V A K B L A D V O O R G R O N D - , W E G - & W A T E R B O U W K U N D E E N V E R K E E R S T E C H N I E K

JAARGANG 74 NUMMER 1/2 2020

Thema Water Water in de Openbare Ruimte

Waterbouw

voor meer informatie gaat u naar www.bluebloqs.nl

Field Factors

De volgende opgaves lost u op met Bluebloqs:

• Te hoog freatisch grondwater • Te lage kwaliteit van irrigatie water• Groen dat verdroogd in de zomermaanden• Verzakkingen van bestrating• Drinkwater vervangen door goede kwaliteit regenwater

Bluebloqs past u toe bij:

• Sportcomplexen• Rioolvervanging• Pleinen en parken• Distributiecentra

Bluebloqs zuivert regenwater en slaat dit ondergronds op, zodat je het later kunt gebruiken. Zo los je wateropgaves op een duurzame, esthetische en kostenefficiënte

manier op. Het water wordt gezuiverd door een multifunctioneel biofilter. De plantenbak vergroent uw project en blijft het hele jaar door in optimale conditie. Zo

draagt Bluebloqs bij aan langdurige ruimtelijke kwaliteit.

Bluebloqs maakt uw projectgroen, koel en waterrobuust.

Bluebloqs bij voetbalclub Sparta in Rotterdam.Deze bio�lter zuivert regenwater en maakt het geschikt voor diepin�ltratie.

Civiele Techniek

Verschijning: zeven maal per jaar

Onafhankelijk vaktijdschrift voor civiel­

technische ingenieurs werkzaam in de

grond­, weg­ en waterbouw en verkeers­

techniek. De redactie staat open voor

bijdragen van vakgenoten. U kunt daartoe

contact opnemen met de redactie.

Uitgeverij

SJP Uitgevers

Postbus 861

4200 AW Gorinchem

tel. (0183) 66 08 08

e­mail: info@civieletechniek.net

www.civieletechniek.net

Redactie

Bureau Schoonebeek vof

Hoofdredactie

Gerard van Nifterik

Postbus 861

4200 AW Gorinchem

tel. (0183) 66 08 08

e­mail: info@civieletechniek.net

Redactieraad

ing. H. Kwint

ir. N. ter Heide

ir. J.M. van der Sanden

Vormgeving

Henk Tijbosch Grafische Producties

Abonnementen

Abonnementsprijs Nederland (2020)

E 83,50 (excl. BTW). Abonnementen

worden automatisch verlengd, tenzij voor

1 november schriftelijk wordt opgezegd.

Studenten aan de TU, HS­techniek en MTS

komen in aanmerking voor 65% korting.

Te bestellen bij de uitgeverij.

Voor buitenland (Europa)

Abonnementsprijs (2020) bedraagt

E 95 (excl. BTW).

Advertenties

drs Petra Schoonebeek

SJP Uitgevers

telefoon (0183) 66 08 08

e­mail: p.schoonebeek@civieletechniek.net

Niets uit deze uitgave mag worden verveel­

voudigd en/of openbaar gemaakt door

middel van herdruk, fotokopie, microfilm of

op welke wijze dan ook zonder voorafgaan­

de schriftelijke toestemming van de uitgever.

Thema Water

10 Van zeewering naar rivierkrib: Xbloc evolueert tot flexibele Xstream-blokken

Nederlandse ingenieurs zijn experts in het vinden van oplossingen om ons te wapenen tegen de kracht van het water. Stormvloedkeringen, golfbrekers en zeeweringen zijn beproefde constructies die ook zelf worden versterkt. Het wereldwijd toegepaste bekledingselement Xbloc heeft er inmiddels twee innovatieve zusjes bij: XblocPlus en het Xstream-blok.

14 Leerruimte bij prestatiecontracten Rijkswaterstaat Innovatieve samenwerking voor versnelling van innovaties In het beheer en onderhoud van de IJssel/Twentekanalen krijgen

innovaties de ruimte. Rijkswaterstaat, BAM/Van den Herik en Deltares zitten in dit prestatiecontract als gelijkwaardige partners om kennis te delen en stappen te zetten. De Leerruimte van Rijkswaterstaat creëert hiervoor de juiste condities. Het is een innovatie op zich met de eerste ‘proof of concept’ op dit project.

18 Houtribdijk: evidence based dijkversterking Dit jaar is het aangezicht van de Houtribdijk tussen Lelystad

en Enkhuizen behoorlijk veranderd. Rijkswaterstaat heeft de dijk versterkt. Niet alleen met steen, maar deels ook met grote zandpakketten die inmiddels grotendeels begroeid zijn met gras. De versterking met zand is een wereldwijde primeur, waarvoor de ingenieurs van Rijkswaterstaat niet over een nacht ijs zijn gegaan.

22 Integrale wegreconstructie Infiltratiesysteem op maat voor provinciale weg N794 Tussen de dorpen Epe en Heerde in Gelderland, op de overgang

van de Hoge Veluwe naar het lager gelegen IJsseldal, loopt de provinciale weg N794. Bij de reconstructie van het traject tussen Epe en de A50, uitgevoerd door aannemer Van Gelder, heeft Fugro in samenwerking met bemalingsbedrijf Henk van Tongeren een bijzonder afwateringssysteem ontworpen, deels op basis van DSI-hemelwaterinfiltratie.

26 Nieuwe methode voor beoordelen van NWO’s op primaire waterkeringen

In Nederland moeten primaire waterkeringen om de paar jaar beoordeeld worden op veiligheid. Sinds 2017 is hier een nieuw beoordelingssysteem voor, het Wettelijk Beoordelingsinstrumentarium (WBI) 2017. Onderdeel van deze beoordeling zijn ook de niet-waterkerende objecten (NWO) die op een waterkering staan, zoals bomen, gebouwen, kabels en leidingen. Het instrumentarium van het beoordelingssysteem is voor NWO’s echter nog niet helemaal uitgewerkt en ook niet geschikt voor grote hoeveelheden objecten. Hoe pak je dan de beoordeling van duizenden objecten aan?

28 Geef klimaatadaptatie de ruimte Elke gemeente streeft naar een gezonde en plezierige openbare

ruimte. Maar steden moeten woekeren met de openbare ruimte, en bovendien: het wordt vaker te nat, te droog en te heet. Dat raakt aan de inrichting van de groen-blauwe ruimte, maar ook aan de energietransitie, de mobiliteitstransitie en de woningbouwopgave. Daardoor wordt het steeds drukker: boven, op en onder de grond. De klimaatuitdaging voor de openbare ruimte vraagt om een integrale benadering, om flexibiliteit, om durf en om doorzettingsvermogen.

32 Circulaire klinkers voor een klimaatbestendige toekomst Start up TileSystems heeft samen met een aantal partners de

ZOAK-klinker (Zeer Open Afval Keramiek) ontwikkeld. Deze klinker zorgt ervoor dat hemelwater wordt vastgehouden op de plek waar het valt en direct naar de grond wordt afgevoerd. Openbare pleinen en straten ondervinden zo geen overlast van het overtollige hemelwater als gevolg van extreme hoosbuien. De ZOAK-klinker heeft een positief effect op het Urban Heat Island Effect (UHI). Testen van de Hogeschool van Amsterdam wijzen namelijk uit dat het vastgehouden hemelwater door hitte verdampt en de klinker afkoelt.

34 Limfjordtunnel – deel 2: Tunnelonderhoud Denen en Nederlanders blijven samenwerken bij

afgezonken tunnels Met de Limfjordtunnel Expert Group is de lange traditie van

samenwerking tussen Denemarken en Nederland voortgezet tot in het steeds belangrijker wordende vraagstuk van tunnelonderhoud. De Limfjordtunnel heeft sinds lange tijd last van zettingen en lekkage. In dit artikel wordt nader ingegaan op de aanpak die is gevolgd om te komen tot een beoordeling van de conditie van de tunnel en om tot een strategie te komen voor het beheer, onderhoud en waar en indien nodig reparatie van de tunnel.

40 Historie: De watersnood van 1820 ‘Schotsen, vreesselijk op elkander schuivende’ ‘De ongemeene snelheid alleen, waarmede de vloed hier en daar

tot eene naauwelijks denkbare hoogte steeg, maakte dit tafereel tot eene der zeldzaamste verschijnselen , die den schrik en angst verdubbelen.’ Aldus G.J.A. Beijerinck in zijn ‘Beschrijving Van den Nederlandschen Watersnood, In louwmaand van 1820.’ De overstromingen van 1820 waren inderdaad van een zeldzame omvang. Het was niet de eerste keer. De meeste bewoners van het rivierengebied destijds zullen zich die van 1809 nog hebben herinnerd, en ook de deltaplanachtige maatregelen die daarna werden genomen: de Lingewerken, die in 1820 nog maar net af waren. Ondanks dat braken op 23 januari 1820 de dijken door en stond binnen drie dagen een gebied van 1300 km2 onder water.

02 Berichten39 Bedrijvenwijzer44 Agenda

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 022 N U M M E R 1 / 2 2 0 2 03333

Berichten

Zeedijk Eemshaven-Delfzijl

Vanaf donderdag 19 december 2019 is de zeedijk tussen Eemshaven en Delfzijl officieel ‘dijk veilig’ en aardbevings-bestendig. De zeedijk van 12 km is de eerste in ons land die volgens de nieuwste veiligheidsnormen en met aardbevingsmaatregelen is versterkt. Vanwege de aard-bevingen in Groningen is de dijkverbetering versneld uitgevoerd. De dijkverbetering duurde in totaal vijf jaar.Met de dijkverbetering werd de dijk bij Delfzijl twee meter hoger, 7 tot 25 m breder en sterker door asfalt en beton-blokken aan de waterzijde. Hiermee is de dijk ook bestand tegen aardbevingen tot 5.0 op de schaal van Richter. Er zijn extra kleidepots (‘reservedijken’) aangelegd om de dijk snel te kunnen repareren mocht er toch schade zijn door een aardbeving. Om de dijk en het effect van aardbevingen te monitoren, laat het waterschap in 2020 sensoren aanleggen

in de dijk. De Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) heeft de aardbevingsmaatregelen vergoed.Voor de dijkverbetering - die plaatsvond in het kader van het Hoogwaterbeschermingsprogramma - is bijna een miljoen m3 zand, 650.000 m3 klei en 70.000 ton asfalt op de dijk aangebracht. De materialen werden grotendeels per schip aangevoerd naar de havens van Delfzijl en Eemshaven en met vrachtwagens naar de dijk gebracht. Van de materialen die werden verwijderd, is het merendeel in depot gezet en weer opnieuw gebruikt bij de opbouw van de verstevigde dijk.De dijkverbetering was aanvankelijk begroot op € 172,8 miljoen. Bij de start van de realisatie bleek de aardbevingsopgave minder omvangrijk dan gedacht en is de begroting bijgesteld naar € 140,5 miljoen. Het project is binnen dit budget gerealiseerd.

Groningse zeedijk ‘veilig en aardbevingsbestendig’

Gedeelde spankap Prefab betonsilo Afdekking/leuning RVS/aluminium trap

Jan Steenbergen

info.stefos@wopereis.nl www.stefos.nl | wopereis.nl

0314-369225 | 06-31774854

Berichten

DEME Environmental Contractors (DEC), de milieutak van DEME, gaat in opdracht van de Vlaamse Waterweg een plas-ticvanger op de Schelde installeren. Het gaat om een combi-natie van een vaste en mobiele installatie die gedurende een jaar zal worden getest om afval uit het water op te vangen.

De Utrechtse Uithoflijn (tramlijn 22) is zaterdag 14 decem ber officieel geopend. De opening kwam tot stand na anderhalf jaar vertraging en een budgetoverschrijding van miljoenen euro’s. De Uithoflijn (voorheen HOV Om de Zuid) is een sneltramlijn, die loopt van Utrecht Centraal naar Utrecht Science Park. Op 18 april 2012 gaf het Bestuur Regio Utrecht groen licht om een tramlijn te realiseren, zodat de Uithoflijn bij oplevering deel gaat uitmaken van het Utrechts HOV-netwerk. Het was oorspronkelijk de bedoeling dat de tramlijn in januari 2018 in gebruik zou worden genomen. Dit bleek in 2016 niet haalbaar, waardoor een nieuwe openingsdatum, 7 juli 2018, werd vastgesteld. Ook die datum werd niet gehaald.De Uithoflijn wordt de belangrijkste schakel in de bereikbaarheid van Utrecht Science Park. Projectorganisatie Uithoflijn realiseert de tramlijn in opdracht van provincie Utrecht en gemeente Utrecht.

Zelfvarende plasticvanger op de Schelde

De mobiele installatie bestaat uit een slim detectiesysteem, een werkboot die autonoom kan varen en een oplaadpunt. Met behulp van kunstmatige intelligentie wordt drijvend afval gedetecteerd door slimme camera’s, die geïnstalleerd worden op de oude Temsebrug. Een autonoom varende werkboot, de ‘Marine Litter Hunter’ onderschept afval en duwt het naar een collectieponton. In het collectieponton wordt het afval verzameld , waarbij een kraan uitgerust met een grijper het afval overlaadt in een container.De vaste kraan wordt op afstand bediend door een operator met behulp van virtual reality- en 3D vision-technologie. Wanneer de container vol is, brengt de werkboot deze autonoom naar het docking station, waar deze gelost wordt door middel van een overslagkraan op de kaai. De Marine Litter Hunter vaart volledig CO2-neutraal, waarbij het vaartuig autonoom aanmeert bij het docking station om op te laden.Naast de mobiele plasticvanger gaat DEME ook een vaste installatie testen om drijvend en zwevend afval op te vangen. De installatie zal bestaan uit een V-vormige fuik met een collectieponton.

• Long Wear Life and High Abrasion Resistance• Excellent Dry Start Up Capability• Pollution Free Operation• Easy to Machine and Install

Haventerrein 1 1779 GS Den Oever Tel: +31 (0)227 513 613The Netherlands E-mail: info@sandfirden.nl

VERTICAL TURBINE PUMP BEARINGS

www.sandfirden.nl

Stand no: D126

Uithoflijn geopend

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 044 N U M M E R 1 / 2 2 0 2 05555

Berichten

Nederland wil Europees PFAS-verbod

Er moet een Europees verbod op PFAS komen. Dat voorstel heeft Nederland op 19 december ingediend bij de Milieuraad in Brussel. Inmiddels hebben ook Denemarken, Zweden, Luxemburg, België, Oostenrijk, Italië en Frankrijk hun steun uitgesproken voor het initiatief. In 2018 werd bekend dat PFAS verspreid voorkomt in het hele land. PFAS is de verzamelnaam voor zo’n 6000 stoffen die door de mens gemaakt zijn, sommigen daarvan zijn vermoedelijk kankerverwekkend. Duidelijk is dat de stoffen eenmaal in het milieu nooit meer afbreken. Sinds de verspreiding van PFAS in de bodem bekend is, zijn meerdere acties in gang gezet om het milieu en de gezondheid te beschermen. Op 29 november maakte het kabinet bekend de PFAS-norm fors te verhogen en wel van 0,1 naar 0,8 micro gram per kilo grond. De versoepeling was bedoeld om op een veilige en milieuvriendelijke manier meer ruimte te geven voor bouwers en baggeraars. Bijzonder aan dit restrictievoorstel is volgens de overheid dat alle schadelijke PFAS-stoffen voor het eerst in één keer verboden gaan worden. Dat maakt dit de meest uitgebreide en complexe restrictie die tot nu toe is opgepakt onder de Europese verordening. Het duurt vanwege de uitgebreide procedure naar verwachting vijf jaar voor het verbod in werking treedt.

