T’HANTWERPEN, By Pauwels Stroobant, in de Cammerstrate, In...

117
Een schoone historie van Jan van Parijs, coninck van Vranckrijck, diewelcke naedien dat zijn vader wederom ingeset hadde den coninck van Spaengiën in zijn rijcke, troude door zijn vromicheyt ende door zijn gheschictheyt ende subtijlheyt de dochter van den voorseyden coninc van Spaengiën, welcke dochter hy in Vranckrijck voerde, ende sy leefden langhe in groote triumphe ende eere, ende tot lof van gans Vranckrijck. [houtsnede 1: ] T’HANTWERPEN, By Pauwels Stroobant, in de Cammerstrate, In den Witten Hasewint. Anno 1612.

Transcript of T’HANTWERPEN, By Pauwels Stroobant, in de Cammerstrate, In...

Een schoone historie van Jan van Parijs, coninck van Vranckrijck,diewelcke naedien dat zijn vader wederom ingeset hadde den coninckvan Spaengiën in zijn rijcke, troude door zijn vromicheyt ende door zijngheschictheyt ende subtijlheyt de dochter van den voorseyden conincvan Spaengiën, welcke dochter hy in Vranckrijck voerde, ende sy leefdenlanghe in groote triumphe ende eere, ende tot lof van gans Vranckrijck.

[houtsnede 1: ]

T’HANTWERPEN,

By Pauwels Stroobant, in de Cammerstrate, In den Witten Hasewint.

Anno 1612.

1. Stroobant 1612: teghenwoorwoordighen2. Cy commence ung noble et tresexcellent romant nommé JEHAN DE PARIS, roy de FRANCE.3. En l’honneur de Dieu nostre createur et redempteur, et de sa benoiste vierge mere,puissions nous faire et dire chose en cestuy transsitoire monde que a luy soit plaisante et anous prouffitable. Mais pource que nostre pouvre fragilité est tantost lassee et fatiguee alire ou escouter choses salutaires et qu’ilz nous doivent conduire a la eternelle felicité etremonstrance de noz pechez et meffaiz, et tantost facillement s’encline a vices et pechez etque grant mal est aujourd’uy pource que chascun entend de legier en railleries dissolues etdiffamations, dont grans maulx en viennent, et pour eviter oysiveté qui est seur de pechié,j’ay voulu icy mectre par escript une histoire joyeuse que j’ay translatee d’ESPAIGNOL enlangue FRANÇOISE. Et pour ce, s’il y a chose qui ne soit comme il appartient me soitpardonné, car je l’ay fait pour seullement faire passer le temps aux lisans qu’ilz vouldrontprendre la peine de le lire.

-2-

Hier begint de prologhe van desen teghenwoordighen 1 boeck,gheheeten Jan van Parijs, coninck van Vranckrijck. 2

TEr eeren van Godt, onsen Schepper ende Verlosser der gantschermenschelijcker nature, ende der ghebenedijder maghet Maria, Zijnmoeder, moghen wy doen ende segghen bi dese verganckelijcke werreltyet dat Hem behaghelijck ende aenghenaem sy, ende profijtelijck vooronse arme sielen, door middel Zijnder heylige ontfermherticheyt. Maeromdat onse arme brooscheyt terstont vermoeyt is ende becommert telesen oft te hooren dinghen, die onse salicheyt aengaen ende die onssouden leyden ter eewigher salicheyt ende verthooninghe van onsesonden, ende dat sy welhaest ende lichtelijck haer neycht tot ghebrekenende sonden, ende datter groot quaet hedensdaechs gheschiet omdieswille, dat een yeghelijck lichtelijc verstandt heeft in onghestichteredenen, waeruut groot quaet comt. Ende om te schouwen alleledicheyt, die de suster is van de sonde, soo heb ick hier willen ingheschrifte setten een ghenueghelijcke historie. Ende daeromme, istsake datter yet is dat niet en is soo dat behoort, dat ment my vergeve,want ick heb se ghemaect soo nae ende ghelijc der waerheyt als icghemeughen hebbe, om te vergaderen de oude gheschiedenissen, endedie te thoonen ende te doen blijcken den curieusen leser, die denarbeyt sal willen doen om die te lesen. 3

1. Stroobant 1612: gheloofdet2. Comment le roy d’ESPAIGNE ce gecta aux piez du roy de FRANCE qui venoit de la messeavecq plusieurs grans seigneurs et barons de grant renom.3. Il fut jadis en FRANCE ung roy moult sage et vaillant, lequel avoit ung tresbeau filz del’eage de trois ans, nommé JEHAN, et plus n’en avoit de la royne sa femme qui moultnotable et saige dame estoit. Si se tenoit alors le roy en la cité de PARIS, avecq la plus grantpartie de sa baronnie de son royaulme en grant desduit et soulas, car alors n’estoit nullesnouvelles de guerre en FRANCE par quoy le roy et tous ses suppotz en grans triumphes etrichesses habundoient.

-3-

Hoe den coninck van Spaengiën den coninck van Vranckrijck omonderstant badt, ende hoe de voorschreven coninck van Vranckrijckhem gheloofde 1 te helpen. 2

[houtsnede 2: dezelfde als houtsnede 1]

DAer was voortijts in Vranckrijck een coninck seer wijs ende vroom,diewelcke hadde eenen sone van den ouderdom van drye jaren,gheheeten Jan, ende hy en hadde gheen meer by die coninghinne, zijnhuysvrouwe, die een notabel ende wijse vrouwe was. Soo hielt hem opdat pas die coninck te PARIJS met den meestendeel van debaenderheerschap zijns rijckx in groote ghenuechte ende solaes, wantdoen en wasser gheen tijdinghe van oorloghe in Vranckrijck, waerdoerdat den coninck ende alle zijn edel baroenen in seer grooten triumpheende rijckdom overvloedelijck toenamen. 3

Op eenen tijt als de coninck van de messe oft uuter kercken quamverselschapt met zijn vryheeren ende ridders, ende alsoo als hy was oftstont in den inganck van zijn conincklijck palleys - want op denselvendach hielt men een heerlijcke feeste - soo quam voor hem de coninc vanSpaengiën, diewelcke met seer groot gheween ende versuchtinghenhem liet sincken voor de voeten des conincx van Vranckrijck. Endeterstont neychde hem die edel coninck van Vranckrijck om hem te doenopstaen, wandt van stonden aen kende hy hem, maer de coninck vanSpaengiën en woude in gheender manieren opstaen, noch hy en costniet ghespreken, maer hy maecte groot versuchten, waeraf de coninck

1. Ung jour comme le roy venoit de la messe acompaigné de ses barons et chevaliers, etainsi qu’il estoit à l’entree de son palaix royal, et que celuy jour estoit une solempne feste,arriva devant luy le roy d’ESPAIGNE qui en grans pleurs et gemissemens se gecta aux piez duroy de FRANCE. Et tantost le roy de FRANCE se bessa pour le faire lever, car incontinant il lecongneut, mais le roy d’ESPAIGNE ne se voulut nullement lever ne parler ne pouvoit, maisgrans souspirs faisoit, dont le roy grant compassion en avoit et tous les barons d’entourluy.2. Et quand il vit que lever ne se vouloit, il luy dit telles parolles: «Beau frere d’ESPAIGNE, jevous prie que vous vous levez, et vostre grief courroux vueillez ung peu refrener, tant quenous sachons la cause, car en bonne foy vous promectons que a nostre pouvoir ayderons ala mectre a fin le mieulx que nous sera possible, si faire le pouvons.»

-4-

groote deernisse ende medelijden hadde, ende alle de baroenen enderidders die om hem stonden. 1

Als hy sach dat hy niedt en wilde opstaen, soo seyde hy hem desewoorden oft dierghelijck: “Lieve broeder van Spaengiën, ick bidde u datghy u oprechtet, ende dat ghy uwen swaren toren wilt een luttelbedwinghen totdat wy de sake weten, want in ghoeder trouwengheloven wy u, dat wy naer ons vermoeghen sullen helpen om die toteen eynde te brenghen, ten besten als ons moghelijck zijn zal, ist dat wydat doen connen.” 2

Doen buychde hy wederom ende hy hief den coninc van Spaengiënop, diewelcke begonst te seggen seer mistroostich wesende, enderoepende met luyder stemme: “Alderkerstelijckste ende machtichsteconinck, ick dancke u oodtmoedelijcken van dit schoon biedinghe ogtepresentatie, die uut uwe milde ghenaede u belieft heeft my te doen.Ende omdat ghy ende uwe voorsaten zijt bewaerders van allenconincklijckheyt, edeldom ende gherechticheydt, soo ben ick gecomentot u, om u te segghen mijn ongheluck, ongeval ende druckelijckeclacht. Weet heere, dat tot grooten onrechte ende sonder redene, endeonder den schijn van eenen nieuwen tribuydt, die in mijn rijck haddeingheset gheweest om te wederstaen dat verdoemelijck voornemen desconinckx van Granaten, die niedt en ghelooft in onser wedt - welckvoornemen hy ghedaen hadde op mijn rijck ende dat heylich kerstengeloove - die edellieden van mijnen conincrijcke hebben overmits haervalsch ingheven dat volck verleyt ende oproerich ghemaect tegen my,dat sy my hebben willen dooden, ende ick hebbe moeten vlien so ic besthebbe geconnen in desen staet so ghy my siedt. Ende sy hebben deconinghinne, mijn huysvrouwe, ende mijn eenighe cleene dochter, die

1. Si se bessa de rechef et redressa le roy d’ESPAIGNE, lequel va commancer a dire en sedesconfortant et criant a haulte voix: «Trescrestien, hault, et puissant roy, je vous merciehumblement de la belle offre que de vostre benigne grace vous a pleu me faire. Et pourceque vous et voz predecesseurs estes conservateurs de toute royaulté et noblesse et justice,je suis venu a vous pour vous dire mon infortune, meschief et doloreuse complaincte.Sachez, sire, que a grant tort et sans raison, et soubz couleur d’ung nouvel tribut que enmon royaulme avoit esté mis pou eviter a la dampnable entreprinse du roy de GRENADA,infidele a nostre loy, qu’il avoit faict contre mon royaulme et la saincte foy catholique, lesnobles de mon royaulme ont par leur faulx donné a entendre le peuple seduit a l’encontrede moy, que m’ont voulu faire morir, et m’en a faillu fouyr au mieulx que j’ay peu enl’estat que me povez veoir. Et tiennent la royne ma femme et une petite fille mienne quen’a que trois mois assigee un une de mes villes appellee SEGUONYE, et ont desliberé la fairemorir pour mieulx avoir le royaulme a leur voulenté.»2. Et en racomptant ces parolles le cueur luy serra et tomba pasmé aux piez du roy deFRANCE, lequel le fit incontinant relever et revenir. Et quant il fut en son sang rassis, le roy,qui pitié avoit de luy, dit en ceste maniere: «Beau frere d’ESPAIGNE, ne vueillez plus partristesse et courroux vostre cueur affliger, mais vueillez prendre courage vertueulx commepar cy devant avez tousjours heu, car je vous prometz et jure sur ma foy que demain auplus matin, j’envoyray lectres en ESPAIGNE aux barons et peuple du royaulme; et s’ilz neveullent obeyr, je iray en personne les mectre a raison.»

-5-

niedt veel meer dan dry jaeren out en is, belegert in een van mijnesteden geheeten Sigovie, ende sy hebben raet gehouden om die te doensterven, om badt te hebben dat rijck naer haeren wille.” 1

Ende als hy hem dese woorden vertelde, so sloot hem sijn herte, endeviel in onmachte voor de voeten des conincx van Vrancrijck, diewelckehem dede van stonden aen opheffen ende ophouden. Ende als hy wastot hemselven ghecomen, die coninck, die zijns ontfermde, seyde tothem in deser manieren: “Lieve broedere van Spaengiën, en wilt nietdoor droefheyt u herte quellen, maer hebt goeden moet alsoo ghyhiertevoren altoos ghehadt hebt, want ick belove u ende sweere u bymijn geloove, dat ick morghen ten alder vroechsten sal senden brievennaer Spaengiën, aen die baroenen ende aent volc van den rijcke, endeist dat sy niet en willen ghehoorsaem sijn, soo sal ick gaen in persoonende sal se brengen tot redelijcheyt.” 2

De coninck van Spaengiën hoorende dese toesegginghe was hy welblijde, ende seyde oetmoedelijc totten coninck dat hy hem danckte vande deucht die hy hem gepresenteert hadde. Hieraf wierden de baroenenvan Vranckrijck verblijt, wandt groote deernisse hadden sy mettenconinck van Spaengiën, ende ooc hadden sy groot verlangen om haer teoeffenen in feyte van wapinen, want het was langen tijdt dat in

1. Quant le roy d’ESPAIGNE ouyt ceste promesse il fut terriblement joyeulx, et dit touthumblement au roy qu’il le mercioit. De cecy furent fort joyeulx les barons de FRANCE, cargrant compassion avoient du roy d’ESPAIGNE, et aussi avoient grant desir de eulx exerciteren faitz d’armes, car long temps avoit que en FRANCE n’avoit eu guerre. Tout celuy jour futmoult festoyé le roy d’ESPAIGNE, et pour l’heure plus ne fut parlé de la matiere, si non defaire bonne chiere.2. Comment le roy de FRANCE escrivit aux barons d’ESPAIGNE qu’ilz eussent a venir repairerle tort et deshonneur qu’ilz avoient faict a leur roy.

-6-

Vranckrijck een oorloghe en hadde gheweest. Desen gheheelen nachtwert de coninc van Spaengiën wel ghefeesteert, ende op dat pas enwerdt van deser materie niet gesproken dan van vrolijck te sijne. Wantdoen begonsten die baenderheeren ende edellieden van Vrancrijck metlancien te steken uut bevel des coninckx om den coninck van Spaengiënte verblijden. 1

Hoe de coninck van Vranckrijck schreef aen de baenderheeren vanSpaengiën, dat sy weder souden comen oprechten dat onrecht endeoneere, die sy haren coninck ghedaen hadden. 2

DEs anderen daechs des morghens dede de goede coninck eenen briefschrijven also hierna volcht. Op den kant bovenin den brief stondtgheschreven: “Van des coninckx wegen”. Den brief hout ende luydtaldus: “Lieve ende welbeminde! Wy hebben gehoort ende ontfangen declachte van onsen lieven ende welbeminden broeder, den coninc vanSpaengiën, uwen natuerlijcken heere, inhoudende dat ghy tonrechteende sonder oorsaecke hem hebt verjaecht uut zijnen conincrijcke.Ende dat meer is, ghy hebt belegherdt onse behoude suster, zijnhuysvrouwe, ende meer andere groote saken die ghy hebt gedaenteghen hem, dewelcke saken een seer quaet exempel sijn teghen allenconinclijcheyt ende edeldom. Daerom ist dat wy willen weten dewaerheyt van allen den handel, om daerin te doen sulcken punitie endeprovisie alst behooren sal met redene ghedaen te worden, want wyhebben hem ghenomen ende gheset in onse beschuddinghe endebewaringe, hem, zijn gesin ende zijn goeden. U ontbiedende, dat ghyvan stonden aen ende sonder eenich vertreck met den legher aftrect vande coninghinne, uwe lantsvrouwe, ende maect dat men haer sulckegehoorsaemheyt bewijse ghelijck als tevoren voor dit gheschille haer

1. Quant vint le lendemain au matin le roy fit escripre une lectre ainsi que s’ensuit, et aumarge de dessus estoit escript, «De par le roy», et la lectre contenoit ainsi: «Chiers et bienaymez, nous avons recue la complaincte de nostre chier et bien aymé frere le royd’ESPAIGNE, vostre droict et naturel seigneur, contenant comme a tort et sans cause l’avezdeschassé de son royaulme. Et que plus est, tenez assiegee nostre belle seur sa femme, etplusieurs aultre, grans et enormes cas qu’avez faitz a l’encontre de luy, que sont detresmauvais exemple a toute royaulté et noblesse. Pour ce est il que nous voulons savoir laverité du cas pour y donner telle pugnition et provision qu’il appartiendra estre faicte parraison, car nous l’avons mis en nostre protection et sauvegarde, luy, sa famille et biens, envous mandant que incontinant sans aulcun delay, vous vuydez le siege de devant la roynevostre naturelle dame, et luy faictes et faictes faire telle obeyssance comme paravant cestequestion luy estoit faicte et acoustumee de faire. Et avec ce venez, des principaulx d’entrevous, jusques au nombre de vingt, avecq telle compaignie que vous semblera bon, pourdire les causes qui vous ont meu a ce faire, pour en faire la raison comme il appartiendra,en vous notiffiant que, ce vous y faictes faulte, nous y yrons en personne, et en ferons tellepugnition qu’il en sera perpetuelle memoire. Fait a PARIS le premier jour de mars.» Et audessus des lectres estoit escript: «Aux barons et peuple d’ESPAIGNE.»2. Le roy fit incontinant despescher ung courrier auquel furent baillees lesdictes lectres, etluy commanda le roy que il fist extreme diligence. Et aussi fit il, car en cinq sepmaines il futallé et revenu.

-7-

ghedaen wert ende ghewoonlijck was te doene. Ende daertoe, brengtvan den principaelsten die onder u sijn, tot in ghetale van twintighe,met schoon gheselschap, sulcke als u believen ende goedtduncken sal,om te segghen die oorsaecken die u verweckt hebben om dit te doene,om daerin redelijck te doen soo dat behooren sal. U condt doende, datindien ghy daerin ghebreckelijck zijdt, dat wy comen sullen in persoone,ende wy sullen daer alsulcke punitie over doen, dat men daeraeneeuwelijck ghedencken sal. Ghedaen te Parijs, den eersten dach vanmeerte.” Ende bovenop den voorschreven brief stont geschreven: “Aende baenderheeren ende tvolck van Spaengiën.” 1

De coninck dede terstondt eenen bode spoeden, denwelcken devoorschreven brieven ghegheven werden, ende die coninck gheboodthem dat hy die meeste neersticheyt doen soude die hem moghelijckware. Ende soo dede hy oock, want in vijf weken soo ginck hy daer endequam weder. 2

1. Comment le herault du roy de FRANCE apporta la responce que luy avoient faicte lesbarons d’ESPAIGNE.2. Quant ledict herault fut arrivé a PARIS, il s’en alla tout droit au palaix descendre de soncheval et monta les degrez et vint en la chambre ou le roy estoit. Si luy fit la reverence etdit: «Sire, plaise vous sçavoir que j’ay esté a SEGUONYE, ou j’ay trouvé grant peuple devant,qui tiennent la ville assiegee et la royne qui est dedans, et presentay voz lectres aux baronset cappitaynes de l’armee, lesquelz incontinant se assemblerent, et firent lire les lectres parung de leurs gens. Et incontinant qu’ilz les eurent fait lire, ilz me firent tirer a part, ettindrent conseil. Au bout de deux heures apres, m’envoyerent querir, et me firent responcede bouche en disant qu’ilz s’esmerveilloient grandement de quoy vous preniez peine etsoucy d’une chose qui en riens ne vous touchoit, et que vous ne vous mectez ja en telleadventure de les aller chercher au pays pour telle achoison, et que par quelque promesseque leur dit roy vous aye fait ne vous en debvez mesler, car pour voz lectres ne pour vozmenasses ne lairront a mectre fin a leur entreprinse, car avecques vous ilz n’ont riens afaire.

-8-

Hoe den heraut des coninckx van Vranckrijck bracht de antwoorde, diehem ghegheven hadden de baenderheere ende ridders van Spaengiën. 1

ALs de voorschreven heraut te Parijs ghecomen was, ghinck hyaent palleys afsitten van zijnen peerde, ende hy ghinck de trappen op,ende quam in de camer daer de coninck was, ende hy dede hem debehoorlijcke reverencie, ende seyde: “Heere, u believe te weten dat ickgheweest hebbe te Sigovie, alwaer ick ghevonden hebbe groot volckvoor de stadt, die de stadt belegert hebben, ende de coninginne isdaerbinnen, ende ick hebbe uwen brief ghelevert den baenderheerenende hooptliede van der armeye, diewelcke van stonden aenvergaderden, ende sy deden den brief lesen by eenen van haeren volcke.Ende terstont als sy dien hadden doen lesen, soo deden sy my op eenzyde vertrecken, ende naemen raedt. Ten eynde van twee uren daernaeroft daerontrent deden my de voorschreven baenderheeren halen, endededen my antwoorde metten monde alleen, segghende dat sy haer seerverwonderden, dat ghy op u neemt soo grooten arbeyt ende sorghe vaneen sake die u geensins aen en gaat, ende dat ghy u niet en sedt in deavontuere oft perijckel, haerlieden te gaan soecken int lant vanSpaengiën om deser oorsake wille, ende om gheenderhandegheloftenisse die haer voorschreven heere u gedaen mach hebben ensout ghy u soo seer daermede niet onderwinden. Want om uwe brievennoch om alle uwe dreygementen en sullen sy niet laten haer voornemente voleynden, ende sy seggen dat sy met u niet en hebben yet te doene. 2

1. Je leur requis qu’ilz me baillassent leur responce par escript, mais ilz me respondirentque aultre chose n’en auroye, et me firent commandement que dedans six heures vuydassele siege et bien tost le pays. Et quant je vis que aultre chose ne pouvois faire, m’en suisretourné, et me semble que la ville est assez forte a l’encontre d’eulx et ne la pourroientprendre d’ung long temps, se il y a vivres dedans et gens qu’ilz soient leaulx a leur dame.»2. Quant le roy ouyt celle responce il en fut moult mal content, et non sans cause, mais leroy d’ESPAIGNE et les barons de FRANCE en estoient bien joyeulx, car grant vouloir avoientque le roy y allast en armes comme il fit. Car incontinant le roy manda tous ses barons,cappitaines et chefz de guerre, et sans aulcun delay fit appareillier tout ce qui estoit debesoing pour aller en ESPAIGNE commancer la guerre contre les barons du pays.3. Si fut fait telle diligence que a la fin du moys de may ensuivant le roy partit de PARIS

avecq le roy d’ESPAIGNE, jusques au nombre de cinquante mille bons combatans bien enpoint, et s’en vint passer a BOURDEAUX, et de la a BAIONNE.

-9-

Ick begeerde aen hen dat sy my wilden antwoorde gheven ingeschrifte, maer sy antwoorden my dat ic anders niet soude hebben,ende sy gheboden my dat ick binnen ses uren den legher ruymen soude,ende corts daernaer tlant. Ende als ick sach dat ic anders niet en costgedoen, soo ben ick haestelijck wederom gecomen, ende my dunct datdie stadt sterck ghenoech is tegen haer, ende sy en sullen se niet connenin nemen in langen tijt, ist datter vittaille in is, ende lieden die goetende ghetrouwe sijn voor haer vrouwe.” 1

Als de coninc dese antwoorde hoorde, so was hy seer qualijckentevreden ende niet sonder oorsaecke. Maer die coninck van Spaengiënende de baenreheeren van Vrancrijc waren daeraf seer blijde, want syhadden seer wel ghewilt dat de coninc derwaerts ghereyst hadde metmachte van volcke, ghelijck hy oock dede. Ende terstont ontboot denvoorseyden coninck van Vrancrijck alle zijn baenderheeren, capiteynenende hooptlieden, ende sonder eenich vertreck dede hy terstont ghereetmaken alle hetgene dat van noode was om naer Spaengiën te trecken,ende om die oorloghe te gaen beginnen tegen die baenderheeren vanden lande. 2

Doen wert daer sulcken neersticheydt ghedaen dat ten eynde van denmey naestvolghende de coninck uut Parijs schiede met den coninck vanSpaengiën, tot in ghetale van vijftichduysent strijtbaer mannen welgherust oft gewapent, ende hy quam ende passeerde te Bordeaulx, endevandaer te Bayonne. 3

1. Comment le roy de FRANCE arriva en ESPAIGNE et ne trouva personne en chemin si non legouverneur d’ESPAIGNE lequel s’enfuit incontinent.2. Stroobant 1612: auontgarde3. Quant le roy fut près d’ESPAIGNE, il mit ses gens en moult belle ordonnance, et donna lacharge de l’avant garde au roy d’ESPAIGNE. Ilz entrerent en BISCAYE tousjours serrezensemble, car ilz n’estoient jamais loing les ungs des aultres de deux ou de trois lieues; sine trouverent adventure aulcune que a compter face jusques ilz furent bien avant dedansESPAIGNE ou ilz rencontrerent le gouverneur dudict pays avecq bien vingt cinq millecombatans qu’il avoit amassez, qui estoient fort mal acoustrez. Et quant ilz apparceurentnoz gens qui venoient bien serrez et rengez, le cueur leur faillit et s’en fouyrent de peurqu’ilz avoient, de quoy noz gens ne firent pas grant compte, car ilz vouloient aller lever lesiege de devant SEGUONYE. Si arriverent devant une ville qui leur fut ouverte, appelleeBURGES, qui estoit une des bonnes citez du pays, et le roy les print a mercy pource qu’ilavoient si tost obey.

-10-

Hoe den coninck van Vranckrijck quam ghetrocken in Spaengiën, endeen vandt niemandt op den wech dan den ruwaert van Spaengiën,diewelcke terstont de vlucht nam. 1

ALs de coninck by Spaengiën was, settede hy alle zijn volck in seerschoon oorden, ende gaf den last van de avantgarde 2 den coninck vanSpaengiën. Sy quamen in Biscaye altoos vast tesamen gaende, wandt syen waren nimmermeer verre deen van den anderen van twee oft drymijlen. Ende sy en vonden gheen avontuere die men vertellen mochte,totdat sy waren wel verre in Spaengiën, daer sy vonden den ruwaerdtvan den lande met vijfentwintich dusent vechtender mannen die hyvergadert hadde, ende sy waeren seer qualijck gherust. Ende also sy deFransoysen ghewaere wierden, diewelcke quamen wel dick tsamengedrongen ende in oorden, soo ondtviel haer den moedt ende sy vlodenvan vervaertheden. Waeraf die Francoysen gheen groot werck enmaeckten, want sy wouden gaen opcloppen den legher die voor Sigovielach. So quamen sy voor een stadt die haer geopent wert, gheheetenBurgos, dewelcke is een van de beste steden van den lande. Ende denconinck van Vrancrijck nam se in genade omdat sy soo haestghehoorsaem waren. 3

1. Comment les embassadeurs des barons d’ESPAIGNE vindrent devers le roy de FRANCE

pour avoir paix.2. En celle ville de BURGES sejournerent huit jours le roy de FRANCE et d’ESPAIGNE. Et cependant le roy de FRANCE remit a son obeyssance grant partie des villes a l’entour. Et cellesqui faisoient grant signe de rebellion il les faisoit raser et mectre tout a feu et a sang; lesaultres qui venoient a mercy leur pardonnoit, tellement que le bruit et l’effroy fut si grantpar tout ESPAIGNE que toutes les villes, citez et chasteaux apportoient les clefz et venoientfaire obeissance au roy de FRANCE.3. Stroobant 1612: Sigonie

-11-

Hoe de ambassadeurs van de baenderheeren van Spaengiën quamenvoor den coninck van Vranckrijck. 1

DEn coninck van Vrancrijk ende de coninck van Spaengiën laghen achtdaghen stille in de stadt van Burgos, ende hierentusschen settede dieconinck van Vrancrijck wederom in gehoorsaemheyt een groot deel vande steden, die daer rontomme laghen. Ende deghene die teecken gavenvan wederspannicheydt, die dede hy tot op den gront toe afwerpen,ende sette se te viere ende te zwaerde. Maer de andere, die tot ghenadequamen ende tot ghehoorsaemheyt, die vergaf hy, also dat den roepdaeraf soo groodt was over alle Spaengiën deure, dat sy uut alle desteden, borgherschappen ende casteelen de sleutelen brochten, endequamen ghehoorsaemheyt bewijsen den coninck van Vranckrijck. 2

Vandaer - acht daghen gepasseert zijnde - ginghen sy te Sigovie, 3 waersy vonden op den wech den ambassaedt oft bootschap derbaenderheeren van den belegge, die quamen aen den coninc om vanpeys te tracteren. Ende daer werden ghedaen veel verthooninghen aenden coninc van Vrancrijck vanweghen der baenreheeren, haerbeclaeghende - met grooten onrechte - van den coninck van Spaengiën.Maer om hieraf een corte conclusie te maecken: de coninck vanVrancijck die wijs was, kennende haer archeyt, gaf haer andtwoorde, datindien dattet hen goet dochte, dat sy hen te weere stelden: want noyt ensoude hy se in genade nemen, totdat hy saghe comen al de edelen ophaer kniën vallende voor haren coninck, om hem om genade teaenroepen, ende dat volck in haer hemde ende blootshoofts, ende dat

1. De la a huit jours passez s’en partirent pour aller droit a SEGUONYE, mais ilz trouverenten chemyn l’ambassade des barons du siege qui venoient devers le roy pour traicter paix.Et fut fait plusieurs remonstrances au roy de FRANCE de la part desdicts barons, en eulxcomplaignant a grant tort du roy d’ESPAIGNE leur seigneur; mais pour en faire bref, le royde FRANCE, qui moult saige et vaillant estoit, congnoissant leur malice et mal talant, fitresponce que, se bon leur sembloit, qu’ilz se missent en deffence, car jamais il ne lesprendroit a mercy jusques a ce qu’il verroit et viendroient tous les nobles a genoulx devantleur roy crier mercy, et le peuple tout en chemise, nues testes, et que des plus coulpables ilen pugniroit jusques au nombre de cinquante, affin qu’il en fust perpetuelle memoire!2. Ceulx qui estoient venuz pour ladicte embassade furent bien esbays, et non pas sansbonne raison, voyant que a la puissance de FRANCE ne pourroient resister, et mesmementque ja les deux tiers du pays estoit ja en sa main. Si ne sceurent que faire, fors qu’ilzobtindrent du roy dix jours de respit pour aller notiffier les nouvelles a ceulx qui lesavoyent envoyez. Et quant ilz furent devers eulx et leur eurent dit et fait leur rapport, tousfurent si estonnez que le plus hardi ne sçavoit que dire.3. Comment les embassadeurs des barons du royaulme d’ESPAIGNE apporterent laresponce que leur avoit faicte le roy de FRANCE. Et comment le populaire vint pardeversluy pour luy crier mercy quant ilz sceurent les nouvelles du roy de FRANCE.

-12-

hy van deghene die de meeste schult hadden tot vijftich straffen soude,opdat men daerop mocht eeuwelijck dencken! 1

Die ghecomen waren om de voorschreven bootschap te doene waerenseer verbaest, ende niet sonder goede redenen. Siende dat sy der machtvan Vranckrijck niedt en costen wederstaen, ende dat alreedetweederden deelen van den lande in sijn handen was, soo en wisten syniet wat doen dan dat sy vercreghen van den coninck thien daghenrespijts, om te gaen dese tijdinghe te kennen te gheven dengenen diehaer uutghesonden hadden. Ende als sy by haerlieden gecomen waeren,ende haerlieden hadden gheseyt ende gedaen haer rappoort, so warensy alle soo verslaghen dat de alder stoutsten niet en wist wat segghen. 2

Hoe de ambassadeurs van de baenderheeren des conincrijcx vanSpangiën brachten de antwoorde, die haer ghegheven hadde de coninckvan Vranckrijck. Ende hoe dat gemeen volck quam voor den coninck omhem ghenade te bidden, als sy wisten de tijdinghe van den coninck vanVrancrijc. 3

DAt ghepeupel viel af ende wert gescheyden van de groote heeren,waerdore siende, dat sy niet en costen wederstaen, soo quamen sy alleter genaeden des coninckx, alsoo de ambassadeurs haerlieden

1. Stroobant 1612: Sigonie2. Le populaire fut tantost dessevré d’avec les seigneurs, par quoy, voyant que resister nepouvoient, si vindrent tous a la mercy du roy de FRANCE en la forme que les embassadeursleur avoient denuncié. Le roy les receut a mercy, et se informa diligemment desprincipaulx ammoteurs de cestuy peuple, et trouva que quatre des plus grans baronsd’ESPAIGNE avoient cecy machiné pour parvenir au royaulme a leur vouloir. Ceulx furentprins, et jusques a cinquante de leurs complices, que le roy fit mener après luy jusques aSEGUONYE devers la royne, laquelle vint a grant honneur et moult belle compaignieaudevant dudit roy et de son mary jusques a quatre lieues.3. Hier ontbreekt - vermoedelijk als een gevolg van een saut du même au même - devertaling van: qui pourroit vous recompancer le treshault bien et secours que4. Quant elle fut devant le roy de FRANCE, elle se mit a deux genoulx d’aussi loing qu’elle lepeut veoir, et de la ne se voult lever jusques le roy hastivement descendit et la redressa,puis la baisa. Et la royne, qui moult sage dame estoit, va dire telles parolles: «Helas,treshault et puissant roy, qui pourroit vous recompancer le treshault bien et secours quede vostre benigne grace avez donné a ceste pouvre captive? C’est chose impossible a tousles humains, mais nostre Seigneur Jesuscrist doint grace a monseigneur mon mary et a moyde faire le possible, et Dieu vueille le residu parfaire en sa saincte gloire!»

-13-

ghebootschapt hadden. De coninck ondtfinckse, ende hy ondervraechdeneerstelijck na de principael oproerders van dit volck. Ende viere, dievan de meeste baenreheeren van Spaengiën waren, vandt hy die dithadden beroert, om te comen tot den rijcke na haren wille. Desewerden gevanghen, ende tot vijftich toe van hare medepleghers, die deconinck dede voeren achter hem tot in Sigovie 1 voor de coninghinne,dewelcke quam in grooter eeren ende seer schoon geselschapteghemoete den voorschreven coninck van Vranckrijck, ende haren man,vier mylen weechs verre. 2

Als sy was ghecomen voor den coninck van Vranckrijck, so knielde syop beyde haer kniën van alsoo verre als sy hem cost ghesien. Endevandaer en woude sy niet opstaen totter tijdt toe dat de coninck welhaestelijck afsat, ende hy hief se op ende doen custe hyse. Ende deconinginne, dewelcke een seer wijse vrouwe was, begonst te segghenaldusdanighe woorden: “Aylacen seer hoochgeboren ende machtigheconinck, 3 die ghoedertierlijcke ghenaede ghedaen hebt der armerghevangen vrouwe. Het is een onmogelijcke saecke voor alle menschen,maer onse Heere Jesus Christus geve gratie mijnen heere, mijnen man,ende my daerinne te doen dat mogelijck is, ende Hy wil daerin door Zijnheylighe goetheydt de reste voldoen.” 4

“Behoude suster ende lieve vrouwe,” seyde de coninck vanVranckrijck, die seer wel tevreden was van zijne ghoede ondthalinghe

1. «Belle seur,» dit le roy, qui fort fut contant de son recueil, «cela est tout compensé; neparlons plus que de faire bonne chiere. Et allez veoir vostre mary qui vient icy après avecles prisonniers et gens de vostre royaulme.»2. «Sire,» dit elle, «quant je vous voy, je voy tout, si ne vous laisseray, mais que je ne vousdesplaise, jusques a la ville.»3. Stroobant 1612: hem.4. Stroobant 1612: Sigo[n]ie5. Quant le roy vit la grant humilité de ceste femme, il la fit monter a cheval et s’enretourna arriere et la mena avecq luy a force devers le roy d’ESPAIGNE son mary qui grantfeste luy fit. Si s’en allerent moult joyeusement en devisant de moult de choses jusques enla ville, laquelle fut toute tendue le plus richement que l’on peut faire. Et fut receu le nobleroy de FRANCE au plus grant honneur et humilité que l’on peut, dont luy et tous ses gens secontenterent moult fort, et furent bien joyeux de veoir celle belle ville et si bien acoustreecomme elle estoit, car oncques n’avoient veu telles besongnes.

-14-

ende willecomme, “dat is al vergouden. Laedt ons van gheen dinghenspreken dan van goede ghenoechte te bedrijven. Nu gaet vrouwe,besoeckt den coninc van Spaengiën, uwen man, die comt hierachter.” 1

Denwelcken sy seyde: “Als ick u sie, soo sien ickt al. Daerom en sal icku niedt verlaeten, by alsoo verre alst u niet en mishaecht, tot in de stadttoe.” 2

Als de coninck sach die groote oodtmoedicheyt van deser vrouwe, soodede hy haer opsitten te peerd, ende hy keerde achterwaerts, ende hyleyde se met hem met crachte tot den coninc van Spaengiën, haren man,dewelcke haer 3 dede een groote feesteringhe ende willecomme. Sooreden sy alle drye, te weten den coninck van Vranckrijc, de coninc vanSpaengiën ende de coninghinne, zijn huysvrouwe, coutende vanveelderhande saken, tot in die stadt van Sigovie, 4 dewelcke al behangenwas met tapisserije op dalder rijckelijckste ende costelijcste alstmoghelijc was om doene. Ende die edel coninck van Vrancrijc wertontfanghen met die meeste eere ende ootmoedicheyt als men doenmochte, waeraf hy ende alle zijn baenderheeren ende volck vanoorloghe seer wel tevreden waren van de goede onthalinghe, die op datpas haerlieden ghedaen werdt, ende sy waren seer blijde dat sy saghendie schoone stadt, ende so wel ghereet gemaect ende geordonneert alsse was, want noyt en hadden sy sulcke dinghen gesien. 5

Hoe die edele coninck van Vranckrijck quam in de edel stadt van Sigoviemetten coninck ende de coninginne van Spaengiën, ende oock de

1. Comme le noble roy de FRANCE entra en la noble ville de SEGUONYE avec le roy et laroyne d’ESPAIGNE et aussi les prisonniers qu’il menoit apres luy pour en faire la pugnitiontelle qu’il appartenoit.2. Stroobant 1612: Sigonie3. Quinze jours dura la feste en SEGUONYE, ou il fut fait de moult beaulx esbatemens etjoustes que je laisse pour cause de briefveté, mais tousjours faisoit faire le noble roy deFRANCE justice de ceulx que avoient encommancé l’injure contre le roy d’ESPAIGNE. Si fit aubout de quinze jours drecer ung eschaffault au milieu de la ville, et illec devant tout lepeuple, fit decoler les quatre plus principaulx coulpables du cas, puis envoya en chascunebonne ville cinq des aultres pour monstrer exemple au peuple de bien servir et obeyr aleur roy mieulx qu’ilz n’avoient fait par avant, et que ung chascun y prist exemple. Aprèsce, mit le roy d’ESPAIGNE en son royaulme, et fut mieulx obey et crainct que jamais n’avoitesté par avant. Cela fait, deslibera s’en retourner en FRANCE avecq son armee, car il avoitmis tout le pays en bonne paix et concorde.

