S, Knapp U, Pfafferott J. Towards a model of user behavior regarding the manual control of windows in office buildings, Building and Environment 2008; 43: 588–600. Hiller C. Influence of residents on energy use in 57 Swedish houses measured during four winter days. Energy and Buildings 2012; 54: 376–385. Howard-Reed C, Wallace LA, Ott WR. The effect of opening windows on air change rates in two homes. Journal Air Waist Management Association 2002; 52:147–59. Iwashita G, Akasaka I. The effect of human behavior on natural ventilation rate and indoor environment in summer - a field study in southern Japan. Energy and Buildings 1997; 25:195–205. Jacquot CMC, Schellen L, Kingma BR, Van Baak MA, Van Marken Lichtenbelt WD. Influence of thermophysiology on thermal behavior: the essentials of categorization. Physiology & Behavior 2014; 128: 180–187. Jeeninga H en Uyterlinde M. Energieverbruik van energie zuinige woningen. Effecten van gedrag en besparingsmaatregelen op de spreiding in de hoogte van het reële energieverbruik. ECN-C—01-072. Oktober 2001. Johnson T, Long T. Determining the frequency of open windows in residence: a pilot study in Durham, North Carolina during varying temperature conditions. Journal of Exposure Analyses and Environmental Epidemiology 2005; 15: 329–349. Kaciuba-Uscilkoa H and Grucza R. Gender differences in thermoregulation. Current Opinion in Clinical Nutrition and Metabolic Care 2001; 4:533–536. Karjalainen S. Gender differences in thermal comfort and use of thermostats in everyday thermal environments. Building and Environment 2007a; 42: 1594–1603. Karjalainen S. Why it is difficult to use a simple device: An analysis of a room thermostat. Proceeding HCI'07 Proceedings of the 12th international conference on Human-computer interaction: interaction design and usability Pages 544–548, 2007b. Karjalainen S. Thermal comfort and gender: a literature review. Indoor Air 2012; 22: 96–109.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 51 / 53

Kelly S, Shipworth M, Shipworth D, Gentry M, Wright A, Pollitt M, Crawford-Brown D, Lomas K. Predicting the diversity of internal temperatures from the English residential sector using panel methods. Applied Energy 2013; 102: 601–621. Kempton, W. Residential hot water: a behaviorally-driven system. Energy 1988; 13: 107-114. Lutzenhiser L. A cultural model of household energy consumption. Energy 1992; 17(1): 47–60. Leidelmeijer K en Cozijnsen E (RIGO). Energiegedrag in de woning. Aanknopingspunten voor de vermindering van het energiegebruik in de woningvoorraad. RIGO Research en Advies BV, Amsterdam; Publicatie van het voormalig Ministerie van VROM/Wonen Wijk en Integratie (WWI), 2009. Makki, A.A., Stewart, R.A., Panuwatwanich, K., Beal, C. Revealing the determinants of shower water end use consumption: enabling better targeted urban water conservation strategies. Journal of Cleaner Production 2013; 60: 129-146. Meier H en Rehdanz. Determinants of residential space heating expenditures in Great Britain. Energy Economics 2010; 32 (5): 949–959. Nevius M en Pigg S. Programmable Thermostats That Go Berserk: Taking a Social Perspective on Space Heating in Wisconsin. Proceedings of the 2000 ACEEE Summer Study on Energy Efficiency in Buildings, 8.233–238.244. Orme M. Estimates of the energy impact of ventilation and associated financial expenditures. Energy and Buildings 2001; 33: 199‒205. Peeters L, Van der Veken J, Hens H, Helsen L. Control of heating systems in residential buildings: Current practice. Energy and Buildings 2008; 40: 1446–1455. Polinder H, Schweiker M, Van der Aa A, Schakib-Ekbatan K, Fabi V, Andersen R, Morishita N, Wang C, Corgnati S, Heiselberg P, Yan D, Olesen B, Bednar T, Wagner A. Occupant behavior and modeling - Separate Document Volume II. Final report IEA Annex 53 ”Total energy use in Buildings- analysis and evaluation methods”. International Energy Agency Programme on Energy in Buildings and Communities. EBC, November, 2013. Price PP, Sherman M, Lee RH en Piazza T. Study of Ventilation Practices, and Household Characteristics in New California Homes. California Energy Commission, PIER Program. CEC-500-2007-033. Final Report, ARB Contract 03-326, 2007. Rathouse, K en Young, B. Market Transformation Programme - Domestic Heating: Use of Controls. Report ID: RPDH15. DEFRA, 2004. Rehdanz K. Determinants of residential space heating expenditures in Germany. Energy Economics 2007; 29: 167–182. Rijal HB, Tuohy P, Humphreys MA, Nicol JF, Samuel A, Clarke J. Using results from field surveys to predict the effect of open windows on thermal comfort and energy use in buildings. Energy and Buildings 2007;39:823–36.