Zacht en snel windmolens bouwen op zee

Hoe kun je zo rustig mogelijk funderingen voor windmolens in de zee bouwen? In de afgelopen maanden zijn de eerste tests gedaan met een nieuwe installatietechniek die funde ringspalen in de grond ‘draait’ in plaats van hamert. Onder de noemer Gentle Driving of Piles (GDP) wordt deze nieuwe methodiek getest op de Maasvlakte onder leiding van de TU Delft. Voor de Topsector Energie, TKI Wind op Zee, is de GDP-methode een goed voorbeeld van een inno vatie die een win-win creëert: het plaatsen van mono piles wordt efficiënter en tegelijkertijd is de techniek vriendelijker voor het onderwaterleven.Monopiles zijn de meest gebruikte funderingen van de offshore windturbines (OWT). Met groter wordende turbines worden de monopiles ook groter. Deze enorme stalen palen moeten voor een aanzienlijk deel van hun lengte de grond in. Onderzoekers aan de TU Delft hebben daarvoor een nieuwe techniek bedacht: de GDP Shaker. Tot nu toe worden monopiles vooral geheid wat gepaard gaat met trillingen en geluid onder water. Dat kan schadelijk zijn voor de omgeving. Gedurende de installatie op zee van de monopiles worden er daarom nu verschillende maatregelen genomen om geluid en trillingen te reduceren die extra kosten met zich mee brengen. Het doel van de GDP-project is om monopiles de grond in te krijgen met zo min mogelijk verstoringen van de grond rond de paal, met dezelfde snelheid als heien en zonder geluid. Een manier hiervoor is het aanbrengen van trillingen in de torsie-richting om de paal te installeren.De eerste resultaten van de testen op de Tweede Maasvlakte laten zien dat deze methode werkt en dat het gebruik veelbelovend is. Komend jaar gaat het onderzoek verder. De initiatiefnemers hopen dat deze innovatie in de loop van volgend jaar rijp is voor de eerste pilots op zee en over een jaar of vier op grote schaal commercieel toegepast kan worden.

Test op de Tweede Maasvlakte

Tunnel Engineering Consultants (TEC) is een permanent samenwerkingsverband tussen Royal HaskoningDHV en Witteveen+Bos. TEC bundelt de kennis, expertise en ervaringen op het gebied van ondergrondse infrastructuur van de samenwerkende partners (ca. 8.000 professionals).

De permanente samenwerking waarborgt de continuïteit die noodzakelijk is voor het instandhouden van de veelomvattende en specialistische kennis op het gebied van tunnelbouw. Hierdoor is TEC in staat om hedendaagse complexe mobiliteitsvraagstukken op het gebied van (ondergrondse) infrastructuur op te lossen door een innovatieve, integrale, multidisciplinaire en duurzame projectbenadering.

TEC is betrokken bij aansprekende projecten zoals de Fehmarnbelt Link tussen Denemarken en Duitsland, het Maatschappelijk Verantwoord Renoveren Eerste Heinenoordtunnel, de Blankenburg-verbinding en het Programma Aanpak Wegtunnels Amsterdam.

+31 (0)88 348 2540 info@TEC-tunnel.com www.TEC-tunnel.com

Expertise

Tunnelbouwtechnieken - Geboorde tunnels - Afgezonken tunnels- Cut & cover tunnels

Tunnel technische installaties

Verkeersinstallaties voor tunnels

Verkeersmanagement

Exploitatie, beheer en onderhoud

• Snelle plaatsing • Mantoegankelijk • Hoge draagkracht • Concurrerend www.trewatin.nl

Prefab betonnen infiltratievoorzieningen

VAN HUISAANSLUITING TOT EN MET ASSETMANEGEMENT…

ABC-Westland 231, 2685 DC Poeldijk • postbus 62, 2685 ZH Poeldijk • tel. 0174-247474 • www.valkdegroot.nl • info@valkdegroot.nl

Geen reinigings- of beheerprobleem is ons te groot. Krapte op de arbeidsmarkt, onderbezetting op de afdeling, te veel zaken die snel een oplossing vergen. Iedere beheerder van natte infrastructuur loopt wel eens tegen deze zaken op. Wij helpen u graag met kwalitatieve en snelle oplossingen. Of het nu gaat om huisaansluitingen, uitwerken van maatregelplannen of het maken van lange termijnplannen, vandervalk+degroot beheerst de hele keten van dienstverlening in het reinigen en onderhouden van natte infrastructuur. Of het nu om reinigen van straatkolken gaat, rioleringen, waterzuiveringsinstallaties of verkeerstunnels, met 11 vestigingen in Nederland zijn wij nooit ver weg.

INTERESSE IN ONZE VOLLEDIGE SERVICE? Maak eens een afspraak met een van onze specialisten om te bespreken hoe we u van dienst kunnen zijn.

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 07777

Rijkswaterstaat heeft in december het project A12/A15 Ressen - Oudbroeken (ViA15) definitief gegund aan het consortium GelreGroen. Dit consortium wordt verant-woordelijk voor het ontwerpen, bouwen en financieren (DBFM) van het doortrekken van de snelweg A15 en verbreding van de A12 en A15 in de regio Arnhem-Nijmegen. Na realisatie is GelreGroen ook 20 jaar verantwoordelijk voor het onderhoud. De bouw loopt naar verwachting van eind 2020 tot eind 2024. Het project ViA15 omvat de doortrekking van de A15 vanaf knooppunt Ressen naar de A12 tussen Duiven en Zevenaar. Het nieuwe stuk A15 kruist het Pannerdensch Kanaal met een circa 2,5 km lange brug en wordt ter hoogte van Groessen/Helhoek over een lengte van circa 3,5 km verdiept aangelegd. Verder komen er extra rijstroken op de A12 tussen Westervoort en knooppunt Oud-Dijk en op de A15 tussen de knooppunten Valburg en Ressen. Met het door-trekken en aansluiten van de A15 op de bestaande A12 ontstaat een rechtstreekse verbinding tussen de Rotter-damse haven en Duitsland. De uitbreiding van het wegennet en de verbreding van de A12 en de A15 moet ook de regio nale doorstroming verbeteren. Hierdoor reizen weggebruikers sneller tussen Nijmegen/Arnhem, de Liemers en de Achterhoek. GelreGroen is een consortium van Dura Vermeer, BESIX, HOCHTIEF en John Laing.

Berichten

Doortrekken A15 en verbreding A12 en A15 gegund

Foto: Beeldbank Rijkswaterstaat; Joop van Houdt

Europees hyperloop centrum komt in Groningen

Het European Hyperloop Center (EHC) zal worden gebouwd in de provincie Groningen. Groningen was in de race met de provincie Zeeland. Beide provincies waren als laatste over gebleven in de strijd om het binnenhalen van dit project.Belangrijk onderdeel van dit hyperloopcentrum is de high-speed testbaan van drie kilometer. Daarmee wordt het centrum de eerste faciliteit in Europa waar het hyperloop-transportsysteem op hoge snelheid getest kan worden. Het EHC beschikt ook over een Learning Center waarin gewerkt zal worden aan Europese standaardisatie, veiligheids-normen en de reisbeleving van passagiers. Het EHC wordt opengesteld voor alle hyperloop-organisaties ter wereld, waarmee het EHC moet uitgroeien tot hét Europese middel punt van de hyperloop.De bouw van het EHC start in 2020 en zal naar verwachting in 2022 afgerond zijn. Tests uitgevoerd in het EHC zullen uitwijzen of de hyperloop een realistisch alternatief is voor korte afstandsvluchten.

Het European Hyperloop Center is een initiatief van Hardt Hyper-

loop. Hardt Hyperloop is opgericht in 2016 en gevestigd in Delft. In

2017 won het bedrijf de internationale hyperloop wedstrijd georga-

niseerd door Elon Musk. Partners van Hardt Hyperloop zijn (onder

andere): Koninklijke BAM Groep, Schiphol, Tata Steel, Nederlandse

Spoor wegen, ABB, Deutsche Bahn, Koolen Industries en IHC.

Berichten

Een duurzame dijkversterking met aandacht voor het landschap, een rioolwaterzuiveringsinstallatie die grondstoffen terugwint, een weg die regenwater buffert en een slimme vispassage: dat zijn de vier projecten die 12 december de Waterinnovatieprijs in ontvangst mochten nemen. De uitreiking vond plaats tijdens het Waterinnovatiefestival in de Werkspoorkathedraal in Utrecht. De Waterinnovatieprijs is een initiatief van de Unie van Waterschappen en de Nederlandse Waterschapsbank (NWB Bank).In de categorie Waterveiligheid ging de prijs naar Gebiedsontwikkeling Ooijen en Wanssum door Fugro in samenwerking met waterschap Limburg. Categorie Schoon water was voor Kaumera van waterschap Rijn en IJssel; Categorie Voldoende water: PlasticRoad van KWS, Wavin en Total en in de categorie Digitale transformatie won Smart Vislift van Vislift B.V. en waterschap Rivierenland.De Publieksprijs werd in de wacht gesleept door Zandige Oevers Versterking Houtribdijk van Rijkswaterstaat (zie artikel in deze editie). De Vislift. De technologische vispassage monitort migrerende

vissen, waterkwaliteit en vertelt de waterbeheerder de status van de

vispassage. Volledig online zonder benodigde aanleg van kabels

(Foto: Waterschap Rievierenland)

Winnaars Waterinnovatieprijs

6 N U M M E R 1 / 2 2 0 2 0

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 088

Berichten

De overige prijswinnaars:

Civiele Bouwwerken: Albert Cuypgarage, AmsterdamBestaande Bouw: Renovatie/restauratie van de Maastunnel in RotterdamGrensverleggend: Regiokantoor Natuurmonumenten, ZierikzeeUtiliteitsbouw: Earth Simulation Laboratory, UtrechtWoningbouw: Belvedère, HilversumToekomstprijs (dit jaar nieuw): Museum Naturalis, Leiden

De betonprijs wordt sinds 1979 elke twee jaar uitgereikt aan

toonaangevende projecten in de betonbouwsector. Dit jaar vond de

uitreiking plaats tijdens de 62ste editie van de Betondag in de Van

Nelle Fabriek. De Betondag had een toekomstgerichte titel, namelijk

Panorama Beton. Om die reden werd dit jaar naast de zes catego-

rieën ook een Toekomstprijs uitgereikt. De jury beoordeelde 65

inzendingen, waaruit 17 genomineerde projecten voortvloeiden.

Betonprijs voor circulair viaduct

Het circulaire viaduct in Dronten is op 14 november bekroond met de Betonprijs in de categorie ‘Circulair’. Het circulaire viaduct is ontwikkeld door aannemer van Hattum en Blankevoort, prefab bouwer Consolis Spanbeton en Rijkswaterstaat. De eerste toepassing hiervan is ge-bouwd op het bouwterrein van de Reevesluis nabij Kampen waar het van december 2018 tot september 2019 getest is door het werkverkeer. Het viaduct is circulair omdat het ontworpen is voor hergebruik en daardoor ongeschonden te

demonteren is. Het viaduct is opgebouwd uit losse beton-elementen, die voor de specifieke toepassing samengevoegd zijn tot liggers. De lengte van de liggers is daarmee variabel: hoe meer elementen, hoe langer de ligger. De elementen zijn zo ontworpen dat ze in elkaar grijpen met nokken - als een soort Lego-blokken - en bij elkaar worden gehouden met voorspankabels. De balken worden naast elkaar geplaatst en door dwarsvoorspanstaven samengevoegd tot een belasting dragend brugdek. De voorspankabels en -staven worden als ‘voorspanning zonder aanhechting’ toegepast en zijn daardoor ook herbruikbaar. Bovendien zijn de voegen zo uit-gevoerd dat ze weer kunnen loslaten. Het viaduct bestaat uit 40 betonnen elementen van 1,5 meter breedte en 2,5 meter lengte. Hiermee is een viaduct gebouwd van 20 meter lengte en een breedte van 7,5 meter. Door te werken met elementen kunnen er in de toekomst ook andere viaducten mee worden gebouwd, die bijvoorbeeld breder zijn of juist een langere overspanning hebben. In dat geval is de belasting voor de elementen anders waarmee in het ontwerp al rekening gehouden is. De elementen zijn ontworpen voor een levens-duur van 200 jaar.‘Een van de eerste keren dat er echt circulair ontworpen is,’ oordeelde de jury. ‘Een vernieuwend concept, een voorloper.’

Circulair viaduct. Assemblage van een ligger

Albert Cuypgarage: Bouw prefab kolommen en vloerdelen

(Max Bögl Nederland BV)

Advertorial

“Mobilis is een slimme verbinder. Een

vernieuwende denker die voor kwaliteit staat.

Tijdens de projecten die we ontwerpen,

voorbereiden, realiseren en onderhouden. Qua

oplossingen die we ontwikkelen. En als het gaat

om de partners met wie we samenwerken. Wij

zijn ervan overtuigd dat beter bouwen begint

met slim verbinden.

Slim verbinden met én voor onze

opdrachtgevers”, begint Ferry de Bruin, Manager

Industrie, Energie & Water bij Mobilis. “Door de

aanscherping van de Europese Kaderrichtlijn

Water en de daarmee gepaard gaande

aanpassingen en/of nieuwbouw van assets, zien

we dat steeds meer bedrijven in de waterschap

sector het roer omgooien. Ze gaan werken met

langdurige raamcontracten, waar integrale

samenwerking, duurzaamheid, veiligheid en

innovatie belangrijke onderdelen zijn.”

Uniek in de waterschapswereld “Waterschapsbedrijf Limburg (WBL)

bijvoorbeeld, is met bouwcombinatie Mobilis –

Croonwolter&dros een vier- /zesjarig

samenwerkingsverband aangegaan om een

arsenaal aan projecten op te pakken en zo

effi ciënt mogelijk uit te voeren”, vervolgt Ferry.

“Mobilis is altijd al actief geweest in de bouw van

(toen nog conventionele) rioolwaterzuiveringen.

De tendens is dat deze na een dertigtal jaar

beginnen te verouderen en aangepast moeten

worden. Inmiddels zijn technologieën

geëvolueerd en ook de energietransitie heeft zijn

weg gevonden binnen dit deel van de markt.

Omdat bij ons alle disciplines aanwezig zijn,

kunnen wij door middel van integrale

samenwerking volledige ontzorging bieden bij dit

soort projecten.” 

RWZI Weert: bijzondere samenwerking binnen één hecht Bouwteam“Bij de RWZI in Weert werkten Mobilis en

Croonwolter&dros tezamen met partners Tauw,

RWB en WBL als één hecht Bouwteam met één

taal en één werkwijze aan het project. Door

vroegtijdig bij het project kennis en kunde in te

brengen, wordt er maximale maatschappelijke

waarde gecreëerd. Ook tijdens het ontwerp

draagt het Bouwteam gezamenlijk de

verantwoor ding. Je denkt na over de maak-

baarheid, anticipeert op uitdagingen, biedt

oplossingen en verkleint zo de faalkosten. Door

effi ciënter te werken, verkort je ook nog eens de

doorlooptijd. Eind oktober 2019 is RWZI Weert in

een recordtijd van 11 maanden opgeleverd.

Normaal neemt de bouw van een traditionele

rioolwaterzuiveringsinstallatie 2 jaar in beslag.”

Innovatief, modulair en duurzaam: VerdygoSamenwerking en kennis delen leidt vaak tot

innovatie. Zo ontwikkelde Waterschapsbedrijf

Limburg een nieuwe ontwerp- en bouwtechniek

voor een modulaire en duurzame

rioolwaterzuiveringsinstallatie: Verdygo. Deze is

onder andere ook toegepast bij de RWZI in

Weert. En nu ook bij de RWZI Panheel en RWZI

Stein. De uitgangspunten zijn rioolwater zuiveren

op maat, tegen zo laag mogelijke kosten en

tegelijkertijd flexibel in kunnen spelen op

technologische, demografi sche of

klimatologische ontwikkelingen. Door de

modulaire manier van ontwerpen en bouwen met

behulp van bestaande en nieuwe technologieën,

zijn de kosten verlaagd en is de bouwtijd verkort.

Bijzonder is bovendien dat door bovengronds,

modulair en gestandaardiseerd te bouwen, er

ook op het onderhoud een jaarlijkse besparing

kan worden gerealiseerd.   

Vakbeurs Aqua Nederland“Wij zijn als Mobilis succesvol in onze

samenwerking met waterschappen. Natuurlijk

zijn wij daarom ook te vinden op hét

toonaangevende evenement voor de nationale

waterbranche: Aqua Nederland. Hier staan wij

samen met TBI-onderneming Croonwolter&dros.

We willen laten zien dat we onder andere de

infrastructuur genereren bij RWZI’s en per

zuivering custom-made bouwen naar de wensen

van de klant. Dankzij onze expertise adviseren

wij de technisch meest economische oplossing

voor elk type project”, besluit Ferry.

Integrale projecten vereisen een geoliede samenwerking. Door dezelfde taal te spreken, processen op dezelfde manier door te

voeren, op dezelfde manier tot dezelfde besluiten te komen én op dezelfde manier te denken en te werken, kun je échte

toegevoegde waarde bieden in een project. En alleen dan kom je met oplossingen voor problemen waar de klant wellicht zelf

nog niet eens aan had gedacht of andersom. Dat ziet men nu ook in de waterbranche!