-15-

ghevangenen die hy achter hem brocht, om te doen sulcke punitie alsdaertoe behooren sal. 1

DE feeste duerde vijfthien daeghen lanc in de stat van Sigovie, 2 endedaer werden gedaen schoone batementen ende steecspelen, die ick latete schrijven om der cortheyt wille. Maer altoos dede die coninc vanVrancrijck justicie doen over degene die dit onrecht begonst haddentegen den coninc van Spaengiën. So dede hy ten eynde van vijfthiendaghen oprechten een stellagie recht int middel van de stadt, endealdaer voor alle dat volck dede hy onthalsen de vier principaelste dieschult hadden in dese sake. Daernae sandt hy in elcke groote stadt vijfvan den anderen om een exempel te geven den volcke van wel te dienenende gehoorsaem te sijn haren coninc badt dan sy tevoren gedaenhadden, ende dat een yegelijc daeraen eenen goeden spiegel nemensoude. Na desen sette hy den coninck van Spaengiën in sijn conincrijc,ende hy wert beter gehoort ende ontsien dan hy oyt hadde geweest daertevoren. Dit wert gedaen, ende hy wert van sinne wederom te keeren naVrancrijc met zijn volc van wapenen, want hy hadde tgeheel landt ingoeden vrede ende eendrachticheyt ghestelt. 3

Hoe de coninck van Spaengiën ende de coninghinne, siende dat deconinck van Vranckrijck woude wederom keeren, soo quamen sy

1. Comment le roy d’ESPAIGNE et la royne, voyant que le roy de FRANCE s’en vouloitretourner, se vindrent agenoillier devant luy, en luy remerciant le bien, l’honneur et leservice qu’il leur avoit fait et luy recommanderent leur fille.2. Quant le roy d’ESPAIGNE et la royne virent que le roy de FRANCE s’en vouloit retourner enFRANCE, si ne sçavoient en quelle maniere ilz le devoient remercier ne regracier le bien etl’honneur qu’il leur avoit fait, par quoy s’en vindrent devant tout le peuple mectre a sespiez en disant: «Treshault et puissant roy, bien savons que icy ne povez bonnement guieresdemourer, pour les grans affaires de vostre royaulme. Si savons bien que a nous n’est pasde vous pouvoir recompancer en aulcune maniere, mais toutesfoiz ce que en nous seradesirons fort de faire et acomplir envers vous: si vous prions et requerons que vueillezmectre sur nous et noz successeurs tel tribut et revenu comme il vous plaira, car de vous etvoz successeurs voullons doresnavant tenir nostre royaulme comme bons et loyaulxsubgetz, car c’est bienraison.»

-16-

knielen voor hem, ende danckende van der eeren ende den dienst diehy haerlieden hadde gedaen, ende hoe sy hem bevalen haer dochter. 1

ALs de coninc ende de coninginne van Spaengiën saghen dat denconinck woude wederkeeren na Vrancrijck, so en wisten sy niet in watmanieren sy hem souden dancken van der deucht ende van der eere, diehy haerlieden hadde bewesen. Daerom quamen sy voor alle tvolc voorzijn voeten knielen, seggende: “Alderhoochste geboren ende mogendeconinc, wy weten wel dat ghy hier niet en meucht langher blijven om degroote saken van uwen coninckrijcke. Soo weten wy oock dat ons niedtmeughelijck en is u te connen gheensins verghelden in eenighe manieredattet sy. Maer nochtans tgene dat in ons macht is, begeeren wy geernete doene ende te vervullen teghen u. Soo bidden wy u ootmoedelijckedat ghy wilt insetten op ons ende op onse naecomelinghen sulckentribut ende incomen als u believen sal. Want van u ende van uwennacomelingen willen wy van nu voortaen houden onse conincrijck alsgoede ende getrouwe ondersaten, want het is wel redene.” 2

Als de coninc dese woorden hoorde, so hadde hy daermede grootmedelijden. Daerom so antwoorde hy ende hief se op: “Lieve vrienden,ghelovet my dat greeticheyt om landen te winnen ende te vercrijgen myniet en heeft doen comen in desen coninckrijcke, maer de begheerteende wille om gherechticheyt te vermeerderen, ende de coninclijckeeere te bewaren ende te onderhouden. Soo bidde ic u dat men nietmeer en spreke van dese woorden, maer ick late u ende scheyde van uop sulcke leere dat ghy niemant overlast en doet, maer denct dat ghy

1. Quant le roy ouyt ses parolles, il en eut moult grant pitié; si leur respondit en lesrelevant: «Mes amys, croyez que envie de gaigner et acquerir pays ne m’a pas fait venir ence royaulme, mais le desir et vouloir de justice augmenter, et les honneurs royaulx garderet entretenir. Si vous prie que plus ne soit parlé de ces parolle, ains le vous deffens enautant que craignez a me desplaire; mais pensez de bien faire et sagement gouverner vozsubgetz en bonne justice et en craincte de Dieu, car par ce moyen prospererez et nonaultrement. Et si riens vous survient, faictes le moy savoir, car sans nulle faulte voussecourray et ayderay!»2. Quant ilz virent la grant amour et cordialité que le roy avoit envers eulx, la royne printsa fille, qui estoit de l’eage de cinq a six mois, entre ses bras, et vindrent devant le roy deFRANCE, luy requerant que son plaisir fust ouyr et escouter une petite requeste qu’ilz luyvouloient faire. «Je le veulx bien,» dit le roy. Adonc la royne commença a parler ainsi: «Sire,puis que ainsi est que a vous du tout avons nostre esperance, vous prions et requerons queceste pouvre fille que voyez icy entre mes bras vous soit pour recommandee, car jamaisn’avons esperance d’avoir aultres enfans, pource que sommes desja fort sus l’eage, parquoy si Dieu luy donne grace de vivre eage competant pour marier, vostre plaisir soit lapourveoir de mary comme il vous plaira et que verrez que luy sera necessaire, et a icelluybailler le regime et gouvernement de cestuy pays, car nous voullons que de par vous y soit

-17-

wel doet. Wijsselijck soo regeert uwe ondersaten in goedegherechticheydt ende in de vreese Gods, want door sulcke middel suldyvoorspoet hebben, ende niet anders. Ende ist dat u yet overcoemt,doeghet my weten, want sonder eenighe faute ick sal u onderstant doenende helpen.” 1

Als sy sagen de groote liefde ende goetherticheyt die de coninck tothaerlieden hadde, soo nam de coninginne haer dochter, dewelcke wasvan den ouderdom van vijf oft ses maenden, in haer armen, ende syquamen voor den coninck van Vranckrijck, hem aensuecken dattet hembeliefde te aenhooren een cleyne bede, die sy hem doen wouden. “Icwilt geerne doen,” seyde de coninck. Ende doen begost de coninginnealdus te segghen: “Heere, midtsdien dat die sake soo staet, dat wy in uhebben alle onse hope, soo bidden wy u ende aensuecken, dat desearme dochter die ghy hier siet in mijn armen u bevolen sy. Wy enhebben gheen hoope ymmermeer ander kinderen te hebben, want wysijn alreede tot onse dagen gecomen. Daerom ist dat haer Godt gratiegeeft dat sy commen mach tot bequamen ouderdom om eenen man tenemen, soo believe u haer te voorsien van eenen man, soot u believensal, ende soo ghy sien sult dat haer van noode zijn sal, ende dat ghydenselven gheeft tregiment van desen lande. Want wy willen dat vanuwentweghen hier eenen coninck gheset worde, alsoot u goetdunckensal, want tis reden.” 2

mis et ordonné roy comme bon vous semblera, car c’est raison.»1. Quant le roy de FRANCE vit leur grant humilité et affection, le cueur luy attendrit et eutgrant pitié d’eulx, et leur respondit en ceste maniere: «Chers amys, je vous remercie lagrant affection et amour que avez envers moy, et sachez que vostre fille n’est pas a refuzer.Et si Dieu donne grace a mon filz de venir en eage parfait, et vostre fille aussi, je seroyemoult joyeux que fussent conjoins par mariage ensemble, et si Dieu me donne grace devivre jusques a l’heure, je vous prometz que mon filz n’aura aultre femme que vostre fille!»2. Bedoeld lijkt: begrijp mij niet verkeerd!3. «Helas, sire, pour Dieu mercy, n’entendez pas que monseigneur mon mary et moysoyons si presumptueux que le vous ayons dit et requis a celle fin que la prenez, maisseullement pour quelque seigneur de voz barons tel que vostre bon plaisir sera, car tropnoz feriez de l’honneur de luy donner vostre filz!»4. «Certes,» dit le roy, «ce qui est dit est dit, et se nous vivons, il en sera plus avant parlé,car maintenant n’en pouvons bonnement aultre chose faire si prendrons congé de vous.»

-18-

Als de coninc van Vrancrijc sach haer groote ootmoedicheyt, soo werthem zijn herte weemoedich ende hadde groote deernisse methaerlieden, ende hy antwoorde hen in deser maniere: “Lieve vrienden,ick dancke u van de groote jonste die ghy te mywaerts hebt, ende weetdat uwe dochter niet en is tontsegghen. Ende ist dat Godt mijnen sonegratie gheeft te leven tot volwassen ouder, ende uwe dochter, soo soudeick seer blijde zijn dat sy in den huwelijcken staet tsamen gevoechtwerden. Ende ist dat my Godt gratie geeft tot dien tijt te leven, ickbelove u dat mijn sone gheen ander wijf hebben en sal dan uwedochter.” 1

“Aylacen heere, om Godts wille ghenade, en verstaetet niet! 2 En dietniet dat mijn heere, mijnen man, ende ick soo vermetelijck zijn dat wytu gheseyt hebben ende aenghesocht te dier meyninghe, dat ghy senemen soudet voor uwen sone, maer alleenlijc voor eenigen heere vanuwen baroenen, sulcke alst uwe goede beliefte zijn sal, want ghy soutons te veel eeren bewijsen, dat ghy haer gaeft mijn heere uwen sone!” 3

“Seker,” seyde de coninc, “dat geseyt is dat blijft gheseyt. Ende istdattet Godt belieft dat wy leven, soo sal daer meer af gesproken worden,want nu en connen wy niet wel yet anders daeraf gedoen, soo sullen wydan oorlof nemen aen u.” 4

“Voorwaer,” seyde de goede coninginne, “so verre alst u belieft, mijnheere, mijnen man, ende ick met onsen baenderheeren, wy sullen ugheleyden tot Parijs toe. Want ic hebbe seer groot verlangen ende

1. «Vrayement,» dit la royne, «s’il vous plaist, monseigneur mon mary et moy vousconduyrons jusques a PARIS, car j’ay grant desir de veoir ma treshonnoree dame la royne!»2. Stroobant 1612: en3. «Mes amys,» respondit le roy, «vous ne pouvez bonnement bouger ne ne devez quant apresent, car ce peuple que nouvellement a esté reduit, pourroit facillement en vostreabsence estre seduit en peu de temps, car tous les coulpables ne sont pas mors, ne aussiles parens des pugnis, que pourroient faire a l’encontre de vous quelque vengence ouquelque maulvaise conspiration, par quoy ne veulx que nullement vous vous despartezd’icy, mais que seullement les entretenez en bonne paix et amour, et vous tenez sur vozgardes, et tenez bonne justice et craignez et aymez Dieu, et le servez, car tout bien vous enadviendra, et sans sa grace vous ne pouvez nul bien avoir. Je vous recommande aussi l’estatde l’esglise et les pouvres, et gardez bien qu’ilz ne soient opprimez ne follez, et Dieu vousaymera!»4. En ces belles remonstrances et enseignemens que le roy leur fit, present plusieursbarons, prindrent congié les ungs des aultres a grans souspirs et regretz.

-19-

begeerte om te sien mijn eerweerdichste vrouwe de goede coninginnevan Vrancrijck.” 1

“Mijn vrienden,” antwoorde de coninck, ghy en condt op dit pas nietwel comen, ende het en behoort oock niet, want u volc, dwelck nu cortsgebrocht heeft gheweest onder subjectie, mocht lichtelijc in uweafwesen verleyt worden in corter tijt, om dieswille dat alle demisdadighe niet doot en zijn, noch ooc de vrienden ende maghen dergeenre die gestraft zijn, dewelcke mochten maecken oft bestaen tegen ueenighe wrake oft eenighe quade muyterije. Daerom ist dat u belieft,ende oock soo rade ick u, dat ghy gheensins van hier en scheet, maerdat ghij se alleenlijc onderhout in goeden peys ende liefde, ende houdtu op uwe hoede, ende hout ende 2 doet goet recht den armen als denrijcken, ende vreest ende bemindt Godt, ende diene Hem voor alleandere wercken, want alle goet sal u daeraf comen, ende sonder Sijngratie en cont ghy geen goet verwerven. Ick bevele u ooc den staet vanonse moeder die heylige kercke, ende de armen, diewelcke sijn de ledenOns Heeren, ende siet wel toe dat se niet en worden verdruct nochvertreden, ende Godt sal u helpen!” 3

Ende nae dit schoon onderwijs ende leeringe welc de coninckhaerlieden dede in de tegenwoordicheyt van veel groote heeren,baenrootsen ende ridders van name, soowel van Vranckrijck als vanSpaengiën, soo namen sy orlof deen aen dandere met grootesuchtinghen ende verlanghen. 4

1. Comment le roy de FRANCE morut, dont fut demené grant dueil par tout le royaulme.2. Le bon roy de FRANCE au bout de quatre ou cinq ans, print une maladie que longuementluy dura, et en la fin en morut, dont fut grant dommaige au pays, et en fut demené grantdueil par tout le royaulme et expressement la royne que moult l’aymoit. Si fut enbasmécomme a tel prince et seigneur appartenoit. La royne qui saige dame estoit, après lasepulture du roy, print le gouvernement du royaulme, pource que son filz estoit encoresjeune, et le gouverna en bonne paix et transquilité et union de justice. Quelque espace detemps après, fut sacré a roy monseigneur JEHAN son filz, dont fut fait par tout le païs unemerveilleuse joye. Si laisserons a parler d’eulx et retornerons au roy d’ESPAIGNE et a laroyne, qui si bien ensuivirent et garderent les bons enseignemens que le roy de FRANCE

leur avoit faitz qu’ilz garderent et gouvernerent leur païs et royaulme en bonne paix,justice et amour de leurs subgetz.

-20-

Hoe de coninck van Vranckrijck sterf, waeraf men grooten rouwebedreef over tgheheel coninckrijck van Vranckrijck. 1

DIe edel coninck van Vrancrijck ten eynde van vier ofte vijf jaren daerna,creech een siecte die hem lange by bleef, ende ten lesten sterf hy.Dwelck groote schade was voor dlant, ende over hem werdt grootenrouwe bedreven over tgheheel coninckrijck, sonderlinge de coninginnedie hem seer lief hadde. Soo wert hy ghebalsemt ghelijck als sulckenprince toebehoorde, ende hy wert int graf gheleyt, ende de uutvaertgedaen soo hem betaemde. De coninghinne, die wijs was, nam op haerhet regiment van den rijcke, omdat haer sone noch jonck was, ende syregeerde dat in goeden vrede, gerustheyt ende eendrachticheyt vanjusticie. Ende luttel tijts daernaer werdt mijnheer Jan, haer sone,coninck ghemaeckt, waeraf dat alle dland door een wonderlijckeblijschap bedreven wert. Soo sullen wy aflaten te spreken vanhaerlieden, ende wy sullen wederom keeren tot den coninc ende tot deconinginne van Spaengiën, diewelcke soo wel hielden de ghoedeleeringhe die de coninck van Vranckrijck haer gegeven hadde, ende sygouverneerden haer lant ende conincrijck in goeden vrede,gherechticheyt ende liefde van haer ondersaten. 2

1. Comment le roy et la royne d’ESPAIGNE sceurent que le bon roy de FRANCE estoit mort,dont ilz demeneyent grant dueil.2. En ce temps vint nouvelles en ESPAIGNE comme le roy de FRANCE alla de vie a trespas,dont fut demené ung merveilleux dueil par le roy et la royne et les barons du pays, et n’yeut monastere, esglise ne convent ou le roy ne fit faire obseques, prieres et oraisons pourl’ame du bon roy et en porterent le roy et la royne le dueil ung an et moult bien en firentleur devoir. Toutesfoiz il n’est dueil que au bout de quelque temps ne se appaise, et quel’on n’oblie, et mesmement quant les parties sont loing l’une des aultres.

-21-

Hoe de coninck van Spaengiën seker tijdinghe hadde dat de goedeconinck van Vrancrijck gestorven was, waeraf hy ende de coninginnegrooten rouwe bedreven. 1

IN desen tijde quam de tijdinge in Spaengiën, hoe de coninc vanVranckrijck was gereyst van lijf ter doot, waerdoor dat daer grootenrouwe bedreven wert van den coninc ende de coninginne ende alle debaenderheeren van den lande. Ende daer en was geen clooster nochkercke noch convent, de coninc ende de coninginne en deden daeruutvaert, gebeden ende oratien doen voor de siele des conincx vanVrancrijck. Ende de coninc ende de coninginne droegen een jaer denrouwe, ende sy deden daerinne seer wel soo sy schuldich waren.Nochtans en is geenen rouwe soo groodt die ten eynde van sekerentijde niet en stille, ende dat men niet en vergete, ende sonderlinghe alsde partijen soo verre gheseten sijn, de een van den anderen. 2

De coninck ende de coninginne van Spaengiën deden haer dochterseer wel opbrengen, ende sy deden haer leeren alle ghoede manierenende alle talen spreken, also dat men gheen dochter en wisteint gheheel conincrijc van Spaengiën schoonder, wijser ende bevallijckernoch beter ghemaniert dan sy en was. De vader ende de moeder - teweten de coninc ende de coninginne - werden out ende en haddenanders geen kinderen dan die dochter van den ouder van vijfthien jaren.Ende sy dachten in haerselven dattet van noode was ende tijt om beterte doen - ende tot haren trooste - dat men se besteede aen yemandt dietrijc regeren mochte, ende sy deden vraghen in alle landen oft mensoude moghen eenen man vinden die bequaem ware voor dievoorschreven dochter. Want sy hadden teenemael vergeten de beloftedie sy den coninc van Vrancrijc ghedaen hadden, soodat ten lesten desetijdinge quam aen den coninc van Engelant, die doentertijt weduwer

1. Le roy et la royne d’ESPAIGNE nourrirent leur fille moult bien et luy firent apprendretoutes bonnes meurs et a parler tous languages, tant que on ne sçavoit fille en tout leroyaulme plus belle, plus sage, ne mieulx moriginee qu’elle estoit. Le pere et la meredevindrent vieulx, qui aultres enfans n’avoient que celle fille de l’eage de quinze ans ouenviron, et panserent entr’eulx qu’il estoit besoing et temps pour le mieulx de la marier aquelque ung qui gouverneroit le royaulme. Et se faisoient enquerir par toutes terres maryque fut propice pour la fille, car ilz avoient du tout oublié la promesse qu’ilz avoient faicteau roy de FRANCE, tant que les nouvelles en vindrent au roy d’ANGLETERRE qui pour lorsestoit vefve, par quoy [il] envoya une embaxade en ESPAIGNE.2. Comment le roy d’ANGLETERRE fiença la fille du roy et de la royne d’ESPAIGNE, appelleeANNE, par procureur.3. Lees?: begeeren

-22-

was. Waerdoor hy hem beriet dat hy een ambassaet soude senden inSpaengiën. 1

Hoe de coninck van Enghelant door eenen ghemechtichdenondertrouwe dede de dochter des coninckx van Spaengiën, gheheetenAnne. 2

DE coninck van Enghelandt hoorde seggen van dese dochter, die sooschoone was ende wijs ende wel gemaniert, soo dachte hy in hemselvendattet goet zijn soude, dat hy se dede te wijve begeerde. 3 Om desersaken wille sant hy in Spaeniën een seer schoon geselschap van zijnbaenderheeren ende ridders in ambassaede om die dochtere tehouwelijck te begeeren. Ende de voorseyden ambassadeurs gavenschoone presenten den coninc ende der coninginne, der dochter, derbaenderheeren ende ridders van Spaengiën, om die badt te trecken totharen wille. Ende sy deden so veel by den coninck ende de coninghinnedat haer dochter hem geaccordeert wert, waeraf de dochter niet weltevreden en was, wandt men had haer gheseyt dat de coninc vanEngelant seer out was. Maer om de liefde van haren vader ende moederen dorste sy daer niedt een woordt af seggen, opdat se daerom op haerniet vergramt en werden. Doen wert het houwelijck opgeslaghen dooreenen procureur oft ghemechtichden: de grave van Lancester gaf haerdondertrou in den naem van den coninc. Waeraf die Engelsche seerblijde waren, ende hielden daerom groote feeste, ende schonckenschoon juweelen haerder nieuwer vrouwe ende de joncvrouwen. Ende

1. Le roy d’ANGLETERRE, qui ouyt parler de ceste fille qui estoit tant belle, tant sage et bienmoriginee, ce pensa en luy mesmes qu’il seroit bon que la fist demander. A ceste causeenvoya en ESPAIGNE une moult belle compaignie de ses barons et chevaliers en embassadepour demander la fille en mariage, et donnerent plusieurs beaulx presens au roy et a laroyne, a la fille et aux barons et chevaliers d’ESPAIGNE pour mieulx les attraire a leurvoulenté. Et firent tant envers le roy et la royne que leur fille leur fut accordee, dont la fillen’estoit pas bien contante, car on luy avoit raporté que le roy d’ANGLETERRE estoit desja fortvieulx et cassé. Mais pour amour de son pere et de sa mere n’en oza mot sonner, a celle finqu’ilz n’en fussent marriz ne courroucez a l’encontre d’elle. Les fiançailles furent faictespar procureur, et la fiença le procureur et conte de LENCASTRE pour et au nom du roy, dontles ANGLOIS furent moult joyeulx, et en firent grant feste, et donnerent de beaux joyauls aleur nouvelle dame et aux damoiselles. Huit jours après s’en voulurent retourner pourfaire la responce au roy comme ilz avoient exploicté et besongné, et fut prins termed’espouser, et promirent que dedans ledict temps ameneroient leur roy pour parachever lemariage. Si prindrent congié les ungs des aultres, et s’en partirent les ANGLOIS bien joyeulxd’ESPAIGNE de ce qu’ilz avoient si bien fait la besongne. Et firent tant par leurs journeesqu’ilz arriverent en ENGLETERRE, ou ilz furent receuz a grant joye, et vindrent a LONDRES oule roy les festoya merveilleusement.2. Comment les ambassadeurs apporterent les nouvelles au roy d’ANGLETERRE de ce qu’ilzavoient fait avecq le roy d’ESPAIGNE.

-23-

ten eynde van acht dagen wouden sy wederkeeren om haeren conincantwoorde te seggen, hoe sy de sake beschict hadden, ende daer werteenen termijn genomen om te trouwen. Ende sy gheloofden dat sebinnen den voorseyden tijdt haren coninck medebrengen soudenomt houwelijc te volbrengen. Ende sy naemen oorlof aen malcanderen,ende die Engelsche reysden wel vrolijck uut Spaengiën, omdat se haerdingen so wel gedaen hadden, ende sy reysden so langhe dat se inEngelant aenquamen, daer sy met blijschap ontfangen werden, ende syquamen te Londen, ende daer feesteerde haer de coninckwonderlijcken. 1

Hoe de ambassadeurs de tijdinghe brochten aen den coninck vanEnghelant van tghene dat sy ghedaen hadden met den coninck vanSpaengiën. 2

1. Stroobant 1612: vraechden - wat zonder “henlieden” correct zou zijn.2. Si furent les ambassadeurs receuz a moult grant honneur et joye du roy d’ANGLETERRE

leur seigneur, et leur demanda comment ilz avoient besongné touchant la matiere. Leconte de LENCASTRE respondit, comme eulx estre arrivez en ESPAIGNE, en parlerent au roy eta la royne, «lesquelz nous firent responce qu’ilz estoient bien joyeulx du mariage, et quevous leur faisielz beaucop de l’honneur, par quoy, sans plus actendre, la fiançay pour vouscomme procureur, et avons mis terme d’espouser d’huy en quatre moys.»3. Le roy, oyant les nouvelles, fut si souspris de joye qu’il fit crier parmy LONDRES que l’onne ouvrist les boutiques de huit jours et qu’on fit feste. Ce pendant fit faire le royd’ANGLETERRE grant appareil pour aller espouser celle qui avoit desja gaigné le cueur deluy, car il desiroit fort la contempter pour les biens que on luy avoit dit d’elle, et aussipource que on luy avoit raporté secretement qu’elle ne prenoit pas plaisir au mariage.

-24-

SO werden de ambassadeurs ontfangen in seer groote eeren endeblijschap van den coninc, ende hy vraechde 1 henlieden hoe sygehandelt hadden aengaende die materie. De grave van Lancasterantwoorde, hoe dat sy in Spaengiën aengecomen zijnde, van de saeckespraken met den coninck ende met de coninginne, “dewelcke ons vooreen antwoorde gaven, dat se seer blijde waren met dit houwelijc, endedat ghy henlieden veel eeren beweest. Daeromme, sonder langher tebeyden, soo dede ick haer ondertrouwe voor u als ghemechtichde, endewy hebben tijt genomen om te trouwen van heden in vier maenden.” 2

De coninck, hoorende dese tijdinghe, werdt soo bevanghen metblijschap, dat hy dede uutroepen in Lonnen, dat men in acht dagen diewinckels niet open doen en soude, ende dat men feeste houden soude.Hierentusschen dede die coninck groote gereetschap maken om die tetrouwen die alree zijn herte verwonnen hadde, wandt hy had seergroote begeerte om haer te contenteren, om dieswille dat men hemheymelijc de bootschap gebrocht hadde, dat sy gheen ghenuechte enhadde in den houwelijcke. 3

Ende omdat de coninck van Enghelant niet wel in zijnen landegouden laken en vant, soo dachte hy dat hy te Parijs soude comenpasseren, om hem te versien van cleenodiën ende juweelen, so hem vannoode was. Soo trock hy uut Engelandt met schoon gheselschap - wantin dien tijde en wasser gheen tijdinghe van oorloghe - soo quam hy teschepe over in Normandiën met vierhondert peerden toeghemaect nade mode van dien lande, ende hy reysde soo langhe dat hy te Parijsquam. Daer was den jonghen coninck van Vranckrijck van den oudertusschen XVIIJ ende XX jaren, soo schoon ende wijs dattet wonder was,

1. Et pource que le roy d’ANGLETERRE ne trouvoit pas bien en son pays draps d’or a savoulenté, deslibera de venir passer a PARIS pour soy y fornir de bagues, couliers et joyaulxcomme mestier luy estoit. Si s’en partit d’ANGLETERRE bien acompaigné de chevaliers etbarons, car en celuy temps n’estoit nulles nouvelles de guerre. Si vint descendre enNORMANDIE a quelque quatre vingts chevaulx acoustrez selon la mode du pays, et fit tantpar ses journees qu’il vint a PARIS, la ou estoit le jeune roy de FRANCE de l’eage de dix huit avingt ans, tant beau, tant sage que merveilles. Et par la royne sa mere totallement segouvernoit, et bien luy en prenoit, car elle tenoit le royaulme en bonne police, justice ettransquilité.2. Comment la royne de FRANCE envoya au devant du roy d’ANGLETERRE des plus grans deses barons et aussi les bourgeois de la ville.3. Lees?: hy bleef

-25-

ende hy liet hem gheheelen regeeren van de coninghinne zijn moeder,ende daerom ghinckt hem wel, want sy hielt dat rijck in goede policieende stillicheyt. 1

Hoe den coninck van Vranckrijck sant den coninck van Enghelantteghemoete van de grootste van zijn baenderheeren ende oock van deborghers van der stadt. 2

DOen nu de coninginne van Vranckrijck wiste de comste van denconinc van Enghelandt, soo dede sy hem teghen tot ghemoete gaen allede baenderheeren ende borghers van Parijs in schoone ordinantie. Opdien dach en was die jonghe coninck niet in Parijs, maer hy was gaenjaghen een wilt swijn int Bosch van Viencennes, daer bleef hy 3 dengantschen dach. Als de coninck van Enghelandt ghecomen was binnenParijs, soo quam hy de coninghinne besoecken, dewelcke hem seer welfeesteerde. Ende alsoo als sy tsavonts over maeltijdt saten, sooverclaerde de coninc van Enghelandt der coninginne doorsake van zijnreyse, ende waerom hy door Vranckrijck passeerde, ende hy preeswonderlijcken de schoonheyd[e] ende de verstandicheyt van der maget.Ende tsavonts over maeltijt en wert van geen ander materie gesproken,want de coninck van Enghelandt hadde daer grooten sin toe, ende

1. Quant la royne de FRANCE sceut la venue du roy d’ANGLETERRE, elle fit aller au devant deluy tous les barons et bourgeois et citoyens de PARIS, en moult belle ordonnance. Ce journ’estoit pas a PARIS le jeune roy, ains estoit allé a la chasse a ung sanglier au BOYS DE

VINCENNES, ou il demeura tout le jour. Quant le roy d’ANGLETERRE fut entré dedans PARIS, ilvint veoir la royne, laquelle moult bien le festia. Et ainsi qu’ilz estoient au soupper le royd’ANGLETERRE desclara a la royne la cause de son voyage, et pour quoy il estoit passé parFRANCE. Si loua merveilleusement la beaulté et le sens de la pucelle, et ne fut au soupperparlé d’aultre matiere, car le roy y avoit grande affection, et mesmement comme cesvieillars qui sont incontinent bridez.2. Lees?: verlanghde3. Après soupper les instrumens vindrent et dancerent et firent la meilleur chiere qui leurfut possible. Le roy d’ANGLETERRE souhaicta fort a veoir le jeune roy de FRANCE, et aprèsqu’ilz eurent longuement passé temps, le roy s’en alla retraire et aussi toutes ses gens, quimoult furent joyeux du recueil et de l’honneur que la royne leur avoit fait. Quant le roy futen sa chambre, ilz encommancerent a parler et louerent merveilleusement la royne, que sigrant honneur leur avoit fait.

-26-

sonderlinge ghelijck dese oude mans, die terstont ghebreydelt endegetoomt sijn. 1

Naer den eten quaemen alle de instrumenten, ende sy dansten, endesy bedreven de meeste genuechte alst haer meughelijck was. De coninckvan Enghelandt verlanghden 2 seer naer den jonghen coninck vanVranckrijck. Ende nadat sy langhe den tijt overghebrocht hadden, sooginck de coninck van Enghelandt, ende vertrock met alle sijn lieden,diewelcke seer blijde waren van de onthalinge ende van de eere die deconinghinne haerlieden ghedaen hadde. Als de coninck in zijn camerwas, so begosten sy de coninghinne wonderlijcken te prijsen, diehenlieden so grooten eere bewesen hadde. 3

Als de coninghinne in haer camer was, soo quamen haer de woordenwel tevoren, die de coninc haer man saliger haer gheseyt hadde als hywederom quam uut Spaengiën: hoe hy belooft hadde sijnen sone tegheven de dochter des conincx van Spaengiën. Ende oock had sy welghewilt dat haer sone ghehouwet hadde gheweest. Soo dede sy halenden hertooch van Orleans ende den hertoch van Bourbon, die inSpaengiën gheweest hadden met den coninck van Vranckrijck, endeseyde tot henlieden aldus: “Lieve cousijns, ick hebbe u doen halen alsvan mijn ende mijns soons principael vrienden. Ghy hebt gehoort degroote deuchden die men seyt te zijne in dese dochter van Spaengiën.Het is tijt, soo ghy siet, dat de coninc, mijnen sone, ghehouwt sy. Sooheb ick ghedacht dat men gheen schoonder houwelijck en soude

1. Quant la royne fut en sa chambre, bien luy souvint des parolles que le feu roy son maryluy avoit dictes quant il revint d’ESPAGNE, comme il avoit promis a son filz la fille du royd’ESPANGNE. Aussi desiroit elle fort que son filz fust marié. Si envoya querir le ducd’ORLEANS et le duc de BOURBONS, qui en ESPAGNE avoient esté avec le roy, et leur dit enceste manière: «Beaux cousins, je vous ay envoyé querir comme mes principaulx amys etde mon filz. Vous avez ouy les grans biens qu’on dit estre en ceste fille d’ESPAIGNE. Il esttemps, comme vous voyez, que le roy mon filz soit marié; si me suis pencee que plus beaumariage ne pourroit trouver, si la fille est telle comme l’on dit. Pource vous prie que m’enconseillez, car bien croy que si le roy d’ESPAIGNE savoit que mon filz la voulsist avoir,vouluntiers la luy donneroit.»2. Les seigneurs regarderent la royne et luy dirent en effect que mieulx ne pouvoit faire. Sise tindrent fort coulpables de ce que plus tost n’en avoient parlé, et pour ce a celle heures’en allerent monter a cheval a peu de compaignie, et s’en allerent au bois de VINCENNES

devers leur jeune roy leur seigneur luy dire les nouvelles. Si le trouverent couché, mais dèsincontinent qu’il sceut qu’ilz furent arrivez, les envoya querir, et les fit venir jusques a sonlit pour savoir que les mouvoit a celle heure, car. desja estoit fort tard.3. Comment le duc d’ORLEANS et de BOURBON vindrent toute nuyt au boys de VINCENNES

pour apporter les nouvelles au roy comme vous orrez.

-27-

moghen vinden, ist dat de dochter sulck is als men seyt. Daerom bid ik udat ghy my daerinne raedet, want ick gheloove wel: waert dat deconinck van Spaengiën wiste dat mijn sone haer soude willen hebben,dat hy se hem geerne gheven soude.” 1

De heeren saghen op de coninginne, ende seyden haer dat sy nietbeters en cost gedoen. Ende sy gaven henselven groote schult, dat syniet eer daeraf gesproken en hadden. Ende daerom ghinghen syterselver ure int Bosch van Viencennes tot haren coninc, om hem dieniewmare te segghen. Nu vonden sy den coninck slapende, diewelcketerstondt als hy wiste dat sy ghecomen waren, soo dede hy se halen omte weten wat haer porrede soo spade te comen. 2

Hoe den hertooch van Orlïens ende den hertooch van Bourbon bynachte quamen in het Bosch van Viencennes om den coninck detijdinghe te brenghen, sulcx als ghy hiernaer hooren sult. 3

ALs nu de baenderheeren den coninck al vertelt hadden de materie die

tusschen zijn moeder ende haerlieder geweest hadde, soo seyde hy tothaerlieden dat sy souden gaen slapen, ende dat hy smorghens vroechdaerop ghepeyst soude hebben, ende hy soude hen daerop antwoorden.

1. Stroobant 1612: Engleant2. Quant les barons eurent tout compté au roy la matiere que avoit esté entre sa mere eteulx, il leur dit qu’ilz s’allassent coucher, et que demain au bon matin il y auroit pensé, etleur en feroit responce, par quoy les barons prindrent congié de luy et s’en allerent enleurs chambres. Et quant ilz s’en furent allez, le roy cuydoit dormir, mais il ne pouvoit, siveilla toute la nuyt en pensant a la beaulté qu’ilz luy avoient dit qui estoit en la fille, car elleluy estoit ja entree au cueur, mais il doubtoit fort le reffuz, pource que le roy d’ANGLETERRE

l’avoit ja fiancee. Et deslibera en soy une moult estrange façon de faire, laquelle il deliberaen son entendement de faire et acomplir, et la mena a fin le plus sagement que oncques fitpersonne.3. Quant vint au matin, le roy se leva, qui n’avoit pas oublié la besongne, si dit a sesbarons: «Je veulx aller par devers ma mere la royne, si secretement que ne soye apparceu.Allez vous en devant, et me faictes assembler tous les principaulx de mon conseil enquelque lieu que n’en soit mot sonné.»4. Tantost partirent de VINCENNES et vindrent a PARIS, car guieres n’estoit loing, et vindrentdevers la royne luy dire ce qu’ilz avoient besongné, et comment le roy venoit dissimulé, caril ne vouloit estre congneu des ANGLOIS, congnoissant que le roy y avoit une singuliereaffection en la besongne.

-28-

Daerom namen de baenreheeren oorlof aen hem, ende sy ghingen tothaer ruste. Ende als sy wech ghegaen waren, soo meynde de coninck teslapen, maer hy en coste. Soo waecte hy den geheelen nacht, denckendeop de schoonheydt die sy hem geseyt hadden, die in de dochter was,want sy was hem alree in zijn herte ghecomen. Maer hy beduchte dat syhem gheweygert mocht worden, omdat se de coninck van Engelant 1

alree ondertrout hadde. So overleyde hy in hemselven een seer schoonmaniere ende vremdt om doene, dewelcke hy in zijn verstant voor hemnam te doene ende te volbrengen, ende hy bracht se ten eynde sowijslijck als oyt man dede. 2

Alst dach was des morgens so stondt de coninck op, ende en haddedit werck niet vergeten, soo seyde hy tot de baenderheeren: “Ick wilgaen tot mijn moeder, de coninginne, soo heymelijck, dat men my nietgewaer en werde. Gaet ghylieden vore, ende doet my vergaederen alledie meeste van mijnen rade erghens op een secrete plaetse.” 3

Terstondt schieden de baenderheeren van Vincennen, ende quamente Parijs - want het niet verre en was - ende quamen by de coninginne,ende seyden haer tgene dat sy gedaen hadden, ende hoe de conincbedecktelijck quam, wandt hy niedt en wilde gekent zijn van deEngelsche, omdat hy wiste dat de coninck een sonderlinghe affectieende begheerte tot deser saken hadde. 4

1. Si vint vers sa mere, que incontinant qu’elle le vit, luy fit une merveilleuse chere. Si fitdès l’heure assembler les principaulx de sa baronnie et de son conseil, et quant il y fut,commença a parler en ceste maniere:2. Comment le roy de FRANCE vint dissimulé a PARIS pour peur qu’il ne fust congneu desANGLOIS.3. Stroobant 1612: dae4. «Ma chere dame et mere, j’ay entendu ce que m’avez mandé, et y ay assez pencé, et sçaybien que vous ne mes parens que icy sont ne me vouldriez conseillier chose que ne fust amon honneur et prouffit. Si la chose est telle comme l’on dit, je y vouldroys bien entendre,car mieulx ne sçaurois trouver, mais je y voy deux grans ostacles et empeschemens, pourcequ’elle est fiancee au roy d’ANGLETERRE, qui y va pour l’esposer, par quoy a l’aventure le royd’ESPAIGNE ne vouldra pas rompre sa promesse, et si ainsi estoit, ce nous seroit ungdeshonneur et reprouche perpetuel.