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 52 / 53

Roetzel A, Tsangrassoulis A, Dietrich U, Busching S. A review of occupant control on natural ventilation. Renewable and Sustainable Energy Reviews 2010; 14: 1001–1013. Sardianou E. Estimating space heating determinants: An analysis of Greek households. Energy and Buildings 2008; 40: 1084–1093. Schellen L, Van Marken Lichtenbelt W, Loomans M, Frijns A, Toftum J en De Wit M. Thermal comfort, physiological responses and performance of elderly during exposure to a moderate temperature drift. Indoor Air 2010; 20(4): 273–83. Schellen L, Loomans MGLC, De Wit MH, Olesen BW, Van Marken Lichtenbelt. The influence of local effects on thermal sensation under non-uniform environmental conditions – Gender differences in thermophysiology, thermal comfort and productivity during convective and radiant cooling. Physiology and Behavior 2012; 107: 252–261. Schleich, J., Hillenbrand, T. Determinants of residential water demand in Germany. Ecological Economics 2009; 68: 1756-1769. Schuler A, Weber C, Fahl U. Energy consumption for space heating of West-German households: empirical evidence, scenario projections and policy implications. Energy Policy 2000; 28: 877–894. Shipworth, M, Firth SK, Gentry M, Wright A J, Shipworth D T and Lomas K. Central heating thermostat settings and timing: building demographics. Building Research & Information 2010; 38(1): 50–69. Tigchelaar en Leidelmeijer. Energiebesparing: Een samenspel van woning en bewoner – Analyse van de module Energie WoON 2012. ECN, RIGO. Rapport ECN-E- 3-037, 2013. TNS-NIPO (2011) (Foekema en Van Thiel, 2011). Watergebruik thuis 2010. TNS-NIPO Rapport C7455, 28 januari 2011. TNS-NIPO (2014) (Van Thiel, 2014). Watergebruik thuis 2013. TNS-NIPO Rapport G5707, 17 februari 2014. Van Dongen J.E.F. en Phaff J.C. Ventilation behaviou and indoor air problems in different types of newly built dwellings. Environment International 1989; 15: 95–106. Van Raaij WF en Verhallen TMM. A behavioral model of residential energy use. Journal of Economic Psychology 1983a; 3: 39–63. Van Raaij WF en Verhallen TMM. Patterns of residential energy behavior. Journal of Economic Psychology 1983b; 4: 85–106. Van Someren EJW, Raymann RJEM, Scherder EJA, Daanen HAM, Swaab DF. Circadian and age-related modulation of thermoreception and temperature regulation: mechanisms and functional implications. Ageing Research Reviews 2002; 1: 721–778

TNO-rapport | TNO 2016 R11455 53 / 53

Verhallen TMM en Van Raaij WF. Energy conservation through behavioral change: The use of natural gas for home heating. Journal A 1984; 25(3): 144–149. Vine, E., Diamond, R., Szydlowski, R. Domestic hot water consumption in four low-income apartment buildings. Energy 1987; 12: 459-467. Wallace LA, Emmerich SJ, Howard-Reed C. Continuous measurements of air change rates in an occupied house for 1 year: The effect of temperature, wind, fans, and windows. Journal of Exposure Analyses Environmental Epidemiology 2002;12:296–306. Weegink, R.J., Van der Westen, J.J.C., Bootsma, C., Bos, R.E.J., Geerse, C.P.M., Hollander, J., Wiersma, A.L. Praktijkonderzoek warm tapwater. Publikatie CV/O97.R.042, juni 1997. Yun GY en Steemers K. Time-dependent occupant behaviour models of window control in summer. Building and Environment 2008; 43: 1471–1482.

TNO-rapport TNO 2016 R11455 Literatuurstudie ... · Gebruik van apparaten en verlichting (interne...

Documents

Transcript of TNO-rapport TNO 2016 R11455 Literatuurstudie ... · Gebruik van apparaten en verlichting (interne...