DE KRACHT VAN INTEGRALE SAMENWERKING IN DE WATERBRANCHE

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 011N U M M E R 1 / 2 2 0 2 01 0

Van zeewering naar rivierkrib

Xbloc evolueert tot flexibele Xstream-blokkenNederlandse ingenieurs zijn experts in het vinden van oplossingen om ons te wapenen tegen

de kracht van het water. Stormvloedkeringen, golfbrekers en zeeweringen zijn beproefde

constructies die ook zelf worden versterkt. Het wereldwijd toegepaste bekledingselement Xbloc

heeft er inmiddels twee innovatieve zusjes bij: XblocPlus en het Xstream-blok.

beschermen. Bedenker is Bas Reedijk van BAM Infra-consult/DMC, het ingenieursbureau van BAM. Sinds de introductie in 2003 zijn ze toegepast op internationale projecten zoals een containerterminal in Costa Rica, de Gorgon LNG-terminal in Australië, een zeewering in Tahiti en een nieuwe haven in Turkije. Dit gebeurt in veel gevallen in samenwerking met licentiehouders, maar altijd onder toezicht van eigen experts.

Duurzame XblocPlus

Daar waar de bodemdiepte geen sterke variatie vertoont, is een ander type bekleding interessanter dat door de vorm aanzienlijk minder beton nodig heeft: XblocPlus, eveneens een vinding van BAM. Middenin dit blok zit een

Waterbouwkundige werken beschermen havens tegen golven, kustlijnen tegen erosie en kustgebieden tegen overstromingen. Gezocht wordt steeds naar veilige, betrouwbare oplossingen met minimale kosten, een zo klein mogelijke CO2-footprint en met respect voor de natuur. Dat geldt ook voor het Xbloc waarvan inmiddels meer dan 500.000 exemplaren in zee liggen.

Extreme condities

Het Xbloc is een betonnen bekledingselement voor golfbrekers en zeeweringen, geschikt voor diep water en bestand tegen extreem hoge golven. Door de bijzondere vorm haken de blokken in elkaar en vormen zo een stevige laag rond de constructies die het achterland

gat om de golfdruk van onder te verlagen en daardoor de stabiliteit te verhogen. De vormgeving van XblocPlus leent zich voor een regelmatig legpatroon dat vergelijk-baar is met dakpannen. Dit maakt het voor de kraan-machinist makkelijker om de elementen te plaatsen en geeft de hele bekleding een strak en mooi uiterlijk. Consortium Levvel (BAM, Van Oord en Rebel) heeft van Rijkswaterstaat het vertrouwen gekregen om de Afsluit dijk te versterken met dit innovatieve element onder de naam Levvel-bloc. Het is de eerste Nederlandse praktijktoepassing nadat XblocPlus in de nieuwe jachthaven Porto Albania in Albanië al een plek heeft gekregen.

De 75.000 blokken voor de Afsluitdijk worden in Harlingen gebouwd. De eerste tijdelijke afsluiting om een visdoorlaatopening te creëren wordt er al mee aangelegd en daarna verhuizen de elementen naar hun permanente positie. Vanwege de mooie afwerking is er veel inter-nationale belangstelling, onder meer vanuit Engeland.

Circulair

XblocPlus bevat 10 tot 60 procent minder beton ten opzichte van andere elementen, en door de steile opbouw zijn 10 tot 40 procent minder blokken nodig om dezelfde golfbreker te bedekken. Dit bespaart grondstoffen en energie. Voor de Afsluitdijk loopt dit zelfs op tot 200.000 m3 minder beton en 40.000 ton minder CO2-uitstoot ten opzichte van het oorspronkelijke idee; een verbetering op beide terreinen van 56 procent. Door het slimme ontwerp past in het middengat een speciaal ontworpen klem, waardoor de blokken snel en nauwkeurig met een kraan te plaatsen zijn. Dat levert veel tijdwinst en lagere kosten op. De methode is bovendien veilig, want behalve de kraanmachinist zijn er geen extra mensen op de grond nodig voor het inhijsen van de blokken.

Met het oog op een onzekere zeespiegelstijging en zwaardere stormcondities is in het ontwerp van Xbloc-Plus een extra veiligheidsmarge aangehouden. Dit maakt

Water

Foto’s: BAM

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 01 2 N U M M E R 1 / 2 2 0 2 013

de blokken circulair, want vrijwel alle elementen kunnen daardoor aan het einde van de levensduur van de toepassing worden hergebruikt. Ook dan komt alleen de kraanmachinist eraan te pas; duikers zijn bij het verwijderen van XblocPlus niet nodig. Steeds wordt voor het betonontwerp het optimum bepaald tussen betrouwbaarheid, kosten en duurzaamheid (CO2-besparing) tijdens de uitvoering, en betrouwbaarheid, kosten en duurzaamheid (circulariteit) op lange termijn.

XblocPlus is ontworpen met een platte geruwde boven-zijde met getijdepoeltjes, bereikbaar voor zonlicht. Dit leidt tot een snelle aangroei van planten en schelpen die op hun beurt vele vogels aantrekken. XblocPlus heeft dus ook natuurwaarde.

Xbloc en XblocPlus

Het eerder ontwikkelde Xbloc blijft een belangrijke functie houden, met name waar sprake is van onregel-matige en scherp gebogen oppervlakten. Bijvoorbeeld op de kop van een golfbreker. Als combinatie vormen Xbloc en XblocPlus een sterke barricade tegen krachtig zeewater. De wereldwijde behoefte aan robuuste constructies om kusten en oevers te beschermen neemt nog altijd toe. Dit als gevolg van de stijgende zeespiegel door klimaatverandering en de ontwikkeling van havens

door groeiende internationale handel. Ook wereldwijde verstedelijking in kustgebieden en de aanleg van off shore-eilanden (onder meer voor energievoor zienin-gen) beïnvloeden deze vraag.

Xstream-blok voor rivieren

Kort na de introductie van het Xbloc ontstond al het idee om een kleine variant voor rivieren te ontwikkelen. Op het onderhoudsproject IJsseldelta/Twentekanalen kwam de innovatie in een stroomversnelling dankzij de Leerruimte die Rijkswaterstaat in alle prestatie-contracten heeft opgenomen om innovaties te stimu-leren. De Leerruimte is een samenwerking tussen overheid, bedrijfsleven en kennisinstellingen waarbij risico’s en successen op een gelijkwaardige manier worden verdeeld. BAM/Van den Herik verwierf in 2015 het contract voor beheer en onderhoud van het rivieren-gebied. Sindsdien vormt deze combinatie samen met Rijkswaterstaat en Deltares het Leerteam voor innovatieve oplossingen voor sediment- en vegetatie-beheer, waar het Xstream-blok er een van is. Het is bestemd voor flexibele kribben in rivieren.

Dergelijke innovaties doorlopen een uitgebreide test-procedure, onder meer in het waterbouwkundig laboratorium van BAM in Utrecht, bij Deltares en op de

TU Delft. Dit gebeurt in samenwerking met studenten en afstudeerders. Op basis van de testresultaten kon de juiste maat van het Xstream-blok worden vastgesteld.

Flexibel

Kribben, haaks op de rivieroevers, beschermen deze oevers en zorgen dat de vaargeulen de juiste plek en diepgang behouden. Honderden liggen er in Nederlandse en Europese rivieren. De traditionele opbouw, met onder meer zand, grind, steen en geotextiel, is niet eenvoudig aan te passen. Toch kan dit nodig zijn, bijvoorbeeld bij toenemende scheepvaart of als de stroming van het water verandert door heftige regen en langdurige droogte. Xstream-blokken zijn heel flexibel. Grijpers plaatsen de blokken die vanzelf in elkaar haken, net als het Xbloc, waardoor ze een stevige krib vormen. Zonder overigens naar de bodem toe breed te hoeven uitlopen. Dit scheelt aanzienlijk in aanlegtijd en materiaalgebruik en dus CO2-uitstoot. Afhankelijk van de gewenste hoogte kunnen eenvoudig blokken worden weggenomen of bijgeplaatst. Extra voordelen zijn de lage onderhouds-behoefte en de hoge circulariteitswaarde; Xstream-blokken zijn namelijk geschikt voor hergebruik. Ook is de verwachting dat veel minder erosie van de rivierbodem rondom de krib zal optreden, omdat water en zand door

de holle ruimtes tussen de blokken kunnen stromen. Onderhoudsbaggerwerk vermindert hierdoor sterk. In de holle, open kribben is ook leefruimte voor kleine planten en dieren, waaronder vele vissen.

Eerste praktijkproef

In november 2019 zijn de eerste flexibele kribben met Xstream-blokken op drie locaties in de IJssel bij Kampen geplaatst. Leverancier van de blokken is De Meteoor Beton, onderdeel van BTE Groep, die al bij de eerste ideeën voor Xstream-blokken was betrokken. Deltares monitort de innovatieve proef een jaar lang om vast te stellen of de stroming en de visstand in de rivier verbeteren en de baggerkosten afnemen. Andere toepas singen komen eveneens in beeld, zoals bodembescherming rond offshore windmolenfunderin-gen en oeverbescherming bij dorpen aan rivieren in bijvoorbeeld Afrika en Bangladesh. De Leerruimte van Rijkswaterstaat heeft een snelle ontwikkeling van deze veelbelovende innovatie mogelijk gemaakt. ●

Pieter Bakker, global manager Xbloc bij BAM Infraconsult

en Bas Reedijk, hoofd van de afdeling Coastal Engineering

& Water Management bij BAM Infraconsult

151 4 N U M M E R 1 / 2 2 0 2 0N U M M E R 1 / 2 2 0 2 0

Leerruimte bij prestatiecontracten Rijkswaterstaat

Innovatieve samenwerking voor versnelling van innovatiesIn het beheer en onderhoud van de IJssel/Twentekanalen krijgen innovaties de ruimte.

Rijkswaterstaat, BAM/Van den Herik en Deltares zitten in dit prestatiecontract als

gelijkwaardige partners om kennis te delen en stappen te zetten. De Leerruimte van

Rijkswaterstaat creëert hiervoor de juiste condities. Het is een innovatie op zich met de eerste

‘proof of concept’ op dit project.

van Rijkswaterstaat om rivierbeheer betaalbaar, betrouwbaar en duurzaam te maken. Dit door in innovaties voor beheer en onderhoud te investeren – bijvoorbeeld door meer gebruik te maken van de natuurlijke dynamiek van de rivier – en meer maat-schappelijk draagvlak te creëren. Tot nu toe zijn innovaties vooral gericht op nieuwe aanleg en vervanging van infrastructuur. De geconditioneerde omstandig-heden en langere looptijd van beheer- en onderhouds-contracten lenen zich echter goed voor innovatie-trajecten, eventueel voorbij de contractperiode. In het contract IJssel/Twentekanalen dat met de combinatie BAM/Van den Herik is afgesloten, is de Leerruimte voor het eerst beproefd. Deltares is als kennisinstelling aangehaakt.

De Leerruimte is vijf jaar geleden voor het eerst als bijlage aan het prestatiecontract van Rijkswaterstaat voor rivierbeheer toegevoegd. Het concept is ontstaan toen bleek dat de markt behoefte heeft aan experi-menteerruimte - gekoppeld aan concreet areaal - waarin ideeën vrij kunnen worden ingebracht en ontwikkeld, en het intellectuele eigendom goed wordt geregeld. De overheidsorganisatie had bovendien zelf de wens om een kwaliteitsimpuls mee te geven aan dergelijke contracten.

De Leerruimte komt aan beide wensen tegemoet met een set bepalingen voor alle betrokkenen om op basis van gelijkwaardigheid te zoeken naar vernieuwende toepassingen voor die kwaliteitsverbetering. Deze innovatieve opzet komt voort uit het programma Self Supporting Rivier Systeem (SSRS, www.ssrs.info)

Techniek en gedrag

Overheid, aannemer en kennisinstelling werken binnen de Leerruimte als driehoek samen op basis van gelijk-waardig partnerschap. Dit is een belangrijke factor die de contractmanager van Rijkswaterstaat voort durend bewaakt. Aan het technische ontwikkelpad is dus een gedragscomponent gekoppeld. Dat geldt niet alleen voor het Leerteam met vertegenwoordigers van de drie partners, maar ook voor de flexibele schil eromheen. De ingebrachte ideeën komen namelijk van verschillende kanten en brengen eigen experts met zich mee. Het Leerteam houdt de regie.

Maatschappelijke waarde

Vertrekpunt is de maatschappelijke opgave die Rijkswaterstaat meegeeft. In het geval van de IJssel/Twentekanalen is dit ‘sediment- en vegetatiebeheer’. Rijkswaterstaat is initiator en faciliteert de samen-werking. Ook de aannemer en de kennisinstelling investeren tijd en geld in het innovatietraject. Als Leer team stellen ze de randvoorwaarden om elkaars belangen te borgen en inventariseren ze (eigen of externe) innovaties die een antwoord kunnen zijn op het maatschappelijke vraagstuk. Vervolgens werken ze per innovatie gezamenlijk een Plan van Aanpak uit met een maatschappelijke kosten-batenanalyse, risicoanalyse en kansenperspectief qua toepasbaarheid. Het doel is om tot verdere ontwikkeling en praktijkproeven van de inno vaties te komen, inclusief verificatie en validatie, zodat ze daadwerkelijk in toekomstige uitvragen worden opgenomen.

Vijf innovaties

Al sinds de start van het contract in 2014 komt het Leerteam IJssel/Twentekanalen elke twee weken bijeen om de voortgang van de geselecteerde innovaties te bespreken: schermen van rivierhout om oevererosie tegen te gaan, ‘grazers als maaiers’ (schapen) om oeverbegroeiing kort te houden, de Aquatic drone om de vaargeuldiepte te meten, en een bellenscherm om plastic in rivieren af te vangen. Een door BAM ingebrachte innovatie is de flexibele krib met Xstream-blokken. De eerste praktijkproef is eind november 2019 gestart met de aanleg van drie kribben in de IJssel bij Kampen (zie pagina 10). Deltares monitort de effecten het komende jaar. Voor omvangrijke onderwerpen, zoals het bellenscherm, kan het Leerteam een Innovatieteam als kartrekker in het leven roepen. Gaandeweg is ook de behoefte ontstaan om een samenwerkingsovereenkomst met alle partners af te sluiten om ontwikkeltrajecten ook na de contractperiode door te zetten. De Leerruimte in een volgend prestatiecontract zou het Innovatieteam kunnen adopteren.

Kennis delen

Het verloop is bij elke innovatie anders en ontstaat natuurlijkerwijs. Per keer moet de juiste verdeelsleutel worden gevonden om de investeringen, het intellectuele eigendom en de waardecreatie op een transparante manier over de partners te verdelen. De Leerruimte dient een maatschappelijk belang en het doel is dan ook de verzamelde kennis over de opgave en de ontwikkelde innovatie aan de markt ter beschikking te stellen.

Water

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 01 6

Het Leerteam legt de verzamelde kennis vast in een opgave kaart en een innovatiekaart die openbaar worden gemaakt. Het juiste platform moet hiervoor nog worden gecreëerd.

Vele voordelen

De eerste ervaringen met de Leerruimte in het prestatie-contract IJssel/Twentekanalen zijn veel belovend. De aanpak heeft voor Rijkswaterstaat een stimulans gegeven aan de kwaliteit van rivierbeheer. Meerdere innovaties zijn door de effectieve samen werking versneld tot ontwikkeling gekomen en helpen zo een maatschap-pelijk vraagstuk op te lossen. Partners die zelf onvol-doende middelen hebben om grote investe ringen te doen, zoals het MKB, kunnen aanhaken. Het waren studenten die hun Aquatic drone mochten inbrengen. Kennisinstellingen verzamelen in korte tijd veel nieuwe informatie, bijvoorbeeld over riviergedrag en rivier-beheer. Onverwacht ontstaan er ook nieuwe ideeën, zoals het inzetten van de flexibele krib voor oeverbescherming of als drempel voor een nevengeul. De gezamenlijk uitgewerkte validatie-prestatie-indicator (VPI) legt bovendien de resultaten vast waarmee de aannemer een referentie in handen heeft voor vervolg-projecten. De meerwaarde is duidelijk: samen werken aan een maatschappelijke opgave en daar gezamenlijk de vruchten van plukken.