-29-

Soo quam hy by zijn moeder, ende terstondt als sy hem sach, soo washy haer seer willecome. Soo doen dede hy van stonden aen vergaederende principaelste van zijn baenderschap, ende van zijnen rade. Ende alshy daer was, begost hy te seggen: 1

Hoe den coninck van Vranckrijck vermompelt quam van sorghen dat hymocht ghekent worden van den Enghelschen. 2

“MYn lieve vrou moedere, ick heb verstaen dat ghy my ondtboden hebt,ende daerop hebbe ick ghenoech ghedacht. Ende ick weet wel dat ghynoch mijn maghen die hier zijn, my niedt en soudt willen raden, dat nieten ware mijne eere ende profijt. Ist dat de sake sulc is als men seyt, sosoudick wel willen daernaer hooren, wandt niet beters en soudickconnen vinden. Maer ic sien daerin groote letselen, om dieswille dat 3 syondertroudt is aen den coninc van Enghelandt, die gaet se trouwen.Hieromme misschien de coninck van Spaengiën en sal zijn belofte nietwillen breken. Ende waer dat alsoo, dat soude ons een groote oneerezijn. 4

Dander punct is, dat ist dat de coninck van Spaengiën ons haertoeseyt oft verleent, ende als wy haer ghesien sullen hebben, ist dat syons niet aen en staedt, dat soude wederom een groote vileynicheyt zijn,dat wy haer hadden doen verliesen haer eerste houwelijck. Ende sooghy wetet: het is een sake die behoordt te commen uut vryen wille, wantthouwelijc is een langhe canse. Ende om dese twee puncten badt een

1. L’aultre point si est que si ledict roy d’ESPAIGNE la nous octroye, et puis quant nousl’aurons veue, et elle ne nous est agreable, ce seroit une aultre grant villenye de luy avoirfait perdre son premier mariage, et, comme vous sçavez, c’est une chose que doit venir defranche voulenté, car c’est une longue chance que mariage. Et pour donner a ces deuxpointz conclusion et fin, je me suis pensé de m’en aller en ESPAIGNE en habit dissimulé, enla plus grant gorre et triumphe que sera possible, et changeray mon nom, et feray allermon armee par quelque aultre lieu et mes chariotz, que tous les jours sçauront de mesnouvelles. Et quant je seray arrivé de par dela, selon que je verray la matiere d’espouser ounon, je le feray. Si vous prie que en ce vueillez adviser et en dire voz oppinions, car je nesuis point arresté a mon oppinion que je ne vueille bien faire et user par vostre bonconseil.»2. Quant la royne ouyt ainsi si sagement parler son filz, elle en fut moult joyeuse, si furenttous ceulx du conseil. Adonc la royne va dire en ceste maniere: «Mon tresaymé filz, il mesemble que avez merveilleusement et sagement prins vostre voulenté et intention de vousen aller en la maniere que avez devisee, car principallement nul mariage ne se doit faire si

-30-

slodt en een eynde te gheven, soo hebbe ic ghedacht te reysen naerSpaengiën in vercleedt ende verborghen habijt, in soo grooter triumphealst moghelijc ware, ende ic sal mijnen naem veranderen, ende ick salmijne heyrcracht doen trecken door eenen anderen wech ende mijnwagenen, dewelcke alle daghe van my tijdinghe sullen hebben. Ende alsic daer gecomen sal zijn, nadat ic sien sal de handelinghe van te trouwenoft niet, so sal ict doen. Soo bid ick u dat ghy u hierop wildt versinnen,ende daeraf uwe meyninge segghen, want ick en stae soo vast niedt opmijn opinie, ic en wil wel uwen raet volghen.” 1

Als de coninghinne haren sone soo wijsselijc hoorde spreken, so wassy daeraf seer blijde, ende soo waeren ooc alle degene die van den radewaren. Daerna soo seyde de coninginne: “Mijn alderliefste sone, mydunct dat ghy uwe voornemen wijsselijcken genomen hebt, te reysen insulcker manieren als ghy bescheyden hebt. Want principalijck enbehoort gheen houwelijck ghemaect te worden, ist dat die partijen nietgewillich en zijn, ende dat sy daertoe commen door goede endewaerachtige liefde, anders soo comt daer groot ongheval ende quaetsuut. Daerom ben ick van uwer meyninghe, also nochtans dat ghy met sogrooten staet alst moghelijck is daerhenen gaet, oftet by avontuereghebeurde dat thouwelijck ghemaeckt werde. Want mijn heer, uwevader, quam vandaer in groote triumphe ende eere. Daerom enmeuchdy uwen staet niet verminderen, want tis van noode dat ghij daerseer prachtich zijt, om altoos u edel coninckrijck te eeren ende te doenontsien!” 2

les parties ne s’i consentent et qu’elles y viennent par bonne et vraye amour, aultrement ilen vient de grans inconveniens. Pource je suis de vostre oppinion, pourveu toutesfoiz queau plus hault estat que faire ce pourra vous y alliez, si cas d’aventure advenoit que lemariage se fist, car monseigneur vostre pere en vint en grant triumphe et honneur, parquoy ne fault pas amoindrir vostre estat, car il est besoing que y soyez fort et en granttriumphe pour tousjours honnorer et faire craindre vostre royaulme.»1. Pour abreger, tous furent de celle oppinion. Et quant tout fut conclu, l’on ordonna quele roy ne verroit point le roy d’ANGLETERRE, si non secretement affin que ne fut de luycongneu, et fut ordonné que tous les draps d’or et de soye, les plus beaulx bagues,chaines, coliers et aultres choses servans a la matiere, seroient retenuz et prins pour porteren ESPAIGNE, et que on en laisseroit une partie pour ayder a fournir le roy d’ANGLETERRE, etque la royne l’entretiendroit sept ou huit jours jusques le roy de FRANCE seroit prest departir. La royne fit ouvrir tous les tresors du feu roy son mary, qui estoientmerveilleusement grans, car jamais n’avoit heu guerre que en ESPAIGNE, par quoy il s’itrouva grant habundance de riches joyaulx, lesquelz le roy print pour porter avecques luy.Le duc d’ORLEANS eut en charge de faire la diligence de l’apprest de ce qui estoitnecessaire. Si print cent des plus beaulx barons de cheux le roy qui estoient de son eage, etcent jeunes pages que merveilleusement estoient beaux, car ilz avoient les cheveux aussijaulnes que fin or. Si les fit le duc d’ORLEANS habiller de livree comme il luy sembla pour lemieulx.

-31-

Om cort te maken, sy waren alle van deser opinie. Ende alst alghesloten was, so ordineerde men dat de jonge coninck den coninc vanEnghelandt niet sien en soude dan heymelijck, opdat hy van hem nietghekent en worde. Ende het wert gheordineert dat de gulden ende sijdelakenen, die schoonste clenodiën, ketenen, halsringhen, ende anderedingen die totter saecke dienen, behouden souden worden, endegenomen om na Spaengiën te voeren, ende dat men des een deel latensouden om te helpen den coninck van Engelant hem daermede tegherieven, ende dat de coninghinne hem ophouden soude seven oftacht daghen, totdat de coninck van Vranckrijck soude bereyt zijn om tereysen. De coninginne dede openen alle des conincx schatten, diewonderlijcken groot waren, want hy en hadde noyt oorlogh ghehadt danin Spaengiën. Daerom wert daer ghevonden groote overvloedicheyt vanrijckelijcke juweelen, dewelcke de coninc nam om met hem te voeren.De hertoch van Orleans hadde den last om de ghereetschap te maeckenvan datter van noode is. So nam hy eenhondert van de eerlijcstebaenreheeren van den huyse des conincx, die van zijnen ouder waren,ende hondert seer schoon jonghe pagiën. So dede se de hertoch vanOrleans cleeden met sulcke leverey als hem docht dbest te zijn. 1

1. Stroobant 1612: Borbon2. Le roy retourna a VINCENNES, et dit audict duc d’ORLEANS qu’il fist la plus grant diligenceque faire ce pourroit, et que incontinent que les pages et barons seroient prestz, que lesluy amenast a VINCENNES, et ce pendant ledict duc d’ORLEANS et de BOURBON, qui eurentladicte charge, firent apprester deux mille hommes d’armes des plus grans du royaulme, etquatre mille archiers avec les costilliers et pages pour conduire et garder le grant nombredes coffres et bautz qu’il menoit. Car dedans iceulx furent mis habillemens, draps d’or etde soye, bagues et aultres richesses innumerables, et fit mener avecq lesdictz sommiers,chariotz, costuriers et brodeurs qu’ilz ne faisoient aultre chose que faire habillemens dediverses manieres.3. La royne entretint le roy d’ANGLETERRE au mieulx qu’elle peut, et le plushonnorablement que faire ce pouvoit, en actendant que son filz fut prest. Et ce pendantledict roy faisoit chercher draps d’or et de soye, et aultres bagues pour eulx fornir, lesquelzen trouverent bien peu, car le roy de FRANCE avoit prins tout le meilleur et le plus beau,dont les ANGLOIS estoient fort esbays comme en une telle ville que PARIS y avoit si peu de

-32-

Den coninck keerde weder int Bosch van Viencennes, ende seyde denhertoch van Orleans dat hy de meeste neersticheyt doen soude alstmeughelijck ware, ende dat soo haest als de pagiën ende baenreheerenghereedt waren, dat hy die tot hem brenghen soude tot Vincennes. Endehierentusschen, de hertoch van Orleans ende van Bo[u]rbon 1 die denlast hadden, deden gereet maken tweeduysent mannen van de meestevan den rijcke, ende vierduysent artsiers oft schutters met deschiltknechten ende pagiën, om te bewaren ende gheleyden dat grootghetal van de coffers ende bagagen oft muylen die hy voerde. Wantdaerin werdt gheleyt tgulden ende zijden laken, cleynodiën, endeontallijcken rijckdom. Ende hy dede medeleyden met de voorschrevenwaghens cleermakers ende borduerwerckers, die anders niet en dedendan cleederen te maken van menigerande manieren. 2

De coninghinne hielt den coninck van Enghelandt soo sy best mochte,beydende tot haer sone ghereedt was. Ende hierbinnen dede devoorschreven coninck soecken gulden ende sijden lakenen ende anderbaguen om hem te versiene. Maer sy vonden dier seer luttel, want deconinck van Vrancrijck had genomen al dbeste ende tschoonste. Waerafde Enghelsche seer verwondert waren, dat in sulcken stadt als Parijs soluttel syden laken was, nochtans moesten sy in danc nemen tgene dat syvonden. Hierentusschen was de coninck van Vrancrijc ghereet om tescheyden, en sy reysden met benden, deene door deen plaetse, danderedoor een ander, alsoo dat de coninck van Enghelant des niet ghewaer enwert. 3

draps de soye; toutesfoiz leur fut force de prendre en gré ce qu’ilz trouverent. Ce pendantle roy de FRANCE fut prest pour partir, et s’en allerent secretement par bandes, les ungs parung lieu, les aultres par ung aultre, tellement que le roy d’ANGLETERRE ne ses gens ne s’enapparceurent point.1. Comment les cent chevaliers et les cent pages tous montez et habillez de mesmesarriverent devers le roy de FRANCE a VINCENNES.2. Vul aan: hadde3. Les cent barons et les cent pages en belle ordonnance vindrent devers le roy aVINCENNES, habillez si mignonnement que c’estoit merveilles et belle chose a veoir; tousestoient vestuz de velours noir brodé tout a l’entour de fin or, et les pourpoins de fin satincramoisi. Ilz estoient merveilleusement beaux et blondes, et bien en point, mais sur tousestoit le roy le plus beau et le plus parfaict, car bel et grant homme estoit. Si deffenditincontinant a ses gens qu’ilz ne dissent a personne qu’il estoit, si non qu’il avoit nom JEHAN

DE PARIS, et qu’il estoit filz d’ung riche bourgeois dudict lieu qui luy avoit laissé moultgrande richesse et grans biens après son decex.

-33-

Hoe de hondert ridders ende de hondert pagiën, al opgeseten endeghecleet van denselven, quamen voor den coninck van Vranckrijck teVincennes. 1

DE hondert baenreheeren ende de hondert pagiën quaemen in schoonordinantie voor den coninc te Vincennes, so fray ghecleedt, dattetwondere was ende schoon om sien, na den tijdt die doen was, want sywaren alle ghecleet met fluweel, geboort rontomme met louter gout,ende de wambeysen waren van fijne carmozijn satijn. Sy warenwonderlijcken moy ende wel gherust, maer boven alle de voorschrevenwas de coninc van Vrancrijc de schoonste ende de volmaecktste, want hywas een schoon groot man. Doe verboot hy van stonden aen zijn volc,dat sy niemanden seggen en souden wie hy was, dan dat hy hiete Janvan Parijs, ende dat hy een rijcken borgers sone was van derselver stede,die hem achtergelaten 2 grooten rijcdom ende groot goet na zijn doot. 3

Als hy wiste dat de coninc van Engelant tsanderdaechs wech treckenwoude van Parijs, so schiet hy ende nam zijnen wech door de Beaulse,want hy wist wel dat de coninc van Enghelandt woude trecken naOrleans, ende vandaer te Bourdeaulx, ende daerom reysde hy dore totEstampes. En[de] als hy ghe[w]aerschout was dat die coninc quam, soschiet hy uut Estampes, ende hy begost te rijden door de B[e]aulse alsuyverlijc, om te verbeyden den coninc van Engelant. Ende het was op

1. Quant il sceut que le roy d’ANGLETERRE vouloit partir demain de PARIS, il part et tire sonchemin par la BEAUSSE, car il savoit bien que il ledict roy vouloit tirer a ORLEANS et de la aBOURDEAUX, et pource il s’en alla devant jusques vers ESTAMPES. Et quant il fut adverti que leroy d’ANGLETERRE venoit, il partit d’ESTEMPES, et se mit a chevaucher la BEAUSSE toutbellement, pour contreactendre le roy d’ANGLETERRE.Ce fut ung mardi, après que le roy JEHAN DE PARIS ce faisoit nommer, et chevauchoitbellement a tout deux cens chevaulx grisons et gens telz comme avez ouy compter cydevant, et son ost estoit allé par aultre chemin, affin que le roy d’ANGLETERRE ne lesapparceust, et conduisoient les chariotz et richesses de JEHAN DE PARIS, et avoient tous lesjours nouvelles les ungs des aultres. Le roy ANGLOIS ce partit iceluy jour d’ESTEMPES etchevauchoit moult fort; si luy dirent ses gens que devant eulx avoit une compaignie degens moult bien acoustrez, «il seroit bon envoyer veoir que c’est.»2. Comment le roy d’ANGLETERRE envoya l’ung de ses heraulx pour les veoir et savoir quec’estoit et comment il demanda le chef de la compaignie.

-34-

eenen dijstdach, nadat de coninc hem dede Jan de Parijs heeten, endehy reet met de tweehondert grau peerden, ende sulc volc als ghy bovengehoort hebt, ende zijn heyr was gereyst door eenen anderen wech,opdat de coninck haerder niet en soude ghewaer worden, ende datgeleyde, de wagenen ende rijcdom van Jan de Parijs, ende sy haddenalle dage tijdinge deen van den anderen. De Enghelsche coninc schietuut Estampes, ende hy reet wel sterckelijc, so seyden hem zijne lieden,dat voor henlieden was eenen hoop volcx seer wel gerust, ende dattetgoet ware yemandt daeraen te seynden. 1

Hoe de coninck van Enghelandt sant den eenen van zijn herauten, om tesien ende te vernemen watter was, ende wie daer thooft of was. 2

DOen geboot den coninc van Enghelant eenen van zijnenbaenderheeren, dat hy soude gaen halen eenen heraut. Ende soo haestals hy comen was, so seyde hem de coninc ende geboot, dat hy soudegaen besien dien schoonen hoop, ende dat hy ondersoecken endevragen soude, wie de heere was van henlieden, ende dat hy hem groetensoude van zijnentwegen. Ende terstont schiet de heraut van den conincvan Enghelant, ende hy stack zijn peert met sporen, ende maeckte sooveel, dat hy quam seer naby haerlieden, ende daerna besach hy se weloft geerne, ende sach hoe sy in schoon ordinantie reden, ende alle depeerden even ghelijck. Soo en wist hy niet wat doen, want het dochtenhem engelen te zijn, uut den Hemel gecomen, want van zijn leven en

1. Alors le roy d’ANGLETERRE commanda a l’ung de ses barons qu’il allast querir ung herault.Si fut incontinant venu, et alors le roy luy dit et chargea que il allast veoir celle bellecompaignie et qu’il s’enquerist et demandast qui estoit le seigneur d’eulx, et qu’il le saluastde par luy. Incontinant le herault partit et picque son cheval des esperons et fit tant qu’ilarriva près d’eulx, et regarda comme ilz chevauchoient en belle ordonnance et tous leschevaulx pareilz. Il ne sceut que faire, car ilz luy sembloient estre tous anges descendusdes cieulx, ny oncques en sa vie n’avoit veu si belle compaignie. Si print courage, et se miten la garde de Dieu, et vint jusques au plus près des derniers, tout paoureux et tremblantet dit:2. Stroobant 1612: en3. «Dieu vous gard, messeigneurs. Vueillez sçavoir que le roy d’ANGLETERRE mon maistre,que vient icy après moy, m’a envoyé vers vous pour savoir qui estoit le cappitaine etseigneur de si belle compaignie.»«Amy,» dit l’ung d’eulx, «elle est a JEHAN DE PARIS nostre maistre.»«Et est il icy?»«Ouy,» respondirent les FRANÇOIS, «il chevauche bien loing devant.»«Et vous semble,» dit il, «que je puisse parler a luy, et quel cheval il chevauche?»«Vous pourrez bien parler a luy, mais que vous vous hastez ung peu de chevaucher.»«Et comment le congnoistré je?»«Vous le congnoistrez par ce qu’il est habillé comme les aultres, mais il porte une petiteverge blanche en sa main.»Si dit le herault: «Grant mercy!»

-35-

had hy noyt soo schoonen hoop ghesien. So nam hy eenen moet, endehy gaf hem in de bewaernisse Godts, ende quam seer naby de leste,ende al bevreest ende bevende seyde hy: 1

“Godt groete u, mijn heeren! Weet dat de coninck van Enghelandt,mijn meester, die comt achter my, ende hy seyndt my tot u, om te wetenwie de hooftman is van dit schoone gheselschap.”

“Vriendt,” seyde deen van henlieden, “het hoort onder Jean de Paris,onsen meester.”

“Is hy hier?” “Ja,” antwoorden de Francoysen, “hy rijdt daer verre vore.”

“Dunct u,” seyde hy, “dat ic hem sal moghen spreken ende 2 op watpeert rijdt hy?”

“Ghy sult hem wel meughen spreken, maer ghy moet u haesten endelichtelijc rijden.”

“Ende hoe sal ic hem kennen?”“Ghy sult hem meugen kennen by dien, dat hy ghecleedt is ghelijc als

dandere, maer hy draecht een cleen wit roedeken in zijn hant.”Doe seyde de heraut: “Grand mercys!” 3

1. Adonc chevauche le herault parmy la presse, voyant si grant triumphe qu’il en estoitquasi en reverie. Si chevaucha tant qu’il vit celuy qu’il demandoit; si vint a luy et le salua endisant: «Treshault et puissant, je ne sçay voz tiltres par quoy vous puisse honorer, si meaurez pour excusé. Plaise vous sçavoir, mon tresredoubté seigneur, que le royd’ANGLETERRE, mon maistre, m’a icy envoyé par devers vostre seigneurie, sçavoir quelz gensvous estez, car il est icy bien près, et desire fort estre en vostre compaignie.»2. «Mon amy, vous luy pourrez dire que je me recommande a sa bonne grace, et que s’ilchevauche ung peu legierement, nous pourra actaindre, car nous ne chevauchons pas tropfort.»«Et que lui diray je qui vous estes?»«Mon amy, dictes luy que JEHAN DE PARIS suis appellé.»

-36-

Doe reedt de heraut door dat ghedrangh, siende soo grooten triumphe,dat hy daeraf bycans in dweperije stonde. Soo reedt hy soo langhe dathy sach denghenen die men geseyt hadde, ende hy groetede hemeerweerdelijck seggende: “Seer hoochgeboren ende machtighe heere,ick en weedt uwe tijtels niet, daer ic u mede soude meughen eeren, soodoe ick teghen u mijn ontschult. U believe te weten, mijn geduchtigheHeere, dat de coninck van Enghelandt, mijn meester, my heeftghesonden voor uwe heerlijcheyt, om te weten wat lieden dat ghy zijt,want hy is hier seer by, ende hy begeert seere te zijn in u gheselschap.” 1

“Mijn vrient, ghy sult hem meughen segghen, dat ick my ghebiede inzijn goede ghenade, ende ist dat hy een luttel lichtelijc aenrijdet, so salhy ons meugen achterhalen, want wy en rijden niet te seer sterck.”

“Ende wie sal ick seggen dat ghy sijt?”“Mijnen vrient, segt hem dat ick Jehan de Parijs gheheeten ben.” 2

De heraut en dorste hem niedt meer vraghen, besorghende dat hijs hemmocht belgen. Doen keerde hy weder tot zijnen heere, al verwondertvan tgene dat hy gesien hadde. Soo reet hy seer totdat hy gecomen wasvoor den coninck, sijnen meester. Ende als hy by hem was, soo verteldehy hem de triumphen ende nieumaren, die hy ghehoort hadde endeghesien, ende hy seyde hem datter waren ontrent tweehondert peerden,al van eenen hayre, ende daer waren hondert mannen ende hondertpagiën, al van eender cleydinge ende van eenen ouder, die schoonstelieden die hy oyt ghesien had. “Soo soude ick eer gelooven dattetsterffelijcke geesten zijn. Nochtans ben ick tot haerlieden ghegaen endehebbe soo veel ghemaect dat ick haren meester gesproken hebbe,denwelcken ick gegroet hebbe van uwentweghen. Ende hy heeft mygeseyt dat hy ghenoemt is Jehan de Parijs, maer voorder en heb ick hem

1. Le herault ne l’oza plus interroguer, doubtant luy desplaire. Si s’en retourna vers sonseigneur tout esmerveillé de ce qu’il avoit veu. Si chevaucha si fort qu’il vint devers le roy,et quant fut a luy, luy compta les triumphes et merveilles qu’il avoit veues et ouyes, et luydit qu’ilz estoient environ deux cens chevaulx tous d’une livree, et estoient les chevaulxtous d’ung poil, et y avoit cent hommes et cent pages, tous d’ung mesmes habit et demesure d’eage, les plus belles gens que jamais il avoit veuz. «Si croyrois je plus tost que cefussent esperitz que corps mortelz. Toutesfoiz, suis venu a eulx et ay tant fait que j’ay parléa leur maistre, lequel j’ay salué de par vous, et m’a dit qu’il estoit nommé JEHAN DE PARIS,car plus avant ne l’ay ozé interroguer, et si n’y a difference entre eulx et luy, si non qu’ilporte ung baston blanc en sa main, et est merveilleusement bel par sus tous les aultres, etne chevauche pas fort que tost ne l’ayez aconceu.»2. Dittografie: baenrehee- heeren3. Comment le roy d’ANGLETERRE commanda a ces barons qu’ilz chevauchassent quant ilsceut les nouvelles de JEHAN DE PARIS.4. «Or chevauchons,» dit le roy d’ANGLETERRE, et alors dit au plus principaulx de ses baronsqu’ilz chevauchassent au près de luy en belle ordonnance. Si chevaucherent tant qu’ilzvindrent joindre jusques aux derniers. Et quant il les vit, il en fut moult esmerveillé;toutesfoiz les salua moult doulcement, et ilz luy rendirent son salut.5. «Messeigneurs,» dit le roy ANGLOIS, «je vous prie que me vueillez monstrer JEHAN DE

PARIS, pource que l’on m’a dit qu’il est seigneur de ceste belle compaignie.»

-37-

niet dorven vragen. Ende oock en isser gheen onderscheydt tusschenhaer en hem, van dat hy eenen witten stock draecht in zijn hant, ende hyis wonderlijcken frischer boven alle dandere, ende hy en rijt so seer niet,ghy sult hem welhaest achterhaelt hebben.” 1

Hoe den coninck van Enghelandt zijnen baenreheeren 2 gheboot, dat syseer rijden souden, als hy de tijdinghe wiste van Jehan de Parijs. 3

“WElaen laet ons rijden,” seyde de coninck van Enghelant, ende hygheboot zijnen oppersten baenderheeren, dat se by hem rijden soudenin fraey ordinantie. Soo reden sy soo langhe dat sy quamen endeghenaecten aen de achterste. Ende als hy die sach, soo was hy daerafseer verwondert. Nochtans hy groete se minlijck, ende sy antwoordenhem ende groeteden hem wederomme. 4

“Mijn heeren,” seyde de coninck van Enghelandt, “ick bid u dat ghymy wilt wijsen Jehan de Parijs, om dieswille dat men my gheseyt heeft,dat hy heer is van desen hoop volcx.” 5

1. «Sire,» dirent ceulx, «nous sommes ses serviteurs; si le trouverez ung peu plus avant, ouil porte ung baston blanc en sa main et chevauche devant pour l’amour de la pouldriere.»2. «Je vois parler a luy.»«En bonne heure,» dirent ilz.Tant chevaucha le roy, regardant de ça et de la, qu’il vint jusques a JEHAN DE PARIS, lequel ilsalua moult doulcement en disant:3. Comment te roy d’ANGLETERRE arriva au près de JEHAN DE PARIS, en le saluant moultdoulcement, et JEHAN DE PARIS, le roy.4. «Dieu doint honneur et joye a JEHAN DE PARIS, et a sa belle compaignie. Ne vousdesplaise, car je ne sçay le tiltre de vostre principalle seigneurie.»«Sire,» dit JEHAN DE PARIS, «vous le sçavez bien, car c’est mon droit tiltre que JEHAN DE PARIS.Vous soyez le tresbien venu, et s’il vous plaist me direz le vostre.»«Voulentiers,» dit le roy, «je suis le roy des ANGLOIS appellé.»«En bonne heure,» dit JEHAN DE PARIS, «et ou allez vous en ces marches?»«Certes,» dit le roy, «je m’en vois marier en ESPAIGNE a la fille du roy du pays.»

-38-

“Heere,” seyden sy, “wy zijn syne dienaers. Ghy sult hem vinden eenluttel voorder, aldaer draecht hy eenen witten stock in zijn hant, ende hyrijt vore om des stofs wille.” 1

Doen seyde de coninc van Enghelandt: “Ic gae hem spreken.” Endesoo langhe reet hy siende hier en ghinder, dat hy quam tot Jehan deParijs, ende hy groetede hem segghende: 2

Hoe de coninck van Enghelant quam by Jehan de Parijs, hem groetendeseer minnelijc, ende Jan van Parijs den coninc. 3

“GOdt geve Jehan van Parijs eere ende vreucht, ende en belght u niedt,wandt ic en weet den tijtel niet van uwe principaele heerlijcheydt.”

“Heere,” seyde Jehan de Parijs, “ghy wetet wel, want Jehan de Parijs,dat is mijnen rechten tijtel. Sijt willecome, ende ist dattet u belieft, ghysult my den uwen seggen.”

“Gheerne,” seyde de coninc van Enghelandt, “ick heete den conincvan Enghelandt.”

“Godt geve u gheluc,” seyde Jehan van Parijs, “ende waer reyst ghy indese contreyen?”

“Certeyn,” seyde die coninc, “ic gaen in Spaengiën, des conincxdochter te houwelijc nemen.” 4

“Godt geve u een goet jaer,” seyde Jehan van Parijs, “ic gaen den tijdtcorten achter lande, wandt het verdroot my seer te Parijs te sijn, ende

1. «En bonne heure, par Sainct PIQUAULT,» dit JEHAN DE PARIS

«Et vous,» dit le roy, «en quel pays allez vous?»«Certes,» dit JEHAN DE PARIS, «je m’en vois passer le temps par les pays, car je me esmaye aPARIS; et pource ay desliberé d’aller jusques a BOURDEAULX et ailleurs, si le courage le meconseille.»«Or me dictes, beau sire,» dit le roy, «s’il est vostre plaisir, de quel estat estez vous qui tellecompaignie menez, car c’est la plus belle que je vis oncques!»2. «Certes,» respondit il, «je suis filz d’ung moult riche bourgeois de PARIS que trespassa il ya longtemps, et me laissa moult de biens. Si m’en vois en despendre une partie et puis j’enamasseray de l’aultre.»«Comment amasser,» dit le roy, «et menez vous tout ce train a voz despens?»«Ouy certes, et est bien peu de chose quant a moy, veu ce que mon pere m’a laissé.»«Par ma foy,» dit le roy, «vous en serez bien tost a bout, car il n’y a roy sus la terre que n’enfust bien las et chargé de entretenir ung si bel estat.»3. «Certes,» dit JEHAN DE PARIS, «il ne vous en fault ja soucier, car j’en ay bien plus ailleurs.Or chevauchons plus fort, car il nous fault aller anuyt coucher près d’ORLEANS.»

-39-

daeromme heb ic gedacht dat ic wil gaen te Bordeaulx ende elders, istdattet in mijnen sin come.”

“Nu seght my, beminde heere,” seyde de coninc, “ist dattet u belieft,van wat staet zijt ghy die sulcken menichte van volcke met u leydet, wanthet is de schoonste menichte die ic oyt sach.” 1

“Voorwaer,” andtwoorden hy, “ic ben eens rijcken borgers sone vanParijs, diewelcke langhe overleden is, ende liet my veel goets achter. Soogaen ic des een deel verteren, can ic, ic sals wederomme anderevergaederen.”

“Hoe vergaederen,” seyde die coninc, “en voert ghy al desen staedt opuwen cost?”

“Jae ic certeyn,” seyde hy, “ende tis seer luttele voor my, aengesienhetghene dat my mijn vader achtergelaten heeft.”

“By mijnder trouwen,” seyde de coninc, “ghy suldt des haest eeneynde zijn, want daer en is gheenen coninc op aertrijc, het en soudehem wel swaer vallen een soo schoonen staedt te onderhouden.” 2

“Certeyn,” seyde Jehan de Parijs, “daermede en dorst ghy u nietbecommeren, want ic wel meer elders hebbe. Maer laet ons sterckerafrijden, want wy moeten heden op ses mijlen nae tenminsten byOrleans slapen.” 3

Doen gingen sy stercker aenrijden dan sy plegen. Ende de coninckseyde onderwijlen tot zijn volc: “Dese man is sodt, dat hy alsoo gaet

1. Or chevauchons plus fort, car il nous fault aller anuyt coucher près d’ORLEANS.» Si s’envont chevauchant plus fort que n’avoient acostumé. Et le roy disoit par fois a ses gens:«Cest homme est bien fol de ainsi allant des pendant le sien par le pays a si grant triumpheet honneur, et, fut il roy ou empereur, il a ung beau train!»«Sire,» dirent ses gens, «il a moult belle contenance, et ce il ne fust bien saige, il n’eust sceuassembler, pour argent qu’il aye, une telle compaignie.»«Bien est vray,» dit le roy, «je ne sçay que y pencer, mais ce m’est une chose moultimpossible a croire que le filz d’ung bourgeois de PARIS puisse maintenir tel estat...» Puispicquoit et venoit parler a JEHAN DE PARIS, qui ne tenoit compte de luy que bien a point eten bonne forme. Si tenoit une moult belle gravité et avec ce belle contenance.

-40-

tzijne verteeren achterlande met soo grooten triumphe, al waer hy oockeen coninck oft keyser.”

“Heere[n],” seyden zijn lieden, “hy heeft een seer schoon wesen. Enware hy niet seer wijs, hy en soude met gheenen ghelde sulcken hoopvolcx connen vergadert hebben!”

“Tis wel waer,” seyde de coninc, “ende ick en weet ooc niet watdencken. Maer tis bi my een onmoghelijck dinc om gelooven, dat eenborgers sone van Parijs soude mogen sulcken staet blijven houden...”Daerna stack hy zijn peert ende quam spreken met Jehan de Parijs, diegeen werc van hem en maecte, dan alst pas gaf ter goeder wijse. So hielthy hem seer schappelijc. 1

Als sy waren by een vlecke geheeten Artenay, soo seyde Jehan de Parijstot den coninck, diewelcke seer sterckelijck op hem sach: “Heere, waertsake dattet u beliefde in dancke te nemen tavont met ons te commeneten, soo souden wy goede chiere maken.”

“Ick weets u grooten danck,” seyde de coninck, “maer ick bidde u datghy met my comt, ende wy sullen couten van de dinghen die wy gesienhebben.”

“Ic en sal,” seyde Jan de Parijs, “ic en soude om gheene saeken mijnvolck willen verlaten.” Ende als se van veel dinghen spraken, soo redensy soo langhe dat sy quamen ter plaetsen daer sy logeren souden, aldaervandt hy zijn foriers die de herberghen bereydt hadden opt costelijcsteals men soude connen bescheyden. Want de kocken ende dehofmeesters ginghen vore, opdat alle dinck ghereedt zijn soude als hyquame, dwelck de coninc van Engelant niet en dede. Daerom moeste hyvoor goet nemen, tghene dat hy vant in de gasterijen, die dicwils qualijcbereet waren.

1. Quant ilz furent près d’ung lieu nommé ARTENAY, JEHAN DE PARIS va dire au royd’ANGLETERRE, qui moult fort le regardoit:«Sire, s’il est de vostre plaisir, vous vous en viendrez soupper avecques moy et feronsbonne chere.»«Grant mercy,» dit le roy, «mon amy, mais je vous prie que viengnez avecques moy, etdeviserons des choses que avons veues.»«Non feray,» respondit JEHAN DE PARIS, «je ne laisseroye pour riens mes gens.» Et en parlantde beaucop de choses, chevaucherent tant qu’ilz vindrent audit lieu pour loger, la ou iltrouva ses fourriers qui avoient acoustré les logis le plus sumptueusement que l’onpourroit deviser, car les cuysiniers et maistres d’hostelz alloient tousjours devant a celle finque tout fut prest quant il seroit arrivé, ce que le roy d’ANGLETERRE ne faisoit pas, pourceluy failloit prendre en gré ce qu’il trouvoit par les hostelleries, qui souvent estoient malacostrees. Quant ilz furent arrivez au près de la villle chascun s’en alla en son logis avecleur compaignie.2. Comment le roy d’ANGLETERRE s’en alla en son logis et comment JEHAN DE PARIS luyenvoya de ses biens au soupper.

-41-

Als sy gecomen waren by der stadt, soo ghinc yegelijc in zijn herbergemet ha[er] gheselschap. 1

Hoe de coninck van Enghelandt in zijn herberghe ginck, ende hoe hemJehan de Parijs van zijn goeden over avontmaeltijt sant. 2

ALS Jan de Parijs in zijn herberge gecomen was, so was hy wel blijde,want hy was seer wel voorsien, ende davontmaeltijt bereyt, ende daerwas groote menichte van wiltbraet ende gevogelte, van alle soorten,want daer waeren lieden, die anders niet en deden dan dweers over lantreysen, om te vinden ende te coopen al tgene dat haerlieden van noodewas, so dat haerlieden niet en gebrac. Des conincx van Engelants volcdeden slaen ossen en hamels, ende oude hoenderen, sulcke als syghev[in]den costen. Ghy con[t] wel dencken oft sy seer moruwe waren.Alst tijdt was davontmaeltijt te eten, so dede Jehan de Parijs den conincvan Enghelant draghen in groote gouden schotelen, alderhande soortenvan spijse ende wijn met grooten hoopen, waeraf de coninc ende alle deEnghelsche verwondert waeren. De coninc dancte se, ende sat ter

1. Quant JEHAN DE PARIS fut entré en son logis, il fut moult joyeulx pource qu’il estoit bienacoustré et le soupper prest, auquel avoit grant quantité de venaison et voullataille detoutes sortes, car il y avoit gens qui ne faisoient aultres choses que d’aller a travers payspour trouver et achepter ce que leur estoit necessaire, par quoy riens ne leur failloit. Lesgens du roy d’ANGLETERRE firent tuer beufz et montons, et de vieille poulaille qu’ilztrouvoient; vous povez pencer si elle estoit fort tendre. Quant il fut temps de soupper,JEHAN DE PARIS fit porter au roy d’ANGLETERRE, en grans platz d’or, de viande de toutessortes et vin a grant foison, dont le roy et tous les ANGLOIS furent plus esbays que devant.Toutesfoiz il les mercia, et se assit au soupper, tandis que la viande estoit chaulde, car sonsoupper n’estoit pas prest, et si n’y avoit pas grant chose que attendue deust estre.2. Grant parlement estoit entre ses gens et le roy de JEHAN DE PARIS; les ungs disoient: «Il estbien fol de ainsi legierement despendre ung si grant tresor, lequel est impossible qu’il luypuisse longuement durer.» Les aultres disoient: «Par Dieu, si a il une moult bellecontenance et ressemble bien estre sage homme.» «Certes,» dit l’aultre, «je m’esmerveillede la grant hausterité qu’il tient, car il ne tient compte du roy nem plus que de son pareil.»3. «Mais ou a il si tost trouvé telle provision,» dit le roy, «comme il nous a envoyé, ne quellevaixelle a il? Vrayement c’est une choze bien dure a croire a qui ne le verroit, toutesfoizc’est ung beau passe temps que d’estre en sa compaignie. Plust a Dieu qu’il voulsist tirernostre chemin.»«Certes, sire,» dit ung ANGLOIS, «si fait il jusques a BOURDEAULX, comme il dit.»

-42-

tafelen om te eten, terwijle dat dien cost warm was, wandt zijn eten enwas niet gereet. 1

Groote sprake hadden de coninck ende zijn volck van Jehan de Parijs.Eenige seyden: “[H]y is wel dwaes dat hy also zijne[n] schat verteert,diewelcke onmeugelijck is dat hy hem lange dueren mach!”

Die andere seyden: “Voorwaer, hy heeft nochtans fraey weselijckhey[t]ende schijnt wel e[e]n wijs man te zijn!”

“S[e]ker,” seyde dandere, “ick verwondere my van zijn preuscheydtdie hy bewijst, want hy en maeckt niet meer werck van den coninc, danvan sijns ghelijcke...” 2

“Maer waer heeft hy soo haest dese provisie ghevonden,” seyde deconinc, “die hy ons gesonden heeft, en wat een keuckenwerck heeft hy?Voorwaer, tis hert om gelooven, dies niet en sage! Nochtans ist eenschoon tijdtcortinghe in zijn gheselchap te zijn. Godt geve dat hy onsenwech reyse.”