Vervolgstappen

De eerste Leerruimte heeft de betrokkenen geleerd als Leerteam samen te werken. De ervaringen zijn opge-schre ven en hebben geleid tot een aanpassing van de contractuele tekst in de bijlage Leerruimte bij volgende prestatiecontracten. Ook ontwikkelt Rijkswaterstaat een Masterclass voor toekomstige Leerteams om het concept en de werkwijze toe te lichten. De Leerruimte is uniek – niet voor niets won het model in 2015 de tweede prijs van de internationale Public Procurement of Innovation Award voor de meest innovatieve aanbesteding. De eerste ‘proof of concept’ is bovendien een succes. Betrokkenen, die elkaar in vijf jaar tijd goed hebben leren kennen, roemen de open en gelijkwaardige samen-werking en innovatieruimte. Dat biedt perspectieven voor andere prestatiecontracten en andere contract-vormen – bijvoorbeeld design & construct voor nieuw-bouw en reconstructie – en voor andere overheden als provincies en gemeentes. Geïnventariseerd wordt of Rijkswaterstaat aan andere overheden toegang kan geven tot de Leerruimte, zodat ze met hun opgaven kunnen meedoen. De proeftuin IJssel/Twentekanalen loopt intussen nog even door, want het vijfjarige contract is inmiddels met een jaar verlengd. ●

Joyce Zuijdam (projectleider SSRS en Leerruimte

bij Rijkswaterstaat) en Yuri Wolf (Innovatie- en

Inkoopmanager bij Rijkswaterstaat)

Water

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 017

Over RioleringsVakdagen

RioleringsVakdagen wordt gelijktijdig met Aqua Neder land Vakbeurs in Evenementenhal Gorinchem georga niseerd. De exposanten op RioleringsVakdagen presen teren innovatieve producten op het gebied van hemel waterafvoer en -opvang en toepassingen/diensten voor het aanleggen, inspecteren, renoveren, repareren en reinigen van riolering en rioolwaterzuiverings-installaties. Voornamelijk gemeenten, provincies, waterschappen, engineers, aannemers en de GWW-sector komen de beurs bezoeken. Er komen ongeveer 9.500 professionals op RioleringsVakdagen en Aqua Nederland Vakbeurs af.

Op 17, 18 en 19 maart 2020 is RioleringsVakdagen en Aqua Nederland Vakbeurs iedere dag geopend van 10:00 uur tot 18:00 uur. De beurs is gratis te bezoeken, maar u dient zich vooraf te registreren. Gebruik code 2635 voor uw registratie. ●

Nieuwe beurshal ‘Next Level’

Na jaren van gestage groei zorgt de vernieuwde boven-verdieping, Next Level, voor de hoognodige uitbreiding van de beursvloer. Het wordt dé plaats voor kennis-producten, netwerken, advies, innovaties en carrière. Hier zijn diverse kennistheaters, de Innovatiestraat en advies- en ingenieursbureaus ingedeeld.

Rijkelijke kennissessies

Samen met partners als Water Window en Stichting IKN wordt er een groots programma neergezet. Dit zijn themagerichte kennissessies die dagelijks plaatsvinden in het Stedelijk Watertheater. Onderwerpen die aan bod komen zijn onder andere toekomstbestendig met stedelijk water, asset management, real time monitoring en duurzaamheid.

Advertorial

Ga voor meer informatie naar www.rioleringsvakdagen.nl

17 - 19 maart 2020: Aqua Nederland Vakbeurs en RioleringsVakdagen in Gorinchem

RioleringsVakdagen biedt programma voor rioolbeheerders en stedelijk watermanagers

Omgaan met klimaatveranderingen, sleufloze technieken en digitalisering zijn momenteel

belangrijke thema’s waar rioolbeheerders en stedelijk watermanagers mee te maken hebben.

Tijdens RioleringsVakdagen en Aqua Nederland Vakbeurs zijn er daarom weer 9.500 bezoekers

op zoek naar nieuwe duurzame oplossingen voor de (afval)waterketen en samenwerkingen voor

droge voeten. Op 17, 18 en 19 maart 2020 opent Evenementenhal Gorinchem haar deuren voor

iedereen die hiermee te maken heeft.

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 019N U M M E R 1 / 2 2 0 2 01 8

Houtribdijk: evidence based dijkversterking

Dit jaar is het aangezicht van de Houtribdijk tussen Lelystad en Enkhuizen behoorlijk

veranderd. Rijkswaterstaat heeft de dijk versterkt. Niet alleen met steen, maar deels ook

met grote zandpakketten die inmiddels grotendeels begroeid zijn met gras. De versterking

met zand is een wereldwijde primeur, waarvoor de ingenieurs van Rijkswaterstaat niet

over een nacht ijs zijn gegaan.

markt en kennisinstituten samen meer dan 1.100 km aan dijken en bijna 500 sluizen en gemalen aanpakken.

Building with Nature

Aan de kust beschermt zand ons al tegen de kracht van de zee. Bij de Houtribdijk beschermt zand ons nu ook tegen de golfslag van grote meren. En dat is een wereldprimeur. Door het zand tegen de dijk aan te leggen ontstonden brede, zandige oevers die de klappen van het water opvangen. Het zand waarmee de Houtribdijk is versterkt, komt uit het Markermeer zelf. Met grote baggerschepen werd het door een leiding getransporteerd en tegen de dijk aangelegd. De zachte overgang van zand naar water wijkt af van de vele steenoevers in het IJsselmeergebied. Dat trekt andere vissen en waterdieren aan waardoor de biodiversiteit in het Markermeer en IJsselmeer toeneemt en ook de waterkwaliteit verbetert. Deze manier van dijkversterking is een natuurvriendelijke oplossing die ook wel ‘Building with Nature’ wordt genoemd.

Om bij dat zand te komen, moest aannemer Combinatie Houtribdijk (een combinatie van Boskalis en Van Oord)

De Houtribdijk is ook bekend onder de naam Markerwaarddijk en is ontworpen door architect Cornelis van Eesteren. De dijk is aangelegd vanaf de jaren 60 om het Markermeer in te polderen. Deze ‘Markerwaard’ is er nooit gekomen; daarom is de Houtribdijk nu feitelijk een dam, midden in het water. Bij storm vormt de dijk een golfbreker tussen IJsselmeer en Markermeer. Daarmee is de Houtribdijk nu en in de toekomst cruciaal voor de waterveiligheid van alle provincies rond het IJsselmeergebied.

De 25 kilometer lange Houtribdijk tussen Enkhuizen en Lelystad voldoet niet meer aan de veiligheidsnorm van de Waterwet. Daarom versterkt Rijkswaterstaat deze dijk met zand en steen. Na de versterking, waarvan de meeste werkzaamheden inmiddels zijn afgerond - is de dijk bestand tegen stormen die gemiddeld eens in de 10.000 jaar voorkomen. Medio 2020 moeten de werkzaamheden helemaal zijn afgerond. De versterking van de Houtribdijk is onderdeel van het landelijke Hoogwaterbeschermingsprogramma, de grootste dijkversterkingsoperatie ooit waarin waterschappen,

door een laag van veen en klei. Normaal gesproken is dit slib van veen en klei een onbruikbaar product voor dijkversterking, maar Rijkswaterstaat heeft er een mooi doel voor gevonden, namelijk een nieuw natuurgebied in het Markermeer: Trintelzand. Dit gebied bestaat uit moeras met slib, beschermd door stenen dammen, en wordt een kraamkamer voor vissen, zoals snoek en blankvoorn en voor mosselen en slakken.

Aanleg zandige oevers, eind 2018

Eerste fase Trintelzand, een nieuw nat natuurgebied in het Markermeer

Deze dieren zijn op hun beurt weer voedsel voor watervogels, zoals de brilduiker en de fuut. Ze kunnen er in alle rust leven; het gebied wordt ontoegankelijk voor mensen. Zo bloeit het natuurlijke leven in het Markermeer weer op.

Trintelzand wordt in 2020 uitgebreid met droge zand-platen. Deze zandplaten kunnen en mogen door wind en stroming veranderen en trekken weer andere vogel-soorten aan. Trintelzand draagt - net als de nabijgelegen Marker Wadden - bij aan een betere waterkwaliteit in het Markermeer. Ook legt Rijkswaterstaat bij Lelystad, op initiatief van de provincie Flevoland, een watersport-strand voor kite- en windsurfers aan.

Proefvak

Rijkswaterstaat ontwikkelde in samenwerking met kennispartij EcoShape eerst een proefvak, om te zien hoe het zand zich zou gedragen. Deze proefsectie is vier jaar gemonitord, waarbij onder andere de waterstanden en golfaanval continu zijn gemeten. Camera’s maakten elk uur een opname en ook de bodemligging is meerdere keren per jaar ingemeten. Het proefvak is inmiddels opgegaan in de brede, zandige oevers en de pilot is begin dit jaar formeel afgerond met de publicatie van een onderzoeksrapport. Dankzij het proefvak kwamen EcoShape en Rijkswaterstaat er achter dat je de dijk vooral net onder de watergrens goed moet versterken. Met name tussen de watergrens en een meter daaronder.De aannemer legde vanaf eind 2018 met een gigantische snelheid de zandoevers aan door met een zuiger zand te halen uit nabijgelegen zandwinputten uit het Marker-meer, en deze door te pompen naar de oevers. Binnen drie maanden lag de benodigde tien miljoen kubieke meter zand op zijn plek.

Water

Meetpalen in het Markermeer en IJsselmeer sturen realtime

hoogfrequente data

De Sliedrecht 27 van aannemer Combinatie Houtribdijk wint zand voor versterking van de Houtribdijk, te zien op de achtergrond. Foto eind 2018

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 02 0 N U M M E R 1 / 2 2 0 2 021

Nu de zandige oevers er eenmaal liggen, wil Rijkswater-staat precies weten hoe het zand zich gedraagt. Over zandtransport aan de kust is heel veel bekend; maar hoe zand zich gedraagt als er geen eb en vloed is (zoals in het IJsselmeergebied) is nog niet zo veel kennis. Het waterniveau is er constant en de golfbewegingen zijn minder voorspelbaar, onder andere vanwege de invloed van de wind.

Meetpalen

Rijkswaterstaat heeft dit jaar twaalf geavanceerde meetpalen laten plaatsen bij de oevers van de Houtribdijk en bij de oevers van de Marker Wadden, de kunstmatige eilanden in het Markermeer waarvan bepaalde oevers vergelijkbaar zijn met die van de Houtribdijk. De meetpalen sturen realtime, via een internetverbinding, hoogfrequente data (tot wel acht meetwaarden per seconde) door naar Rijkswaterstaat en de TU Delft over de actuele lokale stromingen, golven en bodemligging. Het onderzoek richt zich nu vooral op de vraag hoe het zand zich gedraagt en welke processen daar invloed op hebben. Zijn het voornamelijk golven die de morfologie van de zandbank bepalen? Of ook stromingen? En vanuit welke richting zijn de stromingen belangrijk? Welke kant zal het zand zich op gaan bewegen, van en naar de oever, of ook kustlangs? Zal er een dynamisch evenwicht van de zandige oevers gaan ontstaan en hoe zou je deze het slimste kunnen onderhouden door gebruik te maken van de krachten van de natuur?

Onderzoek

Het onderzoeksdoel is om het systeem van stromingen en zandverplaatsingen goed te begrijpen, zodat er kennis en instrumenten worden ontwikkeld over hoe men de Houtribdijk het best kan beheren en hoe deze natuurlijke manier van dijkversterking ook elders kan worden

toegepast. Uit de eerste onderzoeksresultaten blijkt dat er zich onder water een plateau van zand vormt. Dit plateau is constant in beweging zoals bijvoorbeeld te zien is in de onderstaande figuur voor het zuiderstrand bij de Markerwadden.De breedte en hoogte van dit plateau varieert van locatie tot locatie. Dit lijkt verband te houden met de valsnelheid van zand, zoals te zien in onderstaande figuren. De dimensieloze valsnelheid is een parameter die afhankelijk is van de lokale golfcondities (golfhoogte en golfperiode) en de grootte van de zandkorrels. Op locaties met hogere golven of kleiner (en dus mobieler) zand lijken bredere en diepere plateaus voor te komen. Op dit moment wordt nader onderzocht hoe en waarom deze plateaus ontstaan.

Uiteindelijk wordt in het onderzoek een doorvertaling gemaakt van het geobserveerde gedrag van de zandiger oevers en de oorzaken daarvan, naar wat dit betekent voor de veiligheid van de dijk en het toekomstig beheer en onderhoud. Het onderzoek van de TU Delft loopt tot 2021-2022, tot die tijd zal er nog veel data ingewonnen en geanalyseerd worden.

Zandverstuivingen

Innovaties vragen om moed en volharding, want natuurlijk gaat niet alles altijd zoals gepland. In het vooraf gemaakte proefvak bleef het zand over het algemeen goed liggen. Maar afgelopen jaar gebeurde het regelmatig dat er veel zand van de oevers woei op de

N307, de weg op de dijk die in beheer is bij de provincie Flevoland. De weg is zelfs enkele malen volledig afge-sloten om het zand te ruimen en de situatie weer veilig te maken voor verkeer. Oorzaak van de zandverstuivingen was dat het ingezaaide gras aanvankelijk niet goed aan bleek te slaan. Dit had verschillende oorzaken, waar-onder droogte. Rijkswaterstaat en aannemer Combinatie Houtribdijk kwamen uiteindelijk met de oplossing om een grondlaag te storten op de oevers tussen Trintelzand en Enkhuizen. Een rigoureuze maatregel, waardoor het gras wel kon kiemen. De zanddijk heeft inmiddels een groen aan gezicht gekregen en de zandverstuivingen behoren tot het verleden.

Exportproduct

De zandverstuiving was een tegenvaller en daarbij is veel begrip gevraagd van weggebruikers van de provinciale weg N307, die bij een afsluiting helemaal via Amsterdam moesten omrijden. Desondanks blijft er nationaal en internationaal veel interesse voor de innovatie met zandversterking die zo veel te bieden heeft voor de natuur. Er komen groepen op bezoek uit heel Europa,

maar ook uit de Filippijnen, Jordanië, China en de V.S. Daarnaast werkt Rijkswaterstaat samen met onder andere het US Army Corps of Engineers, de Amerikaanse tegenhanger van Rijkswaterstaat. Rijkswaterstaat waarschuwt wel dat elke omgeving en elk probleem maatwerk vraagt. Zo is toepassing van zandige oevers bij de Houtribdijk kostenefficiënt, omdat het bouw mate riaal uit de directe omgeving kwam. Ook is de oplossing hier geschikt omdat het water van het Markermeer en IJsselmeer aan de kant van Enkhuizen niet al te diep is. Al die factoren tellen mee bij de uiteindelijk afweging om te bouwen met zand. ●

Rinse Wilmink

Meer informatie over de principes van Building with Nature is te

vinden op de site van EcoShape: Ecoshape.Org. Op de website van

Rijkswatersaat zijn foto’s en films te vinden van de uitvoering van de

versterking Houtribdijk: www.rijkswaterstaat.nl/versterkinghout-

ribdijk. Informatie over het onderzoek naar de zandige oevers is te

vinden via World Scientific: https://www.worldscientific.com/

doi/abs/10.1142/9789811204487_0067

Kom naar het platform voor de grond-, weg en waterbouw

Meer informatie: www.infrarelatiedagen.nlRegistreer u nu online voor e-tickets via: www.infrarelatiedagen.nl/tickets Uw registratiecode is: 62000251

4, 5 en 6 februari 2020 Evenementenhal Hardenberg

Ontmoet 16.000 infraprofessionals in een gemoedelijke sfeer

Bekijk het inspirerende aanbod van zo’n 350 exposanten uit de grond-, weg- en waterbouwbranche

Blijf op de hoogte van de laatste innovaties en trends uit de branche

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 023N U M M E R 1 / 2 2 0 2 02 2

Integrale wegreconstructie

Infiltratiesysteem op maat voor provinciale weg N794

Tussen de dorpen Epe en Heerde in Gelderland, op de overgang van de Hoge Veluwe naar het

lager gelegen IJsseldal, loopt de provinciale weg N794. Bij de reconstructie van het traject

tussen Epe en de A50, uitgevoerd door aannemer Van Gelder, heeft Fugro in samenwerking met

bemalingsbedrijf Henk van Tongeren een bijzonder afwateringssysteem ontworpen, deels op

basis van DSI-hemelwaterinfiltratie.