“Seker, heere,” seyde een Engelsman, “soo doet hy oock te Bordeaulxtoe alsoo hy seyt.” 3

“Ick ben daeraf seer blij[d]e,” seyde de coninc, “wy en hebben hemniedt te seynden, maer ick wille dat uwer sesse zijn die hem sult gaendancken van de ghoeden die hy ons gesonden heeft, ende ghy sult hem

1. «J’en suis moult joyeulx,» dit le roy. «Nous n’avons riens que luy envoyer, mais je veulxque vous soyez qui l’irez remercier des biens qu’il nous a envoyez, et luy dire s’il veultvenir coucher en nostre logis, car je croy que nous avons le meilleur quartier, et si verrezson estat et façon de faire.»«Voulentiers, sire, y irons et vous en sçaurons a dire quelque chose, s’il leur plaist nouslaisser entrer, et JEHAN DE PARIS de par vous saluerons et sa noble compaignie.»2. Comment le roy d’ANGLETERRE envoya six de ses barons devers JEHAN DE PARIS luyremercier les biens qu’il luy avoit envoyez, et pour luy dire qu’il vint coucher avec le roy.3. Les barons du roy d’ANGLETERRE s’en allerent au quartier de JEHAN DE PARIS, qu’ilztrouverent tout fossoyé et barré de taudis, et gardes armez a la porte. Si furent tousesmerveillez, et demanderent ausdicts gardes a qui ilz estoient. Et ilz leur respondirent:«Nous sommes a JEHAN DE PARIS. Et vous, a qui estes vous?»«Messeigneurs, nous sommes,» dirent les ANGLOIS, «au roy d’ANGLETERRE que nous envoye

-43-

vragen oft hy wil comen slapen in onse herberge, want ick gheloove datwy het beste quartier hebben, so sult ghy zijnen staedt sien ende zijnmaniere van doen.”

“Gheerne, heere, wy sullen gaen ende wy sullen u daeraf yedt wetente segghen, ist dat hun belieft ons in te laten. Ende wy sullen Jehan deParijs groeten van uwentwegen ende zijn edel gheselschap!” 1

Hoe den coninck van Enghelant sant sesse van zijn baenderheeren totJehan de Par[ij]s, hem danckende van zijn goeden die hy hem ghedaenende ghesonden hadde, ende om hem te segghen dat hy quame slapenin zijn logijs. 2

DE baenreheeren des coninx van Enghelandt ginghen henen int quartiervan Jehan van Parijs, twelc sy vonden al begraven ende met boomenbesloten, ende wachters aen de poorte. Doe waren se al verwondert,ende sy vraechden de wachters, wien dat sy aengingen. Ende syantwoorden hen: “Wy staen onder Jehan de Parijs! Ende ghy, wie gaetghy aen?”

“Mijn heeren, wy zijn van des conincx van Enghelandts volc, die heeftons gesonden aen Jean de Parijs, om hem te dancken van de ghoedendie hy hem heeft ghesonden. Ist dattet u belieft, maeckt dat wy hemspreken.”

“Geerne,” seyden sy, “want hy heeft ons bevolen dat men denEnghelschen gheen dinck weygeren en soude, om dieswille dat se in zijngeselschap ghecomen zijn.” 3

devers JEHAN DE PARIS luy remercier les biens qu’il a envoyez a nostre maistre; s’il vousplaist, nous ferez parler a luy.»«Voulentiers,» dirent ilz, «car il nous a commandé: que aux ANGLOIS ne soit riens refusé,pource qu’ilz sont venus en sa compaignie.»1. Les barons entrerent tous esmerveillez de ce qu’ilz veoient, et quant ilz furent devant lelogis de JEHAN DE PARIS ilz trouverent aultres gardes que la porte gardoient, ausquelz ilzfirent reverence, et leur dirent la cause de leur venue. Et lors le cappitaine de celle gardealla savoir si on les laisseroit entrer, lequel fut incontinant revenu, et dit aux ANGLOIS:«Messeigneurs, nostre maistre est a table, mais ce non obstant, il veult bien que vousentrez. Or vous en venez après moy!»2. Stroobant 1612: stae3. Stroobant 1612: end4. Adonc se mit devant, et les barons après. Et quant il entra en la salle ou JEHAN DE PARIS

estoit, il se gecta a genoulz; aussi firent les ANGLOIS quant ilz virent ung tel estat, et queJEHAN DE PARIS estoit a table tout seul, et ses gens au tour de luy en si belle sillence, et ceulxa qui il parloit mectoient tousjours le genoil a terre. La salle estoit toute tendue de moultriche tapisserie, et le ciel et le pavement aussi tout tendu. JEHAN DE PARIS bienveigna lesANGLOIS, et leur fit grant chiere, et en souppant devisa longuement avec eulx. Et quant ileut souppé et graces furent dictes, instrumentz de toutes sortes commancerent a sonneren grant melodie.

-44-

De baenderheeren ghinghen binnen al verwondert van tghene dat sysaghen. Ende als sy waren voor tlogijs van Jean de Parijs, so vonden syandere wachters die de poorten bewaerden, denwelcken sy reverentiededen, ende seyden de sake waerom sy quaemen. Ende doen ghinck decapiteyn van dier garde vernemen oft hy se soude laten incomen. Endeterstont als hy wederom ghecommen was, seyde hy tot de Enghelsche:“Mijn heere, onse meester sidt ter tafele, maer dies nietteghenstaende,hy wildt wel dat ghy binnencomt. Nu comt, volcht my!” 1

Hy ginck vore, de baenderheeren na, ende als hy in de sale quam, sooviel hy [op zijn kniën], ende also deden ooc de Enghelsche. Als sesulcken stae[t] 2 sagen, ende dat Jean de Parijs alleene aen de tafel sat,end[e] 3 zijn volc om hem - ende deghene die hy toesprack, settedenhun kniën op daerde - soo waeren sy daeraf verwondert. De sale was albehangen met costelijcke tapijtserije, ende den hemel ende de vloer welbespreyt. Ende oock feesteerde Jean de Parijs de Engelsche wel, endedede hunlieden goet chiere, ende etende soo coutede hy lange methenlieden. Ende als hy ghegheten hadde ende de gratie gheseyt was, soobegonsten alle soorten van instrumenten te spelen met grootemelodie. 4

1. L’on mena soupper les ANGLOIS avec les barons de FRANCE; si furent moult haultementservis, et tout de viande chaulde, si s’en esmerveilloient grandement de la grant largesse debiens qui y estoit, et de la grant quantité de vexelle d’or et d’argent qui y estoit.2. Après soupper les ANGLOIS prindrent congié, et s’en retournerent au roy, auquel ilzconterent tout au long ce que avoient veu, dont il fut de plus en plus esbay. Si ne sçavoitque dire, maisque point ne le laisseroit tant que leur chemin il vouldroit tenir.3. Quant vint au matin, JEHAN DE PARIS alla a l’esglise, ou on luy avoit fait tendre ung moultriche et beau pavillon. Puis fut commancée la messe a beaux chantres qu’il menoitavecques luy. Il y eut des ANGLOIS qui l’alerent bien tost racompter au roy, lequel s’en vintle plus hastivement qu’il peut a l’esglise. JEHAN DE PARIS luy manda qu’il vint en sonpavillon, si l’alerent querir et luy dirent: «Sire, JEHAN DE PARIS vous prie que veniez en sonpavillon, si serez mieulx a vostre aize.» Le roy leur dit: «Voulentiers je iray.» 4. Et quant le roy entra dedans le pavillon, il salua JEHAN DE PARIS, lequel luy rendit sonsalut, et luy fit plasse auprès luy, et faisoit moult beau veoir ledict pavillon par dedans etles beaux carreaulx et oreilliers qui y estoient. Aussi faisoit beau veoir les ornemens de sa

-45-

Men leyde de Engelsche om te eten met de baenderheeren vanVranckrijck, ende sy werden seer wel gedient, ende al met warme spijse.Soo verwonderden sy hen seere van de groote volheydt van goeden diendaer waeren, ende van de groote menichte van gout en silverwerc datdaer was. 1

Nae den eten namen de Enghelsche oorlof, ende keerden weder totden coninck, denwelcken sy vertelden al int langhe tghene dat syhadden ghesien, waeraf hy hoe langher hoe meer verwondert was. Sooen wiste hy niet wat segghen, dan dat hy hem niet verlaten en soude,soo langhe als hy hunnen wech houden woude. 2

Des morghens ghinck Jehan de Parijs ter kercken, daer hadde menhem doen hangen een rijckelijck pauwelioen oft tente. Daernaer werdtde misse begost met fraey sangers, die hy met hem leyde. Daer warenEnghelsche, die ginghen terstondt alle dinck den coninck vertellen,dewelcke quam soo haest als hy coste ter kercken. Ende Jehan de Parijsontboodt hem dat hy soude comen in zijn pauwelioen. Doen ginghen syhem halen ende seyden hem: “Heere, Jehan de Parijs bidt u dat ghy soutwillen comen in zijn pauwelioen, soo sult ghy badt tot uwen ghemakezijn.” De coninck seyde hen: “Ick sal gheerne gaen.” 3

Ende als de coninck int pavilioen ginck, soo groetede hy Jehan deParijs, dewelcke hem wederom groetede, ende hy maeckte hem plaetseby hem. Het was schoon om sien dat pauwelioen van binnen, ende deschoone kussens die daer waren. Oock was schoon om sien tchieraetvan zijn capelle. 4

chappelle, qui estoient moult fort beaux et riches.1. Hiervoor ontbreekt vrijwel zeker de vertaling van: Et tousjours ...2. Quant la messe fut dicte, chascun print congié, et s’en vindrent en leurs logis pourdesjeuner. JEHAN DE PARIS envoya au roy d’ANGLETERRE de viande toute chaulde comme ilavoit fait le soir. Puis monterent a cheval et chevaucherent en la maniere que avez ouyjusques a BOURDEAUX. Et tousjours JEHAN DE PARIS avoit ses logis faitz et aournez, et fournisde vivres a planté, et a chascun repas il en envoyoit au roy d’ANGLETERRE, que moultc’esmerveilloit dont icelle viande pouvoit venir, et en cy petites bourgades comme ilzlogeoient aulcuns soirs.3. Comme le roy et JEHAN DE PARIS chevauchoient ensemble et devisoient de leur chemin.4. Vul aan?: van5. Ung jour comme ilz chevauchoient par dela BOURDEAUX, le roy ANGLOIS demanda a JEHAN

DE PARIS se il yroit jusques a BAYONNE. Et JEHAN DE PARIS luy respondit que ouy. «Plut aDieu,» dit le roy, «que vostre voyage s’adressat de venir jusques en ESPAIGNE, car j’en seroyemoult joyeulx.»

-46-

Als de misse ghedaen was, soo nam een yeghelijc oorlof, ende syquamen in hun logijs om te ontbijten. Jean de Parijs sant den coninckvan Enghelandt al wermen cost, alsoo hyt savonts gedaen hadde.Daernaer saten sy te peerde, ende sy reden, in der manieren als ghyghehoort hebt, tot Bordeaux toe. Dat 1 Jehan de Parijs zijn herbergealtoos ghemaeckt vandt ende verciert, ende voorsien met victal[i]e, endetelcker maeltijdt sandt hijs den coninck van Engelant, dewelcke hemseer verwonderden vanwaer sy comen mochten in so cleynen vleckenalso sy somtijts hadden. 2

Hoe de coninck van Enghelant ende Jehan van Parijs tegader reden,ende coutende van hunne reyse. 3

OP eenen tijt als sy reden over gheen zijde 4 Bordeaulx, soo vraechde deconinc van Enghelandt Jean de Parijs oft hy gaen soude te Bayonne.Ende J[e]an van Parijs andtwoorde: “Ja.”

“Ic woude wel,” seyde de coninc, “dattet met uwe reyse gheleghenwaere te coemen tot in Spaengiën.” 5

“Certeyn,” seyde Jean de Parijs, “misschien soo sal sy, want comet myin den sinne, soo sal ict volbrenghen, believet Gode. Want niemandtanders en ben ick onderworpen naest Godt, dan mijnen sin ofte wille.Want om gheenen mensch die leeft en sal ic doen dan naer mijnenwille!”

1. «Certes,» dit lors JEHAN DE PARIS, «a l’aventure si fera il, car si le vouloir m’en prent, jel’acompliray, s’il plaist a Dieu; a aultre chose ne suis je subgect après Dieu, si non a monvouloir, car pour homme qui vive je ne feroys que a ma voulenté.»«C’est grant chose,» dit le roy, «que ce vous vivez longuement en ce monde il vous fauldrachanger propoz, ou vous pourrez bien savoir que veult dire soufferte.»2. Hier ontbreekt de vertaling van: a tenir l’ordre que je tiens3. «Certes,» dit JEHAN DE PARIS, «de ce n’ay je garde, car la Dieu mercy, j’ay des biens assez,plus que n’en pourray en tout mon vivant gaster a tenir l’ordre que je tiens et l’estat que jemaine!»Le roy regarda ses gens en disant a soy mesmes que cest homme n’avoit pas bon sensnaturel, et estoit tout esbay tant qu’il ne savoit que y pencer. Mais tant y avoit que JEHAN DE

PARIS tenoit le roy le plus aize que oncques en son vivant eut esté.4. Comme JEHAN DE PARIS et ses gens voyant la pluye venir, vestirent leurs manteaux etchapperons a gorge.

-47-

“Het is een groot dinc,” seyde den co[n]inc, “ende ist dat ghy langeleeft, ghy sult u voornemen moeten veranderen, oft ghy sult ghevoelenwat armoede is...” 1

“Seker,” seyde Jehan van Parijs, “daervoor en heb ic my niedt tewachten, wandt ic heb meer goet dan ic sal connen verteeren mijn levenlanc, 2 ende den staet die ic houde.”

De coninc sach zijn volc aen, ende seyde in hemselven, dat desen manniedt wel by zijn natuerlijcke sinnen en was, ende hy was heelverwondert, ende hy en wist niet, wat hy dencken soude. Maer so veelwasser af, dat Jean van Parijs den coninc so wel tevreden hielt, als hy oytzijn leven hadde gheweest. 3

Hoe Jehan van Parijs ende zijn volck, siende den reghen comen, dedenaen hun mantels ende halscapruynen. 4

OP eenen tijt soo begostet te reghenen. Ende als Jehan van Parijs endezijn lieden sagen dat den regen quam met ghewelde, soo namen sy hunmantels ende reyscaproenen, ende quamen tot by den coninc, dewelckehun begost te aensien in sulcken doene, dat sy hun niedt en hadden tewachten voor den reghen. De coninc seyde: “Jehan de Parijs, mijn vrient,ghy ende u volc hebt ghevonden ghoede cleederen teghen den regenende quaet weder.” Want hy noch zijn volc en hadden gheene mantels,ende doentertijt en werden sy niet ghebruyct in Enghelant, ende doe enwisten sy de maniere niet om die te m[ak]en. Ende alsoo droegen de

1. Stroobant 1612: voederinghrn2. Quant JEHAN DE PARIS et ses gens virent que la pluye venoit a force, ilz prirent leursmanteaux et chapperons a gorge, et vindrent jusques auprès du roy d’ANGLETERRE quecommença a les regarder en tel estat qu’ilz n’avoient garde de la pluye, et alors le roy luydit: «JEHAN DE PARIS, mon amy, vous et voz gens avez trouvez bons habillemens contre lapluye et le maulvais temps!» Car luy ne ses gens n’avoient nulz manteaulx, pource que autemps d’alors, n’en usoient point en ENGLETERRE, et aussi ne sçavoient pas la maniere deles faire. Et si portoient les ANGLOIS leurs bonnes robbes qu’ilz avoient fait faire pour lesnopces, car en leur pays n’estoit point nouvelles de porter malles ne mener bautz, parquoy vous povez pencer en quel point povoient estre leurs robbes. Les unes estoientlongues, les aultres courtes, les aultres fourreez de martres, de renards et de plusieursaultres fourrures qui c’estoient retraictes pour l’amour de l’eaue, et le lendemain eussiezveu le drap que floctoit sur lesdictes forrures qui estoient gastees et retraictes. Lorsrespondit JEHAN DE PARIS au roy en ceste maniere: «Sire, vous qui estes roy d’ANGLETERRE, etgrant seigneur, deussiez faire portera voz gens maisons pour eulx couvrir en temps depluye!»3. Le roy d’ANGLETERRE pour ces parolles ce print moult fort a rire et luy va respondre: «ParDieu, mon amy, il fauldroit avoir des holiffans grant planté a porter tant de maisons!» Puisse retira vers ses barons en disant et riant: «N’avez vous pas bien ouy se que ce gallant adit? Ce monstre il pas bien que c’est ung follastre? Il luy est advys, pour le grant tresor qu’ila, lequel il n’a pas acquis, que riens ne luy est impossible.»

-48-

Engelsche hun goede cleederen, die sy hadden doen maken totterbruyloft, want in hun landt en wist men niet te spreken van malen tedragen oft baguen te voeren. Daerom meucht ghy wel dencken hoe huncleederen te ghereke waeren. Sommighe waren lanc, dandere warencordt, dandere gevoedert met martris, met vossen, ende anderevoederinge die gecrompen waren van den water. Ende tsanderdaechssach men tlaken dat stont gherompelt op die voorseydevoederingh[e]n 1 die bedorven waren. Doen antwoorde Jean de Parijsden coninc aldus: “Heere, ghy die een coninc sijt, ende een groot heere,sout u volc doen huysen draghen, om hunlieden te bedecken by tijdenalst reghent!” 2

De coninc begonst om dese woorden wille seer te lachen endeantwoorde hem: “Voorwaer, mijn vrient, men soude moeten hebbenseer veele elefanten om soo veel huysen te draghen!” Daerna troc hy totsijn baenreheeren seggende al lachende: “Hebdy wel ghehoort wat deseghilde geseyt heeft? En thoont hy niedt dat hy sot is? Hem dunct om dengrooten staedt die hy heeft - dien hy niedt vercreghen en heeft - dat hemgeen dinc onmoghelijck en is.” 3

1. «Sire,» dirent les barons ANGLOIS, «c’est ung beau passe temps que d’estre auprès de luy,si ne vous en debvez ennuyer, mesmement car il vous fait beaucoup de plaisirs, et si enpassez plus legierement le païs. Que plust a Dieu qu’il voulsist aller avecq vous aux nopces,car tout vostre estat en seroit honnoré, mais que il se voulsist allouer a vous, en luydonnant une bonne somme d’argent.»«Je le vouldroys bien,» dit le roy, «mais se il ne se disoit a nous, ce nous seroit une grandemesprison, car peu priseroient les dames noz estatz contre le sien.»«Par Dieu,» dirent les barons, «sire, vous dictes vray.»2. «Je le vouldroys bien,» dit le roy, «mais se il ne se disoit a nous, ce nous seroit unegrande mesprison, car peu priseroient les dames noz estatz contre le sien.»«Par Dieu,» dirent les barons, «sire, vous dictes vray.»3. Si laisserent du tout le parlement les ANGLOIS, car la pluye les chargoit tant qu’il n’y avoitceluy a qui le logis ne luy tardist. Quant ilz furent en la ville, chascun s’en alla logier aulogis qui luy estoit appareillé. Si envoya JEHAN DE PARIS au roy d’ANGLETERRE de ses biens.4. Le lendemain au matin partirent et vindrent logier a BAYONNE. Et le lendemain matin separtirent dudict BAYONNE, et se mirent aux champs, et en chevauchant, trouverent unepetite riviere qui estoit moult maulvaise, car il s’i noya plusieurs ANGLOIS, comme vousorrez.

-49-

“Heere,” seyden de Enghelsche baenderheeren, “het is een [lu]stighetijdtcortinghe by hem te zijn. Soo en behoordet u niet te verdrieten,want hy doet u veel deuchden, ende oock reyst ghy met hem tevrolijcker over lande. Ick woude dattet Gods wille ware, dat hy woudemet u ter bruyloft gaen, want al uwen staet soude daerby gheëertworden, indien dat hy hem aen u verhueren woude, ende dat ghy hemeen goede somme gaeft.” 1

“Ic sout wel willen,” seyde de coninc, “maer waert sake, dat hy niet enseyde dat hy van onsen volcke ware, dat soude ons een grootever[a]chtinghe zijn. De vrouwen souden onsen staet luttel achten tegenden zijnen!”

“Voorwaer,” seyden de baenreheeren, “ghy segt waer.” 2

So lieten de Engelsche hiermede hun redenen vaeren, want den regenviel hun soo swaer over den hals, dat daer niemant en was, hem enverlangde nae de herberghe. Als sy in de stadt waren, soo ginc yegelijclogeren ter herberghe die hem bereydt was. Maer Jan de Parijs zantaltoos de coninc van Engelant van zijne goeden. 3

Des anderen daechs tsmorgens vertrocken sy, ende quamen logerente Bayonne, ende sy maecten hun te velde, ende als sy reden soovonden sy een riviere die quaet was om te passeren, ende daer veelEnghelschen verdroncken alsoo ghy sult hooren. 4

1. Comment en passant une petite riviere, beaucop des ANGLOIS se noyerent, et commeJEHAN DE PARIS et ses gens passerent ardyment.2. Quant ilz furent arrivez auprès de la riviere, le roy d’ANGLETERRE et ses gens qui estoientdevant, se mirent a passer la riviere a gué, ou il y en eut de trois a quatre vingts de noyezqui estoient mal montez, dont ledict roy fut moult desplaisant. JEHAN DE PARIS, qui venoitaprès tout bellement, qui ne s’esmayoit guieres de celle riviere pource que luy et sacompaignie estoient bien montez, commancerent a passer les ungs après les aultres, entelle fasson et maniere que tous passerent, par la voulenté et grace de Dieu sans nul perilne danger, car la riviere estoit devenue grosse et avoit abbatu le pont qui y estoit, par quoyil y avoit grant dangier, mais Dieu a celle foiz garda JEHAN DE PARIS et ses gens d’estre noyez.3. Le roy d’ANGLETERRE estoit au bourt de la riviere, lamantant et plourant ses gens qu’ilavoit pardus, et regardoit comme JEHAN DE PARIS et ses gens passoient, dont estoit fortesmerveillé de ce que personne des gens de JEHAN DE PARIS ne demouroient en la riviere. Etquant ilz furent dehors oultre, le roy commensa a dire a JEHAN DE PARIS: «Mon doulz amy,vous avez heu meilleur adventure en ceste riviere que moy, qui y ay pardu plusieurs demes gens.»

-50-

Hoe dat int passeren over een cleyn loopende water veel van desconincx volck verdroncken, ende hoe Jan de Parijs ende zijn volckstoutelijck overginghen. 1

ALs sy waeren ghecomen aen de riviere, de coninc van Enghelant endezijn lieden die vore waren, begosten te voete te passeren, ende daerverdroncker meer dan tsestich, die qualijc op geseten waren, waeraf denconinck seer tonvreden was. Ende Jehan de Parijs, die al suyverlijckaenquam, en was niedt seer verbaest van die riviere, want hy en zijngeselschap waren wel opgeseten. Ende als se waren aen de riviere,passeerden sy over deen vore dander nae, in sulcker manieren dat sy alover quamen door den wille Godts. Want dat water was grootgheworden, ende had de brugge afgeworpen die daer was, waerdoordatter groot perijckel was, maer op dat pas waek[te] hem Jehan de Parijsende zijn volck, dat sy niet en verdroncken. 2

De coninc van Enghelant stont op den cant van de riviere, misbaermakende over zijn volck dat hy verloren had, ende sach hoe dat Jan deParijs passeerde, ende hy was verwondert dat niemandt van zijn volck enverdranc in dat loopende water. Ende als sy over waeren, begost deconinck te seggen tot Jehan de Parijs: “Mijn vrient, ghy hebt beter gelucgehat dan ic op dese riviere, want ick er veel van mijnen lieden verlorenheb.” 3

1. Lors JEHAN DE PARIS se print a soubzrire et luy dit: «Je m’esmerveille de vous qui estes sipuissant et riche, que vous ne faictes porter ung pont pour passer voz gens, car quant ilvient aux rivieres passer, il leur seroit bien necessaire.»2. Le roy se print a rire, nonobstant sa perte, et dit: «Par Dieu, vous me baillez de bonnesraisons. Or sus, chevauchons, car je suis fort moillé, et vouldroys estre au logis.»3. Si luy dit JEHAN DE PARIS comme celuy qui faignoit ne l’avoir point entendu: «Sire,chassons ung peu par ces bois.»«En bonne foy,» dit le roy, «je n’ay talant de railler a ceste heure.»4. Si chevaucherent fort, tant que chascun arriva en son logis, la ou les ANGLOIS seplaignoient et lamentoient de leurs parens et amys qui c’estoient noyez en celle riviere;toutesfoiz firent ilz la meilleur chiere qui leur fut possible, car il leur failloit aller auxnopces, qui fut une partie de oublier leur melencolie et courroux, et sejournerent la dedeux a trois jours.5. Quant vint ung aultre jour, ainsi qu’ilz estoient aux champs, et que le roy d’ANGLETERRE

avoit oublié partie de sa melancolie, en chevauchant il demanda a JEHAN DE PARIS: «Mondoulz amy, je vous prie, dictes nous icy en passant temps par quelle occasion vous venez

-51-

Doen begost Jan de Parijs te grenichen ende sprac tot hem: “Icverwonder my van u, die so machtich ende rijc zijt, dat ghy niet en doeteen brugghe nae draghen, om u volc over te setten als men aen deriviere comt, wandt hier haddet hunlieden wel van noode geweest!” 1

De coninc nam hem aen als oft hy grenichte, niedt teghenstaende zijnverlies, ende seyde: “Voorwaer, ghy gheeft my ghoede redenen. Welaen,laet ons aenrijden, wandt ic ben seer nat. Daerom soude ic wel willen inde herberghe zijn!” 2

Doen seyde hem Jehan de Parijs - als die hem ghelie[d]e ende veynsdeal oft hijs niet verstaen en hadde - “Heere, laedt o[n]s een weynichjaghen in dit bosch.”

“Ter goeder trouwen,” seyde de coninck, “ick en heb nu gheenen lustom te hoyen!” 3

So reden sy soo seere, dat sy quamen elck in zijn herberghe, daer allede Enghelsche claechden ende misbaer maecten om hun vrienden endemaeghen, die verdroncken waren in de riviere. Nochtans bedreven sy demeeste vreucht die hen mogelijck was, want sy moesten gaen terbruyloft, dwelck eensdeels dede hunnen druck vergheten, ende sybleven twee oft dry dagen stille ligghende. 4

Alst op eenen anderen tijt gebeurde, dat sy opt velt waren, ende datde coninc eensdeels zijn leet vergheten hadde, int rijden vraechde hyJehan de Parijs: “Mijn lieve vrient, ick bid u, seght my om den tijt tecorten, om wat saecken dat ghy comt in dit Spaensche lant?” 5

en ce pays d’ESPAIGNE?»1. «Vrayement, sire,» dit JEHAN DE PARIS, «je le vous diray voulentiers. Je vous diz et assurepour vray qu’il y peult avoir environ quinze ans, que feu mon pere, a qui Dieu face mercy,vint chasser en ce pays, et quant il s’en partit, il tendit ung petit las a une canne, et je meviens esbatre icy pour veoir si la canne est prinse.»2. «Par ma foy,» dit le roy en riant, «vous estes ung grant chasseur, que si loing venezcercher vostre gibbier. Par Dieu, si elle estoit prinse, elle seroit pourrie et mangee desvers.»«Vous ne sçavez,» dit JEHAN DE PARIS, «car les cannes de ce pays ne semblent pas aux vostres,car ceulx cy ce gardent moult longuement sans pourrir.»De ceste responce rirent moult longuement les ANGLOIS, pource qu’ilz n’entendoient pas aquelle fin il le disoit, et disoient les aulcuns qu’il estoit demy fol. 3. Quant ilz furent assez près de la cité de BURGUES, ou estoit le roy et la royne d’ESPAIGNE,et en laquelle ville les nopces se devoient faire, le roy d’ANGLETERRE va dire a JEHAN DE PARIS

en ceste maniere: «JEHAN DE PARIS, mon bon amy, si vous voulez venir avecq nous jusques aBURGUES, et vous avouer pour moy, je vous donray de l’argent bien largement, et si verrez

-52-

“Voorwaer heere,” seyde Jehan de Parijs, “ick salt u gheerne seggen. Icsegghe u ende versekere u voorwaer, dattet geleden mach zijn ontrentvijfthien jaer, dat mijn vader wijlen, die Godt ghenadich sy, quam jaghenin dit lant, ende als hy vandaer schiet, so leyde hy een stricxken eendereynde, ende ick come my hier vermeyden, om te siene oft de eyndeghevangen ware.” 1

“By mijn trouwe,” seyde de coninc al lachende, “ghy zijt een grootjager, die so verre coemt soecken uwe weyd[e]s werck. Voorwaer, waertdat sy ghevangen ware, sy soude verrottet zijn ende gegheten [v]an dewormen!”

“Ghy en weedt,” seyde Jean de Parijs, “wandt de eynden van desenlande en gelijcken niet den uwen, want dese houden hun seer langesonder daerop te [peynsen].”

Om dese andtwoorde loeghen de Enghelsche seer, dewelcke niedt enverstonden tot wat ynde hy dat seyde, ende sommige seyden dat hy sotwas. 2

Als sy waren seer naby de sta[d]t van Burgos, daer de coninc endeconinginne van Spaengiën waeren, ende in welcke stadt de bruyloftsoude gehouden worden, ghinc ende seyde die coninck tot Jehan deParijs aldus: “Jehan de Parijs, mijn vrient, ist dat ghy wilt comen met myte Burgos, ende u my verhueren, ick sal u overvloedelijck veel goetsgheven, ende ooc sult ghy sien een seer schoone vergaederinghe vanvrouwen ende heeren.” 3

une belle assemblee de dames et seigneurs.»1. Hier ontbreekt de vertaling van: car ce sera2. Vul aan?: sal3. «Sire,» dit JEHAN DE PARIS, «d’y aller je ne sçay que j’en feray, car ce sera selon le vouloirqu’il m’en prendra. Et quant de m’avouer a vous et a vostre subjection, cela ne vous faultimpencer, car par Dieu, pour vostre royaulme ne le feroye, ne de vostre argent je n’en ayque faire, car j’en ay plus que vous.»4. Vul aan: hi5. Quant le roy se ouyt ainsi refusé, il en fut moult doulent, et eust bien voulu que JEHAN

DE PARIS fut encore en FRANCE, doubtant que s’il alloit a BURGUES, son estat n’en seroit pastant prisé contre le sien. Si ne luy en oza plus parler, fors que il luy dit: «Par vostre foy, ypencez vous point venir?»6. «Par mon serment,» respondit JEHAN DE PARIS, «a l’aventure que je iray, a l’aventure quenon, selon que je trouveray en moy.»Atant en laisserent les parolles, mais le roy se pensa bien qu’il y viendroit, dont fort seesmayoit, mais aultre semblant n’en oza faire.

-53-

“Heere,” seyde Jehan de Parijs, “van daer te gaen en weedt ick niet watick daeraf doen sal, want nae dattet my in den sin comen sal. 1 Maeraengaende dat ic my verhueren ende geven 2 onder uwe subjecktie, daten derfdy niet dencken. Want voorwaer, om u coninckrijcke en soudeick dat niedt doen, noch u ghelt en heb ick niet van doen, wandt ick deshebbe meer dan ghy!” 3

Als de coninck hem dus hoorde versaken oft weygeren, was 4 daeromseer droeve, ende hadde wel ghewildt dat Jehan de Parijs in Vrancrijcgeweest hadde, beduchtende: waert sake dat hy te Burgos ghinghe, datsijnen staet niet en soude geachtet sijn tegen den zijnen. Soo en dorstehy hem niet meer daeraf spreken, dan dat hy hem seyde: “Segghet my byuwer trouwen, en denct ghy daer niet te comen?” 5

“By mijnen eedt,” andtwoorden Jehan de Parijs, “by avontueren salicker gaen, ende misschien niet, naedattet in mijnen sin comt.”

Hiermede lieten sy hun redenen varen. Maer de coninck peynsde weldat hy daer comen soude, waeraf hy ontstelt was, maer hy en dorstedaerom gheen ander ghelaat thoonen. 6

Des avonts logeerden sy also sy ghewoonlijc waren. Ende des anderendaechs smorghens seyde Jehan de Parijs tot den coninck, dat hy hemniet verbeyden en soude, want hy en soude dien heelen dach vandaerniet gaen. Ende hierom vertrock den coninck vandaer, ende het waseenen saterdach, ende de bruyloft soude ghehouden wordentsmaendaechs daerna volgende. De coninck reedt soo seer, dat hy op

1. Le soir logerent comme ilz avoient acostumé. Et quant ce vint l’endemain matin, JEHAN

DE PARIS dit au roy qu’il ne l’atendit point, car il ne bougeroit d’illec de tout le jour. Etpource le roy s’en partit et estoit jour d’ung samedi, et les nopces devoient estre le lundiensuivant. Tant chevaucha le roy que celuy jour arriva a BURGUES, ou il fut receu a granttriumphe et honneur.2. Comment le roy d’ANGLETERRE arriva a BURGUES ou il fut honnorablement receu.3. Environ trois ou quatre heures de soir, arriva le roy d’ANGLETERRE a BURGUES, ou il futmoult bien receu, car il y avoit une moult belle assemblee. Car avecq le roy d’ESPAIGNE

estoit le roy de PORTUGAL, le roy et la royne d’ARRAGON, et le roy de NAVARRE, et plusieursprinces et barons, dames et damoiselles sans nombre, qui tous firent grant honneur au royd’ANGLETERRE. Mais quant la fille du roy d’ESPAIGNE l’eut bien veu et regardé, et qu’elle l’euten soy bien consideré, elle n’en fut pas trop joyeuse, car saige fille estoit, si se pensa enelle que ce n’estoit pas ce que luy failloit. Toutesfoiz la chose estoit si avancee que aultreremede n’y pouvoit mectre, pour l’honneur de ses pere et mere garder.

-54-

dien dach te Burgos binnenquam, aldaer hy ontfanghen wert in grootertriomphe ende eere met alle zijn baenreheeren ende ridders. 1

Hoe de coninck van Enghelant quam te Burgos, aldaer hy eerlijckontfanghen wert. 2

ONtrent dry oft vier uren des avonts quam de coninc van Enghelant teBurgos, aldaer hy wel ontfangen wert, want daer was een schoonvergaderinghe. By den coninc van Spaengen was de coninc vanPortegael, de coninc ende de coninginne van Arragoen, de coninc vanNavarre, ende meer ander princen ende baroenen, vrouwen endejoncvrouwen sonder ghetal, die alle den coninc van Engelant grooteeere deden. Maer als de dochter des coninckx van Spaniën hem welhadde gesien ende voorsien, ende dat sy hem wel bemerct hadde, so enwas sy daeraf niet alte seer blijde. Want sy een wijse dochter was, soodachte sy dattet niet en was tghene dat haer ghebrac... Nochtans was desake soo verre ghecomen, dat sy geen ander saeke noch middel daeringheschicken en coste, om haers vaders ende moeders eere te bewaren. 3

Daerom sullen wy een luttel aflaten van henlieden te spreken, endewy sullen wederkeeren tot Jean van Parijs, dewelcke reet dengandtschen sondach, ghelijck de coninck van Engelandt, tot op tweemijlen naer byder stadt, want hy wist wel den dach van de bruyloft, endehy quam logeren in een cleyn stedeken, dwelck lach twee mijlen vanBurgos. Doen sant hy twee herauten, verselt met vijfhondert ruyters, aen

1. Si laisserons ung petit d’eulx a parler, et retornerons a JEHAN DE PARIS, qui chevauchatout le dimenche comme le roy ANGLOIS jusques a deux lieues près de la ville, car biensçavoit le jour des nopces, et s’en vint logier en une petite ville qui estoit a deux lieues deBURGUES. Si envoya deux heraulx acompaignez de cinq cens chevaucheurs, au royd’ESPAIGNE, luy demander logis en la ville pour JEHAN DE PARIS.2. Comment les deux heraulx, quant ilz furent au près de la porte, laisserent les cinq censchevaucheurs qui estoient venuz avec eulx, et n’entra en la ville que eulx et deuxserviteurs qui estoient habillez de mesmes.3. Les deux heraulx estoient tous deux vestus d’ung riche drap d’or, montez sur deuxacquenees blanches, tant richement arnechees que c’estoit une merveille a les veoir. Quantilz furent près de la cité ilz firent demeurer leurs gens là, jusques ilz fussent retournez, etne menerent que chascun ung page, qui estoient habillez d’ung fin velours violet, et lesarnechemens de leurs chevaulx de mesmes. Si s’en entrerent en la ville et vindrent vers lepalais du roy, et demanderent a des gens qu’ilz trouverent a la porte se ilz pourroientparler au roy. Et ilz leur demanderent a qui ilz estoient. «Nous sommes,» dirent ilz, «aJEHAN DE PARIS, que nous envoye icy pour dire aulcunes choses au roy de par luy!»

-55-

den coninck van Spaengiën, van hem logijs begeerende in de stadt voorJan van Parijs. 1

Hoe de twee herauten, als sy by der poorten waren, lieten de vijfhondertridders die ghecomen waren met henlieden, ende niemant en ghinck inde stadt dan sy ende twee dienaers, die ghecleet waren van denselvenghelijck sy. 2

DE twee herauten waeren allebeyde ghecleet met een rijckelijckghulden stuck, ghemonteert op twee witte hackeneyen, so costelijctoegemaeckt dattet wonder was. Als sy by de stadt waeren, soo deden syaldaer hun volc blijven totdat sy wederquamen. Ende sy leyden met hunniet meer dan elc eenen pagie, dewelcke ghecleet waeren met fijn violetfluweel, ende ooc tciraet van hun peerden van denselven. Aldus redensy in de stadt, ende quamen voor des conincx palleys, ende vraechdende lieden die sy aen die poorte vonden, waer de coninc was. Ende syvraechden hen wie sy waeren. “Wy zijn van Jan de Parijs dienaers, dieseyndt ons hier, om den coninck sommige dingen te seggen vanzijnentweghen!” 3

Men ginck seggen den coninck van Spaengiën, die alreede ter tafelensat, ende alle zijn baenderheerschap: “datter ghecomen waeren tweeherauten, soo wel gherust ende toegemaect als sy oyt gesien hadden,

1. L’on l’alla dire au roy d’ESPAIGNE, qui ja estoit a table et toute la baronnie. Si fut dit auroy qu’il estoit arrivé deux heraulx les mieulx en point qu’ilz eussent oncques veuz, «quese disent estre serviteurs d’ung nommé JEHAN DE PARIS, qui les envoye par devers vous. Quevous plaist il, sire, qu’on leur die?»2. Le roy leur dit: «Entretenez les, et les faictes bien loger jusques nous aurons souppé etpuis nous parlerons a eulx.»3. Comment le roy d’ANGLETERRE, qui avoit ouy le messager parler, commença a compterdes faitz de JEHAN DE PARIS, dont il fut bien ris tout le long du soupper.4. Ce pendant le roy d’ANGLETERRE, qui bien congneut que JEHAN DE PARIS vouloit venir a lafeste, commensa a parler en ceste maniere: «Mon trescher seigneur, je vous prie que auxheraulx donnez bonne responce, car vous verrez grans merveilles. Je cuyde bien savoir queleur maistre demande.»