Veel kabels en leidingen

Oorspronkelijk was het ontwerp van het afwateringssysteem voorzien aan weerszijden van de bestaande weg. Doordat met name langs de weg veel kabels en leidingen in de ondergrond aanwezig zijn, was er hier weinig ruimte voor een nieuw afwaterings-systeem. Het kappen van bomen ter hoogte van de komgrens om ruimte voor het systeem te zoeken, stuitte op bezwaren bij omwonenden. Op verzoek van de gemeente Epe is toen het afwateringsontwerp aangepast en naar het midden onder de weg verplaatst.

Afwateringssysteem

In opdracht van de provincie heeft Fugro een afwate-rings systeem voor de weg ontworpen. Belangrijk uitgangspunt voor dit ontwerp was dat het van de verharding afstromende hemelwater zo veel mogelijk lokaal wordt verwerkt. Enerzijds om de overlast voor de omgeving te verminderen en om te voldoen aan de

Het betrokken wegtraject ligt in een geohydrologisch complex gebied. Kenmerkend zijn de aanwezigheid van enkele beken en - afhankelijk van het seizoen - te hoge of juist te lage grondwaterstanden. Zowel de provincie als het betrokken waterschap Vallei en Veluwe hebben richtlijnen opgesteld voor de afwatering, water op straat, berging en infiltratie.

Integrale aanpak

Aanvankelijk was een reguliere renovatie van deze weg gepland. De provincie Gelderland wilde de situatie samen met het waterschap en de gemeenten Epe en Heerde integraal aanpakken. Daarom is besloten om ook het verbeteren van de verkeersveiligheid, het reduceren van het verkeersgeluid en lokale wateroverlast mee te nemen in dit project. Op een aantal locaties was de directe omgeving namelijk regelmatig nat door van de weg afstromende neerslag.

beleidsregels van het waterschap en de provincie. Maar ook omdat de (ondergrondse) ruimte hier beperkt is.

Grondonderzoek

Om inzicht te krijgen in de bodemopbouw, grondwaterstanden en doorlatendheden heeft Fugro in een eerdere fase onderzoek uitgevoerd en zijn op hoofdlijnen de mogelijkheden voor de afwatering van de weg in de toekomstige fase beschouwd.

De projectlocatie ligt in een gestuwd gebied. Het in de ijstijd gestuwde eerste watervoerend pakket wordt meteen onder het maaiveld aangetroffen, zonder afdekkende kleilaag. Aan de westzijde van de N794 bevindt zich een hoge stuwwal. Vooral ten oosten van de weg komen fluvioglaciale kleiige afzettingen voor. Geohydrologisch gezien dus een interessant gebied, waar neerslag die is gevallen op de hoger gelegen Veluwe via de bodem afstroomt naar het lagere IJsseldal. Dit zorgt hier in natte seizoenen voor een hoge grondwaterstand en in de droge gedeelten van het jaar juist voor een lage grondwaterstand. Er lopen ook enkele stroompjes met een hoge ecologische waarde. De puzzel die moest worden gemaakt, is een afwateringssysteemontwerp voor de weg die onder alle omstandigheden functioneert, zonder verslechtering van de waterkwaliteit van de beken.

Bomen behouden

Uitgangspunt was een infiltratie-transportriool (IT-riool), dat wordt gevoed via kolken en leidingen. Tijdens het ontwerptraject werd duidelijk dat een traditioneel drainagesysteem buiten het wegcunet te veel onder -

Water

Randvoorwaarden afwateringssysteem

Richtlijnen Waterschap Vallei en Veluwe

- Uitbreiding van het verhard oppervlak

moet hydrologisch neutraal gebeuren;

- Het ‘hydrologisch neutraal zijn’ wordt

getoetst aan een bui met een herhalings-

tijd van 100 jaar waarin 89 mm in 24 uur

valt. Van deze 89 mm mag 29 mm als

‘landbouwkundige afvoer’ worden

geloosd op het oppervlaktewater.

Richtlijnen Provincie Gelderland

- Het afwateringssysteem moet voldoen

aan een T=2 bui (19,8 mm); dit is

ontwerpbui L08 uit de Leidraad

Riolering van Stichting Rioned;

- ‘Water op straat’ toetsen aan ontwerp-

bui T=10 (36 mm); dit is ontwerpbui L10

uit de Leidraad Riolering van Stichting

Rioned;

- Voor berging en infiltratie wordt de

richtlijn Leidraad riolering van Stichting

Rioned aangehouden;

- Het gewenste ontwateringsniveau

t.p.v. de weg bedraagt 1,2 m.

Richtlijnen gemeenten Epe en Heerde

De capaciteit van het vrij verval riool is

onvoldoende om hier hemelwater

afkomstig van de provinciale weg op aan

te kunnen sluiten. Het wegafwaterings-

systeem moet hierin zelfvoorzienend

worden.

Wensen eigenaren percelen

Op een aantal locaties langs de weg

ontstaat er bij neerslag wateroverlast op

naastliggende percelen. De eigenaren

hiervan willen dat het afstromende

wegwater niet meer voor overlast zorgt op

particulier terrein.

Middenberm met putdeksel, N794 Epe

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 02 4

g rondse ruimte zou innemen. Waar mogelijk is het drainages ysteem komen te vervallen en heeft het IT-riool deze functie in combinatie met de inzet van infiltratie overgenomen. Daardoor konden veel bomen behouden blijven en waren er minder knelpunten met kabels en leidingen.

Koppeling gemeentelijk en provinciaal project

Voorafgaand aan de werkzaamheden aan de provinciale weg heeft de gemeente Epe binnen de bebouwde kom de Hoofdstraat/Heerderweg heringericht. Het afwateringssysteem van het gemeentelijke project is gekoppeld aan het systeem van N794. Zo heeft de gemeente Epe in haar project de afvoerleiding richting de groenberging gerealiseerd.

DSI-infiltratiebronnen

De ondergrondse ruimte langs het traject was beperkt door de vele boomwortels en kabels en leidingen. Waar mogelijk is extra berging gerealiseerd door op twee locaties ondergrondse waterbergingskratten aan te brengen. Maar deze kratten in combinatie met het IT-riool waren nog niet voldoende om aan de gestelde eisen te voldoen. Daarom heeft Fugro geadviseerd op enkele locaties een specifieke manier van infiltreren toe te passen, met DSI-bronnen.DSI staat voor DüsenSaugInfiltration, een duurzame techniek om water effectief in de bodem te infiltreren. Specifieke plaatsen in het watervoerende pakket waar de doorlatendheid het grootst is - zogeheten infiltratie-punten - lenen zich bij uitstek voor maximale infiltratie. Het gaat er dus om deze infiltratiepunten nauwkeurig te lokaliseren en te benutten.

Ruimte- en kostenbesparend

De opnamecapaciteit van de bodem kan aanzienlijk worden verhoogd door de inzet van DSI-infiltratie. Aanleg, uitbreiding en onderhoud van DSI zijn, afgezet tegen bestaande infiltratietechnieken, zowel eenvoudiger als goedkoper. Het systeem neemt bovendien een minimum aan ruimte in beslag, waardoor toepassing in bestaande situaties een aantrekkelijke optie is. Deze techniek wordt in Nederland onder andere aangeboden door Henk van Tongeren. Aannemer Van Gelder die de reconstructie van de N794 uitvoerde, heeft al verschil-lende projecten gedaan met Van Tongeren met de DSI-techniek.

Maatwerk

Op 12 juli 2019, dus na de oplevering van de weg, viel er in Epe een enorme hoosbui, met een intensiteit van 47 mm in 30 minuten, ver boven de ontwerpnorm van 19,8 mm in 60 minuten. Uit een gemeentelijke klachtenanalyse bleek dat bij die extreme bui slechts op twee punten bij de weg wateroverlast werd ervaren. Onder normale omstandigheden functioneert het systeem prima. ●

Mark de Kwaadsteniet, Fugro

(Tekst: Philip Reedijk, Maas Communicatie)

(Foto’s: Tom Pilzecker, Maas Communicatie)

De N794 bij Epe

Water van de hoger gelegen Veluwe stroomt via dit gebied

naar het IJsseldal

Water

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 025

Op 4, 5 en 6 februari 2020 vindt de 21e Infra Relatiedagen plaats in Evenementenhal

Hardenberg. Het netwerkplatform dat grond-, weg- en waterbouw professionals samenbrengt

op deze driedaagse vakbeurs. Ontmoet iedere dag van 13:00 uur tot 21:00 uur ruim 330

experts uit de sector en schud de hand met relaties. Laat u inspireren over de laatste

ontwikkelingen en bezoek een van de lezingen in het kennistheater.

Toekomstdag voor de werknemer van de toekomst

De vakbeurs is ook een uitgelezen moment voor studenten, die een beroepsgerichte opleiding in de Infra volgen, om kennis te maken met alle noviteiten uit de GWW-sector. Speciaal voor studenten organiseren we op de dinsdag 4 februari een Toekomstdag.

Vraag uw e-ticket vandaag nog aan

Kom naar Infra Relatiedagen en registreer u online via: www.infrarelatiedagen.nl/tickets, uw registratiecode is: 62000251. ●

Vertrouwde en nieuwe namen tijdens Infra Relatiedagen

Al jaren verbindt deze vakbeurs bedrijven en vooral mensen. Van aannemingsbedrijven tot civiele techniek, maar u treft ook bedrijven aan in bruggenbouw, wegenbouw, rioolbeheer, grondbouw en betonindustrie. De beurs is breed vertegenwoordigd met namen als: Heijmans Infra, Sallandse Wegenbouw, KWS Infra, Wavin, Wynmalen & Hausmann,, Anema & Staad (Doosan), Strukton Civiel, BAM Infra, BTE Groep en Morssinkhof Groep. We mogen dit jaar ook nieuwe namen verwel-komen, zoals Gemeente Hardenberg, Hollandia, Dode-waard Machinetechniek, Boels Verhuur en Tuytel Groep.

Advertorial

Blijf via onze socials Twitter, Facebook en LinkedIn op de hoogte van Infra Relatiedagen.

4 - 6 februari 2020, Hardenberg

Infra Relatiedagen

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 027N U M M E R 1 / 2 2 0 2 02 6

Nieuwe methode voor beoordelen van NWO’s op primaire waterkeringenIn Nederland moeten primaire waterkeringen om de paar jaar beoordeeld worden op veilig heid.

Sinds 2017 is hier een nieuw beoordelingssysteem voor, het Wettelijk Beoordelingsinstrumen-

tarium (WBI) 2017. Onderdeel van deze beoordeling zijn ook de niet-waterkerende objecten (NWO)

die op een waterkering staan, zoals bomen, gebouwen, kabels en leidingen. Deze objecten kunnen

de veiligheid van de waterkering beïnvloeden. Wanneer bijvoorbeeld een omvallende boom een

ontgrondingskuil achterlaat, kan dat zorgen voor instabiliteit en een beschadigde bekleding.

Het instrumentarium van het beoordelingssysteem is voor NWO’s echter nog niet helemaal

uitgewerkt en ook niet geschikt voor grote hoeveelheden objecten. Hoe pak je dan de beoordeling

van duizenden objecten aan? Is er een manier om dit slim te benaderen en beheersbaar te maken?

rondes bruikbaar is. De betrouwbaarheid is een ander belangrijk aspect van de nieuwe methode, het gaat immers om veiligheid. Maar hoe onderbouw je betrouw-baarheid? Iv-Infra en Tauw werken in deze methode met drie pijlers: informatie zekerstellen, kennis en kunde toepassen en automatisering.

Informatie zekerstellen

De bestaande data van het waterschap worden geveri-fieerd en gevalideerd en waar nodig ook aangevuld. Het digitale register is gevuld met objecten, maar dit is aan verandering onderhevig. Bomen groeien of worden gekapt, huizen worden gesloopt of juist nieuw gebouwd. Om dit register te actualiseren is de unieke scanauto van Iv-Infra ingezet om de niet-waterkerende objecten exact in kaart te brengen. Waar staat de boom precies, hoe hoog is hij, wat is de stamdiameter? Dit zijn gegevens die met de scanauto eenvoudig gemeten worden. Met deze aanvullende gegevens kunnen objecten snel worden goedgekeurd, bijvoorbeeld wanneer kan worden

Het Hoogheemraadschap Schieland en de Krimpener-waard (HHSK) heeft op haar 70 kilometer primaire waterkeringen zo’n 6000 bomen en 3000 gebouwen staan. Veel meer dan de meeste andere waterschappen door het grote stedelijke gebied in deze regio. Deze objecten moeten allemaal voor 2023 beoordeeld zijn volgens de nieuwe wettelijke veiligheidsnormen. HHSK heeft een marktconsultatie gedaan om te kijken hoe de marktpartijen tegen dit probleem aankeken. Na de consultatie heeft HHSK kaders aangegegeven en dit project vervolgens in de markt gezet. Iv-Infra en Tauw hebben de opdracht verworven en ontwikkelen momenteel een methode om grote hoeveelheden objecten efficiënt te kunnen beoordelen.

Betrouwbaar

Vanwege de grote aantallen is het van belang dat de objecten op een efficiënte wijze beoordeeld kunnen worden en dat de methode herleidbaar en repro duceer-baar is, zodat deze ook in toekomstige beoordelings-

aangetoond dat de afmetingen zodanig klein zijn dat eventueel falen geen invloed heeft op de waterveiligheid. De toetsing van alle niet-waterkerende objecten wordt zo verbeterd en efficiënter gemaakt.

Kennis en kunde toepassen

Iv-Infra en Tauw hebben veel ervaring met het beoor-delen van primaire en regionale waterkeringen en werken momenteel aan meerdere projecten waarin niet-waterkerende objecten worden beschouwd. De specifieke kennis die hierbij is opgebouwd wordt nu gebundeld en toegepast in de ontwikkeling van deze nieuwe methode. Hierbij wordt niet star vastgehouden aan de voorschriften en richtlijnen, maar wordt op basis van ervaring ook ‘logisch nagedacht’: leidt bijvoorbeeld het omvallen van een boom wel tot een grotere kans op piping wanneer deze achter een teensloot ligt die dieper is dan de potentiële ontgrondingskuil?

Automatisering

Om het proces van beoordelen zo efficiënt mogelijk te maken, wordt zo veel mogelijk geautomatiseerd. De grote hoeveelheden GIS-data die verzameld zijn uit de bestaande database en de gegevens van de scanauto, worden aangevuld met actuele hoogtegegevens die met een helikopter zijn ingemeten. Vervolgens wordt met speciaal ontwikkelde GIS-scripts per object de relevante parameters bepaald en hiermee wordt automatisch de eenvoudige toets uitgevoerd. De automatisering van dit proces verkleint de foutgevoeligheid en reduceert de arbeidsintensieve handelingen.

Beoordelen in twee stappen

Het beoordelen van de niet-waterkerende objecten gebeurt in twee stappen. De eerste stap is de eenvoudige

beoordeling, die bijna volledig (circa 90 procent) is geautomatiseerd. De resterende tien procent, het trekken van hoogtelijnen, checken van data, valideren en een steekproef in het veld worden uitgevoerd door de adviseurs van Tauw en Iv-Infra. Om een arbeidsintensief proces te voorkomen wordt getracht om zoveel mogelijk objecten in de eenvoudige toets goed te keuren, maar het is onvermijdelijk dat voor een deel nog aanvullende berekeningen nodig zijn. Hiervoor wordt een gedetail-leerde toets uitgevoerd, waarbij objecten worden geclusterd en het maatgevende object per cluster wordt beoordeeld aan de hand van aanvullende berekeningen. Na deze toetsen volgt het oordeel, is het NWO veilig of niet? Op basis van dit veiligheidsoordeel neemt HHSK vervolgens maatregelen waar nodig.

Naar een individueel oordeel

Om tot deze nieuwe methode te komen zijn alle data uitgeknepen, zijn aanvullende gegevens ingewonnen en worden innovatieve oplossingen bedacht. Het proces is nog volop in ontwikkeling, maar de route naar de uiteindelijke methode verloopt goed. De betrouwbaar heid en traceerbaarheid van de gegevens en de repro-duceerbaarheid van de methode staan hierbij voorop. Hiermee wordt verzekerd dat ook in toekomstige toetsingen of versterkingen van de gegevens gebruik gemaakt kan worden. Hoewel er nog steeds maatwerk nodig zal zijn, wordt met de ontwikkeling van deze methode een belangrijke stap gezet naar een nauwkeurig veiligheidsbeeld van alle niet-waterkerende objecten, waar voorheen alleen een generiek oordeel mogelijk was. ●

Martijn Monden, Projectleider/Adviseur Waterveiligheid Iv-Infra,

Theo Feenstra, Consultant Tauw

Water

Data van bomen (zoals hoogte en diameter) wordt ingelezen De gegevens van NWO’s worden ingelezen in GIS-software

ScanautoLinks GIS-afbeelding, rechts scanauto en puntenwolk van dezelfde plek

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 029N U M M E R 1 / 2 2 0 2 02 8

Water in de openbare ruimte

Geef klimaatadaptatie de ruimteElke gemeente streeft naar een gezonde en plezierige openbare ruimte. Maar steden moeten

woekeren met de openbare ruimte, en bovendien: het wordt vaker te nat, te droog en te heet.

Dat raakt aan de inrichting van de groen-blauwe ruimte, maar ook aan de energietransitie,

de mobiliteitstransitie en de woningbouwopgave. Daardoor wordt het steeds drukker: boven,

op en onder de grond. De klimaatuitdaging voor de openbare ruimte vraagt om een integrale

benadering, om flexibiliteit, om durf en om doorzettingsvermogen

puzzelstukjes ontbreken. Want als een straat blank staat, komt dat meestal doordat het hemelwater uit andere delen van de stad daar naartoe stroomt, (interne) overstorten of gemalen niet goed functioneren en het water onderweg onvoldoende wordt ‘opgehouden’. Systeemdenken vereist daarom dat de bestuurlijke verankering ter discussie wordt gesteld. Daarbij gaat het om zowel bestuurlijke grenzen (bijvoorbeeld tussen een gemeente en een waterschap) als bestuurlijke termijnen (klimaatadaptatie overspant een veel langere termijn dan die van een zittend gemeentebestuur). In de regio Noordoost Brabant wordt hier bijvoorbeeld aan gewerkt via een regionale strategie waarbij zeventien gemeenten, twee waterschappen en een provincie samen hebben gekozen voor een langjarig uitvoeringsprogramma.

We staan aan de vooravond van een grootschalige ver-bouwing van de Nederlandse steden. Er is ‘inge nieuze tovenarij’ nodig om deze puzzel op te lossen. Bij het formuleren van een antwoord op de grote uitdagingen draait het om drie kernwoorden: samenhang, systeem-denken en de hele samenleving.Samenhang staat voor de noodzaak om het verband te leggen tussen alle facetten van klimaatverandering, om de dingen goed te doen en de goede dingen te doen. Klimaatadaptatie is veel breder dan alleen het tegengaan van regenwateroverlast. Een integrale klimaatstresstest en risicodialoog kan een effectief startpunt zijn voor toekomstbestendig ontwerpen.Systeemdenken staat voor de erkenning dat een systeem als geheel niet optimaal kan functioneren als er

Medewerkers van alle organisaties werken in een gezamenlijk programmateam aan de uitvoering en de organisatie draagt samen de kosten.En het is, ten derde, noodzakelijk om de hele samenleving erbij te betrekken, vanuit het perspectief van gedeeld eigenaarschap. In een gemiddelde stad in Nederland is tenslotte tweederde tot driekwart van het gebied parti culier terrein en dus slechts eenderde tot een kwart openbare ruimte.

Adaptieve adaptatie

Een van de belangrijkste uitdagingen is de koppeling van doelen voor de lange termijn en maatregelen die vandaag al mogelijk of noodzakelijk zijn. ‘Begin with the end in mind’ is het adagium, maar daarbij past meteen de erkenning dat de toekomst allerminst in beton is gegoten. Er kan onderweg nog van alles gebeuren, de onzeker-heden rond de verschillende transities zijn aanzienlijk. Het is daarom de kunst om strategische doelen te koppelen aan flexibiliteit, om de vraag van vandaag te beantwoorden zonder de ambities voor de lange termijn te frustreren - en omgekeerd. Kortom: adaptieve adaptatie.Ontwerpen om wateroverlast, droogte- en hittestress te voorkomen, moeten duurzaam en toekomstbestendig zijn, maar tegelijk de ruimte bieden om te kunnen blijven inspelen op veranderingen: in stedelijke ontwikkelingen, in technische mogelijkheden en in de snelheid waarmee de klimaatverandering zich voltrekt.

Gedeeld eigenaarschap

Wat stedelijke beleidsbepalers, bedenkers en ontwikkelaars ook doen, het gaat altijd maar om een deel van de ruimte. In een stad als Rotterdam is 60 procent van de ruimte particulier bezit. Gedeeld eigenaarschap is dan ook de sleutel is voor klimaatadaptatie. Niemand kan zonder de hulp van anderen de stad klimaatrobuust inrichten. Een gemeente kan bijvoorbeeld geen ‘straat van de toekomst’ realiseren zonder bewoners en ondernemers erbij te betrekken. Zonder gedeeld eigenaarschap ontstaat altijd een suboptimale inrichting tegen onnodig hoge kosten. Gedeeld eigenaarschap begint met een gemeenschap-pelijke ambitie waarin organisaties afspreken wat een klimaatrobuuste leefomgeving voor een bepaald gebied betekent (zie illustratie 2). Die visie is de basis voor te nemen maatregelen. Een integrale aanpak koppelt maat regelen voor de openbare ruimte aan programma’s met kleinschalige oplossingen voor bewoners (zoals regentonnen, minder tegels in de tuin, groene daken) en aan initiatieven waarbij bedrijven en projectontwik-kelaars worden verleid en gestimuleerd om plannen zo in te richten dat ze bijdragen aan de klimaatrobuustheid. Wie groener en blauwer wil bouwen, zou meer ruimte kunnen krijgen.

Slim en betaalbaar

De mogelijkheden en beschikbare ruimte voor klimaat-adaptatie maatregelen worden mede bepaald door

Water

Toekomstbestendig ontwerpen en borgen Het komen tot een gezamenlijke visie op klimaatbestendigheid,

van bewustwording via handelingsperspectief naar gedragsverandering

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 03 0 N U M M E R 1 / 2 2 0 2 031

gekozen oplossingen en ruimteclaims die volgen uit andere opgaven, zoals mobiliteit (waaronder parkeren), energie en woningbouw. Het is zaak om de verbinding tussen die beleidsterreinen op te zoeken. De wissel-werking kan leiden tot duurzame oplossingen, ook in termen van financiering. Sterker: het is een voor waarde.Stedenbouwkundigen en landschapsarchitecten, die de openbare ruimte klimaatrobuuster willen inrichten, moeten die samenwerking met andere beleidsterreinen actief opzoeken. Daarbij zullen zij samen met die anderen wellicht letterlijk buiten de gebaande paden moeten gaan. Het afvoeren en bergen van al dat overtollige regenwater is niet alleen maar ondergronds op te lossen. Ten eerste zijn dat dure oplossingen die ook nog eens moeilijk zijn te beheren en onderhouden. En ten tweede is er onder de grond lang niet altijd plek, omdat het al vol is vanwege allerlei andere infrastructuur. Alles hangt

steeds met alles samen. Het aanplanten of handhaven van een rij mooie bomen om hittestress te beperken, betekent ook dat de wortels van diezelfde bomen het verdere gebruik van de ondergrond zeer sterk beperken.Een bekend voorbeeld van een bovengronds alternatief is het aanleggen van holle wegen. Dat is wennen. Er worden argumenten aangevoerd als ‘dat doen we hier nooit op die manier’ of ‘dat past niet in het cultuur-historische beeld van deze straat’ of, vanuit verkeer en vervoer, ‘dat voldoet niet aan de veiligheidseisen’. Maar als die straat in de toekomst elk jaar twee keer onder water staat, is het er ook niet veilig, en die hele straat kan ook zorgen dat cultuurhistorisch waardevolle gebouwen minder risico lopen.Een ander voorbeeld: waarom kan een verdiept aan ge-legde busbaan niet tegelijk dienst doen als waterberging? Een paar keer per jaar regent het zo hard dat de baan

volloopt. Dan rijdt de bus even een paar uur op de weg en komt hij misschien niet helemaal op tijd. Als dat veel schade aan huizen kan voorkomen, is het leed eigenlijk wel te overzien. En een voorbeeld rond het koppelen van beleidsterrei-nen: als inwoners steeds vaker auto’s delen in plaats van bezitten, dan kunnen geldende regels voor het aantal parkeerplaatsen per woning op de schop. Die manier van denken zorgt voor financiële voordelen, minder ruimte-beslag, robuustere oplossingen en meekoppelkansen. Dat vraagt wel om moedig beleid. De Omgevingswet biedt perspectief om van nee, tenzij op te schuiven naar ja, mits. Niet meer zo stringent toetsen op grenzen uit vrees voor cowboys, maar de durf hebben om iets te doen, in partnerschap en op basis van vertrouwen, omdat het gewoon een goed idee is.

Uitdagingen en kansen

Het werken aan resilient cities is niet alleen een kwestie van verdedigen, het biedt ook geweldige mogelijkheden om een stad leefbaarder en vitaler te maken, en de aantrekkingskracht te vergroten voor inwoners, bezoe-kers en het bedrijfsleven door bescherming, verfraaiing en andere functionaliteiten samen te brengen. Een waterberging in de vorm van een roeibaan: het is maar een van de vele voorbeelden. Adaptatie en aantrek-kings kracht kunnen prima samengaan. Adaptatie kan zelfs een sterke hefboomfunctie hebben om gewenste ontwikke lingen op gang te brengen. ●

Arnold Wielinga, Adviseur stedelijk waterbeheer en klimaatadaptatie

bij Royal HaskoningDHV, Branche Ambassadeur Klimaatadaptatie

Koninklijke NL Ingenieurs, sinds 2017 programmaleider Water,

Riolering en Klimaatadaptatie bij de gemeente Eindhoven

Voorbeelden

Straat van de toekomst

De komende tien jaar komen er alleen al in

de binnenstad van Eindhoven 27.000

woningen bij, voor 100.000 mensen. Het

gaat vooral om hoogbouw, dus zonder tuin.

Dat zet de toekomstige openbare ruimte

onder druk: hoe kan die leefbaar en gezond

worden , en uitnodigen tot ontmoeten en

verblijven? Dat was het vertrekpunt voor een

gezamenlijke zoektocht naar ‘de straat van

de toekomst’, over de domeingrenzen heen:

water en ruimtelijke ordening, verkeer en

vervoer, energie, plus het sociale en het

economische domein.

Urban Water Buffer Spangen

Het voetbalstadion van Sparta Rotterdam

verbruikt ongeveer 10.000 m3 drinkwater

per jaar voor het sproeien van het

voetbalveld. Tegelijkertijd ligt het stadion in

een wijk waar wateroverlast is bij hevige

regenval. Met de Urban Water Buffer wordt

het regenwater van het stadiongebied

opgevangen, gereinigd, opgeslagen en,

wanneer het nodig is, hergebruikt.

Vloeddijk in de kelder

Voor een nieuwbouwplan aan de Stads-

gracht nabij de binnenstad van Zwolle is een

concept ontwikkeld waarbij keldermuren

tegelijk vloeddijken vormen. Grote bomen

zijn gehandhaafd omdat ze bij hitte

verkoeling bieden, waterdoorlatende

bestrating beperkte de hittestress.

Stadsmuur als waterkering

Waterveiligheid en stedelijk schoon kunnen

hand in hand gaan. De twee kilometer lange

waterkering langs de binnenstad van

Kampen bestaat voor het grootste gedeelte

uit de oude stadsmuur. Door de aanleg van

pleinen, steegjes en andere gangen is de

muur doorbroken. Bij hoogwater worden die

gaten in de kering afgesloten, tot in wonin-

gen toe.

BlueLabel

Alle beschikbare data rond klimaatverande-

ring moeten worden vertaald naar infor-

matie waardoor mensen in beweging

komen. BlueLabel, dat op de vierkante

meter inzicht geeft in klimaatrisico’s zoals

regenwateroverlast en hittestress, helpt

daarbij. Rotterdam is als eerste gemeente

met BlueLabel aan de slag gegaan.

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 033N U M M E R 1 / 2 2 0 2 03 2

Circulaire klinkers voor een klimaatbestendige toekomst

Start up TileSystems heeft samen met een aantal partners de ZOAK-klinker (Zeer Open Afval

Keramiek) ontwikkeld. Deze klinker zorgt ervoor dat hemelwater wordt vastgehouden op

de plek waar het valt en direct naar de grond wordt afgevoerd. Openbare pleinen en straten

ondervinden zo geen overlast van het overtollige hemelwater als gevolg van extreme hoosbuien.

De ZOAK-klinker heeft een positief effect op het Urban Heat Island Effect (UHI). Testen van de

Hogeschool van Amsterdam wijzen namelijk uit dat het vastgehouden hemelwater door hitte

verdampt en de klinker afkoelt.

klinker waterdoorlatend en fungeert tegelijkertijd ook als spons. Een deel van het hemelwater wordt gebuf ferd in de klinker (spons) en een deel wordt afgegeven aan de ondergrond. De waterdoorlaatbaarheid van de klinker helpt tegen verdroging en verzakking van de bodem en stimuleert de groei van planten en bomen. Ook worden straatkolken en regenwaterriolen minder belast.

Onderzoeken en keurmerken

Diverse testen door Stichting Technisch Centrum voor de Keramische Industrie (TCKI) en KIWA hebben uitgewe-zen dat het systeem optimaal water doorlaat. Bij de 0-meting, die door de Hogeschool van Amsterdam is uitgevoerd op Fieldlab in Grubbenvorst (Limburg), werd 2000 mm water per m2 per uur doorgelaten. Daarnaast is de klinker uitvoerig getest in vervuilde toestand. Dit wordt gedaan door de realiteit zoveel mogelijk na te bootsen en reinigingsmachines te gebruiken, die al worden ingezet door gemeentes. De resultaten van deze

Door klimaatverandering wordt Nederland steeds vaker geconfronteerd met extreme weersomstandigheden zoals hevige hoosbuien en extreme hitte (golven). Deze omstandigheden gaan in veel gevallen gepaard met veel overlast en schade. Voornamelijk het waterprobleem leidt tot veel discussies en vraagt om een oplossing die voor zowel gemeentes als inwoners uitkomst biedt. Ook ‘hitte stress’ is een probleem waar de ZOAK-klinker op inspeelt. Hittestress komt voornamelijk voor in stedelijke gebieden waar sprake is van het Urban Heat Island Effect. De sterfte- en ziektecijfers zijn in deze gebieden hoger dan in omringende landelijke gebieden. Dit zijn onder-werpen waar gemeentes zich over (moeten) buigen.

Spons

De ZOAK-klinker is een duurzaam product dat wordt gemaakt van keramisch (rest)afval. Het is een klinker met een open structuur die slijtagebestendig is, kleurvast en harder dan beton. Door de open structuur is de ZOAK-

testen worden begin 2020 bekendgemaakt. De ZOAK-klinker is niet alleen waterdoorlatend, hij houdt ook circa 6 liter water vast per m2. In welke mate dit zorgt voor bestrijding van hittestress, wordt nog onderzocht door de TU Delft in samenwerking met de Hogeschool van

Amsterdam en Rotterdam. De eerste resultaten wijzen uit dat het vastgehouden hemelwater door hitte verdampt en de klinker afkoelt.

Pilot

De ZOAK-klinker heeft diverse testen voor Europese normen doorstaan, maar is ook in de praktijk toegepast. Op dit moment ligt er een pilotopstelling op de WaterStraat van de TU Delft en een Fieldlab in Grubbenvorst (Limburg). Het Fieldlab in Grubbenvorst is aangelegd in samenspraak met de gemeente Horst aan de Maas. Daarnaast zijn de eerste samenwerkingen met gemeentes een feit. Eén project wordt nog in 2019 opgestart en diverse andere projecten in 2020. Elk project is maatwerk, omdat grondwaterstanden en bodemtypes op elke locatie anders zijn. Door het hele land worden samenwerkingsprojecten opgestart tussen partners, gemeentes en onderwijsinstellingen. ●

Rob Alards, TileSystems

Water

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 035N U M M E R 1 / 2 2 0 2 03 4

Limfjordtunnel - deel 2: Tunnelonderhoud

Denen en Nederlanders blijven samenwerken bij afgezonken tunnels

Met de Limfjordtunnel Expert Group is de lange traditie

van samenwerking tussen Denemarken en Nederland

voortgezet in het steeds belangrijker wordende vraagstuk

van tunnelonderhoud. De Limfjordtunnel heeft sinds lange

tijd last van zettingen en lekkage. Vejdirektoratet besloot als

eigenaar van de tunnel specialisten uit het buitenland te halen

om samen met Deense deskundigen te zoeken naar de beste

strategie. Uit Nederland werden TEC en BAM bij het project

betrokken. In een eerder artikel (Civiele Techniek nummer 8,

2019) is ingegaan op de geavanceerde FE-analyses, die in het

kader van dit project zijn uitgevoerd [ref. 1]. In dit artikel wordt

nader ingegaan op de aanpak die is gevolgd om te komen tot

een beoordeling van de conditie van de tunnel en om tot een

strategie te komen voor het beheer, onderhoud en waar en

indien nodig reparatie van de tunnel.

biedt de tunnel plaats aan 2 x 3 rijstroken. De vaarweg erboven heeft een diepte van 10 meter over 139 meter breedte.