-56-

ende sy seggen dat sy dienaers zijn van eenen gheheeten Jean de Parijs,die hunlieden tot u seyndt. Wat belieft u, heere, dat men hen segge?” 1

De coninc seyde: “Hout se by u couten, ende doedt hen goede chiereaen totdat wy geten hebben, ende dan sullen wy met henliedenspreken.” 2

Hoe de coninck van Enghelandt, die welcke de boden hadde hoorenpasseren, begost te vertellen van de feyten van Jehan de Parijs, waerafwel gelachen wert soo langhe als de avontmaeltijt duerde. 3

HIerentusschen beghonst die coninck van Enghelant - die wel merctedat Jehan de Parijs ter feeste comen woude - te segghen in desermaniere: “Mijn welbeminde heere, ick bidde u dat ghy de herautengoede antwoorde gheeft, want ghy suldt groot wonder sien, ende ickmeynde wel te weten wat dat hunnen meester begeert.” 4

“Wie is dese Jan de Parijs?” seyde de coninck van Arragon.“Heere,” seyde hy, “het is een seer rijcke borgers sone van Parijs, ende

hy voert so schoonen sleyp oft staet als oyt mensche voerde, om soo veelvolcx als hy brengt.”

“Hoe veel isser?”De coninc van Enghelant seyde: “Twee- oft dryhondert peerden, ende sofrissche lieden ende wel toegemaect, als ghy oyt saecht na mijnduncken.”

1. Vul aan?: lijc2. «Et qui est ce JEHAN DE PARIS?» dit le roy d’ARRAGON.«Sire,» dit il, «c’est le filz d’ung bourgeois de PARIS, qui maine le plus beau et haultain trainque oncques homme mena, pour tant de gens qu’il maine.»«Et combien en a il?» Dit le roy d’ANGLETERRE: «De deux a trois cens chevaulx, les plusbelles gens et les mieulx acoustrez que vous veistes oncques, a mon advys.»«Par Dieu,» ce dit le roy d’ARRAGON, «ce seroit une merveilleuse chose se ung simplebourgeois de PARIS pouvoit maintenir ung tel estat si longuement comme de venir jusquesicy!»3. «Comment,» ce dit le roy d’ANGLETERRE, «de la vexelle d’or et d’argent de quoy il estservy seullement, est assez bastante pour achepter ung royaulme. Car je vous affie qu’ilsemble mieulx a ung songe ou fantasie qu’a aultre chose!»«Or, par Dieu,» dit la royne d’ARRAGON, «il le feroit bon veoir; si vous prions toutes que,quelque chose qu’il doyve coster, que nous le voyons.»4. «Certes,» dit le roy d’ANGLETERRE, «il est plus fort a contenter en fait d’honneur que vousvistes oncques. Et si vous dy bien tant qu’il ne prise honneur royal nem plus que le sien.Aultrement il est bien doulz, courtois et bien fort communicatif. Mais certes, bien vousdiray plus, que il me semble bien, quelque belle maniere qu’il aye, il tient ung quartier dela lune, car il dit des motz aucunesfoiz que n’ont ne chef ne queue! Aultrement l’on lejugeroit pour tressage homme.»

-57-

“Voorwaer,” seyde de coninck van Arragon, “dat soude een wonder 1

dinck zijn, dat een slecht borgher van Parijs soude mogen sulcken staetso lange onderhouden, als tot hiertoe te comen!” 2

Doe seyde de coninck van Engelant: “Tgoutwerc ende silverwerc daerhy alleene mede gedient wort, is genoech om een conincrijck te coopen,want ic versekere u dattet badt schijndt een droom oft fantazije te zijndan anders.”

Doe seyde de coninck van Arragon: “Het waer een lust om sien...Daerom wy bidden u, wattet coste, dat wy hem sien!” 3

“Certeyn,” seyde de coninck van Engelant, “hy is so quaet omvernueghen in eerbewijsinghe als ghy oydt saecht. Ende oock segghe icku dat hy conincklijcke eere niet meer en acht dan de zijne. Anders is hyseer minlijc ende gemeynsaem. Maar certeyn, ic sal u wel meer seggen,want my dunckt, hoe fraye manieren dat hy heeft, dat hy eens deelsmetter manen gequelt is, want hy spreect somtijts woorden, die nochhooft noch steert en hebben... Anders soude men hem achten voor eenwijs man.” 4

“En wat seyt hy, lief sone?” seyde de coninc van Spaengiën.“By mijnder trouwe,” seyde de coninc van Enghelant, “ick salt u

seggen. Op eenen tijt als wy tesamen reden, soo regendet herde seer.

1. «Et qu’esse ce qu’il dit, beau filz?» dit le roy d’ESPAIGNE.«Par ma foy,» dit le roy d’ANGLETERRE, «je le vous diray. Ung jour comme nous chevauchionsensemble, il plouvoit tresfort. Luy et ses gens avoient prins certains habillemens qu’ilzfaisoient porter a leur chevaulx, qui moult bien les gardoient de la pluye. Je luy dis qu’ilestoit bien en point contre la pluye et il me respondit que moy qui estois roy devois faireporter a mes gens maisons pour les garder de la pluye.»De ce mot tous ce prindrent a rire.2. «Or, messeigneurs,» dit le roy de PORTUGAL, «il ne se fault pas mocquer des gens en leurabsence, et ne croy point qu’il ne soit ung sage homme, se il a peu trouver la maniere deconduire une telle compaignie si loing; ce n’est pas vray semblable que ce ne soit sansgrant sens ne entendement!»A ses parolles du roy de PORTUGAL donnerent grant foy les seigneurs et dames, car moultsage estoit.3. Stroobant 1612: verdronckenen4. «Encores n’avez vous riens ouy,» dit le roy d’ANGLETERRE. «Je vous en diray deux, les plusnouvelle que vous ouystes oncques. Ung jour a passer une riviere, plusieurs de mes gensfurent noyez pour l’eaue, qui moult roidde alloit et qui estoit hors de rivage. Et comme jeregardoye vers ladicte riviere, cy vint a moy, et pour me bien consoler il me va dire: «Sire,vous qui estes ung puissant roy, deussiez faire porter ung pont pour faire passer a voz gens

-58-

Ende als hy ende zijn volck aenghedaen hadde sekere cleederen - die sydeden sekere peerden dragen, die hun seer wel beschermden tegen denregen - ende als ic hem seyde, dat hy wel voorsien was teghen denregen, soo seyde hy my dat ick, die een coninc was, dat ick mijn volcsoude doen huysen dragen, om die te schutten tegen den regen!”

Om des woorts wille begosten sy al te lachen. 1

“Nu welaen, mijn heeren,” seyde de coninc van Portegael, “menbehoort niet te ghecken met lieden in hun afwesen. Ick en gelove niethy en is een wijs man, ist dat hy can vinden een maniere om sulckenhoop volcx so verre te leyden. Ten is niet waerschijnelijc sonder grootewijsheyt ende verstandt!”

Dese woorden des conincx van Portugael waren seer gheloovelijc byde heeren ende vrouwen, want hy was seer wijs. 2

“Noch en hebt ghy al niet gehoort,” seyde de coninc van Engelant.“Ick sal u twee de schoonste nieumaren segghen die ghy oyt hoordet:Op eenen tijt als wy over een rivier passeren souden, soo verdroncken 3

er vele van mijn volck, om des waters wille dat seer sterc liep. Als ick nuuit was op den cant, ende als ick opt water sach, so quam hy tot my,ende om my wel te troosten so seyde hy tot my: ‘Heere, ghy, die eenmachtich coninck zijt, ghy behoordet met u te doen voeren een brugge,om u volck daerover te doen passeren, opdat se niet en verdroncken.’ 4

les rivieres affin qu’ilz ne noyassent.»1. Quant il eut dit cela, si commancerent a rire par la salle si fort que c’estoit une terriblechose.2. Stroobant 1612: daerom3. Quant tout fut appaisé, la fille du roy d’ESPAIGNE, qui tout cecy escoutoit, luy va dire:«Mon trescher seigneur et amy, je vous prie, dictes nous l’aultre qu’il vous a dit!»«Certes,» dit il, «ma mye, voulentiers! L’aultre si est que ainsi que chevauchions ensemble,je luy demandé, pour passer le temps, qui estoit la cause pour quoy il venoit en ce païs. Ilme respondit qu’il y avoit bien environ quinze ans que son feu pere estoit venu enESPAIGNE, et a son retour il avoit tandu ung las a une canne, et il venoit maintenant veoir sila canne estoit prinse.4. «Quant l’en ouyt ses parolles, le ris fut plus grant que devant. Et tellement fit durer leroy d’ANGLETERRE ce qu’il recitoit de JEHAN DE PARIS que le soupper fut parachevé.Quant les tables furent levees et graces dictes, le roy envoya querir les heraulx et les fitvenir devant toute la compaignie, lesquelz entrerent en la salle moult hardiement, etsaluerent le roy et la compaignie moult honnorablement comme vous orrez.

-59-

Als hy dat geseyt hadde, so begosten sy te lachen in die sale, so seerdat wonder was, ende het duerde langhe eer hy stil ende tevreden was. 1

De dochter des conincx van Spaengiën, die dit al aenhoorde, seyde tothem: “Mijn lieve heere ende vriendt, ick bid u, segt ons dander dat hy ugheseyt heeft.”

“Seker,” seyde hy, “mijn lief, geerne! Dander also als wy samen reden,soo vraechde ick hem, om den tijt over te brenghen, wat de oorsake waswaerom 2 hy in dit landt quam. Hy antwoorde my, dattet ontrentvijfthien jaren geleden was, dat zijn vader ghecomen was hier te lande.Ende als hy wederkeerde, heeft hy eenen eyntvoghel eenen strickgheleyt, en hy quam besien oft die eyndtvogel ghevangen is.” 3

Als men dese redenen hoorde, soo begost de coninc te lachen meerdan tevoren. Ende so lanc maectet de coninc van Engelant tghene dat hyvertelde van Jan de Parijs, dat de avontmaeltijt ghedaen was.

Als de tafelen opgheheven waren, ende de gratie geseyt, soo zandt deconinc van Spaengiën om te halen de herauten van Jan de Parijs,dewelcke waren frissche mannen, ende eveneens ghecleedt. Daernadede hy se comen voor alt geselschap. Sy quamen stoutelijc binnen inde sale, ende groeteden den coninc ende tgeselschap herde eersamelijc,alsoo ghy sult hooren. 4

1. Comment les heraulx de JEHAN DE PARIS entrerent en la salle, la ou estoit le royd’ESPAIGNE, acompaigné de plusieurs roys, barons, dames et chevaliers, pour demanderlogis au roy pour leur maistre.2. «Sire roy d’ESPAIGNE, nostre maistre JEHAN DE PARIS vous salue, et toute la noblecompaignie, si vous prie qu’il vous plaise luy faire deslivrer logis competant pour luy et sesgens en ung quartier de ceste ville a part, et il vous viendra veoir et les dames, aultrementil ne viendra point.»3. Stroobant 1612: comen4. «En bonne foy, mes amys,» dit le roy, «pour logis ne demeurera il pas, car assez luy enferay bailler!»«Sire,» dirent les heraulx, «s’il vous plaist, a ceste heure le nous ferez delivrer, pour veoirs’il y pourra loger.»5. «Je le veulx bien,» dit le roy, et adonc leur bailla ung sien maistre d’ostel et leur dit: «Orallez de par Dieu, mes amys. Et si vous avez a faire de quelque chose, demandez le, et jevous le feray delivrer.»

-60-

Hoe de herauten van Jehan de Parijs quamen in de sale daer de coninckvan Spaengiën was, ghesellet met veel coningen, baenderheeren, riddersende vrouwen, om logijs te begheeren aen den coninck, voor hunnenmeester. 1

“HEer coninc van Spaengiën, Jehan de Parijs gruetet u ende alletgheselschap, ende bidt u, dattet u believe hem te doen bestellen eenlogijs, dat bequaem sy voor hem ende zijn volc, in een quartier vandeser stadt besonder, ende hy sal u ende de vrouwen comen besoecken,anders en sal hy niedt comen!” 2

“Ter goeder trouwen, mijn vrienden,” seyde de coninck, “omherberghe en salt niet achterblijven, want ic sal hem logijs ghenoechdoen gheven.”

“Heere,” seyden de herauten, “beliefdet u nu ons te doen bestellen,om te siene oft hy daer soude connen 3 herberghen?” 4

“Dat wil ick geerne doen,” seyde die coninc. Doen gaf hy hun eenenvan sijnen hofmeesters, ende seyde tot henlieden: “Nu gaet in Godtsname, mijn vrienden, ende believet u, ende hebt ghy yet van doen,eysschet, ende ic salt ulieden doen bestellen!” 5

“Grooten danck hebt heere,” seyden de herauten.Doen ghinghen sy door de stadt, ende wouden hen herberghe ghevenvoor dryehondert peerden, maer sy en achteden dat niet. Soo werden sy

1. «Grans mercis, sire,» dirent les heraulx. Si s’en allerent par la cité et leur vouloientbailler logis pour trois cens chevaulx, mais ilz n’en tindrent compte. Si furent remenezdevant le roy, que leur demanda s’ilz avoient assez logis.2. «Grans mercis, sire,» dirent les heraulx. Si s’en allerent par la cité et leur vouloientbailler logis pour trois cens chevaulx, mais ilz n’en tindrent compte. Si furent remenezdevant le roy, que leur demanda s’ilz avoient assez logis.«Par Dieu, sire, nenny, car il nous en fault bien dix foiz autant, avant que nostre maistre etses gens puissent loger.»«Comment,» dit le roy, «avez vous a loger plus de trois cens chevaulx?»«Oui, sire, plus de dix mille, ou il ne viendra point icy. Il nous fault avoir depuis la grantesglise jusques au bas a la porte.»«Et comment,» dit le roy, «c’est plus du quart de la cité.»«Sire, nous ne pouvons a moins, comme verrez demain.»3. «Or, par Dieu, si l’aurez vous demain au bon matin, car les dames desirent moult a veoirvostre maistre. Si ferons anuyt desloger ceulx qui y sont logez, et demain au matin, letrouverez prest!»Atant prindrent congié du roy et luy dirent qu’ilz iroient querir les fourriers peur faire leslogis bien matin.«Or allez seurement,» dit le roy, «car il n’y aura point de faulte, et me recommandez avostre maistre.»

-61-

wederom gebrocht voor den coninck, dewelcke henlieden vraechde oftsy herberghe ghenoech hadden. 1

“Voorwaer heere, neen wy, want wy behoevens wel thienwerf soovele, eer dat onsen meester ende sijn volc meugen ghelogeert sijn...”

“Hoe,” seydt de coninc, “hebt ghy te logeren meer als dryhondertpeerden?”

“Ja heere, meer dan thienduysent, oft hy sal hier niet comen. Wysullent moeten hebben van de groote kercke af tot beneden aen depoorte.”

“Hoe,” seyde de coninck, “het is meer dant vierendeel van der stadt!”“Heere, wy en connen ons niedt met minders behelpen, alsoo ghy

morgen sien sult.” 2

“Ende voorwaer, ghy sullet morghen wel vroech hebben, want devrouwen hebben groot verlanghen om uwen meester te sien. Wy sullenterstont doen verhuysen deghene die daer gelogeert sijn, ende morgenvroech suldyt gereet vinden!”

Hierop namen sy oorlof aen den coninc, ende seyden hem dat sysouden gaen halen de foriers, om de herbergen wel vroech te maken.

“Nu gaet vrylijc,” seyde de coninck, “daer en sal gheen ghebreck aenzijn, ende gruetet oft beveelt my uwen meester!” 3

1. Grant parlement fut tenu celle nuyt de JEHAN DE PARIS, si leur tardoit le lendemain matinpour le veoir. Si laisserons d’eulx a parler et dirons des heraulx qui sortirent de la cité, etvindrent vers leurs cinq cens hommes a cheval qu’ilz avoient laissez, lesquelz ne cesserenttoute nuyt de eulx acoustrer pour l’endemain.2. Comment les heraulx vindrent devers JEHAN DE PARIS luy dire la responce que le royd’ESPAIGNE leur avoit faicte.3. Les heraulx chevaucherent toute nuyt pour aller faire leur responce a JEHAN DE PARIS dece qu’ilz avoient fait et besongné avecq le roy d’ESPAIGNE. Si firent tant qu’ilz arriverentdevers JEHAN DE PARIS, et luy compterent au long ce qu’ilz avoient fait, et de la grant beaultéde la pucelle que moult agrea a JEHAN DE PARIS. Si les en fit retourner pour aller conduyreles premiers cinq eens pour faire les logis. Puis appella tous ces princes et barons, et leurpria que bien gardassent ses cornmandemens, selon la forme et maniere qu’ilz avoientdesliberé tenir. Si ne fault pas demander si chascun avoit grant desir de le bien servir et

-62-

Groote sprake wert daer ghehouden dien nacht van Jehan de Parijs,ende sy hadden verlangen na tsanderdaechs smorghens om hem te sien.So sullen wy van hunlieden laten te spreken, ende sullen seggen van deherauten die uut der stadt gingen, ende quamen tot hun vijfhondertpeerden ende mannen, die sy daer gelaten hadden, seggende wattijdinge dat sy ghehadt hadden, dewelcke niet op en hielden dien nachthun te verchieren ende te cleeden op het eerlijcste als sy costen tegendes anderen daechs. 1

Hoe de herauten quamen tot Jehan de Parijs, hem seggende deantwoorde die de coninck van Spaengiën henlieden ghegheven hadde. 2

DE herauten reden den geheelen nacht om andtwoorde te gaen ghevenaen Jehan van Parijs, van tghene dat sy gedaen ende gehandelt haddenmet den coninc van Spaengiën. Soo deden sy soo vele, dat sy quamenvoor Jean de Parijs, ende vertelden hem int langhe wat sy gedaenhadden, ende van der grooter schoonheyt van der maghet, dewelckeJehan de Parijs wel behaechde. Daerna dede hij se wederkeeren om tegaen beleyden de eerste vijfhondert, om de logijsen te maken. Na deseriep hy alle de vorsten ende baenderheeren, ende badt hen dat sy welonderhouden souden zijn bevel, na de forme en de maniere die hyhadde voor hem genomen te houden, soo dat men niedt en derfvraghen oft yeghelijck groote begeerte hadde om hem wel te dienenende te eeren, wandt anders en sochten sy niet van te doen, yet dat hemaenghenaem ware. 3

honnorer, car a aultre chose ne taschoient que a faire chose que luy fut agreable.1. Quant vint le lendemain au matin, les seigneurs et dames qui aux nopces estoient venus,et mesmement la fille d’ESPAIGNE, si se leverent moult grant matin, de la grant peur qu’ilzavoient que point ne veissent arriver JEHAN DE PARIS. Si firent clorre tous les sentiers et ruesde la ville, affin que JEHAN DE PARIS ne peust passer par aultre lieu que par devant le palais.Et ce pendant qu’ilz en parloient, vecy arriver les deux heraulx avecq les deux pages, aupoint que devant avez ouy; puis venoient les cinq cens fourriers après bien en point. Sicoururent les nouvelles au palais que c’estoit JEHAN DE PARIS qui venoit. Incontinent qu’ilzouyrent les nouvelles, vous eussez veu venir gens a si grans flottes que c’estoit unemerveilleuse chose, car le maistre n’attendoit pas le varlet, ne le varlet le maistre; quipouvoit mieulx aller, alloit. Et quant les FRANÇOIS commançerent a approucher le palais, etqu’ilz passoient, le roy s’avansa peur parler a eulx comme voz orrez.2. Comment les FRANCOIS passerent devant le palaix du roy d’ESPAIGNE, lequel leur dit queilz fussent les biens venuz.

-63-

Des anderen daechs die heeren en vrouwen die ter bruyloft warengecomen, ende ooc selve de dochter van Spaengiën, stonden seervroech op van grooter sorghe die sy hadden, dat sy Jehan de Parijs niedten souden sien incomen. Daerom deden sy sluyten alle de voetpadenende straten van der stadt, opdat Jehan de Parijs niedt en soude moghenvoorby lijden door eenighen anderen wech, dan voorby tpalleys. Endehierentusschen dat sy daeraf spraken, siet soo quaemen de tweeherauten met de twee pagiën, toegemaect also ghy voren ghehoort hebt.Daernaer quamen de vijfhondert ridders in sulcken cleedinge. So liependie tijdinghen int palleys, dat Jehan de Parijs quam. Terstont als sy dietijdinghe hoorden, soo sach men het volck comen met soo grootenhoopen dattet wonder was. Ende als de forriers begonsten het palleys teghenaken, also als sy voorby leden, de coninck seer curieus wesende omte weten oft Jehan de Parijs in dier bende was, soo spoede hy hem omteghen hunlieden te spreken, alsoo ghy sult hooren. 1

Hoe de forriers passeerden voorby tpalleys des conincx van Spaengiën,dewelcke henlieden hiet willecom zijn. 2

DE coninck van Spaengiën seyde tot hen: “Ghy heeren, ghy zijtwillecomme! Seght ons, believet u, wie is Jehan van Parijs, opdat wy hemkennen.”

“Heere,” seyde een van henlieden, “hy en is in dit gheselschap niet.”“ Wie zijdy dan?” seyde de coninck.

1. Le roy d’ESPAIGNE leur dit: «Messeigneurs, vous soyez les tresbien venuz. Dictes nous, s’ilvous plaist, lequel est JEHAN DE PARIS, afin de le congnoistre.»«Sire,» dit l’ung d’eulx, «il n’est pas en ceste compaignie.»«Et qui estes vous donc?» dit le roy.«Nous sommes,» dirent ilz, «ses fourriers que luy venons faire son logis.»2. Quant les princes qui la estoient et les dames qui celle responce ouyrent, et veoient telleassemblee de fourriers, ilz en furent tous esbays. Si dit le roy d’ESPAIGNE au royd’ANGLETERRE: «Comment, beau filz, vous disiez que il n’avoit en tout que environ troiscens chevaulx, et ilz sont ja passez plus de cinq cens, et si ne viendra pas sans bellecompaignie.»3. «Par mon serment,» dit la fille, «vela de belles gens et bien en point. Certes, bien debvezfestier leur seigneur qui nous vient faire si grant honneur de venir aux nopces, car toute lafeste en sera honnoree.»4. «Vrayement, ma fille,» dit le roy, «vous dictes vray.» Si envoyray devers ses gens qui sontvenus, pour les faire fornir de linge, vaixelle et tapisserie, et de tout ce que leur seranecessaire.» Si appela son maistre d’ostel, et luy dit: «Allez au quartier qu’avez deslivré ases gens et leur faictes bailler tout ce que leur fauldra!»

-64-

“ Wy zijn,” seyden sy, “de forriers die hem comen sijn herberghemaecken.” 1

Als de princen ende vrouwen die daer waeren dese antwoordehoorden, ende sagen sulcken hoop forriers, soo waeren sy daeraf alleverwondert. Doen seyde de coninck van Spaengiën tot den coninc vanEnghelant: “Hoe, behoude sone, ghy seydet dat hy niedt meer en haddedan ontrendt dryehondert peerden, ende daer isser voorby geledenmeer dan vijfhondert, ende ooc en sal hy niet commen sonder grootgheselschap. 2

“Certeyn,” seyde de dochter, “het zijn frissche lieden, ende weltoeghemaeckt. Seker ghy behoort hunnen heere wel te feesteren, dieons comt soo grooten eere doen, dat hy tonser bruyloft comt, want degeheele feeste sal daerby gheëert zijn. 3

“Voorwaer dochter, ghy segt waer. Daerom sal ick yemandt seyndenaen zijn volck oft lieden die ghecomen zijn, om hem te doen voorsienaen lijnwaedt ende kueckenwerc, ende tapijtserije, ende al tghene dathem van noode zijn sal.” Doe riep hy zijnen hofmeester ende seyde tothem: “Gaet in den wijck die ghy zijnen volcke besteldt hebt, endemaeckt dat men hem geve alle tgene dat sy behoeven sullen!” 4

1. Verderop in de tekst heten zij: draey-boomen2. Le maistre d’ostel si y alla, et les trouva tous enbesongnez. Les ungs faisoient barrieres,les aultres rompoient maisons pour passer de l’une en l’aultre, les aultres tendoienttappisseries qu’il sembloit que ce fut une foire. Quant le maistre d’ostel vit cecy, il en futtout esbay. Toutesfoiz fit son message et leur dit: «Messeigneurs, le roy m’a icy envoyédevers vous pour vous dire que ce qu’il vous fauldra, soit linge, vaixelle, tapisserie etaultres choses, que je le vous face delivrer.»3. «Sire,» respondit l’ung des heraulx, «grantz merciz au roy et a vous. Certes, il ne nousfault riens, car les chariotz arriveront tantost qui apportent les utenxilles. Et dictes au royque s’il estoit enserré de tapisserie, vaixelle d’or ou d’argent, nous en avons assez pournous et pour luy, et si luy en fault, pource qu’il a grant seigneurie estrange, comme l’endit, venez le nous tantost dire, et nous ferons arrester devant son palaix dix ou douzechariotz chargez que bien le forniront.»

-65-

Den hofmeester ghinck daer henen, ende vandt se alle omledich: desommighe maeckten [..f]le.boomen, 1 de andere braken die huysen, omvan deene in dandere te gaen, dandere spanden de tapijtserije, hetscheen een werelt te zijn. Als den hofmeester dit sach, soo was hy daerafseer verwondert. Nochtans dede hy zijn bootschap, ende seyde tot hun:“Ick comme hier om u te seggen dat tghene dat u ghebreect, het sysilverwerck oft tapijtserijs, ick salt u doen leveren.” 2

Doen antwoorde een van den herauten: “Grooten danc heb denconinck ende ghy. Seker ons en ghebreect niet, want de waghens sullenschier commen, die den huysraedt medebrengen. Ende segt den coninc,waert sake dat hy [bestrict] ware van tapijtserije, gouden oft silverwerck,wy hebben des genoech voor ons ende voor hem. Ende ist dat hijsbehoeft, om dieswille dat hy grooten sleyp van groote heeren heeft, soomen seyt, soo comt ons schierst segghen, ende wy sullen doen stillestaen thien oft twelf gheladen wagenen, die hem wel ghelieven sullen.” 3

“Grand mercijs,” seyde den hofmeester. Ende hiermede schiet hyvandaer al verwondert, ende hy quam tot den coninc voor debaenderheerschap, ende die vrouwen, die seer nauwe luysterden. Seerverwonderden hen de baenderheeren ende de vrouwen van deboodtschap die den hofmeester ghedaen hadde. Soo en spraken syanders niedt alt palleys door dan van Jehan de Parijs, nae wiens coemstesy seer groote verlanghen hadden. De coninck dede de misse singhen,ende alle de princen, heeren ende vrouwen ghinghen die hooren. Endeals de misse bynaer een eynde was, siet so quam daer een schiltknechtloopend, die quam segghen: “Comt, siet dien Jehan de Parijs incomen.Haest u wel seere!” De coninghen namen de vrouwen yeghelijck te hem

1. «Grant mercy,» dit le maistre d’ostel. Et atant s’en part tout esmerveillé, et s’en vient aupalaix ou il fit son rapport au roy devant toute la baronnie et les dames, qui bienl’escouterent. Moult s’esmerveilloient les barons et les dames du raport que fait avoit lemaistre d’ostel. Si ne parloient par le palais que de JEHAN DE PARIS, duquel la venue leurtardoit beaucop. Le roy fit chanter la messe, et tous les princes, barons, seigneurs et damesl’alerent ouyr. Et quant vint vers la fin de la messe, vecy venir ung escuier courant qui vintdire: «Venez veoir arriver celuy JEHAN DE PARIS; hastez vous tantost!» Les roys prindrent lesdames chascun en son endroit, et s’en vindrent aux fenestres du palaix, les aultressortoient hors en la rue pour le mieulx veoir.2. Comment les conducteurs des chariotz de JEHAN DE PARIS vindrent en belle ordonnanceaprès les chariotz de la tapisserie.3. Alors arriverent deux cens hommes d’armes bien en point, armez et bardez comme telcas le requiert, et aloit deux trompetes devant et deux tabourins de SOUYSSE et ungphiphre, et estoient montez ces gens sus bons coursiers, qu’ilz vous faisoient saulter etfaire gambades que c’estoit ung triumphe a les regarder, et venoient deux a deux en moultbelle ordonnance. Le roy d’ESPAIGNE demanda au roy d’ANGLETERRE que estoient ces gens.4. «Sire,» respondit il, «je n’en sçay riens, car point ne les ay veuz au voyage.»

-66-

waerts, ende quamen alle aen de vensteren van den palleyse. De anderginghen buyten op de strate, om beter te sien. 1

Hoe de leytsmannen van de wagenen van Jehan de Parijs quamen inschoon ordinantie, ende achter hen de wagenen van der tapijtserijen. 2

TWeehondert mannen van wapenen oft vrije ruyters quamen weltoegemaeckt, gewapent, ende gebardeert, also de saecke eyscht. Endedaer ghinghen twee trompetten voren, ende twee Switsers trommelen,ende eenen pfijffer. Ende dese lieden waren opgeseten op goedehencxten, die sy deden springhen ende den moyaert maecken, dat heteen triomphe was die te sien. Ende sy quamen twee en twee in seerfraey ordinantie. De coninck van Spaengiën vraechde den coninck vanEnghelandt wat lieden dat dit waeren. 3

“Heere,” seyde de coninck van Enghelandt, “ic en weetter niet af, wantic se niet ghesien en hebbe onderweghen.” 4

Ende doen riep de coninc van Navarre, dewelcke hielt de maghet byder handt, door de venster: “Wie zijt ghy lieden?”

1. Et lors le roy de NAVARRE, qui tenoit la pucelle par la main, cria par la fenestre: «Qui estesvous, messeigneurs?»«Nous sommes,» dirent ilz, «les conducteurs des chariotz de JEHAN DE PARIS, qui icyviennent après nous!»2. «Hee, Vierge Marie,» dit la pucelle, «que vecy bel estat pour ung homme!»«Pensez, belle seur,» dit le roy de NAVARRE, «que j’en suis tout effrayé; ce semble mieulxsonge que aultre chose.»3. Ainsi comme ilz parloient, vecy apparroistre les chariotz de la tapisserie, a tout grozcoursiers, et en chascun chariot avoit huit groz coursiers moult richement harnechez, et yavoit vingt cinq chariotz, tous couvers de velours sur velours vert moult riche.4. Quant les dames virent ces beaux chariotz, elles furent toutes ravies, et les seigneursaussi. «Helas,» dit la pucelle, «nous ne le verrons point, car il doit estre dedans ces beauxchariotz.»5. Stroobant 1612: voarby

-67-

“Mijn heeren, wy zijn die gheleyders van de wagenen van Jan de Parijs,die hiernae ons commen.” 1

“Och maghet Maria,” seyde de joncvrouwe, “wat eenen triomphantenstaet is ditte voor eens borgers sone!”

“Ghy moecht wel dencken, lieve suster,” seyde de coninck vanNavarre, “dat ick eraf verslaghen ben. By mijn trouwe, het dunct my bateenen droom te zijn dan yet anders.” 2

Alsoo als sy tesamen spraken, siet, soo verthoonden hun de waghenenvan der tapijtserije, mitsgaders groote henxsten, ende tot elcken wagenacht henxsten rijckelijck toegemaect. Ende daer waren XXV waghenen, albedect met fluweel op fluweel, certeyn seer costelijck. 3

Als de vrouwen dese schoone waghens saghen, soo stonden sy alleverstockt oft verbaest, ende alle de heeren ende de baroenen oock.“Eylacen,” seyde de jonckvrou, “wy en sullen hem niet sien, want hybehoort te zijn onder dese schoone ende rijckelijcke waghenen.” 4

Ende doe riep de coninck van Navarre tot deghene die de waghenenmenden - want elcken waghen hadde twee mannen te voete - om devoorseyde peerden badt te bestieren, die seer spitsich ende sterc waren:“Seght mijn vrienden, wat is in dese waghens?”

“Tis tapijtserij,” seyde daer een. Ende alsser X oft XIJ voorby 5 waren, soseyde hy tot eenen anderen: “Segt mij vrient, wat isser in dese schoonwaghens?”

1. Et lors le roy de NAVARRE cria a ceulx que les chevaulx desdicts chariotz conduisoient, cara chascun cheval avoit deux hommes a pié, pour mieulx gouverner lesdicts chevaulx quemoult fiers et puissans estoient: «Dictes, mes amys, qu’est ce dedans ces beaux chariotz?»«C’est la tapisserie,» dit l’ung. Et quant il en fut passé vingt ou vingt deux, il dit a ungaultre: «Dictes, mon amy, qu’est ce dedans ces beaux chariotz?»«Monseigneur,» respondit celuy, «tous les couvers de vert sont les chariotz de la tapisserieet linge.»2. Moult furent esmerveillez tous quant ilz ouyrent celle responce. «Haa, mon amy,» dit lapucelle au roy d’ANGLETERRE, «vous ne nous avez pas tout dit ce que sçaviez de JEHAN DE

PARIS.»«Par Dieu, ma mye,» respondit le roy d’ANGLETERRE, «je n’en avoye veu si non ce que j’enavoye dit. Si suis moult esbay que ce peult estre.» 3. En tant comme ilz parloient, lesdicts chariotz acheverent de passer.4. Comment aultres vingt cinq chariotz entrerent que portoient les utenxilles de lacuysine.5. Stroobant 1612 : dier

-68-

“Mijn heere,” seyde hy, “alle die met gruen ghedeckt zijn, zijn dewagens van der tapijtserije ende lijnwaet.” 1

Seer waren sy al verwondert als se dit hoorden. “Ja mijn lief,” seyde demaget totten coninc van Engelant, “ghy en hebt ons niet al gheseydt datghy wist van Jean de Parijs.”

“Voorseker mijn liefken,” antwoorde de coninck, “ick en hadde andersniet gesien, dan dat ick daeraf geseyt hebbe. Daerom ben ick seerverwondert wat dat zijn mach.” 2

Alsoo als sy spraken, soo waren de vorseyde waghenen voorbyghepasseert. 3

Hoe daer vijfentwintich ander waghens inquamen, die droeghen hetkeuckenghereck. 4

NA dese eerste waghens vernamen zy daer 5 vijf en twintich andere metgroote henxsten, ghelijc dandere, maer de waghens en waren nietbedect dan met groote panden van root leder. Ende terstont vraechdede coninc van Portugael: “Seght ghy heeren, wat waghens zijn dat? Wiehooren sy toe?”

“Het zijn,” seyde sy, “de keuckenwaghenen van Jan de Parijs.”

1. Incontinent après les premiers chariotz, en apparurent aultres vingt cinq chariotz a grozcoursiers comme les aultres, mais les chariotz n’estoient couvers que de grans pans de cuyrroge, et tantost le roy de PORTUGAL demanda: «Dictes, messeigneurs, quelz chariotz sontcela, et a qui sont ilz?»«Ilz sont,» firent ilz, «les chariotz de la cuysine de JEHAN DE PARIS.»«Par Dieu,» dit le roy de PORTUGAL, «je me tiendroye bien honnoré d’en avoir demyedouzayne de telz, et si en ferois bien mes grans honneurs.» Pareillement dirent tous lesaultres.«Hee, doulce Vierge Marie,» dit la royne d’ARRAGON, «qui est celuy qui peult mener etentretenir une telle triumphe, et ne le verrons nous pas?»2. Et ainsi comme ilz devisoient, l’on leur vint dire que le disner estoit prest. «Helas, pourDieu» dirent les dames, «ne parlez plus de cela, car il n’est plaisir que de veoir cesinnumerables richesses.»3. Stroobant 1612: der4. Quant lesdicts chariotz furent passez, en arrivé aultres vingt cinq, couvers de DAMAS bleu,et les coursiers harnechez de mesmes comme vous orrez.5. Comme il entra en la ville aultres vingt cinq chariotz couvers de DAMAS bleu, quiportoient les robbes et habillemens de JEHAN DE PARIS.

-69-

“Voorwaer,” seyde de coninck, “ick soudet voor een groote eerehouden, dat ick er een half dozijn hadde van sulcken!” Desgelijcx seydenooc die ander coningen.

“O zoete maghet Maria,” seyde de coninginne van Arragon, “Wie isdeghene die mach voeren oft onderhouden sulcken triomphe, ende ensullen wy hem niet sien?” 1

Alsoo als sy couteden, men quam hunlieden seggen dat denoenmaeltijt ghereet was. “Och lacen, om Godts wille,” seyden devrouwen, “ou, spreect daeraf niet meer. Want daer is gheen meerderghenuchte, dan te sien desen ontallijcken rijckdom!” 2

Als de voorseyde blau waghens waren ghepasseert, soo quamend[a]er 3 vijfentwintich andere bedect met blau damast, ende dehenghsten vercleet metten selve, alsoo ghy hooren sult. 4

Hoe dat in de stadt quamen XXV ander waghens, overtrocken met blaudamast, die droeghen de cleederen van Jehan van Parijs. 5

“SIet,” seyde de maghet, “hier comen de ander waghens, nochcostelijcker dan de andere.” Ende als se by waren, so vraechde mendegene die se menneden, wien de voorseyde waghenen toebehoorden.

1. «Or, regardez,» dit la pucelle, «vecy venir aultres chariotz encore plus riches que lesaultres.» Et quant ilz furent près, on demanda a ceulx que les menoient, a qui estoientlesdicts chariotz qu’ilz menoient. Alors respondirent en disant: «Ce sont les chariotz de lagarde robe de JEHAN DE PARIS nostre maistre.»2. Stroobant 1612: Regt3. «O royne des cieulx, quelz habillemens peult il avoir leans! Et qui ce pourroit ennuyerde regarder cecy!» Puis crya elle mesmes a la fenestre: «Dictes, mon amy, combien en y a ilde la garde robe?» Si luy respondirent que vingt cinq. 4. «Par Dieu,» dit le roy de PORTUGAL, «vela assez de richesse pour achepter tous nozroyaulmes! Il me semble que je songe quant je voy cecy.»5. Grant bruit en estoit par toute la cité, et en especial au palais, de la venue de cesthomme, car les chevaulx hannissoient et menoient tel bruit que c’estoit merveilles. Le royd’ANGLETERRE estoit tout estonné de veoir ce qu’il veoit, et ouyoit tous les rappors que l’onfaisoit par la cité de cest homme, car de luy ne tenoit on plus d’extime. Mesmement, quepis estoit, il n’avoit loisir ny espasse de parler ny de soy jouer avecq sa fiancee comme ildesiroit, dont il estoit fort marry.

-70-

Sy antwoorden: “Het zijn de waghenen van de cleederschaprayen vanJan de Parijs!” 1

“O hemelsche coninghinne, wat cleederen moghen daerin zijn? Wiesoude mogen verdrieten dit te siene?” Daerna riep sy selve uut devenster: “Segt 2 my, mijn vrient, hoe veel isser van de garderobbe?” Endehy antwoorde haer: “Vijf en twintich!” 3

“Voorwaer,” seyde de coninc, “siet hier wats rijckdoms ghenoech omte coopen alle onse conincrijcken. My dunct dat ick droome als ic ditsien!” 4

Groot gherucht wasser in de stadt, ende sonderlinghe opt palleys, vande compst van desen man. Want de peerden briesschende endebedreven sulcken gerucht dattet wonder was. De coninc van Enghelantwas verslaghen int siene tghene dat hy sach, ende te hooren de redenendie in de stadt omghingen van desen man. Want van hem en maectemen geen werck meer. Ja oock dat ergher was, hy en hadde gheen stadenoch stonde te spreken, noch te spelen met zijn ondertroude alsoo hybegheerde, waeraf hy seer treurich was. 5

Nochtans, om dese materie cort te maken, naedat dese vijfentwintichwagenen voorby waren, so quamen terstont die ander vijfentwintichwagens, alle bedect met fluweel op fluweel carmoysijn, ghestickt metgoude, seer rijckelijck ghefrenijt met Sypers gout, dat blinckte teghen de

1. Toutesfois, pour abreger la matiere, ces vingt cinq chariotz furent passez. Tantostvindrent les aultres vingt cinq tous couvers d’ung velours sur velours cramoisi. broché d’ormoult riche a tout franges d’or de CHIPPRE. Si reluisoient contre le soleil a merveilles.Quant l’on les vit apparoistre chascun s’avança pour regarder.2. Comme les chariotz de la vaixelle de JEHAN DE PARIS entrerent.3. «Certes,» dit la pucelle, «je croy que Dieu et paradis doit arriver a ceste heure. Et quepeult estre ce? Est il homme mortel qui puisse telle noblesse assembler?»4. «Par Dieu,» respondit le roy de NAVARRE, «si l’on m’eust dit que c’eust esté le roy deFRANCE, je ne m’en fusee pas fort esmerveillé, car c’est ung triumphant royaulme, mais decestuy bourgeois, je ne sçay que y rimer. Si suis si fort estonné que je ne sçay ou je suis.»5. «Comment,» dit la pucelle, «vous semble il bien que ung roy de FRANCE pourroit bienautant faire comme cestuy?»«Certes, ma doulce seur, je croy que ouy, quant il auroit bien entreprins.»«Sur ma foy,» dit elle, «c’est une merveilleuse besongne; il me tarde fort que je le voye,sçavoir mon si c’est ung homme comme les aultres.»

-71-

sonne dattet wonder was. Als men die sach naken, soo spoede hemyegelijck om te sien, de heeren ende vrouwen ghelijck tghepeupel. 1

Hoe de waghenen van tsilverwerck van Jehan de Parijs inquamen. 2

“VOorwaer,” seyde de maghet, “ick gheloove dat Godt uutten Paradijsenu incommen sal. Isser eenich sterffelijck mensche die soude moghensulcken edeldom tsamenbrenghen!?” 3

“Voorwaer,” antwoorde de coninc van Navarre, “waert sake dat menmy gheseyt hadde dattet gheweest hadde de coninck van Vrancrijc, icken soudet my niet af verwondert hebben, want het is een schoonconinckrijck. Maer van desen borgher en weet ick niet wat dencken.Ende ick ben soo verslagen, dat ick niet en weet waer ick ben...” 4

“Hoe,” seyde de joncvrouwe, “dunct u dat de coninck van Vranckrijckwel soude connen soo veel doen als dese?”

“Certeyn,” mijn lieve suster, “ick geloove ja, als hyt wel bestaenhadde!”

“Op mijn trouwe,” seyde de maghet, “het is een wonderlijck werck.Het valt my seer langhe dat ick hem niet en sie, om te weten oftet eenman is ghelijc dander.” 5

1. Tant parlerent que les vingt cinq chariotz furent passez, fors que a ung des conducteursau quel le roy demanda: «Dictes, mon amy, qu’i a il en ces chariotz couvers de cramoisi?»2. «Sire,» dit il, «c’est la vaixelle et bagues de JEHAN DE PARIS.»3. Stroobant 1612: quamed4. Et incontinant après va arriver deux cens hommes d’armes tous em point comme pourcombatre, et venoient quatre a quatre en moult belle ordonnance et sans bruyt. Le royd’ESPAIGNE appella le premier, qui portoit ung penom en sa lance, et luy dit:«Messeigneurs, JEHAN DE PARIS est il en ceste compaignie?»«Sire,» dit celuy, «nenny! Il ne viendra encores de deux heures, car luy et ses gens disnentaux champs, mais nous sommes commis pour la garde de ces vingt cinq chariotz quepassent cy devant.»5. Quant les chariotz et les deux cens hommes d’armes eurent passé, le roy va dire que l’onallast disner ce pendant, mais les dames luy firent requeste que pour Dieu il laissastbonnes gardes a la porte qu’ilz vinssent dire de bonne heure les nouvelles quant ilviendroit, car, comme elles disoient: «tous ces gens sont passez, si n’amenera pas grantmonde avecq luy, et point ne le verrons arriver.»

-72-

So langhe spraken sy dat de vijf en twintich waghenen voorby leden,uutghescheyden eenen, denwelcken de coninc vraechde: “Segt, mijnvrint, wat isser in dese wagenen, die bedect zijn met cramoysijn?” 1

“Heer,” seyde hy, “het ist silverwerc ende de baguecoffers van Jan deParijs.” 2

Ende terstont daerna quamen 3 daer tweehondert mannen vanwapenen, al toeghemaeckt als om te vechten. Ende sy quamen vier endevier in seer schoon ordinantie sonder gerucht. De coninc vanSpaenghiën riep den eersten, die droech een vaenken aen zijn lance,ende seyde tot hem: “Ghy heeren, Jan de Parijs is in dit gheselschap?”

“Heere,” seyde die, “neen hy. Hy en sal noch niet comen in twee uren,want hy ende zijn principaelste deden hun maeltijdt buyten. Maer wyzijn ghesedt om te bewaren dese vijfentwintich waghenen, die daer voorzijn.” 4

Als de waghens ende de tweehondert mannen van wapenenghepasseert waren, soo seyde de coninck dat men soude gaen etendaerentusschen. Maer de vrouwen deden aen hem een versoec, dat hygoede wachters soude laten aen de poorte, om te sien wanneer hycomen soude. Want sy seyden: “Alle zijn lieden zijn ghepasseert, endeooc en heeft hy er niet veel met hem, soo en sullen wy hem niet sienincomen.” 5

1. «Ne vous en souciez,» dit le roy, «car j’en seroye plus doulant que vous; si y mectray sibonne garde que bien en sçaurons les nouvelles.»2. Stroobant 1612: hy3. Ilz s’en allerent disner, mais oncques ne fut parlé en toute la table que des grandesmerveilles qu’ilz avoient veuez, dont le roy d’ANGLETERRE estoit tout estonné, si ne pouvoitfaire bonne chiere, mais la royne d’ESPAIGNE, que moult sage dame estoit, l’entretenoit aumieulx qu’elle pouvoit.4. Quant ilz eurent disné et graces dictes, si commancerent a deviser des nopces, mais veezcy venir deux escuyers que dirent: «Venez veoir la plus belle compaignie que oncques futveue sus terre.»Lors saillirent les roys avecq les dames, barons et chevaliers, tenant chascun unedamoiselle par la main selon leurs degrez, et s’en vindrent les ungs aulx fenestres, lesaultres en plaine rue, que tant estoit plain de peuple d’ung costé et d’aultre que c’estoitune chose infinie.5. Comment les archiers de la garde de JEHAN DE PARIS entrerent en grant triumphe ethonneur.

-73-

“En sorchter niet vooren,” seyde de coninck, “want ick souder veeldroever om zijn dan ghy. Daerom sal icker so goede wachters setten, datwy daeraf de tijdinge wel hebben sullen!” 1

Doen ghinghen sy de noenmaeltijdt eten, maer daer en wert nietghesproken over tafel, dan van het groot wonder dat sy ghesien hadden,waeraf de coninc van Engelandt al verslaghen was. Daerom en cost hyniet vrolijc zijn. De coninginne van Spaengiën hielt hem aen ten bestendat sy 2 coste. 3

Als sy gegheten hadden, ende de gratie gheseyt, soo beghosten sy tecouten van der bruyloft. Maer siet daer quamen twee schiltknechten dieseyden: “Coemt, siet de schoonste bende die oynt ghesien was.”

Doen stonden die coninghen op met de vrouwen, baenderheerenende ridders, haudende elck een joncvrouwe by der hant na harengraet. Ende sy quamen deen in de vensteren, ende dander op vollerstraten, dewelcke so vol volcx was dattet wonder was. 4

Hoe de artsiers van der garde van Jehan de Parijs inquamen, met grootertriomphe ende eere. 5

TErstont quamen daer ses klaroenen, seer wel toeghemaect, die gavensoo soeten gheluydt dattet een fraey dinc was om hooren. Daerna quameen man van wapenen, sittende op eenen grooten hengst, ghebardeert

1. Tantost arriverent six clerons moult bien em point qui sonnoient si melodieusement quec’estoit une belle chose de les ouyr. Puis venoit ung homme d’armes, monté sus ung grantcoursier bardé, qui portoit l’enseigne, et après luy venoient deux mille archiers bienmontez et bien en point qui tous avoient hocquetons d’orfaverie que moult fort reluisoientcontre le soleil. Le roy d’ESPAIGNE demanda a celuy qui l’enseigne portoit si JEHAN DE PARIS

estoit illec. Et il luy respondit que nenny, «cecy sont les archiers de sa garde que je guide.»2. «Comment,» dit le roy, «m’apelez vous cecy archiers qui tous semblent estre gransseigneurs?»«Par Dieu,» dit le cappitaine, «vous direz bien aultre chose avant qu’il soit arrivé.» Si passaoultre, menant ses gens le petit pas, deux a deux, en belle ordonnance.3. Il ne fault pas demander comment ilz estoient diligemment regardez d’hommes etfemmes; si n’eussez ouy ung seul mot sonner, tant estoient enclins a regarder lesmerveilles que veoient.4. Tantost vint ung des heraulx de JEHAN DE PARIS au palaix demander au roy la clef d’unepetite esglise pour y ouyr vespres, car JEHAN DE PARIS les vouloit ouyr ce jour, pource qu’ilestoit dimenche.

-74-

ende springhende, die droech de vane. Ende na hem volchdentweeduysent artsiers, wel toeghemaect, ende hadden al wapenrockenvan goutsmeewerck, dewelcke seer blinckte teghen de sonne die seerschoon scheen. De coninck van Spaengiën vraechde denghenen die devane droech, oft Jehan de Parijs daer was. Hy antwoorde: “Neen hy, hetzijn de archiers van zijn garde.” 1

“Hoe,” seyde de coninck, “heet ghy my dit archiers, dewelcke alschijnen groote heeren te zijn?”

“Voorwaer,” seyde de capiteyn, “ghy sult wel anders segghen eer dathy inghecomen is.” Soo leet hy voorby, leedende zijn volc voet voorvoet, twee en twee in seer schoone ordinantie. 2

Men en behoeft niet te vraechen, hoe sy besien werden van mannenen vrouwen. Ghy en sout se niet hebben een enckel woordeken hoorenspreken, soo waren sy geneycht om te sien het wonder dat daer quam. 3

Mitsdesen quam een van de herauten van Jan de Parijs, begheerendevan den coninck den sleutel van een kercke, om daer vesperen tehooren. Want Jean de Parijs woude se hooren denselven dach, omdieswille dattet sondach was. 4

De coninck seyde hem: “Mijn vrient, ghy suldt hebben al tghene datghy meucht begeeren. Maer ick bid u dat: ist dat ghy hier wel meuchtblijven om ons te toogen Jan de Parijs, dat ghy blijft!”

“Ick en mach,” seyde de heraut, “op dit pas niedt, maer ick sal umijnen pagie laten, die hem wijsen sal. Hy en sal noch niet comen, want

1. Le roy luy dit: «Mon amy, vous aurez tout ce que vous sçauriez demander, mais je vousprie que, si bonnement povez icy demeurer, pour nous monstrer JEHAN DE PARIS, quedemeuriez.»«Je ne puis,» dit le herault, «a present, mais je vous laisseray mon page, que le vousmonstrera. Il ne viendra pas encores, car trop y a de ses gendarmes a venir que entrerontpremier que luy.» Si s’en alla, et commenda a son page que tout leur monstrast.2. La pucelle appella le page, que moult bien estoit aprins, et luy demanda son nom. Et ilrespondit que GABRIEL s’appelloit. «Or, GABRIEL,» dit elle, «je vous prie que point ne vousdepartez de moy, et veez cy cestuy anneau que je vous donne.»«Grant mercy, dame,» dit le page.«Helas, mon amy GABRIEL, viendra encores JEHAN DE PARIS?»«Ma damoiselle,» dit il, «non pas, car il y a a venir premier ces gensdarmes.»«Et comment,» dit elle, «ne sont ce pas ceulx icy que passent?»«Nenny,» dit le page, «ce ne sont que ses archiers de l’avantgarde, que sont deux mille, etaultant en l’arrieregarde. Je ne sçay s’ilz viendront avecques les hommes d’armes ouaprès.»

-75-

daer hebben noch te veel van zijn krijschvolck te comen, die sullen eerincomen dan hy.” Doen ginc hy wech, ende beval zijnen pagie dat hythun al wijsen soude. 1

De maghet riep de pagie, die wel gheleert was, ende vraechde hemnae zijnen naem. Hy seyde haer, dat hy Gabriël hiete. “Nu, Gabriël,”seyde sy, “ick bidde u, dat ghy van my niet en gaet, ende siet desenrinck, die schencke ic u.”

“Grand marcijs, vrouwe,” seyde de pagie.“Och mijn lieve Gabriël, sal Jean de Parijs noch niet comen?”“Mijn jonfrouwe,” seyde hy, “neen hy, want zijn volc van waepenen

sullen eerst comen.”“Ende hoe,” seyde sy, “zijn se dat niet, deghene die passeren?”“Neen,” seyde de pagie, “het en zijn niet dan zijn artchiers van de

voorhoede, dier zijnder tweeduysent, ende also veel van deachterhoede. Ick en weet niedt oft sy comen sullen met de mannen vanwapenen oft na.” 2

De coninck ende alle de vrouwen ende jonffrouwen luysterden seerwel na de pagie, waeraf sy seer verwondert waren. Doen seyde deconinc van Arragon: “Ende hoe, gaet hy oorloghe voeren teghen eenighegroote prince, dat hy so veel krijschvolck medeleyt?”

“Certeyn,” seyde de pagie, “neen hy, wandt het en is maer zijnenordinaris ende dagelijcxschen staet.”

1. Les roys et les dames escoutoient le page dont ilz estoient tous esbays. «Et comment,» ditle roy d’ARRAGON, «va il en quelque guerre qu’il maine tant de gensdarmes?»«Certes,» dit le page, «nenny, car ce n’est que son droit estat qu’il entretient tous les jours.»«Par Dieu,» dit le roy, «c’est la plus estrange chose de quoy jamais ouysse parler!»2. Comment il entra six aultres clerons que menoient les archiers de l’arrieregarde deJEHAN DE PARIS.3. Stroobant 1612: andere ses4. Tantost vindrent aultres six clerons comme les aultres, et leur capitaine devant, quiguidoit les aultres deux mille.«Par Dieu,» ce dit le roy d’ANGLETERRE, «je croy que ces gens entrent par une porte etsortent par l’aultre pour nous faire icy muser.»«Vrayement,» dit le roy de PORTUGAL, «ce seroit finement fait.» Si envoya deux barons auquartier du logis de JEHAN DE PARIS, qui allerent tout visiter Et quant ilz furent retournez, ilzvindrent faire leur raport de ce qu’ilz avoient veu. Tous furent espouventez, car tous ceulx,comme ilz disoient, ainsi comme ilz arrivoient, on prenoit leurs chevaulx, et se mectoient

-76-

“By mijnen eet,” seyde de coninc, “tis tvremste dinc daeraf ic oythoorde spreken!” 1

Hoe daer inquamen ses ander klaroenen, die leyden de andere artchiersvan de arriergaerde van Jehan de Parijs. 2

DOen quamen daer ses andere 3 klaroenen ghelijck de ander, endehunnen hooftman vore, die beleyden die andere tweeduysent.

“Voorwaer,” seyde de coninc van Enghelant, “ick gheloove dat deselieden eender poorten incommen, ende ter ander uutgaen, om onsaldus te doen toeven.”

“Voorwaer,” seyde de coninck van Portugael, “dat waere loofelijckghedaen.”

Doen sant hy twee edel baenderheeren in den wijc daer Jan de Parijslogeerde, die gingent al besien. Ende als sy wederom gecomen waren,soo quamen sy seggen hetgene dat sy gesien hadden, waeraf sy allevervaerdt waeren, wandt alle deghene, soo sy seyden, die incomenwaren, namen hun peerden, ende setteden hun in schoon slachordenende herde trotsige ordinantie. “Ende ic segghe u wel,” seyde deghenedie de boodtschap dede, “ist dat ghy hoe luttel twist dattet sy tegenhunlieden maect, sy zijn lieden om te beschamen so veel alsser uwer is.Daerom en ist niet wel toeghesien dat men soo veel volcx in dese stadtlaet comen...” 4

en belle bataille, en moult fiere ordonnance. «Et vous di bien tant,» ce dit celuy qui leraport faisoit, «que ce vous prenez tant soit peu de noize a eulx, ilz sont gens pouroultrager tant, que vous estez. Si n’a pas esté bien regardé ne advizé de mectre tant degens en ceste ville...»1. «Par Dieu,» dit le page qui la estoit, lequel estoit bien duit et fait a entretenir dames etseigneurs, car aultrement n’eust eu la charge de demeurer en ce lieu, «il ne vous en faultdoubter, car ilz ne viennent icy pour aulcun mal ne desplaisir vous faire. Et tant y a quequant vous luy feriez reffuz, et il se courrossoit contre vous, ja vostre cité ne vousgarantiroit de sa puissance.»«Or vrayement,» dit le roy d’ESPAIGNE, «il soit le tresbien venu, car grant joye et granthonneur nous fait!» En tant passerent les aultres deux mille archiers, que fort furentregardez des gens, tant du palais comme de la cité.2. Comme le maistre d’ostel de JEHAN DE PARIS entra honnorablement avecq les cent pagesd’honneur.

-77-

“Voorwaer,” seyde de pagie die daer stont, ende was geschickt om aente houden vrouwen ende heeren, want anders en soude hy den last nietghehadt hebben op die plaetse te blijven, “ghy en dorst niet vreesen,want sy en commen hier niedt om u eenich quaet te doen. Ende so veelist: al waert dat ghy hem weygerde, ende hy op u gram wert, uwe stadten soude u niet connen bevrijen!”

“Nu voorwaer,” seyde de coninck van Spaengiën, “hy is seerwillecomme, want hy doedt ons seer groote eere aen!”

Hierentusschen passeerden de ander twee dusent archiers, die welbesien werden van yegghelijck. 1

Hoe den hofmeester van Jehan de Parijs eerlijcken inquam, met hondertpagiën dhonneur. 2

NAdat de artsiers oft schutters ghepasserdt waren, soo quam daer eenfrisch man, lanck ende wel gheformeert, die was ghecleet in een guldenstuc, met eenen stoc in zijn hant, op een schoon grau hakeneye. Endena hem quamen de hondert pagiën dhonneur van Jehan de Parijs,ghecleet in fluweel carmoysijn, ende wambeysen gestict met goude, seerrijckelijc gemonteert op grau peerden, becleedt met fluweel carmoysijn,ghelijck de rocken van de pagiën, besaeyt met goutsmewerck wel dicke.Die quamen suyverlijcken, al seer wel geordineert twee en twee, endehet was seer schoon om te sien, want sy waren uutgelesen, ende haddenhayre alsoo blont als louter gout, hetwelc hun lach ende sloech op hun

1. Après que les archiers eurent passé, arriva ung bel homme, grant et bien formé, quiestoit vestu d’ung drap d’or a tout ung grant baston en sa main sur une moult belleacquenee grise, et après luy venoient les cent pages d’honneur de JEHAN DE PARIS, tousvestus d’ung moult beau velours cramoisi, et les pourpoins de satin broché d’or moultriche, montez tous sur chevaulx grisons harnechez de velours cramoysi comme les robesdes pages, semez d’orfaverie doree bien espesse. Si venoient leur petit train moult bienarrengez deux a deux, et les faisoit merveilleusement beau veoir, car ilz avoient estezchoisis a l’eslite, et avoient les cheveulx aussi blondez que fin or, qui leur batoient jusquessur leurs espaules. Bien estoient dignes d’estre regardez, et aussi estoient ilz de plusieurset en maintes manieres. La pucelle cuydoit bien de vray que celuy qui alloit devant lespages fut sans nulle doubte JEHAN DE PARIS. Si se leva debout pour le cuyder saluer, et aussifirent plusieurs barons et dames, mais le page, que beaucop sçavoit, s’en apparceut et dit:«Ma damoiselle, ne vous bougez jusques je le vous diray, car celuy que vous voyez la est lemaistre d’hostel de nostre maistre, qui est ceste sepmaine en office; ilz sont quatre queservent par sepmaines, et il maine les pages après luy pour aller veoir comment les logissont en point.»2. Stroobant 1612: eeenen3. Comment les trompettes de JEHAN DE PARIS entrerent aveeq moult belle compaignie.

-78-

schouderen. Soo waren sy wel weerdich besien te worden. Ooc waren syvan verscheyden ende menige soorten. De joncvrouwe meyndevoorwaer dat degene die voor dese pagiën reet, ware sonder eenichtwijfel Jehan van Parijs. Daerom stondt sy overeynde, meynende hem tegroeten met groote eerbewijsinge, ende soo deden ooc veel baroenenende vrouwen. Maer de pagie, die veel wiste, werdes ghewaere, endeseyde: “Mijn jonffrouw, en verporret u niet totdat ick u seggen sal, wantdieghene die ghy daer siedt is den hofmeester van mijnen heere, diedese weke in het officie is. Ende weedt, mijn vrouwe, dat hunder vierzijn die dienen metter weke, ende nae hem leydt hy de pagiëndhonneur. Daerom gaet hy besien hoe de logijsen ghereet ghemaecktzijn. 1

Hoe eenen 2 schoonen hoop volcx van Jehan de Parijs inquamen mettrompetten. 3

SIet, doen quam daer een schoon bende met trompetten, die terstontgehoort werden van degene die in de stadt waeren. Dese warenbedecket met goutsmewerc, ende hun peerden oock totter eerden toe,ende daer waren twelf trompetten. Na desen quam ooc de capiteyn, diedroech een banniere van taffetaf, ende daerin en stonden geen

1. Veez cy arriver une moult belle compaignie avec les trompetes, lesquelles furent tantostoyes de ceulx de la ville. Si estoient toutes couvertes d’orfaverie et les chevaulx aussyjusques en terre, et estoient douze trompettes. Après venoit le cappitaine, que portoit unegrant baniere de taffetas bleu, mais il n’y avoit nulles armes, de peur d’estre congneuz. Siestoit monté sur ung beau et merveilleux cheval, couvert d’ung damas violet seméd’orfaverie, et estoit habillé de mesmes couleurs. Si le cheval estoit fier, aussi estoit lemaistre qui dessus estoit. Et après luy venoient mille et cinq cens hommes d’armes, montezet habillez moult richement: se l’ung estoit bien en point, l’aultre estoit encore mieulx. Lepage monstroit aux roys et aux dames tout l’estat et ordonnance, dont forts’esmerveilloient, et bien disoient tous qu’il estoit pour subjuguer a soy tout le demeurantdu monde.2. Comment le grant escuyer que portoit son espee dedans le fourreau tout couvertd’orfaverie et de pierres precieuses entra en grant triumphe.3. Stroobant 1612: kousse

-79-

waepenen van sorge dat men se mochte kennen. Hy was geseten op eenschoon peert, al bedect met violet damast, besaeyt met goutsmewerc,ende was gecleet met tselve coleur. Was het peert spijtich, so was ooczijn meester die daerop sadt. Ende na hem quamen duysent endevijfhondert mannen van wapenen, rijckelijck opgheseten endeghecleedt. Dese pagie wees den coninghen ende vrouwen alle dieordinantiën, daer sy hen seer af verwonderden, ende seyden alle dat hyeen man was om alle die wereldt wel onder zijne subjecktie tebrenghen. 1

Hoe een ridder die een sweert droech, waeraf de scheede overtrockenwas met goutsmewerck ende met costelijcke steenen, inquam metgroote triumphe. 2

ENde als de mannen van wapenen gepasseert waren, quam daer eenridder ghecleet in een gulden stuc, besaeydt in den omslach met peerlenende ghesteente, die reedt op eenen grooten hencxt bedect metdenselven dan dat de housse 3 oft sadelcleet was van violet. Den tabbaertvan den voorseyden ridder die hinck oft sleypte leegher dan dovercleetvan den peerde, ende was gevoedert met herminen. Dese droech in

1. Quant tous les hommes d’armes furent passez, que longuement durerent a passer, vintung moult beau chevalier vestu d’ung riche drap d’or semé au rebras de perles et depierrerie, qui chevauchoit ung grant coursier tout couvert de mesmes, si non que lahosseure estoit de violet. La robe dudict chevalier traynoit plus bas que la hosseure ducheval et estoit fourree ladicte hosseure d’ermines moult richement. Cestuy portoit en samain une espee dedans son fourreau, et estoit ledict fourreau tout couvert de richepierrerie que fort estincelloit contre le soleil.2. Lors le page cria haultement, tant qu’il fut ouy des seigneurs et dames du palais, endisant: «Or, ma damoiselle, veez la celuy qui porte l’espee de JEHAN DE PARIS. Certes, ilz seraicy maintenant!»«Helas, mon amy, regardez bien, a celle fin que le nous monstrez de bonne heure.»«Si feray je,» dit le page, «n’en doubtez point!»3. Si eussiez veu venir six cens hommes tous montez sus grisons d’ung poil et d’une sorte,et de semblant d’harnois, tous semez d’orfaverie tout au long des bors, tant que c’estoitbelle chose que de les veoir, car par dessus les croppes des chevaulx avoit grossescampanes d’argent qui estoient attachees a grosses chaines d’argent toutes dorees, quimenoient grant bruit, et les seigneurs qui montez estoient dessus estoient tant beaulxqu’ilz ressembloient proprement anges, et si estoient tous vestuz d’ung riche velourscramoisi et pourpoins de satin broché d’or comme les pages qui estoient devant passez. Sivenoient deux a deux en moult belle ordonnance, et bien monstroient qu’ilz estoient gensde grant estat et honneur.

-80-

zijnder hand een sweert in de scheyde, ende de scheyde bedeckt metgoutsme werc ende rijckelijcke gesteente. 1

Doe riep de pagie soo seere, dat hy gehoort werdt van de heeren endevrouwen van den palleyse, segghende: “Welaen mijn jonffrouwe, sietdaer is deghene die Jean de Parijs swaert draecht. Seker, hy sal tehantshier zijn!”

“Ay lieve vrient, siet toe dat ghy hem ons ten tijde wijst.”“Dat sal ick doen,” seyde de pagie. 2

Terstont na desen siet so quamen daer noch seshondert mannen,ghemonteerdt op grau hencxsten al van eene hayre, ende van gelijckenharnas oft cleedinghe, al besaeyt met goutsmewerck al lancx deboorden, alssoo dattet een fraey dinck was om te sien. Want bovenop desteertriemen van de peerden stonden groote silveren bellen, die warenvastghemaeckt met groote silveren ketenen al verguldet. Ende de heerendie daerop saten waeren soo schoone, dat sy schenen natuerlijckeenghelen te zijn. Ende sy waeren ghecleedt met rijckelijck fluweelcarmoysijn, ghelijck de pagiën die voren ghepasseert waren, ende syquamen twee en twee in fraey ordinantie. 3

1. Le page vit venir de loing JEHAN DE PARIS; si appella la pucelle en disant: «Or sus, madamoiselle, je me vois acquiter envers vous, car je vous monstreray le plus bel crestien, leplus noble, et le plus gracieux que vous veistes oncques, c’est JEHAN DE PARIS, monmaistre!»2. Comment JEHAN DE PARIS arriva en la ville de BURGUES en grant triumphe.3. Lors dit le page: «Ma damoiselle, regardez la en bas, celuy qui porte ung petit bastonblanc en sa main et ung colier d’or au col. Regardez comment il a les cheveulx jaulnes, l’orde son colier ne luy change point la couleur de ses cheveulx!»4. Si fut moult joyeuse la pucelle des parolles que le page luy disoit. Si arriva JEHAN DE PARIS

moult richement habillé et a l’entour de luy avoit quatre lacquetz, deux de ça et deux de la,habillez tous de drap d’or.5. Stroobant 1612: [E]ert

-81-

De pagie sach Jehan de Parijs commen, soo riep hy de maghetsegghende: “Welaen mijn jonffrou, ick sal my gaen richten teghen u,want ick sal u wijsen den schoonsten christenmensch, ende denedelsten die ghy oyt saecht: dat is Jehan de Parijs!” 1

Hoe Jehan de Parijs inquam in de stadt van Burgos met grootetriomphe. 2

DOen seyde de pagie: “Mijn jonfvrouwe, siet daerbeneden denghenendie een widt stocxken in zijn hant draecht ende eenen halsbant vangoude aen zijnen hals. Besiet hoe schoonen ende minnelijckenpersonagie dat hy is. Tgout van zijnen halsrinck en beschaemt het coleurvan zijnen hayre niet!” 3

De maghet was seer blijde van de redenen die de pagie haer seyde.Soo quam Jehan de Parijs seer rijckelijck ghecleedt zijnde, ende rontomhem had hy sesse lakeyen, drye over dese zijde, ende drye over genezijde, gecleedt zijnde al met laken van goude. 4

Als de maghet hem geware wert, so wert 5 sy terstont soo root, dattetscheen dat tvier haer uutten aensichte sloech, so wert sy heel bevangen.Ende de coninc van Navarre, die dit wel gheware wierdt, duwede haerhandt toe. Soo bedwonc sy haer ten besten dat haer moghelijck was.Ende als Jehan de Parijs recht voor haer was, ende byghevoecht, sooreycte sy hem een fray bevallijcke huyve die sy in haer handt hadde,ende groetede hem minlijck. Ende als Jehan de Parijs sach dat sy soo

1. Vertaalfout op basis van corrupte kopij, bedoeld is: ‘pijl’ - ‘dart’.2. Quant la pucelle l’eut apparceu, elle devint si roge qu’il sembloit que le feu luy sortistdu visaige, si fut toute ravye. Et le roy de NAVARRE, qui bien l’apparceut, luy estraignit lamain. Or elle tint la meilleur contenance que a elle fut possible, et quant JEHAN DE PARIS futau droit d’elle assez près, elle luy tendit ung couvrechief de plaisance que elle avoit en samain, en le saluant bien doulcement. Et quant JEHAN DE PARIS la vit si belle, si fut feru dudart d’amours, comme a vous aultres messeigneurs les amoureux sçavez bien. Si broche lecheval des esperons, qui fit ung tel sault que en saillant print le couvrechef et osta sonbonnet et fit la reverence et mercia la damoiselle. Si passe oultre, et ses gens après luy.3. Le roy d’ESPAIGNE et tous les aultres seigneurs et dames furent moult joyeulx du beaurecueil que la pucelle luy avoit fait, sans en avoir esté de nul advertie. Et disoient tous quemoult bien et honnestement l’avoit fait la pucelle, et encores mieulx le jouvencel, mais dece n’estoit pas trop joyeulx le roy d’ANGLETERRE, car en son cueur pene soit que ce luypourroit tourner a quelque domma[i]g[e] et deshonneur; nonobstant fallut qu’il print enpacience et luy fallut faire la meilleur contenance qu’il luy estoit possible pour sonhonneur.4. Comment les cinq cens hommes d’armes de l’arrieregarde entrerent en belleordonnance.5. Stroobant 1612: heyt

-82-

schoon was, soo werdt hy ghewont metten schilt 1 der liefden, ende namde huyve. Daer na dede hy reverentie, ende hy dancte de joncvrouwe.Doen leet hy voorby ende zijn volck hem nae. 2

De coninck van Spaengiën was blijde van de schoone onthalinge diede joncvrouwe hem ghedaen hadde sonder daeraf van yemandenghewaerschout te zijn. Ende sy seyden alle dat de jonckvrouwe seereerlijcken ghedaen hadde, ende de jonghelinck noch badt. Maer hierafen was de coninck van Enghelant niet te seer blijde, want hy dachte inzijn herte dat hem dat soude moghen reycken tot eenighen schade endeschande. Niettegenstaende hy moestet lijden, ende hemselvenbedwinghen soo hy best mochte, om zijn eere te bewaren. 3

Hoe de vijfhondert mannen van wapenen van de achterhoede inquamenin seer schoon ordinantie. 4

ALs nu Jehan de Parijs incomen was, alsoo ghy ghehoort hebt, 5 quamende vijfhondert mannen van wapenen van de arrieregarde, dewelcke

1. Vertaalfout op basis van corrupte kopij, bedoeld is: ‘helpen’ - ‘secorir’.2. Quant JEHAN DE PARIS fut entré comme avez ouy, arriverent les cinq cens hommesd’armes de l’arriere garde, qui estoient demourez derriere pour secorir JEHAN DE PARIS s’ilen eust en necessité. Si furent merveilleusement esbays les seigneurs et dames de veoirtant de gens. Si dit la pucelle: «Hee, Dieu de paradis, y a il encores de gensdarmes!?»3. «Ma damoiselle,» dit le page, «c’est l’arrieregarde de nostre maistre, qui sont cinq cens,de mesmes a ceulx qui sont passez devant.»«Par mon serment,» dit le roy de NAVARRE, «il feroit mal prendre noise a ung tel seigneur. Jecroy que au demeurant du monde n’a point tant de richesse que aujourd’uy nous en avonsveue!»4. Quant tout fut passé, il fut entre trois et quatre heures après midi. Les dames vindrentdevers le roy luy requerir que son plaisir fut d’envoyer querir JEHAN DE PARIS. Et le roy leurpromit qu’il y envoyroit. Si appella le conte de QUARION et ung aultre de ses barons et leurdit comme voz orrez.5. Comment le conte de QUARION et son compaignon allerent devers JEHAN DE PARIS.

-83-

achterghebleven waren om te weten 1 oft Jan de Parijs yet van doensoude hebben. Daerom waren de heeren ende vrouwen seer verwondertsoo veel volcx te sien, ende de joncvrou seyde: “O God van den Hemel,zijnder noch krijchslieden!?” 2

“Mijn vrouwe,” seydt de pagie, “het is de achterhoede van onsenmeester, dewelcke zijn vijfhondert van deselve, ghelijck deghene dievoren gepasseert zijn.”

“By mijnen eede,” seyde de coninck van Navarre, “het waer quaet twistte maken teghen sulcken man. Ick gheloove dat in de werelt soo veelrijckdoms niet en is als hier heden ghepasseert is!” 3

Want eer dattet al ghepasseert was, soo wast drye oft vier urennamiddaghe. De vrouwen quamen voor den coninc, hem biddendedattet hem beliefde Jan de Parijs te doen halen, ende de coninc beloofdehaer dat hy yemant seynden soude. Soo riep hy de grave van Quarionende eenen van zijnen baroenen. 4

Hoe de grave van Quarion ende zijn gheselle ghinghen tot Jehan deParijs. 5

DE coninck van Spaengiën riep de grave van Quarion en eenen anderenvan zijnen baroenen, ende seyde tot hen: “Gaet henen tot Jehan deParijs ende groet hem van mijnentwegen, ende segt hem dat ick ende de

1. Si leur dit le roy: «Vous voz en irez vers JEHAN DE PARIS, et le saluerez de par moy, et luydictes que moy et les dames luy prions que son plaisir soit venir en nostre palais pourcommancer la feste, et menez avecques vous jusques a cinquante des plus nobles baronsde ceans!»2. Stroobant 1612: wonden3. Tantost partit le conte bien joyeulx avec sa compaignie pour aller faire son message. Etquant ilz commancerent a entrer au quartier qui avoit esté deslivré a JEHAN DE PARIS, ilzfurent tous esbays, car ilz trouverent les rues toutes fossoyeez et fortiffeez avecques bonnesbarrieres, et gensdarmes a grant nombre que les gardoient, tous en point comme pourcombatre. Si trouverent les gardes de la premiere barriere que leur demanderent: «Quedemandez vous, messeigneurs?»4. «Nous sommes,» dit le conte, «au roy d’ESPAIGNE, que nous envoye a JEHAN DE PARIS!»«Et y a il icy duc ou conte?» dirent les gardes.«Ouy certes,» dit le conte.«Or entrez doncques avecq vostre compaignie!»5. Stroobant 1612: nicsen

-84-

vrouwen hem bidden, dat hem believe in ons palleys te comen om desefeeste te beghinnen.” 1

Terstondt schiedt de grave met zijn gheselschap om de bootschap tegaen doen. Ende als sy quamen int quartier oft wijck van Jehan de Parijs,soo vonden sy de straten alle begraven, ende sterck ghemaect met goededraeyboomen, ende met een groot ghetal volcx van wapenen, die diebewaerden al gherust als om te vechten. Soo vonden 2 sy de wachtersvan den eersten draeyboom, dewelcke hen vraechde wie syaenginghen. 3

“Wy zijn,” seyde de grave, “van des conincx van Spaengiën volck,dewelcke ons seynt aen Jehan de Parijs.”