Het afgezonken deel van de tunnel bestaat uit vijf tunnelelementen, elk opgebouwd uit zeven moten van 12,8 m met ertussen krimpvoegen van 1,8 m (figuur 2). Na afzinken zijn van binnenuit ook de tunnelelementen over de zinkvoegen aan elkaar vastgestort (figuur 3). Daardoor is het afgezonken deel een monoliete constructie van 510 meter lengte tussen beide toeritten, waar het aan de noordzijde via rubberen oplegblokken op een op palen gefundeerde landtunnel ligt. Als water-afdichting is de tunnel van een butylmembraan voorzien met een betonnen beschermlaag.

De tunnelelementen zijn na afzinken onderspoeld met een zand-watermengsel. Over de zuidelijke helft ligt de tunnel via deze zandlaag direct op het draagkrachtige limestone. Over de noordelijke helft was voorafgaand aan

Denemarken en Nederland hebben veel met elkaar gemeen: het klimaat, de fietscultuur, de deskundigheid op het gebied van maritieme constructies. In de geschiedenis van de afgezonken tunnels lopen Denen en Nederlanders al driekwart eeuw voorop. Dankzij innovatieve technieken voor het afzinken en onder-spoelen van tunnelelementen, bedacht door het Deense bedrijf Christiani & Nielsen, werd in Rotterdam in 1942 de eerste afgezonken tunnel ter wereld met een recht-hoekige, betonnen doorsnede een feit. Vandaag de dag werken Nederlanders (BAM, Van Oord, Boskalis, TEC) en Denen (Aarsleff, COWI, Ramboll) zij aan zij aan de langste afgezonken tunnel ter wereld die onder de Fehmarnbelt door Denemarken met Duitsland verbindt.

Limfjordtunnel

De Limfjordtunnel vormt de kruising van de E45 met de Limfjord ten Noorden van Aalborg. De tunnel werd in 1969 in gebruik genomen en is daarmee de eerste tunnel in het Deense snelwegennet. Met zijn 27,4 meter breedte

Figuur 5: Lekkages ter plaatse van de krimpvoegen

Tegelijkertijd werden aan de noordzijde doorgaande zettingen gemeten, die sterk afweken van de verwachtingen (figuur 6).

In 1993-1994 werden in het ballastbeton langsvoorspan-ningskabels opgenomen. Doel was om de watervoerende scheuren dicht te drukken, die het gevolg waren van langsmomenten ontstaan door de opgetreden zettingen en een verhinderde temperatuurvervorming. Dit laatste weer als gevolg van de ontwikkeling van grond wrij ving. De zettingen zijn na deze ingreep echter niet af genomen en de lekkages namen na enkele jaren weer toe.

Tunnels

Figuur 1 Overzicht locatie Limfjordtunnel

Figuur 2: Bouw tunnelelementen met duidelijk zichtbaar

de mootindeling inclusief krimpvoegen

Figuur 3: Doorkoppeling t.p.v. zinkvoegen

Figuur 4: Langsdoorsnede

het afzinken over een dikte tot circa 10 meter het organische Gyttja vervangen door zand (zie figuur 4).

Problemen en eerder uitgevoerde renovaties

Direct na de bouw lekte de tunnel, omdat het membraan niet functioneerde, terwijl het ontwerp niet voorzag in extra maatregelen in het beton, bijvoorbeeld bij de talloze stortnaden (zie figuur 5).

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 03 6 N U M M E R 1 / 2 2 0 2 037

Tussen 1995 en 1999 werden grootschalige beton repara-ties uitgevoerd, nadat op een aantal locaties door binnen dringend zout water de wapening aan de binnen-zijde van het dak was aangetast. De meeste scheuren waren, zoals op basis van de langsmomentenlijn en de trekspanning als gevolg van de verhinderde vervormin-gen door grondwrijving kan worden verwacht, te vinden in de dakplaten van element 2 en 3, ter plaatse van de krimpvoegen. Bij deze werkzaamheden werd het plafond voorzien van een brandwerende bekleding en werden de wanden betegeld.

Tot op heden blijven jaarlijkse injectiewerkzaamheden nodig om de scheuren die elk seizoen ontstaan, te dichten. De zettingen zijn toegenomen tot meer dan 13 cm en zijn nog niet gestopt.

Figuur 6: Opgetreden zettingen

Geotechnische expertgroep

Om de achtergronden van de doorgaande zettingen nader in beeld te brengen werd een geotechnische expertgroep samengesteld. Deze groep heeft geconcludeerd dat de grondverbetering de hoofdoorzaak is van de zettingen: - Het aangebrachte zand is gaan inklinken door kruip

(60 mm), verdichting door verkeer in de tunnel (30 mm) en consolidatie van ingesloten Gyttja (10 mm);

- De onderliggende draagkrachtige lagen zijn gaan zetten doordat het aangebrachte zand zwaarder is dan het oorspronkelijke Gyttja. Het tijdafhankelijke deel hiervan wordt geschat op circa 5 mm;

- De grond direct naast de tunnel zakt meer dan de grond onder de tunnel, vanwege de hogere korrel-spanning en nog aanwezige Gyttja. Via wrijving worden de tunnel en het onderliggende zand mee omlaag getrokken (figuur 7).

Er is geconcludeerd dat het zettingsproces nog niet tot stilstand is gekomen.

bezoek aan de tunnel werd het werk voortvarend opgepakt:- De constructieve beoordeling door een constructieve

sub-groep, waarin ook geotechnische adviseurs waren vertegenwoordigd:- Constructieve beoordeling op basis van

berekeningen/analyses (hoofdstroom 1)- Beoordeling van de conditie van de tunnel op basis

van inspecties en materiaalonderzoek (hoofdstroom 2)

- Een geotechnische beoordeling (hoofdstroom 3) gericht op invoerwaarden voor constructieve rekenmodellen. In deze subgroep was een constructieve specialist vertegenwoordigd.

Beschouwing in langsrichting

De effecten in langsrichting van de tunnel werden beschouwd in zowel 2D als in 3D. Langsmomenten en -trekspanningen in het beton, ten gevolge van zettingen en door grondwrijving verhinderde temperatuurvervorming, werden apart en in onderlinge samenhang bekeken. Ook toekomstscenario’s zijn beschouwd.

De belangrijkste conclusies:- Over een lengte van circa 50 - 70 m vanaf de

noordelijke oplegging is de tunnel niet ondersteund, omdat de grond onder de tunnel is weggezakt;

- De krachten die optreden als gevolg van deze ‘brugwerking’ kunnen worden opgenomen, ook in de beschouwde toekomstscenario’s;

- De oplegblokken voldoen door toegenomen krachten net niet meer aan het gevraagde veiligheidsniveau;

- De scheurvorming in de tunnelelementen 2 en 3 kan goeddeels verklaard worden uit de opgetreden zettingen gecombineerd met de effecten van verhinderde temperatuurvervorming;

- Omdat de tunnel zich over 510 m als een monoliete constructie gedraagt, zullen lekkages zich elk jaar aan het begin van de winter aandienen en door injecties moeten worden gedicht.

Beschouwing in dwarsrichting

In ref [1] is nader ingegaan op het gedrag van de tunnel in dwarsrichting en de studies die zijn uitgevoerd om aan te tonen dat de tunnel qua dwarskrachtcapaciteit voldoende veiligheidsmarge heeft.

Result from Geotechnical Expert Group made available to Structural Expert

Group

Visit to tunnel + Brainstorms

Geotechnical Sub Group

Geotechnical assessment (settlement hypothesis, creep of sand

fill)

Structural Sub Group

Structural AssessmentCondition Assessment:

Condition of reinforcement and concrete - deterioration mechanisms

Input to structural analyses: soil spring stiffnesses, soil-structure

interaction, shear resistance etc

Geotechnical retrofittting options

Indicative longitudinal analysis Indicative transvers analysis

Updated longitudinal verificationsUpdated transvers verifications + advanced non-linear FE models

Utilization ratios > 1 (e.g. shear)

Structural retrofittting options

Basic Maintenance and Repair strategies

Updated concrete properties: Condition + concrete compressive strength

1

Figuur 7: Invloed van de aanvulling op het gedrag van de Gyttja

In figuur 8 laat de blauwe lijn zien dat de grondverbe te-ring tussen TE3 en TE5 is uitgevoerd met toenemende dikte in de richting van de noordelijke toerit. De zetting is het grootst tussen TE4 en TE5. Nog verder naar het noorden toe neemt deze weer af, omdat TE5 ter plaatse van de toerit op oplegblokken ligt (figuur 8).

Figuur 8: Relatie tussen zandaanvulling onder tunnel en

opgetreden zettingen

Constructieve expertgroep

Aansluitend op het werk van de geotechnische expert-groep werd een constructieve expertgroep samen-gesteld, bestaande uit nationale (COWI, Ramboll, Christiansen&Essenbaek) en internationale specialisten (BAM, TEC) en uit een vertegenwoordiging van de geotechnische expertgroep (nmGeo, Atkins). Deze expert groep moest de klant adviseren omtrent de huidige staat van de tunnelconstructie [1] en voorzien van een praktische handleiding voor het onderhoud, reparatie en waar nodig versterking van de Limfjord-tunnel voor de resterende levensduur tot 2069 [2]. In figuur 9 is een globaal stroomschema opgenomen van de organisatie van het werk. Na een inleesperiode en een Figuur 9: Stroomschema organisatie en activiteiten van de expertgroep

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 03 8

Inspecties en materiaalonderzoek

Los van de uitgebreide visuele inspecties, is op grote schaal materiaalonderzoek uitgevoerd. Als onderdeel van dit onderzoek zijn zowel aan de buiten- als binnenzijde van de tunnel diverse betonkernen geboord, die veel inzicht verschaften:- Drukproeven gaven aan dat de betonsterkte substan tieel

was toegenomen: van C25/30 (ontwerp) naar C45/55;- In de betonkernen waren geen of nauwelijks tekenen

van wapeningscorrosie te zien;- Chloridegehalte van de betonkernen aan de buiten-

zijde overschreden de grenswaarden (0,05 - 0,10 procent). Chloridegehalte van de betonkernen (nabij lekkages) aan de binnenzijde van de tunnel was even eens hoog;

- Desondanks werd niet of nauwelijks corrosie van de wapening waargenomen. Een mogelijke verklaring kan zijn, dat de in de jaren ’90 aangebrachte brand-werende bekleding de uittreding van lekwater sterk heeft vertraagd, waardoor een verzadiging van het beton is ontstaan en toetreding van zuurstof nauwe-lijks mogelijk is.

Bovenstaand beeld van het corrosie-niveau is bevestigd door op een aantal kritische locaties de betondekking weg te hakken en de wapening te inspecteren.

Retrofitting

Op basis van de eerste resultaten van de uitgevoerde sterkte-analyses en gelijktijdig met de materiaal onder-zoeken zijn diverse potentiële herstelmaatregelen onderzocht. Dit zowel om de effecten van de zettingen als de effecten van de lekkages te kunnen mitigeren, wanneer dat nodig mocht blijken (nu of in de toekomst). Diverse potentiële herstelmaatregelen zijn onderzocht, zowel geotechnische als constructieve. De geotechnische maatregelen concentreerden zich op het (zoveel mogelijk) stoppen van het zettingsproces:

- Het ontlasten van de ondergrond, bijvoorbeeld door het verwijderen van sedimentatie boven en direct naast de tunnel.

- Het aanbrengen van palen in de aanvulling naast de tunnel om de ondergrond onder de tunnel te ontlasten.

- Het herstellen/versterken van de fundatie, bijvoor-beeld door het aanbrengen van jetgroutpalen onder de buitenwanden of door de tunnel ‘te liften’ door middel van compensation grouting.

De constructieve maatregelen hadden betrekking op het versterken van de constructie en het verhelpen van de lekkages. De meest kansrijke opties zijn het aanbrengen van extra langsvoorspanning tegen de wanden ter hoogte van de dakaansluiting, en het installeren van nieuwe, lagere oplegblokken, waarbij meer fundatie onder TE5 wordt gemobiliseerd (verkleinen brugwerking).

Adviezen ten aanzien van beheer en onderhoud

Geconcludeerd is dat er geen acuut probleem is. Het huidige beleid kan worden gecontinueerd (inclusief de jaarlijkse injectie-campagnes), gekoppeld aan een monitoringsstrategie waarmee de tunnel intensief wordt gevolgd. Waargenomen zettingen, lekkages en corrosie van het wapeningsstaal worden getoetst aan de opgestelde criteria. Daarmee kan worden besloten of de bestudeerde maatregelen op enig moment toch nog moeten worden aangepast. ●

Ir. J.C.W.M. de Wit, directeur TEC, ir. N.Q. Nguyen

RO, ontwerpmanager BAM Infraconsult

Literatuur/Referenties:

[1] Limfjordtunnel, Geavanceerde rekenmodellen vergroten inzicht

in draagvermogen bestaande constructies, Civiele Techniek,

november 2019

[2] Limfjordtunnel, Assessment and Retrofitting, Technical

Summary Report, Structural Expert Group, juni 2019

DIGITAAL MAGAZINE:

INNOVATIEVE MATERIALEN Verschijnt met een frequentie van zes keer per jaar. Een digitaal jaarabonnement kost € 39,50 excl. BTW.

Interesse? Stuur een e-mail naar: info@innovatievematerialen.nl Meer informatie is te vinden op www.innovatievematerialen.nl

39

Kijk voor het laatste nieuws op: www.civieletechniek.net

Ingenieursbureaus Iv-Infra

IV-InfraTrapezium 3223364 DL SliedrechtPostbus 1353360 AC Sliedrechtwww.iv-infra.nl

Movares Nederland B.V.Daalseplein 100Postbus 28553500 GW Utrechtwww.movares.nl

Royal HaskoningDHVPostbus 11323800 BC Amersfoortwww.royalhaskoningdhv.com

IPV Delft ingenieursbureau voor productvormgeving bv Oude Delft 39 2611 BB Delftwww.ipvdelft.nl

Kelderbouw en prefab betonconstructies

MultiBouwSystemen BVEnergieweg 2Postbus: 1153760 AC Soestwww.kelderbouw.nl

Onderwijs TECHNIEK E N M A N A G E M E N T

PAO Techniek en ManagementDe Bouwcampus, TU DelftVan der Burghweg 1, 2628 CS DelftPostbus 5048, 2600 GA Delftwww.paotm.nl

Staalproducent

ArcelorMittalMannesmannweg 5 4794 SL HeijningenPostbus 52, 4793 ZH FijnaartTel. 088 0083 700www.arcelormittal.com/projects

BEDRIJVENWIJZER

Brugontwerp

IPV Delft ingenieursbureau voor productvormgeving bv Oude Delft 39 2611 BB Delftwww.ipvdelft.nl

Funderingstechniek

Funderingstechnieken Verstraeten BVPostbus 554500 AB Oostburgwww.fundexgroup.com

Van ’t Hek Groep BVPostbus 881462 ZH MiddenbeemsterTel. 0299 313020www.vanthek.nl

Geotechniek

Fugro NL Land B.V.Veurse Achterweg 10Postbus 632260 AB LeidschendamTel. 070 311 1333www.fugro.nl

CRUX Engineering BV Pedro de Medinalaan 3c NL-1086 XK Amsterdam www.cruxbv.nl

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 0

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 041N U M M E R 1 / 2 2 0 2 04 0

De watersnood van 1820

‘Schotsen, vreesselijk op elkander schuivende’

‘De ongemeene snelheid alleen, waarmede de vloed hier en daar tot eene naauwelijks denkbare

hoogte steeg, maakte dit tafereel tot eene der zeldzaamste verschijnselen, die den schrik

en angst verdubbelen.’ Aldus G.J.A. Beijerinck in zijn ‘Beschrijving Van den Nederlandschen

Watersnood, In louwmaand van 1820.’ De overstromingen van 1820 waren inderdaad van een

zeldzame omvang. Het was niet de eerste keer. De meeste bewoners van het rivierengebied

destijds zullen zich die van 1809 nog hebben herinnerd, en ook de deltaplanachtige maat-

regelen die daarna werden genomen: de Lingewerken, die in 1820 nog maar net af waren.