“Is hier eenich hertooch oft grave?”“Jaet certeyn,” seyde de grave van Quarion.“Nu, comt dan binnen met uwen gheselschappe.” 4

Doen ginghen sy binnen, ende saghen de straten behanghen metrijckelijcke tapijtserije. Ende als sy waren voor tlogijs van Jehan de Parijs,soo vonden sy groote menichte van volck van wapenen, die haddenaecsen 5 oft portisanen in hun handen, als om te vechten. Ende daerstont de hooptman voor de poorte van het logijs in seer rijckelijcken

1. Lors entrerent et virent toutes les rues tendues de moult riche tapisserie. Et quant ilzfurent venuz devant le logis de JEHAN DE PARIS, ilz trouverent la grant compaignie degensdarmes qui avoient haches en leurs mains comme pour combatre, et estoit lecappitaine devant la porte du logis en moult riche estat. Le conte de QUARION luy demandasi pourroit parler a JEHAN DE PARIS.2. «Et qui estes vous?» dit le cappitaine.«Je suis le conte de QUARION, que le roy d’ESPAIGNE envoye devers JEHAN DE PARIS.»«Or me suyvez,» dit il, «avecq voz gens.»3. Stroobant 1612: men4. Si se mect devant, et le conte avecq ses gens après, et quant ilz furent en la premieresalle, que moult estoit grande et toute tapissee, le dessus et les coustez, d’ung drap d’or dehaulte lisse, a grantz personnages de la destruction de TROYE, la plus riche besongne quel’on sceut veoir, quant ilz eurent une piesse regardé, vint ledict cappitaine que leur dit:«Attendons encores ung peu, car je n’ay peu entrer, pource qu’on tient le conseil, sin’ozeroye hurter a l’uys.»5. Vertaalfout op basis van corrupte kopij, bedoeld is: ‘hoorde’ - ‘entendit’.

-85-

staet. De grave van Quarion vraechde hem oft hy Jean de Parijs soudemeughen spreken. 1

”Wie zijt ghy?” seyde de capiteyn.“Ick ben de grave van Quarion, welcken de coninc van Spaengiën last

ghegeven heeft, dat hy Jehan de Parijs soude connen spreken.”“Coemt volcht my,” seyde hy, “met uwen volcke.” 2

Naedien dat sy waren gecomen in de eerste sale, die seer groot was,ende was met tapijten behangen, boven ende terzijden, met 3 eengulden stuc met hooghen lijste, met groote personagien van dedestructie van Troyen, ende als sy een pouse hadden staen sien, quamde voornoemde hoopman, dewelcke hen seyde: “Beyt noch een luttel,want ick en hebbe niet meugen binnencomen, om deswille dat men raethout, soo en soudick aen de deure niet derren cloppen.” 4

Als se een luttel vertoeft hadden, soo gheboodt 5 de capiteyn dat mende deure open doen soude. Soo ghinck hy derwaerts, ende leyde methem de grave van Quarion ende zijn geselschap. Doe sprac denhoopman tot eenen van de camerlingen, ende seyde dat de grave vanQuarion Jehan de Parijs spreken woude. “Ic gae den canchelier roepen,”seyde de camerlinc, “die sal met u spreken.” So sloot hy de deure ende

1. Quant ilz eurent ung peu attendu, le cappitaine entendit ouvrir l’uys; si alla celle part etmena avecques luy le conte de QUARION et sa compaignie. Si parla le cappitaine a ung deschambellans, et luy dit que le conte de QUARION vouloit parler a JEHAN DE PARIS. «Je voisappeller le chancellier,» dit le chambellan, «qui parlera a vous.» Si ferme l’uys et s’en vaquerir le chancellier, lequel incontinant il amena. Et quant il fut arrivé, il demanda audictconte: «Que demandez vous, vous aultres messeigneurs?»2. «Nous venons,» dit le conte, «parler a JEHAN DE PARIS, de par le roy d’ESPAIGNE.»«Et comment,» dit le chancellier, «est il si fort malade qu’il ne fust peu venir jusques icydire ce qu’il veult? Certes, vous n’y pourriez parler, ja ne vous fault icy plus actendre.»3. Quant le conte et ses compaignons ouyrent ceste responce, ilz furent moult esbays, et semirent a retourner le plus bref qu’ilz peurent. Les dames et damoiselles estoient auxfenestres a grant nombre, attendans la venue de JEHAN DE PARIS. Et quant elles virent venirle conte sans luy, si furent moult desconfortees et marries.4. Si dit la pucelle au roy son pere «Helas, monseigneur, nous ne verrons point ce beauprince, car vecy venir le conte de QUARION qui point ne l’amaine.»5. Comment le conte de QUARION, luy estre arrivé devant le roy d’ESPAIGNE, luy fit laresponce de ce que avoit fait avecq les gens de JEHAN DE PARIS, present les barons.

-86-

ghinck den canchelier halen, denwelcken hy medebracht. Ende als hytot hen quam, soo vraechde hy hun wat sy begheerden. 1

“Wy willen,” seyde de grave, “Jehan de Parijs spreken van desconinckx van Spaengiën weghen.”

“Ende hoe,” seyde de canchelier, “is hy soo seer siec, dat hy niet ensoude hebben connen tot hiertoe comen? Certeyn, ghy en sout hem nieten meughen spreken. Daerom en derft ghy hier niet wachten.” 2

Als de grave ende zijn gesellen dese antwoorde hoorden, soo waren syseer verbaest, ende daerom maecten sy hen wederom wech soo haest alssy conden. De vrouwen stonden aen de vensteren met grooten getale,wachtende op de compst van Jehan de Parijs. Ende als sylieden saghendat de grave sonder hem quam, soo waren sy mistroostich endedroeve. 3

Doe seyde de maghet tot den coninck haren vader: “O mijn heervadere, wy en sullen desen fraeyen prince niet sien, want siet hier degrave van Quarion, dewelcke hem niet mede en brengt.” 4

Hoe de grave van Quarion, ghecomen zijnde voor den coninc vanSpaengiën, hem de antwoorde bracht, ende wat hy ghedaen hadde metde lieden van Jan van Parijs. 5

1. Vertaalfout op basis van corrupte kopij, bedoeld is: ‘naar hem’ - ‘a luy’.2. Quant le conte fut entré en la salle, tous vindrent autour de luy, pour escouter laresponce qu’il feroit. Si leur compta la maniere comment les rues estoient ja fortiffieez, etles grans gardes que l’entree gardoient. «Par Dieu,» dit le roy, «il doit estre vaillantguerroyeur, que si bien se veult tenir sus ses gardes!» Après leur compta comment les ruesestoient toutes tendues de tapisserie moult riche, et comment ilz estoient venuz jusquesdevant son logis, ou ilz avoient trouvé le cappitaine de la garde en ung moult riche estat,«lequel nous a mené en une salle tapissee de la plus riche tapisserie que jamais nousvismes, car il n’y avoit guieres aultre chose que fil d’or et d’argent, la ou estoit pourtraictela destruction de TROYE en grantz personnages tous faiz de fin or et de soye, et avons estéla l’espace d’ung quart d’heure, tandis que le cappitaine estoit allé a la porte de la chambrede JEHAN DE PARIS, a laquelle n’a ozé hurter. Si nous a faillu attendre que quelcun ayeouvert l’uys. Le cappitaine, que bien tenoit l’ueil si personne ouvriroit point la porte, a veuung des chambellans a la porte; adonc nous a menez a luy, en luy disant «Monseigneur lechambellan, veez cy le conte de QUARION que le roy d’ESPAIGNE envoye pour parler a JEHAN

DE PARIS.»

-87-

ALs de grave in de sale ghecomen was, soo quamen sy alle om hem, omte luysteren na de antwoorde die hy doen soude. So vertelde hyhenlieden hoe de straten sterc gemaect waren, ende de wachters dieden inganc bewaerden.

“Voorwaer,” seyde de coninc, “hy soude subtijl zijn in de oorloge, diehem soo wel op zijn hoede hout!"

Daer na vertelde hy hen hoe de straten behangen waren metrijckelijcke tapisserije, ende hoe sy waren ghecomen voor zijn logijs,daer sy vonden den hooptman van der guardie in rijcken staet,“dewelcke ons geleyt heeft in een sale getapijt met de costelijcstetapisserije die men oyt sach. Want daer en was niet veel dan goutdraetende silverwerc toe, ende daerin stont betrocken de destructie vanTroyen, met groote personagien van fijn gout ende van zijde, ende hetwas gheleden tvierdedeel van een ure, terwijle dat de capiteyn wasgegaen tot de poorte van de camer van Jan de Parijs, aen dewelcke hyniet en dorste cloppen, ende wy beyden totdat yemant de deure opendoen soude. Maer den capiteyn, die daer wel op mercte, sach eenenvanden camerlingen aen de poorte. Soo heeft hy ons gheleydt aen dedeure, 1 ende seyde: ‘Mijn heer camerlinc, siet hier is de grave vanQuarion, denwelcken de coninc van Spaengiën seynt, om te sprekenmet Jehan de Parijs.' 2

‘Nu blijft hier, ic gaet den cancelier seggen’, dewelcke quam endevraechde my wat ic woude. Ick seyde hem dat de coninc my hadde

1. «Or demeurez icy,» dit il, «et je le iray dire au chancelier.» Si c’est retiré en la chambre eta fermé l’uys apres luy, et bien tost après a amené le chancelier qui est ung homme degrant representation, que m’a demandé que je vouloye. Et je luy ay respondu que le roym’avoit envoyé pour parler a JEHAN DE PARIS. Et lors il m’a respondu en ceste maniere:«Comment, le roy est il si fort malade que il ne luy pouvoit venir dire ce qu’il veult? Certes,vous n’y pourriez parler!» Si avons esté tous esbays, et le plus tost que nous avons peunous en sommes retournez vous venir dire la responce.»2. Le roy d’ANGLETERRE de ce fut moult joyeux, pensant qu’il ne se trouveroit point a lafeste, mais cy fit, dont il fut bien marry, comme vous orrez. Si dit: «Ne vous avois je pasbien dit qu’il avoit la teste lunaticque, et qu’il tenoit du fol!? Et cy c’estoit a moy a faire, jene le prieroye ja plus...»3. «Par Dieu,» dit le roy d’ARRAGON, «si le roy m’en veult croire, il le ira convoyer, et je irayavecq luy, et que luy peult cela nuyre, veu qu’il a si noble estat, et qu’il est venu en sa cité,mesmement contre une telle feste, par quoy on ny doit regarder nul ordre.»4. Les dames furent moult joyeuses de ce que le roy d’ARRAGON avoit dit, si l’enremercierent grandement.

-88-

ghesonden, om te spreken met Jehan de Parijs. Ende hy antwoorde:‘Hoe? De coninck is hy soo sieck, dat hy niet en can comen seggen wathy begheert? Certeyn, ghy en soudt hem niet mogen spreken.’ Soohebben wy verbaest gheweest, ende terstont zijn wy wederom ghekeert,om u de antwoorde te seggen.” 1

De coninc van Enghelant was hieraf blijde, denkende dat hy niet ensoude comen ter feeste - maer hy dede, waeraf hy wel droeve was, alsooghy suldt hooren. Doen seyde hy: “En hadde ick u niet wel gheseydt, dathy de mane int hooft hadde, ende dat hy sotachtich was!? Ende waerdtdattet my toestondt te doen, ick en soude hem niet meer bidden...” 2

“Voorwaer,” seyde de coninc van Arragon, “ist dat de coninck my wiltghelooven, hy sal hem ghaen gheleyden, ende ick sal met hem gaen. Watmach dat letten aangesien dat hy soo edelen staet heeft, ende dat hyghecomen is in zijn stadt toe een sulcken feeste!? Soo en behoort mendaerinne niet te aensien eenighe ordinantie.” 3

De vrouwen waren blijde van tghene dat de coninck van Arragongheseyt hadde. Daerom soo dancten sy hem seere. 4

1. Stroobant 1612: verghellet2. Comment le roy d’ESPAIGNE, acompaigné du roy d’ANGLETERRE, allerent convoyer JEHAN

DE PARIS.3. «Vrayement,» dit le roy d’ESPAIGNE, «il vault bien que l’on y aille devers luy, et ne puiscroire que ce ne soit ung tressaige homme. Si iray veoir si je le pourray amener, et croyezque ja ne sera ma faulte que ne s’en viengne festier avecq les dames!»4. Stroobant 1612: alrre5. Stroobant 1612: ggenoot6. «Je iray avecq vous,» dit le roy d’ARRAGON; aussi le dirent tous les aultres. Et le royd’ANGLETERRE, pour faire le bon vallet, va dire: «Certes, messeigneurs, je y iray, car noussommes longtemps venuz ensemble, si en viendra plus volentiers, car aussi l’avois je jaconvoyé de y venir.»7. «C’est moult bien dit,» dit le roy d’ESPAIGNE, «nous yrons, mon beau filz et moy, et vousdemeurerez pour entretenir les dames,» dit il au roy d’ARRAGON et de NAVARRE et aplusieurs aultres barons et seigneurs, «et aussi pour recevoir plus honnorablement JEHAN

DE PARIS, car je cuyde qu’il viendra pour moy et pour l’amour de mon beau filz, lequel estvenu avecques luy, comme il dit.»

-89-

Hoe de coninck van Spaengiën, verghesellet 1 zijnde met de anderconinghen, ginck Jehan de Parijs nooden. 2

“VOorwaer,” seyde de coninck van Spaengiën, “het is beter dat men tothem gae, ende ick en can niet ghelooven, het en is een wijs man.Daerom sal ic gaen besien, oft ick hem sal connen medebrenghen, endeghelooft vry dattet aen my niet ghebreken en sal, hy en sal de vrouwencommen feesteren!” 3

“Ick sal gaen met u,” seyde de coninc van Arragon. Ooc soo seydentalle dandere. De coninc van Enghelandt, om te doen als een goetknecht, die seyde: “Certeyn mijn heeren, ick sal gaen, want wy zijnlanghen tijdt tesamen gecomen, soo sal hy des te liever comen, want ickhadde hem alree 4 ghenoot 5 ende vermaent dat hy hier comen soude. 6

“Tis wel gheseyt,” zeyde de coninc van Spaengiën. Wy sullen gaen,mijn sone ende ic, ende ghy sult blijven om de vrouwen gheselschap tehouden,” seyde hy tot den coninc van Arragon ende van Navarre, endemeer ander baroenen, “ende ooc om Jehan de Parijs eerlijcker teontfangen. Want ick meynde dat hy comen sal om mijnentwille, ende terliefden van mijnen behouden sone, dewelcke met hem gecomen is, alsohy seyt.” 7

Alsoo schieden beyde de coninghen vandaer met schoon gheselschap.Ende als sy waren aen den eersten renboom, ende saghen dat de strate

1. Ainsi s’en partirent les roys d’ESPAIGNE et d’ANGLETERRE avecq moult belle compaignie. Etquant ilz furent a la premiere barriere, et virent que la rue estoit si fort fortiffiee, ilz enfurent moult esmerveillez. Le roy dit aux gardes: «Mes amys, nous voulons aller parler aJEHAN DE PARIS, si vous avez congié de nous laissez entrer.»«Et qui estez vous?» dit le portier.«Je suis le roy de ce pays!»«Pardonnez moy, sire, car je ne vous congnoissoye. A vous n’est riens fermé, car nousl’avons par exprès commandement.»2. Stroobant 1612: gheloten3. Et vouloit entrer le roy par le petit huisset, mais le portier ne le voulsit oncques souffrir,ains luy ouvrit toute la grant porte, et ne fut oncques puis fermee, tandis que le royd’ESPAIGNE fut dedans. Si furent moult esmerveillez les deux roys, quant ilz alloient par lesrues, de veoir si belle tapisserie, car il sembloit ung paradis, des delices et plaisances, etdes beautés et richesses qui y estoient, et si y estoit tout plain de gensdarmes, ne point nefaisoient semblant de eulx desarmer. Quant ilz furent arrivez devant le logis, si trouverentle cappitaine de la garde, qui a merveilles estoit bel homme, et qui estoit en ung moultriche estat. Le roy luy dit: «Sire, pourrions nous point parler a JEHAN DE PARIS?»

-90-

sterck ghemaect was, so waren sy daeraf verwondert. De coninck seydetot de wachters: “Mijn vrienden, wy willen gaen spreken met Jehan deParijs, ist dat ghy oorlof hebt om ons in te laten.”

“Wie zijt ghy?” seyde de portier.“Ick ben de coninck van desen lande!”“Vergevet my heere, want ick en kende u niedt. U en is gheen dinc

ghesloten, want wy hebbent al by bevel.” 1

Ende de coninc woude ingaen door dwincket, maer de poortier enwoude niet gedogen, maer hy dede hem de poort open, ende syginghen inne, ende noyt en wert de poorte ghesloten 2 totdat deconinck van Spaengiën ende zijn gheselschap binnen was. Doen warendese twee coninghen verwondert als sy over straten ghinghen, endesagen soo schoone tapisserije. Want het scheen een paradijs te zijn, omde groote ghenuechte die daer was. Ende sy waren vol ghewapent volcx,dewelcke geen gelaet en maecten om hen te ontwapenen. Ende als syghecomen waren voor tlogijs, soo vonden sy den capiteyn van derguardie, dewelcke een wonderlijck frisch man was, ende die was ineenen seer rijckelijcken staet. Ende de coninck seyde hem: “Heere,sullen wy Jehan de Parijs wel mogen spreken?” 3

“Wie zijt ghy?” seydt de capiteyn.“Ick ben de coninc van dit lant, ende hier is mijn behoude sone, de

coninc van Enghelandt, soo willen wy Jehan de Parijs nooden dat hy terbruyloft comt.”

1. «Et qui estes vous?» dit le cappitaine.«Je suis le roy de ce pays, et veez cy mon beau filz le roy d’ANGLETERRE; si voulonssemondre JEHAN DE PARIS a venir aux nopces.»«Sire,» dit le cappitaine, «ne vous desplaise, car je ne vous congnoissoye point, mais jecongnois bien le roy d’ANGLETERRE. A vous, sire, n’est riens fermé si me mectray devantpour vous conduyre.»2. Stroobant 1612: hadden3. Lors se mect devant, et le roy d’ESPAIGNE qui tenoit l’aultre par la main, se mect après,avecq grant nombre de gens. Quant ilz furent en la salle du commun, ilz se esmerveillerentfort de la richesse de la tapisserie que illecq estoit.4. Tantost le cappitaine alla hurter a la chambre du conseil, et dit a ung des huissiers que leroy d’ESPAIGNE et d’ANGLETERRE estoient a la porte, qui vouloient parler a leur seigneur.Tantost sortit le chancelier de la chambre, acompaigné bien de cinquante barons en ungmoult bel et riche estat, entre lesquieulx estoient les ducz d’ORLEANS et de BORBON, etplusieurs aultres ducz et contes anciens, car tous les jeunes princes, JEHAN DE PARIS lestenoit avecques luy, du nombre des cent que avez ouy cy devant. Le chancelier receutmoult honnorablement les roys et leur compaignie. Si dit le chancelier au roy: «Sire, quevenez vous icy faire, qui avez tant de passe temps en vostre palaix? Vous soyez le tresbienvenu en vostre mesme terre!»

-91-

“Heere,” seyde de capiteyn van der guardie, “en belcht u niet, want icken kende u niet: maer ick kenne de coninc van Engelant. U heere, en isgheen dinc ghesloten. Daerom sal ick voor u ghaen om u tegheleyden.” 1

Doen ghinc hy vore, ende de coninc van Spaengiën, die den anderenconinc by der handt hadde, 2 die volchden nae, met groot getal vanbaenderheeren. Als sy waren in de ghemeyne sale, soo verwonderden syhun van de kostelijcheyt van der tapisserije die daer was. 3

Terstont ginc de capiteyn cloppen aen de camer van den rade, endeseyde tot eenen van de doorwaerders, dat de coninc van Spaengiënende van Engelant aen de poorte stonden, ende wouden hunnen heerespreken. Doe ghinc de cancelier uut der cameren, ghesellet met vijftichbaroenen in seer schoonen staet, onder welcke waren de hertoghen vanOrleans ende van Bourbon ende meer ander hertoghen ende oudegraven, want alle de jonghe princen die hielt Jehan de Parijs by hem, totin ghetale van hondert toe, alsoo ghy hiervoren gehoort hebt. Decancelier ontfinc de coningen ende hun gheselschap eerlijcken. Doeseyde de cancelier tot den coninc: “Heere, wat coemt ghy hier doen, ghydie so grooten tijdtcortinghe hebt in u palleys? Zijt willecome in uusselfs lantschap!” 4

1. «Certes,» dit le roy, «je ne me pourroye tenir de venir veoir JEHAN DE PARIS, et lesemondre que son plaisir soit venir jusques a mon palais et le sien, veoir les dames, quemoult fort le desirent; si vous prie que a luy me fassez parler s’il est possible.»«Par Dieu, sire, il est bien aisé a faire, car il y a expres commandement que a vous riens nesoit cellé ne fermé, si povez entrer par jour et nuyt, et commander comme en vostremaison.»«Grantz mercis,» dit le roy.«Or venez donc, sire,» dit le chancellier, «et je vous monstreray le chemin.»2. Stroobant 1612: ghelickten

-92-

“Certeyn,” seyde hy, “ick en soude my niet connen onthouden, ick enquame Jehan de Parijs besoecken, ende hem nooden dattet hem believete comen op mijn palleys ende het zijne, ende besoecke de vrouwen, diena hem seer groot verlangen hebben. Daerom bidde ick u, dat ghy maectdat ick hem spreke, ist moghelijc.”

“Voorwaer, het is wel om doen.”“Grand mercys,” seyde de coninck.“Nu, comt dan heere,” seyde de cancelier, “ick sal u den wegh

wijsen.” 1

Doe leyde hy hem in de camer van den rade, dewelcke al behangen wasmet root satijn, ghestict met loverwerck van goude, den hemel vandenselven ende den vloer. Daernaer quam hy cloppen aen de camer vanden secreten rade, daer Jehan de Parijs was in der manieren alsoo alsvolcht: In den eersten, de camer, den hemel ende den vloer wasbehanghen met een groen fluweelen stuck met groote personagen vangoude, costelijc verciert met peerlen, daerin stont ghetrocken het OudeTestament. In den hoec van de camer stondt eenen hooghen zetel metdrye trappen, bedect met een costelijcke gulden pelle, ende daerbovenwas een seer rijckelijck paulioen, gemaect van goutwerc, besteken meteen groot ghetal van goude ketekens, daeraen hinghen diamanten,robijnen, smaragden, seffieren, ende meer ander dierbaer steenen dieghelichten 2 wonderlijcken. Jehan de Parijs ende zijn edellieden waren algecleedt met gouden laken, soo rijckelijc dattet wonder was, ende al vandeselve soorte, behalven Jean de Parijs, die hadde eenen seerrijckelijcken halsrinck, al besedt met costelijcke peerlen. Deduerwaerder quam ende opende de poorte, om te sien wien daer

1. Premierement, toute la chambre, le ciel et pavement, estoient tendus d’ung velours verta grans personnages d’or, bien enrichis de perles, ou estoit pourtraict l’ANCIEN TESTAMENT.Au coing de la chambre avoit ung hault siege a trois degrez, couvert d’ung moult richepalle d’or, et par dessus avoit ung moult riche pavillon, tout fait d’orfaverie esmaillee, agrant nombre de chainettes d’or que tenoient diamans, rubis, esmerauldes, saffirs, etplusieurs aultres pierres precieuses, qui estincelloient merveilleusement. JEHAN DE PARIS etses cent gentilz hommes estoient tous vestus d’ung drap d’or batu, tant riche que ne levous sçaurois declairer, et si estoient toutes les robbes jusques en terre, et toutes d’unemesme sorte, fors que JEHAN DE PARIS, qui avoit ung moult riche colier tout couvert de richepierrerie. L’uissier vint ouvrir la porte pour veoir que c’estoit qui y hurtoit, si trouva ledictchancellier et les deux roys, que dit a l’uissier: «Que fait nostre maistre?»2. «Monseigneur,» dit l’uissier, «il est en son siege, qu’il devise avecq ses barons.»«Vecy le roy d’ESPAIGNE,» dit le chancellier, «que le vient veoir,» et alors entrerent dedans lachambre comme vous orrez.3. Comment le roy d’ESPAIGNE et d’ANGLETERRE, acompaignez de plusieurs grans seigneurset barons, entrerent en la chambre de JEHAN DE PARIS, et comment JEHAN DE PARIS se leva deson siege pour faire reverence au roy d’ESPAIGNE.4. Stroobant 1612: Saengien

-93-

clopte, soo vont hy den cancelier ende twee coninghen, die seydentotten duerweerder: “Wat doet u meester?” 1

“Mijn heere,” seyde de duerweerder, “hy sidt in zijnen zetel, endekoutet met zijn baroenen.”

“Siet, hier is de coninck van Spaengiën,” seyde de cancelier, “die comthem besoecken.” Doen ghinghen sy in de camer, alsoo ghy sulthooren. 2

Hoe de coninck van Spaengiën ende van Enghelandt met gheselschapvan veel baenderheeren, quamen in de camer van Jehan de Parijs, endeJehan de Parijs stont op van zijnen stoel, om de coninck van Spaengiënreverentie te doen. 3

IN den inganc van de camer leyde hem doe de cancelier op zijn kniënvoor Jehan de Parijs, segghende: “Heere, siet hier is de coninck vanSpaengiën, die u comt groeten!” Als de coninck van Spaengiën 4 hemsach in soo groote triomphe, soo neygde hy hem, ende bewees hemeere. Ende als Jehan de Parijs hem sach, soo stont hy op uut zijnen zetelende quam hem omhelsen, seggende: “Heer coninck van Spaengiën,Godt behoede u ende uwe edel gheselschap! Aenghemerct uwen

1. Vertaalfout op basis van corrupte kopij, bedoeld is: ‘gezien’ van ‘veuz’.2. A l’entree de la chambre le chancellier ce mit a genoil devant JEHAN DE PARIS, disant:«Sire, vecy le roy d’ESPAIGNE que vous vient saluer!» Quant le roy d’ESPAIGNE le vit en sihault triumphe, il ne se peut tenir de s’encliner bien bas en luy faisant la reverence. Etquant JEHAN DE PARIS le vit, se leva de son siege et le vint acoler, en disant: «Sire royd’ESPAIGNE, Dieu vous maintiengne et toute vostre belle et noble compaignie! Au regart devostre beau filz, il n’y a guieres que nous nous sommes veuz; venez vous en soir!»3. Si le prent par la main et le maine asseoir auprès de luy, puis dit au roy d’ANGLETERRE:«Prenez place ou il vous plaira!» Les barons de JEHAN DE PARIS firent asseoir les aultres, etquant tout le monde fut assis, le roy d’ESPAIGNE parla en ceste maniere: «JEHAN DE PARIS, sije ne vous nomme aultrement, il me doit estre pardonné, car voz gens ne nous ont voulunommer voz tiltres. Toutesfoiz vous soyez le tresbien venu en ce païs, qui est du tout avostre commandement!»4. «Grantz mercis,» dit JEHAN DE PARIS.«Je vous prie,» dit le roy, «qu’il soit vostre bon plaisir de nous faire cest honneur de venirjusques au palais veoir les dames, que moult fort vous desirent. Si y trouverez le roy et laroyne d’ARRAGON, les roys de NAVARRE et de PORTUGAL, et plusieurs aultres dames et gransbarons et seigneurs. Si ne serez pas si honnestement traicté ne receu comme ceans, maisde belles et honnestes dames et damoiselles y a, que vous feront bonne chere!»

-94-

behouden sone, het en is niet langhe dat wy zijn ghecomen. 1 Comtsitten!” 2

Doen nam hy hem by der handt, ende leyde hem om by hem te sitten.Daernae seyde hy tot den coninc van Enghelant: “Neempt plaetse waerdat u belieft.”

De baroenen van Jehan de Parijs deden dandere sitten. Ende alsyeghelijck gheseten was, soo sprack de coninck van Spaengiën in desermanieren: “Jehan de Parijs, ist dat ick u anders niedt en noeme, datbehoort my vergeven te worden, want uwe volck en heeft ons uwe tijtelsniet willen noemen. Nochtans ghy zijt willecomme in dit landt, twelckopenstaet tot uwen ghebode.” 3

“Grand mercijs,” seyde Jan de Parijs.“Ic bid u,” seyde de coninck, “dattet u believe ons dese eere aen te

doen, dat ghy comt tot int palleys de vrouwen besoecken, die seer na uverlanghen. Ende daer suldy vinden den coninck ende de coninginnevan Arragon, ende de coninc van Navarre ende van Portugal, ende veelgroote vrouwen ende baroenen. Ooc en suldy niet soo eerlijckenghetracteert noch ontfangen worden, so u wel betaemt, maer schooneende eerlijcke joncvrouwen zijn der, die u blijde ghelaet toonensullen!” 4

1. Les gens du roy ANGLOIS estoient tous marris de la grant humilité et amour que le royd’ESPAIGNE monstroit a JEHAN DE PARIS. «Vrayement,» dit JEHAN DE PARIS, «vous ne les damesn’estes pas a reffuser; si ferons collation, et puis les irons veoir.»2. Comment JEHAN DE PARIS fit apporter espices et confitures de toutes sortes, et vins deplusieurs façons et couleurs.3. Stroobant 1612: ghecollaeyt4. Tantost apporterent espices et confitures de toutes sortes en grans couppes d’or et depierrerie; après, les vins de plusieurs manieres, dont le roy estoit tout esmerveillé. Quantilz eurent fait la collation, JEHAN DE PARIS dit au roy: «Or sus, allons quant il vous plaira!»5. Stroobant 1612: ghecomon6. Si print le roy par la main dextre, et le roy d’ANGLETERRE par la main senestre, et semectent a chemin. Et quant il fut a la porte de son logis, il dit au cappitaine de la gardequ’il ne menast que ung peu de gens, tous les barons, et les cent hommes de son habit.Tantost ledict cappitaine ce mit devant avec cent hommes d’armes pour faire voye, cargrant estoit la presse du peuple de tous estaz.

-95-

De lieden van den coninc van Engelant waren al verbittert van degroote ootmoedicheyt ende liefde die den coninc van Spaengiën Jannevan Parijs vertoonde. “Voorwaer,” seyde Jehan van Parijs, “ghy noch devrouwen en zijt niet te verachten. Soo sullen wy een collatie doen, endedan sullen wij se gaen besoecken.” 1

Hoe Jehan de Parijs dede brenghen alle soorten van specerijen endeconfituren, ende wijnen van menigherhande maniere ende coleure. 2

TErstont brochten sy specerije ende confituren van alderhande soortenin groote koppen van goude ende dierbare ghesteente. Daer namenigerhande wijnen, daer de coninc heel af verwondert was. Als syghecollacyt 3 hadden, soo seyde Jehan de Parijs totten coninck: “Welaen,gae wy alst u belieft!” 4

Doe nam hy de coninc by der hant, ende sy stelden hen op den wech.Als hy ghecomen 5 was aen de poorte, doe seyde hy tot den capiteyn vander guardien, dat hy niemant brengen en soude dan de baroenen endede hondert mannen van zijnder cleedinge. Terstondt maecte hem devoorseyde capiteyn vore met hondert mannen van wapenen, om denwech te ruymen, want groot was het ghedrangh. 6

De vrouwen ende heeren van tpalleys waren alle mistroostich als sysagen dat de twee coningen soo langhe uutbleven. Maer daer quam eenridder seer loopende, die quam seggen: “Wel op, maect u ghereet, want

1. Les dames et seigneurs qui estoient demorez au palais furent tous esbays quant ilz virentque les deux roys tant demeuroient, mais il vint ung chevalier courant qui vint dire: «Sus,apprestez vous, car veez cy venir les plus belles gens et les mieulx en point que jamaisfurent veuz sur la terre!»2. Grant joye eurent les dames et seigneurs et sur tous en eut grant joye la pucelle a qui lecueur tout sautelloit de joye. Le roy d’ARRAGON print la royne d’ESPAIGNE, et sa fille futmenee par le roy de NAVARRE, et le roy de PORTUGAL print la royne d’ARRAGON, et les aultresprinces et barons prirent chascun dame et damoiselle, et se mirent en tresbelleordonnance. Si les allerent ung peu veoir venir de loing par les fenestres, puis se mitchascun en sa place en disant l’ung a l’aultre: «Voyez comment celuy prent honneur devantles roys, que tous deux les mayne et marche le premier; par Dieu, il est homme de granthaultesse et audace, et ne monstre pas qu’il soit en païs estrange!»3. «Certes,» dirent les aultres, «il est par tout Ie plus fort, que luy donne ce courage.»«Et, par Dieu,» dit la pucelle, «la fierté qu'il a luy siet moult bien, car c’est ung droitmirouer de beaulté.»Et a tant veez cy venir et entrer ses hommes de la garde qui tous ensemble saluerent lacompaignie, et puis se vont sarrer en une part contre ung coing de la salle, qui sembloitque tous cent ne tinssent pas la place de quarante.

-96-

hier comen de alderschoonste lieden ende soo wel toeghemaect als oytop aertrijc waren!” 1

Doe hadde de joncvrouwe seer groote blijschap. De coninc vanArragon namp de coninghinne van Spaengiën, ende zijn dochter wertgeleyt van den coninck van Navarre, ende de coninc van Portugael namde coninghinne van Arragon, ende de ander princen namen elc hunvrouwe, ende sy stelden hun in ordinantie. Doen ghinghen zij se siencomen van verre door de vensteren. Daerna stelden hem yegelijc op zijnplaetse ende seyden: “En siedy niet hoe hy deere aenneemt voor deconingen, dat sy alle beyde hem leyden, ende hy treet vore!? Seker, hy iseen man van seer hooghe geboorte, ende hy en laet niet blijcken dat hyin een vremt lant is.” 2

“Voorwaer,” seyden dandere, “hy en is, want hy is over al de stercste.Twelc hem sulcken moet gheeft.”

“Certeyn,” seyde de joncvrouwe, de preuscheyt die hy heeft die voechthem seer wel, want hy is eenen rechten spieghel der schoonheyt!”

Ende doen, siet, so quam de guardie inne, die altegader datgeselschap groeteden. Ende doen ginghen sy vast byeen staen in eenperc tegen eenen hoec van der sale, so dat het scheen dat sy alle niet enbesloegen de plaetse van veertich menschen. 3

1. Comment JEHAN DE PARIS entra en la salle ou estoient les seigneurs et dames qui luyvindrent au devant.2. Estre arrivé, JEHAN DE PARIS, entre les deux roys d’ESPAIGNE et d’ANGLETERRE, entrerent enladicte salle: les seigneurs, dames et damoiselles leur vindrent au devant. JEHAN DE PARIS

salua les roys, d’ARRAGON, de NAVARRE et de PORTUGAL, puis osta son chappeau et baiza lesdeux roynes. Après print la pucelle par la main bien priveement et la baisa moultdoulcement en disant: «Je vous mercie, ma doulce seur, de vostre present!» Adonc ellerogit ung peu et s’enclina jusques bien bas. Puis dit JEHAN DE PARIS a ses barons: «Allezbaiser toutes ces dames, et nous nous irons reposer.» 3. Si print les deux roynes par les mains, et dit au duc d’ORLEANS qui après luy venoit, queluy amenast la damoiselle. Si s’en va seoir au plus noble lieu de toute la salle, qui moultgrande estoit, et se assit au milieu des deux roynes. Puis dit au duc d’ORLEANS, son cosin:«Amenez moy ce que vous ay baillé; vous n’estes pas si honteux que vous ne prenez dumeilleur endroit,» dont chascun se mit a rire. Puis dit haultement: «Messeigneurs, prenezplace ou bon vous semblera, car nous avons prins la nostre.»

-97-

Hoe Jehan de Parijs ginck sitten op de hoogste plaetse van de sale, metde joncvrouwe, ende seyde: “Mijn heeren, neemt plaetse daert u belieft,want wy hebben donse in ghenomen. 1

SOo is Jan de Parijs ghecomen tusschen den coninck van Enghelandtende van Spaengiën in de sale. De heeren ende joncvrouwen quamen intgemoette. Jehan de Parijs groette de coninghinne van Arragon, vanNavarre, ende van Portugael. Daer nam hy zijnen hoet van zijnenhoofde, ende kuste de twee coninghinnen. Na dese nam hy de maghetby der handt wel stoutelijc ende custe se minlijc, segghende: “Ic danckeu, suster, van uwe tegenwoordicheyt.” Sy wert roodt ende sy neychdehaer. Daerna seyde Jan de Parijs tot zijnen baroenen: “Gaet cust alle devrouwen, wy sullen ons gaen rusten.” 2

Doen nam hy de coninginne by der hant, ende seyde tot den hertochvan Normandiën, dewelcke by hem stondt, dat hy hem de joncvroubrenghen soude. So ginc hy sitten op de edelste plaetse van der sale, diegroot was ende hy sette hem int midden van de coninghinnen. Daernaseyde hy tot den hertoch van Orleans zijnen neve: “Brenght my tgenedat ic u ghegheven hebbe. Ghy en zijt so schamel niet, ghy en neemt welde beste plaetse.” Hieraf begost een eyghelijck te lachen. Daernae seydehy overluyde: “Ghy heeren, neemt plaatse, wandt wy hebben de onseanghenomen.” 3

Doen beghonst hy te couten metter maget, ende alle de coningenende groote princen ende vrouwen, soo seer na als sy mochten, quamen

1. Si commença a deviser avecq la pucelle, et tous les roys et grans princes et dames etdamoiselles le plus que peurent se approucherent pour les ouyr deviser. Et en parlant, lapucelle dit a JEHAN DE PARIS: «Sire, vous avez amené une moult belle armee, la mieulx enpoint que jamais l’on vit en ces contrees.»2. «Ma mye,» dit JEHAN DE PARIS, «je l’ay fait pour l’amour de vous.»«Et comment,» dit la pucelle en rogissant, «pour l’amour de moy?»«Je le vous diray,» respondit il; «j’ay ouy dire que l’on vous devoit combatre demain, etpource je vous viens offrir si vous avez point a faire de mes gens d’armes, qui ont bonneslances et roiddes.» Au mot fut moult grant le bruit parmy la salle de rire, car tousescoutoient diligemment.«Sire,» dit la pucelle, toute honteuse, «je vous mercie de vostre offre, car il n’y fault pas sigrande assemblee.»«Sainct JEHAN,» dit il, «il est vray, car ce sera corps a corps en champ de bataille estroit!»3. Stroobant 1612: lachchen4. Au mot fut moult grant le bruit parmy la salle de rire, car tous escoutoient diligemment.«Sire,» dit la pucelle, toute honteuse, «je vous mercie de vostre offre, car il n’y fault pas sigrande assemblee.»«Sainct JEHAN,» dit il, «il est vray, car ce sera corps a corps en champ de bataille estroit!»Jamais vous ne veistes tant rire comme ces seigneurs et dames rirrent des questions qu’illuy faisoit. Si dit le roy de NAVARRE au roy d’ESPAIGNE: «Oyez vous pas cest homme que mon

-98-

daerby, om hunlieden te hooren couten. Ende te wijle dat sy spraken,seyde de maghet tot Jehan de Parijs: “Heere, ghy hebt met u gebrachteen schoone macht van volcke, ende soo wel toegemaect als men oytsach in dese contreyen.” 1

“Mijn lief,” seyde Jehan de Parijs, “ic heb dat gedaen ter liefden van u.”“Ende hoe,” seyde de maget, ende sy wert root, “ter liefden van my?”“Ic salt u segghen,” antwoorde hy, “Ic heb hooren seggen dat men

morgen u bruyloft houden soude, ende hierom come ic my presenterenmet mijnen staet ende krijchslieden om u eere te bewijsen.” 2

Om des woordts wille was daer een groot gerucht in de sale vanlachen, want sy luysterden alle neerstelijck toe.