Ondanks dat braken op 23 januari 1820 de dijken door en stond binnen drie dagen een gebied

van 1300 km2 onder water.

orde was. Maar dat was niet zo. Sinds de Rijn tussen Utrecht en Leiden was verzand en de IJssel ook al minder water afvoerde, werd het merendeel van het Rijnwater door de Waal geperst. Om het nog erger te maken had de Maas halverwege de Middeleeuwen een andere route gekozen. Ze ging bij Heusden niet langer rechtuit richting zee, maar boog naar het noorden af om zich bij Woudrichem bij de Waal te voegen. Al dat water moest zich dan via de Beneden Merwede en de ondiepe killen van de Biesbosch naar zee zien te wurmen.

Lingewerken

Op het hoogtepunt van die Kleine IJstijd braken de dijken zo vaak en zo heftig door, dat het rivierengebied gemiddeld eens in de vijf jaar onder water stond. Wellicht

Na de Grote Ontginning van Holland was aan het einde van de Middeleeuwen het gevecht met het water gewoon doorgegaan. Bodemdaling maakte het nodig om steeds hogere dijken te bouwen en toen door het inklinken van de polders de natuurlijke waterafvoer zijn limiet had bereikt, schoot de techniek in de vorm van molens te hulp. Vanaf ongeveer 1400 kon daarmee water uit het ontgonnen polderland worden gepompt en dat was een hele opluchting. Maar het ene probleem was nog niet verdwenen of een nieuwe kondigde zich aan: klimaatverandering. Het werd kouder en flink ook. De rivieren, die inmiddels waren ingeklemd tussen dijken, kregen te maken met enorme pieken aan te verwerken smeltwater en dikke pakken ijs. Dat zou misschien nog niet zo erg zijn geweest als de waterafvoer een beetje op

de zwaarste watervloed was die van 1809 toen het hele gebied tussen Pannerden en Alblasserdam werd herschapen in een zee van water en ijs. Honderden mensen kwamen om. Het was de directe aanleiding tot het uitvoeren van een enorm project: de Lingewerken. (Overigens hadden de Lingewerken ook een belangrijk militair doel, namelijk om de inundatie en de-inundatie van de zuidoostelijke Waterlinie te garanderen.) Onder leiding van Inspecteur Generaal der Waterstaat Jan Blanken werden er overlaten en inundatiesluizen aangelegd, afleidingen ingericht en werd de Diefdijk tussen Culemborg en Leerdam verzwaard. Er kwam een nieuwe, kaarsrechte dijk tussen Asperen en Heukelum die de Zuiderlingedijk moest beschermen. De Linge werd bij Asperen afgedamd met een waaiersluis, uitgevonden door Blanken zelf, terwijl het onbedijkte gebied tussen

Dalem en Gorinchem - het Wijdschild - van een dijk werd voorzien. Door de aanleg van het Kanaal van Steenenhoek kreeg de Linge een nieuwe monding die tien kilometer meer naar het westen lag. Veel van deze werken kwamen al in of vlak na 1809 gereed en werden rond 1815 aangepast in het kader van de Hollandse Waterlinie. Wat kon er nog misgaan?

Dooi

De winter van 1819 op 1820 was vroeg en streng. Begin januari lag er al dik ijs op de grote rivieren en dat was halverwege diezelfde maand op veel plaatsen aangegroeid tot bijna veertig Rijnlandse duimen (bijna een meter). Men vreesde de komst van de dooi. En die kwam; in de nacht van 17 op 18 januari. Drie dagen later raakte op de Boven-Rijn en de Waal, van Emmerik tot beneden Nijmegen het ijs in beweging. Hetzelfde gebeurde bij het Pannerdensche Kanaal. Er was een ramp in de maak.‘Zoodanig bruist de eenmaal voortgestuwde stroom, bij den invallende dooi, gestadig voort,’ vatte Beijerinck het probleem samen. ‘Het ijs scheurt krakend van een. Schotsen, vreesselijk op elkander schuivende, worden voortgeperst en vormen schrikkelijke ijsbergen, die zich vastzetten, of wel met een onbedwingbaar geweld tegen de dijken aankruijen, terwijl deze, zoo jammerlijk gebeukt, op hunne zwakke grondstoffen daveren. De gansche natuur is in strijd. Het water zoekt te vergeefs eenen doortogt, waar het zich ontlasten kan. De stroom jaagt hetzelve al hooger en hooger, totdat het zich boven op de kruin verheft, en met een ontzettend geweld over dezelve henenstort.’

De Rijntakken waren volgepropt met bijna aaneen geslo-ten massa van bewegende ijsbrokken, die onder druk van het aangevoerde water over elkaar schoten, botsten met grondijs en soms op zandplaten bleven hangen. Met behulp van kanonschoten en noodklokken werden de bewoners en het dijkleger gewaarschuwd, om overlaten open te zetten en met extra rijshout en opkistingen te proberen een dijkbreuk te verhinderen. Tevergeefs. Op 23 januari waren de eerste dijkdoorbraken in het oosten van de Betuwe een feit.

Geweldige ijsschollen

Drie dagen later stond de hele Betuwe onder water. In het westen van het overstroomde gebied kwamen de nieuwe waterwerken van 1809 in de knel. Tussen Brakel en Loevestein had zich een enorme ijsdam gevormd en bij Herwijnen was het ook helemaal mis. De ramp verliep razendsnel. De overlaat en de inundatiewerken ten

Water

Collecte

Het boekje van Beijerinck werd in het jaar van de ramp

uitgegeven in Amsterdam en was bedoeld als steun,

maar vooral ook om een collecte voor de slachtoffers

op gang te brengen, net als in 1809 was gebeurd.

De ondertitel luidde ‘Uitgegeven ten voordeele der

Ongelukkigen’. Het staat vol met vaderlandlievende

verzen en tranentrekkende anekdotes. Maar het begint

met een aansporing tot vrijgevigheid:

Bataven, dierbare Landgenooten!

Nooit houdt ge uw schatkist toegesloten:

Waar ooit de nood om redding schreit,

Daar wil uw hand de tranen droogen;

Daar offert ieder, naar vermogen;

Op ‘t -outer der weldadigheid.

Doorbraak van de kanaalsluis bij Gorinchem, 26 januari 1820

Situatie bij kasteel Den Ooij bij Nijmegen op 23 januari 1820

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 04 2 N U M M E R 1 / 2 2 0 2 043

oosten van Dalem konden niet op tijd in werking worden gesteld en misten hun doel. Iets noordelijker daarvan ging het ook fout. Door de slechte bodem waar ze op was gebouwd, verzakte de nieuwe Zuiderlingedijk. Ze kon niet worden opgekist en brak door, waarop even verderop ook de oude dijk het begaf. Er werd zoveel water en ijs richting Gorinchem gestuwd dat nog dezelfde dag, 26 januari, ook daar de dijken braken. Beijerinck beschrijft het of hij er zelf was bij geweest: ‘Geweldige ijsschollen, tegen dezelve aandruischende baarden wegens hunne grootte en onbedwingbare kracht niet dan angst en schrik, die in eene algeheele

verwoesting onder den vloedstroom schenen te zullen eindigen. De Dijk over het Wijdschild tusschen de stad en Dalem was vernield. De Zeederiksluis aan den Arkelschen Dam waren bezweken.’Daarna waren de allerlaatste waterverdedigingswerken bij Gorinchem aan de beurt; de door Blanken gebouwde grote waaiersluis als eerste.‘Alle mogelijke kracht van ijs en stroom kantte zich tegen de groote sluis aldaar, welke eerst in 1819 was aangelegd. Ook deze bleek weldra, niet meer bestand te zijn. De Waaijerdeuren sloegen met geweld uiteen. De Nood balken braken in stukken, en werden met den vloed een ver eind wegs henengespoeld.’Het gevolg was dat het water kon oprukken naar de Alblasserwaard die inderdaad onder water liep. Het leek daarmee op de situatie van januari 1809. Maar die ramp voltrok zich in twee weken; die van 1820 in drie dagen.

Epiloog

Vanwege de abruptheid van de ramp was Beijerinck van mening dat ze veel erger was dan die van elf jaar eerder. ‘Uit de veelvuldige, te voren opgegevene, omstandig-heden wegens den watersnood dezes tegenwoordigen jaars, mogen wij, bij vergelijking opmaken, dat dezelve dien van vorige jaren, en bijzonderlijk dien van 1809, verre overtroffen heeft.’Beijerinck had niet helemaal gelijk. Hoewel de omvang aan ondergelopen gebied van 1820 en 1809 te vergelijken zijn, vielen er in 1809 (waarschijnlijk) 275 doden. Het aantal doden in 1820 wordt geschat op dertien: drie in Wercheren, negen in Lent en één in de Alblasserwaard.Er werden natuurlijk maatregelen genomen, die vooral neerkwamen op het verbeteren van sluizen en dijken,

en de intentie om de afwatering te verbeteren van Linge en Merwede.

De laatste grote overstromingen

De watersnood van 1820 was niet de laatste keer dat het stroomgebied van de Waal werd getroffen. Op 8 maart 1855 was het weer raak; toen vooral de Gelderse Vallei en het Land van Maas en Waal het slachtoffer waren. Er verdronken dertien mensen. Het goede nieuws was,

Situatie West-Tielerwaard/Oost Alblasserwaard. Kaartuitsnede projectontwerp Jan Blanken, 1818

dat de Lingewerken het water deze keer wel tegenhielden en de Alblasserwaard droog bleef. Nog was het niet gedaan. Op 5 januari 1861 was de Bommelerwaard aan de beurt en een maand later braken de dijken bij Ochten en Beneden Leeuwen. In alle gevallen - ook 1855 - was de oorzaak kruiend ijs.1861 was de laatste keer dat het echt misging in het rivierengebied. Dat de rampspoed zich niet herhaalde, had ongetwijfeld te maken met een verbeterde water-afvoer. Zo werd in 1874 de Nieuwe Merwede geopend, waardoor het water langs de Biesboschkillen kon stromen en rond 1900 werd de Maas bij Heusden afgedamd en stroomde voortaan niet naar de Waal, maar westwaarts via de Bergse Maas richting zee, zo’n beetje via het oude tracé van voor de dertiende eeuw. Uiteindelijk doofde de Kleine IJstijd uit en werden ijsdam men en -bergen op de rivier zeldzaam. De laatste keer dat de Waal dichtvroor was in 1963. Het bleef zonder gevolgen. ●

Gerard van Nifterik

‘Beschrijving Van den Nederlandschen Watersnood, In louwmaand

van 1820.’ G.J.A. Beijerinck; De Lingewerken; rapportage Provincie

Zuid Holland 1990, Civiele Techniek nummer 3 2009 (De waters-

nood van 1809), Wikipedia: lijst van rampen in Nederland

Bij de doorbraak van de Lingedijk bij Heukelum trad zoveel grond-

verzet op (het stroomgat was twintig meter diep) dat de resten

van een mammoet werden blootgelegd. Beijerinck nam er van een

gravure op in zijn boek

Doorbraak bij de Arkelsche dam

Onderlopen gebied, 26 januari 1820

44

AGENDA

Meer informatie en meer agendaberichten:

www.civieletechniek.net

Thema’s Civiele Techniek in 2020

Nr 3 (26-3): Innovatie + ArbeidsmarktspecialNr 4 (28-5): Verkeer, Mobiliteit & Openbare RuimteNr 5/6 (16-7): Duurzaam Bouwen & KlimaatadaptatieNr 7 (17-9): Geotechniek & Ondergronds BouwenOktober: Extra uitgave: WaterbouwdagspecialNr 8 (26-11): Tunnels & Bruggen

Infra Relatiedagen Hardenberg4 - 6 februari 2020, Hardenberg

Vakbeurs Openbare Ruimte6 februari 2020, Brussel

Vakbeurs Klimaat6 februari 2020, Brussel

Vakbeurs Mobiliteit6 februari 2020, Brussel

Ulmer BetonTage18 - 21 februari, Ulm

AQUA Nederland vakbeurs17 - 19 maart 2020, Gorinchem

RioleringsVakdagen 202017 - 19 maart 2020, Gorinchem

Building Holland 202024 - 26 maart 2020, RAI Amsterdam

Techni-mat 202025 - 26 maart 2020, Kortrijk, België

Symposium on Land Subsidence20 - 24 april 2020, Delft/Gouda

Intertraffic Amsterdam21 - 24 april 2020, Amsterdam

Eurasphalt & Eurobitume12 - 14 mei 2020, Madrid

Water Convention 20205 - 9 juli 2020, Singapore

IWA World Water Congress & Exhibition18 - 23 oktober 2020, Kopenhagen

Nationale Staalbouwdag 202013 oktober 2020, Rotterdam

N U M M E R 1 / 2 2 0 2 0

Profiteer van de nieuwste kennis en kundeVIND JOUW CURSUS OP PAOTM.NL!

MODERN RIVIERBEHEER \ 25, 26 maart en 1, 2 april 2020 � ir. H.J. Barneveld (HKV lijn in water)

UITVOERINGSASPECTEN VAN DIJKVERSTERKINGEN

\ 25, 26 maart en 3 april 2020 � ir. W.R. Halter (Fugro), ing. T.J. Schepers MPM (Waterschap

Rivierenland) OMGAAN MET KLIMAATVERANDERING NIEUW

\ 31 maart, 7 en 14 april 2020 � ir. H.A.M. Hakvoort (HKV lijn in water)

NIEUWE ONTWIKKELINGEN BIJ KUSTCONSTRUCTIES

\ 8 en 9 april 2020 � dr. ir. B. Hofland (TU Delft)

NATUURVRIENDELIJKE OEVERS

\ 26, 27 mei en 4 juni 2020 � drs. M.A.A. de la Haye (Bureau Waardenburg),

drs. B. Besteman (b&d Natuuradvies) SAMENWERKEN IN BOUWTEAMS NIEUW

\ 24 maart 2020 � Q.R. Niekrake MSc (Witteveen+Bos)

RISICOGESTUURD BEHEER EN ONDERHOUD

\ 10 en 11 juni 2020 � ir. A. Willems (Iv-Infra), ir. H.E. Klatter (Rijkswaterstaat)

INSCHRIJVEN? Dat kan op www.paotm.nl Vragen? 015 278 46 18 of info@paotm.nl

PAOTM advertentie Civiele Techniek - jan 2020_LV.indd 1 14-1-2020 11:31:52

RIOOLBEHEER & STEDELI JK WATERMANAGEMENT

WWW.RIOLERINGSVAKDAGEN.NLOPENINGSTIJDEN: 10:00 – 18:00 UUR

REGISTREER UW NU MET CODE

215917, 18 & 19 MAART 2020EVENEMENTENHAL GORINCHEM

191002 Rio20-Advertenties.indd 15191002 Rio20-Advertenties.indd 15 14/01/2020 16:3414/01/2020 16:34

ONTWERPEN IN NLCS?KIES OOK VOOR SNELHEID EN KWALITEIT

INFRACAD MAPGeo-informatie (PDOK) en KLIC-WIN verwerken

· BGT en Kadastrale kaart importeren· KLIC-WIN importeren· Luchtfoto’s importeren· Import volledig conform NLCS· Desktop-versie voor AutoCAD LT,

BricsCAD en MicroStation

INFRACAD#1 NLCS applicatie voorontwerpen en toetsen

· Marktstandaard voor efficiënt werken met NLCS· Automatische legenda en bijschriften· Slim samenwerken dankzij project-bibliotheken· Krachtige ‘Controle en herstel’ functionaliteit· Veel extra’s zoals foto-inventarisatie,

sonderingen en koppeling Google Earth

INFRACAD CELandmeetkundige softwarevoor professionals

· Geschikt voor alle merken apparatuur· Dwars- en lengteprofielen verwerken· Uitzetbestanden maken en bijhouden· Werken met eigen meetcodes· Verwerking volledig conform NLCS· Krachtige Civil 3D gereedschappen

WWW.INFRACAD.NLDOWNLOAD TRIAL ONLINE DEMOGRATIS WORKSHOP