“Heere,” seyde de maghet, al beschaemt zijnde, “ic danck u van uwendienst.”

Noyt en saechdy soo seere lachen 3 als de heeren ende vrouwenloeghen, om de vragen die hy haer dede. Doen seyde de coninc vanNavarre tot den coninck van Spaengiën: “Hoordy desen man wel,denwelcken mijn cosijn, u behoude sone, laecte ende seyde, dat hyonderwijlen woorden sprack ghelijck eenen sot? Voorwaer, ick ghelovedat hy niet en doet, maer hy secht se soo bedectelijck, dattet niemant encan verstaen. Soo woude ic wel dat wy se hem deden uutlegghen.” 4

cosin vostre beau filz blasmoit, en disant que par foiz il dit les motz d’ung follastre? ParDieu, je croy que non fait, mais les baille si tres couvers que l’aultre ne les peult entendre.Si vouldrois bien que les luy fissions explicquer!»1. «Je le veulx bien,» dit le roy, «mais j’ey peur de luy desplaire, car sur ma foy c’est la plusplaisant creature que je visse oncques. Si suis tout ravy de luy; s’il vouloit, il acquerroitbeaucop de dames.»«Par ma foy, autant vous en dis. Si seroit bon de le faire boire.»«Voire,» dit le roy, «mais nous ne pourrions ainsi faire comme il nous a fait. Pleust a Dieuque vous y eussiez esté!»«Amen,» dit il, «mais ilz ne s’en iront encore, si desire fort avoir accoinctance a luy.»2. Comment le roy fit apporter pour faire colation a JEHAN DE PARIS.

-99-

“Ick wout ooc wel,” seyde de coninck, maer ick hebbe ancxt dat hijshem belgen mocht, want op mijn gelove, tis de bevallijcste creature dieick oyt sach!”

“Daerom waert goet dat men hem dede drincken...” seyde de coninc. “Maer wy en souden soo niet connen doen, alsoo hy ons gedaen

heeft. Ic woude dat ghy er geweest hadt!”“Amen,” seyde hy, “maer hy en sal noch niet wech reysen. Daerom

begheere ick kennisse te hebben met hem.” 1

Hoe de coninck dede wat brengen om collatie oft bancket te maken metJehan de Parijs. 2

Hierentusschen dede de coninck een bancket brenghen, dwelck haestghereet was. Ende de hofmeester quam vragen eenen van de baroenenvan Jehan de Parijs, hoe men hem soude te drincken geven. “Vertoeft,”seyde die, “ic gae dengenen halen die hem dient.” Ende terstont ghinckhy segghen den hertoch van Normandiën, dat men woude wijnschencken. De hertoghe riep den schiltknecht, ende seyde hem dat hysoude gaen nemen de koppen om te dienen. Ende terstont riep hy tweeander schiltknechten tot hem. Soo quamen sy die presenteren, endeboden se Jehan de Parijs, dewelcke nam den zijnen, ende gheboodt datmen de twee andere den twee coningen geven soude, ende seyde: “Laetalle drye drincken metter spoet, de ander sullen drincken alst hunbelieven sal.”

1. Lees: dronck2. En tant le roy commenda apporter colation qui tost fust preste. Et le maistre d’ostel deleans vint dire a ung des barons de JEHAN DE PARIS comment il le feroit boire. «Attendez,» ditceluy, «je vois querir celuy qui l’en sert, que luy portera.» Et incontinant celuy alla dire auduc de NORMANDIE que l’on vouloit servir de vin. Le duc appella l’escuyer et luy dit qu’ilallast prendre la couppe pour servir de boire, ce qu’il fit incontinant, et deux aultresescuyers aussi qui prirent chascun une couppe, et les vindrent presenter toutes trois aJEHAN DE PARIS, lequel print la sienne et commenda bailler les aultres deux aux deux roynesen disant: «Bevons nous trois pour despescher, et les aultres bevront quant il leur plaira!»Si beut sans riens actendre, puis bailla sa couppe a la pucelle que devant luy tenoit, endisant: «Tenez, ma mye, j’ay beu a vous, si croy bien que ja ne me craindrez!»3. «Par Dieu,» dit la pucelle, «il n’y a cause pour quoy; si vous en mercie de bon cueur!»4. Stroobant 1612: heere5. Les roys et aultres seigneurs et dames beurent, que fort s’esmerveilloient dont JEHAN DE

PARIS prenoit ainsi l’honneur sur tous les roys, qui estoient plus vieulx que luy.6. Quant colation fut faicte, les roys et dames s’aprocherent de JEHAN DE PARIS pour railleret deviser avecques luy. Si luy demanda le roy de NAVARRE: «JEHAN DE PARIS, mon doulx amy,que dictes vous de nostre nouvelle mariee?»7. «Certes,» dit il, «je n’en sçaurois dire que tout bien et honneur, car il me semble queDieu l’a parfaicte a sen loisir, que riens n’y a oublié. Si n’a besoing que d’un bon officier!»«Et quel officier, sire?» dit elle.

-100-

Doe gonck 1 hy sonder beyden. Daerna gaf hy zijnen kop de maghet,segghende: “Houdt daer, schoon lief, ick hebt u gebrocht. Ick weet weldat ghy u voor my niet ontsien en sult.” 2

“Godt seghen my,” seyde de maghet, “daer en is gheen sakewaeromme. Aldus soo dancke ick u.” 3

De coninghen, heeren ende vrouwen droncken, ende syverwonderden hun seere 4 daerom, dat Jehan de Parijs alsoo de eereaennam boven alle de coninghen, die ouder waren dan hy. 5

Alst bancket gedaen was, soo quamen de coninghen ende vrouwen byJean de Parijs, om te hoyen ende met hem te kouten. Doe vraechde hemde coninck van Navarre: “Jan de Parijs, mijn lieve vrient, wat sechdy vanonse nieuwe gehouwede?” 6

“Certeyn,” seyde hy, “ick en soude van haer niet weten te segghen danalle deucht ende eere, want my dunct dat Godt haer volmaect heeft metstade, alsoo dat Hy aen haer niet vergheten en heeft. Daerom en behoeftse niet dan eenen goeden officier.”

“Ende wat officier, heere?” seyde zy.“Nu vraecht dat mijnen heeren, om te weten oft sy hem u souden

connen noemen.” 7

«Or le demandez a messeigneurs,» dit il, «savoir moult s’il le vous sçauront nommer!»1. «Certes,» dit il, «je n’en sçaurois dire que tout bien et honneur, car il me semble queDieu l’a parfaicte a sen loisir, que riens n’y a oublié. Si n’a besoing que d’un bon officier!»«Et quel officier, sire?» dit elle.«Or le demandez a messeigneurs,» dit il, «savoir moult s’il le vous sçauront nommer!»«Par ma foy,» dit le roy de PORTUGAL, «voz motz sont si fors a entendre que nous nesçarions que exprimer; si vous prie que le nous vueillez nommer.»«Par ma foy,» dit il, «c’est chose bien aizee a savoir, car je croy bien que de maistre d’ostel,d’escuyers ne de secretaires est elle bien fornye, mais voulentiers quant dames sont loin deleur pays, elles en desirent souvent avoir des nouvelles, et pource elle a bon besoing dubon chevaucheur!»2. Quant ilz entendirent ces parolles, chascun se print moult fort a rire. «Or, par Dieu,» ditle roy d’ESPAIGNE, «sire, vous sçavez tresbien ce qu’il fault aux femmes, mais en voz motz ilfault tousjours glozes.»3. Comment le roy d’ESPAIGNE demanda a JEHAN DE PARIS l’exposition des motz qu’il avoitditz au roy d’ANGLETERRE son beau filz.

-101-

“Op mijn gheloove,” seyde de coninc van Portugael, “uwe woordendie zijn soo swaer om verstaen, dat wy daer niet en souden connenuutdrucken. Daerom bidden wy u, dat ghy hem ons wilt noemen.”

“Voorwaer,” seyde Jean de Parijs, “het is een sake die licht om verstaenis. Want ic geloove dat sy van hofmeester, van schiltknechten, ende vansecretarisen wel voorsien is. Maer nu eerst sal se hebben hetvolbrenghen van alle haer begeerte, als se sal hebben eenen machtigen,rijcken, ende wijsen man.” 1

Als sy dese woorden verstonden, soo beghonst yegelijc seer te lachen.“Nu wel voorwaer,” seyde de coninck van Spaengiën, “heere, ghy weetwel wat den vrouwen gebreect, maer op uwe woorden behoeft menaltoos een glose te maken.” 2

Hoe den coninck van Spaengiën vraechde Jehan de Parijs de uutleggingevan de woorden die hy hadde geseyt tot den coninc van Enghelant,zijnen behouden sone. 3

“Waert sake dat ic geen sorge en hadde u te vertoornen,” seyde deconinck van Spaengiën, “ick soude u vraeghen duytlegginghe vansommighe woorden die ghy hebt gheseydt onderweghen tot mijnenbehouden sone.”

1. «Si je n’avoye peur de vous desplaire,» dit le roy d’ESPAIGNE, «je vous demanderoyel’exposition d’aulcuns motz que vous avez ditz en chemin a mon beau filz.»«Certes,» dit JEHAN DE PARIS, «demandez ce qu’il vous plaira, car riens ne me sçauroitdesplaire.»2. «A vostre congié dont,» dit le roy d’ESPAIGNE, «je vous en vois dire ung. Mon beau filzd’ANGLETERRE m’a dit, que quant vous veniez ung jour que pleu voit tresfort, vous luy dictesque luy qui estoit roy, devoit faire porter a ses gens des maisons pour eulx garder de lapluye en chevauchant. Si ne puis entendre comme ces maisons pourroient aller ne qui lesporteroit...»3. JEHAN DE PARIS ce print moult fort a rire puis luy dit: «Certes, c’est bien aisé a entendre sivous eussiez esté sur le lieu, car il pouvoit bien prendre exemple a moy et a mes gens quiprismes bons manteaux et chapperons a gorge avecq noz oseaulx qui nous gardoient biende la pluye. Et quant il faisoit beau temps, si les mections sus nous bautz, et se sont lesmaisons que je disoye a vostre beau filz qui estoit moillié, luy et ses gens, comme s’ilzfussent plongez en la riviere.»«Haa,» dit le roy, «par Dieu, vous en dictes la verité!»

-102-

“Certeyn,” seyde Jean de Parijs, “vraecht al wat u belieft, want geendingen en soude my connen mishagen.” 1

“Met uwen orlof dan,” seyde de coninc van Spaengiën, “ic sals u eenseggen. Mijn dochters man van Enghelant heeft my gheseydt, dat ghyquaemt op een tijt dattet regende, so seyde ghy hem dat hy, die eenconinc was, behoorde zijn volc huysen te doen draeghen om hen tebewaeren teghen den reghen. Soo en can ic niedt verstaen hoe desehuysen souden moghen gaen, oft wie die draghen souden...” 2

Jehan de Parijs begost te lachen, ende doe seyde hy: “Seker, dat isgoet te verstaen, waert sake dat ghy gheweest haddet terselver stede.Want hy mocht wel exempel nemen aen my ende aen mijn volck, wantwy hadden mantels ende halskappen, midtsgaders onse leersen die onsbewaerden tegen den regen. Ende wanneer datter schoon weder was,soo leyden wy dieselve op onse bagumuylen, ende dat zijn die huysendaer ic af seyde tot uwen schoonsone, dewelcke nat was, hy en zijnvolck, als oft sy hadden gheplonst geweest in de riviere.”

“Ha ha,” seyde de coninck, “ghy seght waer!” 3

“Warachtelijcken,” seyde den coninc van Portugael den coninc vanSpaengiën in zijn oore, “dese en is soo sodt niet als uwer behoudensone seyde. Maer hy heeft een schoon levendich verstant naer zijnenouder.”

“Noch soud ic u gheerne een ander dinck vraghen,” seyde de coninckvan Spaengiën, “waert uwe beliefte. Dat is op eenen anderen dach, soo

1. «Vrayement,» dit le roy de PORTUGAL a l’oreille du roy d’ESPAIGNE, «cestuy n’est pas si folcomme vostre beau filz disoit, ains a ung moult beau et vif entendement de son eage.»«Encore vous en demanderay une aultre chose, se dit le roy d’ESPAIGNE, «s’il est vostreplaisir. C’est que ung aultre jour vous luy dictes qu’il ne faisoit porter a ses gens ung pontpour passer les rivieres.»2. Vul aan?: van3. Lees?: verdroncken4. «De cela ne fault il pas grant exposition,» dit JEHAN DE PARIS, «car elle est de mesmes a lapremiere. Il est vray que par de ça BAYONNE, ung jour nous trouvasmes une petite rivierebien creuse et roide. Le roy d’ANGLETERRE et ses gens, qui estoient mal montez, se mirentdedans pour passer, dont il s’en noya bien soixante des plus mal montez, et je passey aprèsavec mes gens que n’eurent nul mal, et quant nous fusmes passez, le roy me fit ses plainsde ses gens qui estoient noyez, et lors je luy dis qu’il devoit faire apporter ung pont pourles faire a saulveté passer les rivieres, c’est a dire bons chevaulx comme ils virent bien lesmiens, qu’ilz n’eurent aulcung mal. Je cuydoie bien qu’il l’eust entendu...»«Par Dieu,» dit le roy de NAVARRE, «bien le luy bailliez par entendre!»

-103-

seydet ghy hem, dat hy zijn volck gheen brugghe en dede draghen oftvoeren om over de riviere te passeren.” 1

“Dat en behoeft gheen groote uutlegginghe, want het is van deselveghelijck deerste. Het is warachtich dat over dese zyde 2 Bayonne, op eentijt vonden wy een cleyn riviere seer hol oft diep ende snel. Ende deconinck van Engelant ende zijn lieden, die qualijck ghemonteert waren,die ghinghen daerinne om door te gaen, waeraf datter wel tsestichverdranck van deghene die quaelijck opgeseten waren. Ende icpasseerden na met mijnen volck, ende die en hadden gheen letsel. Endeals wy waren gepasseert, soo dede my den coninck zijn clachten van zijnvolck dat verdr[a]ncken 3 was. Ende ic seyde hem dat hy behoorde eenbrugghe te doen na dragen, om hem doort water te doen passerenbehoudens lijfs, dat is te segghen: goede peerden, also hy sach dat demijne waren, dewelcke gheen letsel en creghen. Ic meynde dat hijt welverstaen soude hebben...”

“Voorwaer,” seyde de coninc van Navarre, “ghy gavet hem wel teverstane!” 4

“Welaen, nu ghy ons soo veel gheseyt hebbet,” seyde de coninc vanSpaengiën, “soo bidde ic u dat ghy ons het derde verclaert, ende meeren sullen wy u daeraf niet spreken.”

“Ic hebbe u geseyt, dat allen tghene dat u beliefe, dat belieft mij.Daerom en maeckt daeraf gheen swaricheyt.”

1. «Or puis que tant nous en avez dit,» dit le roy d’ESPAIGNE, «je vous prie que nousdeclairez le tiers, et plus ne vous en parlerons.»«Je vous ay dit que tout ce qu’il vous plaira me plaist, pource n’en faictes difficulté.»«Je vous prie donc,» dit le roy d’ESPAIGNE, «que vous nous declairez comment vousentendez ce que vous luy dictes que vostre feu pere estoit venu en ce païs il y avoit environquinze ans, et avoit tendu ung lax a une canne, et que vous veniez pour veoir si la canneestoit prinse.»2. «De cela,» dit JEHAN DE PARIS, «je ne blasme point le roy d’ANGLETERRE, car il est bien fort aentendre. Et toutesfoiz, puis qu’il vient a propoz, je suis contant de le vous declairer. Or,entendez que c’est. Il est vray qu’il y a environ quinze ans passez que le roy de FRANCE, feumon pere, vint en ce pays pour remectre vostre royaulme en vostre obeissance, et lever lesiege a la royne vostre femme, que veez cy, et quant il s’en voulut aller, tous deux luydonnastes vostre fille pour icelle marier ou bon luy sembleroit, et il vous respondit que ceseroit avecques moy, et c’est le lasson, et vecy la canne que je suis venu veoir ci elle estprinse.»3. Comment JEHAN DE PARIS rebrassa ses habillemens pour demonstrer qu’il estoit, et fitrebrasser celles des ducz d’ORLEANS et de BOURBON qui estoient avecq luy.

-104-

“Ic bidde u dan,” seyde de coninc van Spaengiën, “dat ghy onsverclaerdt hoe ghy verstaet tghene ghy hem seydet, dat uwen vaderwijlen was gecomen in dit landt, geleden ontrent vijfthien jaer, endehadde een eyntvoghel een stric geleyt, ende dat ghy quaemt om te sienoft de eynde gevangen was.” 1

“Daeraf,” seyde Jehan de Parijs, “en berispe ick den coninc vanEnghelandt niet, want het is seer swaer om verstaen. Ende nochtans,naedien dattet op de redene comt, soo ben ick tevreden dat ickt uverclaren sal. Nu, verstaet wattet is. Het is warachtich dattet welontrendt vijfthien jaren geleden is, dat de coninc van Vrancrijck, mijnvader salighe, quam in dit landt, om trijc wederom te stellen onder uweghehoorsaemheyt, ende den leger op te cloppen die de coninginne uhuysvrouwe belegherde. Ende als hy woude wech reysen, soo gaeft ghyhem allebeyde uwe dochter, om die ten houwelijcke te besteden daerhem dat goetduncken soude. Ende hy andtwoorde u, dat dat zijn soudeaen my. Ende dit is den stric ende siet hier dit is de eynde, die ic bencomen sien oft [sy] niet en ghevanghen en is.” 2

Hoe Jehan de Parijs zijn cleederen opsloech in de sale voor de heerenende vrouwen, om te toonen wie hy was. 3

1. Alors qu’il eut fini le parlement avecq le roy d’ESPAIGNE, rebrassa sa robbe, que dedansestoit d’ung velours bleu semé de fleurs de lis d’or.2. Quant le roy et la royne d’ESPAIGNE ouyrent ces parolles, tous deux se gecterent a sespiedz avec leur fille en disant: «O trespuissant et noble roy, pour Dieu plaise vous nouspardonner nostre grant offence, car tout ce que vous avez dit est vray, et bien le sçavons etla plus part de tous mes barons que icy sont; si suis content d’en recepvoir telle pugnitioncomme il vous plaira a ordonner. Et quant est de ma fille, bien sçay qu’elle n’est pas digned’estre conjoincte avecq vous, mais dès maintenant je la vous livre pour la marier a celuyque sera vostre bon plaisir, et a celuy baille dès maintenant la possession de monroyaulme!»3. Le roy JEHAN DE FRANCE les leva et moult les mercia, puis dit a la pucelle: «Ma mye, vousavez ouy ce que vostre pere et mere ont dit; que en dictes vous, car le fait vous touche?Voulez vous le roy d’ANGLETERRE?»4. Le roy JEHAN DE FRANCE les leva et moult les mercia, puis dit a la pucelle: «Ma mye, vousavez ouy ce que vostre pere et mere ont dit; que en dictes vous, car le fait vous touche?Voulez vous le roy d’ANGLETERRE?»

-105-

Nu, alsoo haest als hy zijn redene gheeyndet hadde met den coninck vanSpaengiën, doen sloech hy zijnen rock op, dat was van binnen blaufluweel, besaeyt met schoone ghulden lelien. 1

Als de coninc ende de coninghinne van Spaengiën dese woordenhoorden, soo knielden sy alle beyde neder voor zijn voeten met hundochtere, ende seyden: “U mogende coninc, om Godts wille soo believeu ons te vergheven onse misdaet. Want al tgene dat ghy gheseydt hebt iswarachtich, ende wy wetent wel, ende den meestedeel van alle mijnbaroenen die hier zijn. Daeromme ben ick tevreden sulcks straffinghetontfanghen als u believen sal te setten. Ende aengaende dese onsedochter, soo weedt ick wel dat se niet weerdich en is u toeghevoecht teworden. Maer van nu voordts soo lever ic se u, om haer ten houwelijckte geven diet u believen sal, ende hem te geven tbesit van mijnenconincrijcke.” 2

De coninc Jehan hief se op ende daernae seyde hy tot de maghet:“Mijn lief, ghy hebt gehoort hetghene dat uwe vader ende uwe moedergheseydt hebben. Wat seght ghy daeraf? Want tgaet u aen. Wildy denconinck van Enghelant hebben?” 3

“Alderhoochste gheboren ende machtighe coninck, “ick wil houdenvan puncte tot puncte hetghene dat mijn vader u gheseyt heeft, want deeerste ghelofte die behoort te binden. Daerom soude ick my voorgheluckich houden, waert sake dat ick hadde eenen van uwenbaroenen.” 4

«Treshault et puissant seigneur, je veulx tenir de point en point,» dit la pucelle, «ce quemon pere vous a dit, car les premieres promesses doivent tenir. Si me tiendroye a bienheuree si j’avois ung de voz barons de vostre royaulme.»1. Comment le roy JEHAN commenda au duc d’ORLEANS et de BOURBON, et a plusieursaultres, qu’ilz rebrassassent leurs robes.2. Lors fit le roy JEHAN rebrasser toutes les robes desdis barons, que moult beau veoirfaisoit. Si se firent congnoistre les plus aagez que en ESPAIGNE avoient estez avecq le feuroy, comme les ducz d’ORLEANS et de BOURBON et plusieurs aultres barons. Le roy JEHAN

demanda de rechief a la pucelle: «Avez vous advisé lequel vous voulez de ceulx icy, ou cevous y voulez encores pencer?»

-106-

“Nu, seght my dan wie ghy begeert, want yeghelijck draecht zijnenwapen onder zijnen rock.”

Hoe de coninck Jehan gheboodt den hertoch van Orleans ende denhertooch van Bourbon, ende meer andere, dat sylieden hun rockenopslaen souden. 1

Doe dede de coninck Jehan opslaen de cleederen van de voornoemdebaenderheeren, hetwelcke seer schoon was om sien. Daernaer soolieten hunlieden kennen die de oudtste waren, ende welcke inSpaengiën gheweest hadden met wijlen den coninc van Vranckrijck,doen hy die rebellighe straften ende den goeden coninc van Spaengiënwederomme in zijn rijcke stelde. Doen sloeghen sy hem rocken op,alvooren den hertoch van Orleans, ende meer andere van debaenderheeren. De coninc Jehan van Vranckerijc vraechde de magetwederomme, segghende: “Hebt ghy u bedacht, wien ghy hebben wildtvan desen, oft wilt ghy daerop noch denken?” 2

“Seer hoochgheboren heere,” seyde de joncvrouwe tot den coninckJehan, “my en behoort niedt toe te kiesen, Maer deghene die u believensal, sal my oock believen, achtervolghende de belofte die mijn heer mijnvader den uwen dede.”

“A voorwaer, ghy zijt een loos wijf,” seyde de jonghe coninck Jehan.“Naedien dat ghy wildt houden de belofte van uwen vader, dat is te

1. «Treshault seigneur,» dit elle, «a moy n’appartient pas de choisir, mais celuy que vousplaira me plaist en ensuivant la promesse que monseigneur mon pere fit au vostre.»«A, par Dieu, vous estes fine femme,» dit le roy JEHAN, «puis que vous dictes que vousvoulez tenir la promesse de vostre pere. C’est a dire que je doy tenir aussi la promesse quele mien fit, c’est que vous seriez ma femme!»2. Alors se mirent tous a rire, fors que les ANGLOIS. «Or sa,» dit le roy JEHAN, «par vostre foy,vouldriez vous bien estre ma femme si vostre pere et mere le vouloient et si je m’yconsentoye?»«Sire, c’est une question ou il ne fault point de responce, car bien pouvez sçavoir qu’iln’est chose au monde que tant je desirasse!»«Or donc, ma mye, et je m’y consens, et vous prometz espouser le matin, au plaisir de Dieuet de vous amys!»

-107-

segghen, dat ick desghelijcken oock schuldich ben te houden de beloftedie mijn vader dede: dat is, dat ghy sout zijn mijn ghetrouwe wijf!” 1

Doen beghosten alle die heeren te lachen die in de sale waren,behalven de Enghelsche, dewelcke in dese coutenantie gheen grootegenuchte en hadden, want ten ginc hun niet na hunnen sin, maernietteghenstaende sy moestent lijden.

“Nu welaen,” seyde die coninck Jehan, “in goeder trouwen. Soudt ghywel willen mijn wijf zijn, waert sake dattet uwen vader woude, ende ickdaerin consentere?”

“Heere, het is een vraghe die gheen antwoorde en behoeft, want ghymeucht wel weten, datter gheen dinck ter werelt en is, dat ick soogheerne hadde!”

“Nu dan, mijn lief, ic bens tevreden, ende beloove u morghen tetrouwen met den wille Godts ende uwer vrienden!” 2

De coninc van Spaengiën ende de coninghinne dancten hem, ende deconinghen van Arragon, van Portugael ende van Navarre quamen hemvergiffenisse bidden, omdat sy hem de eere niedt bewesen en haddendie hem toebehoorde.

“Heer coninck van Enghelandt,” seyde de coninck van Vrancrijck, “ghyen behoordt niet qualijck tevreden te zijn om dese sake, want sy is mijnegheweest over vijfthien jaren. Daerom soo hebbe ic niet willen brekende belofte van wijlen mijnen vader, die coninck van Vranckrijck, die hydede den coninc van Spaengiën.

Hoe de coninck van Enghelandt wech reysde wel droeve ende ghestoortwesende, als hy sach dat de coninck van Vrancrijck hem hadde

1. Comment le roy d’ANGLETERRE s’en alla de BURGUES bien marry et courrossé quant il vitque le roy de FRANCE luy avoit osté celle que tenoit son cueur et sa pensee.2. Voyant toutes choses, le roy d’ANGLETERRE fut moult marry et courrossé. Si se partit dupalais, et dès l’heure s’en alla monter a cheval et s’en alla, luy et ses gens, en leur païs lesplus hastivement qu’ilz peurent. Après le despartement dudict roy, commença la festegrande et planteureuse par le palais, aussi fit elle par la cité, quant l’on sceut que c’estoit leroy de FRANCE que espousoit la fille.3. Le soupper fut moult grant et servis de plusieurs entremetz que venoient de la cuysinedu roy de FRANCE, et moult fut regardee la vexelle en quoy il estoit servy. La pucelle estoitsi joyeuse qu’on ne le sçauroit racompter ne dire, si m’en passe aussi pour cause debriefveté.4. Quant vint le lendemain au matin, le roy JEHAN envoya de moult riches bagues a lapucelle, et si luy envoya de vexelle d’or pour ung buffet, et ung aultre buffet de vaixelled’argent et ung pavillon tout fait de fleurs de lys chargié de pierrerie le plus riche que l’oneust jamais veu, et luy envoya ses tailliendiers pour luy faire habillemens a la mode deFRANCE, et aussi a toutes ses damoiselles.

-108-

ontrocken deghene, die zijn herte ende zijn ghepeys in haer ghewelthielt. 1

De coninck van Enghelandt, dese dinghen siende, was seer verbittert,ende hy ghinck uut den palleyse van stonden aen, ende hy sadt op tepeerde ende hy reysde wech ende zijn volc na zijn lant toe. Naer denafscheyt van den coninck, soo beghost men groote volle feeste tehouden opt palleys ende in der stadt, als men wist dattet was de coninckvan Vranckrijck, die des conincx van Spaengiën dochter troude. 2

De avontmaeltijt was seer groot, ende sy werden daer ghedient metveel tusschengherechten, die quamen uut de keucken des coninckx vanVrancrijck, ende seer wel werdt besien het silverwerck, daer hy medeghedient wert. De maghet was soo blijde dat mens niet en soudeconnen vertellen noch seggen. Daerom over loop ickt oock om dercortheyt wille. 3

Des anderen daechs smorgens sant de coninck Jan rijckelijckecleynoden aen de maget, ende ooc sant hy haer gouden vaiselle, eentresoor vol silverwerc, ende een pauwlioen ghemaect van leliën, besetmet edel ghesteente, dat costelijcste dat men oyt sach. Ende hy sandthaer zijn snijders, om haer cleederen te maken op de Franssche mode,ende voor alle haer joncvrouwen. 4

1. Comment le roy de FRANCE espousa la fille du roy d’ESPAIGNE en grant triumphe ethonneur a l’abit du païs, ors mis la coronne qu’elle portoit.2. Le jour venu que les nopces ce devoient faire, si esposa le roy JEHAN la fille au royd’ESPAIGNE en la ville de BURGUES, et en l’abit du païs, ors mis la coronne que le roy JEHAN

luy donna, que moult riche estoit. De la feste, des triumphes, des honneurs et des servicesque y furent faitz, je m’en passe pour eschever la matiere.3. Quant vint le soir, le roy JEHAN dit que point ne cocheroit au palais, et pource furentmeneez les dames en son loges avecq la mariee. Quant elles virent les merveilles etrichesses que y estoient, toutes disoient que a bonne heure estoit la pucelle nee d’avoirung tel prince espousé, et qu’elle avoit fait en peu d’heure ung beau charge.4. La pucelle estoit si tresjoyeuse qu’elle ne sçavoit quelle contenance faire. Ce pendantque les dames la desabilloient, le roy JEHAN arriva avecq belle compaignie, si dit a sa mye:«Et puis, ma mye, vous desplaist il point d’avoir laissé le palaix de vostre pere?»5. «Certes, mon redoubté seigneur, il ne le me fault pas demander, car je n’euz jamais siparfaicte joye comme j’ay eu quant je me suis trouvee ceans. Aussi n’est a comparer lepalaix de monseigneur mon pere a vostre logis, mais encores vous dis je plus, que quant

-109-

Hoe de coninck van Vranckrijck troude de dochter des conincx vanSpaengiën in groote triomphe ende eere, int habijt van den lande. 1

Den dach quam dat de bruyloft ghehouden soude worden. Doe sootroude coninck Jan de dochter des conincx van Spaengiën in de stadtvan Burgos, int slandts cleedinge, uutghenomen de croone die deconinck Jan haer gaf, die seer costelijck was. De feeste ende triomphelaet ick passeren. 2

Als den avont quam, soo seyde de coninc Jan dat hy niet slapen ensoude int palleys, ende daeromme werden de vrouwen gheleydt in zijnlogijs, met de bruyt. Als sy saghen dat wonder dat daer was, soo seydensy alle dat de maghet in een goede ure gheboren was, dat sy sulckenprince ghetrout hadde, ende dat sy in corter stonde een fraymanghelinghe gedaen hadde. 3

De maghet was soo blijde, dat sy niet en wist hoe sy haer hebbensoude. Terwijle dat de vrouwen haer oncleeden, soo quam de conincJan ende seyde tot zijn lief: “Nu, wel mijn lief, en behaghet u nietqualijck, dat ghy uus vaders palleys ghelaten hebt?” 4

“Certeyn mijn heere, men en behoeves my niet te vragen, want ic enhadde noyt so volmaect blijschap als ick ghehadt hebbe doen ick hierbinnenquam. Ooc soo en is niet te ghelijcken tpalleys van mijnen vadermet uwe logijs. Maer ic segghe noch meer, dat ic u liever hebbe dan degantsche werelt!” 5

vous n’ariez riens que vostre noble et redoubté personne, si vous ayme je mieulx que toutle demourant du monde!»1. Ce mot pleust moult fort au roy, si la corut acoler et baiser en luy disant: «Ma mye, cemot jamais ne sera oublié! Or sa, que donrez vous a ses dames et damoiselles, que tant depeine ont prins pour vous?»«Monseigneur,» dit elle, «je ne sçay...»2. Lees?: ende van3. «Veez la,» dit il, «ces six coffres plains de bagues et de draps d’or; despartez les ou bonvous semblera, car pour ce faire ont ilz estez apportez!»4. La pucelle se agenoilla et moult humblement le mercia, mais il la leva bien tost et luy ditque plus ne le fit, mais que priveement a luy parlat, comme de pareil a pareil.«Il n’est pas raison,» dit la mere.«Et je le veulx ainsi,» dit il, «et si luy commande despartir ces bagues et joyaulx aux dameset damoiselles selon leur qualité,» dont elles priserent fort le noble roy de FRANCE.5. Comment on coucha la pucelle et comment le roy de FRANCE s’alla coucher auprèsd’elle.

-110-

Dit woordt behaechde den coninc wel. Daerom so liep hy haeromhelsen, ende hy seyde: “Mijn lief, dit woordt en sal niet verghetenworden! Welaen, wat sult ghy dese schoon vrouwen ende jonfvrouwengeven, dat sy so veel moeyten gedaen hebben om uwentwille?”

“Mijn heere,” seyde sy, “ick en weets niet...” 1

“Siet daer,” seyde hy, “neemt dese schoon koffers vol schoonderjuweelen van 2 gouden laken. Deyle se daert u goet duncken sal, wantom dat te doen zijn se haer ghebracht.” 3

De maghet knielde, ende seer ootmoedelijck danckte sy hem. Maer hyhief se terstondt op, ende seyde haer dat syt niet meer doen en soudt,maer dat sy van nu voortaen hem toe spreken soude, ghelijck teghenmalcanders ghelijcke.

“Het en is gheen redene,” seyde de moeder.“Ende ick wildt soo hebben,” seyde hy, ende hy hiet haer dat sy de

cleynoden ende juweelen deylen souden onder de vrouwen endejonckvrouwen. 4

Hoe men de maghet te bedde holp, ende hoe de coninck van Vranckrijcghinck by haer slapen. 5

Daernae als de bruyt ontcleet was, soo ghinc se slapen, ende devrouwen ende jonfrouwen ghinghen wech elck op haer plaetse. Doe

1. Après que l’espousee eut esté desabillee, se cocha, puis s’en allerent les dames etdamoiselles retirer chascune en son lieu. Si vint incontinant le roy de FRANCE, a qui iltardoit bien l’heure, en la chambre, lequel fut tantost desabillé. Si ce mit auprès de cellequ’il aymoit par dessus toutes creatures, et il n’avoit pas tort, car c’estoit la plus doulce, laplus humble, la plus belle, la plus sage, la plus honneste et la mieulx moriginee que futpour lors en tout le monde. Grant joye s’entrefirent les deux amans, et firent de beauxpassetemps durant la nuyt, comme voz aultres, jeunes gens que bien aymez quelque bellejeune fille, quant la povez tenir entre voz bras: Dieu scet le plaisir et la joye que vous avez.Si l’engrossa celle nuyt le roy d’un beau filz, que despuis fut roy de FRANCE.2. Et quant vint l’endemain, a heure de lever, le roy JEHAN se leva et s’en alla railler avecqses barons que moult joyeulx estoient de leur seigneur que tant honnestement son casconduisoit. Les dames vindrent veoir la nouvelle royne que moult bonne chere leur fit, etainsi comme ilz la cuydoient habiller, vint ung maistre taillandier du roy qui leur dit agenoulx: «Mes dames, ne vous desplaise, car elle doit aujourd’uy estre habillee a la modefrançoise.»

-111-

quam terstondt de coninck van Vranckrijck, denwelcken den tijdt seerlanck viel dat de bruyt ontcleedt werdt. Doe leyde hy hem by deghenedie hy beminde boven alle creaturen, ende en hadden geen onghelijc.Want het was de minnelijcste, de ootmoedichste, de schoonste, dewijste, de eerbaerste, ende de best ghemanierste die ter werelt was.Godt weet de ghenoechte ende de vreucht die sy hadden. Aldus soobegorde hy se dien nacht met eenen schoonen sone, die naemaels wertconinc van Vrancrijck. 1

Ende des anderen daechs tsmorghens als men op staet, soo stontconinck Jehan op ende ghinck maggheren met zijn baroenen, die seerblijde waren van huns heeren weghen, die hun eerlijcken beleyde. Devrouwen quamen de nieuwe coninghinne besoecken, die haerliedenblijdelijck ontfinc. Ende alsoo als sy haer meynden te cleeden, quam deopperste kleersnijder van den coninck, ende seyde tot haerliedenknielende: “Mijn vrouwen, en belcht u niet, want sy moet hedenghecleedt worden op de Fransoyssche mode.” 2

“Och lieve vrient,” seyde de nieuwe coninghinne van Vranckrijck, “ickbidde u, cleet my doch also: want ick ben goet Fransoyssch, ende saltzijn al mijn leven lanc!”

1. Comment les costuriers et tailliandiers du roy JEHAN habillerent la royne a la mode deFRANCE.2. Incontinant vindrent escuyers et costuriers de par le roy JEHAN mectre la jeune royne enpoint a grant diligence. Si luy vestirent une moult riche cotte d’ung drap d’or cramoisi, etpar dessus une robe d’ung velours bleu semé de fleurs de lis d’or, tant belle et tantmignonne que avecq la beaulté qu’elle avoit sembloit plus divine qu’humaine.3. Puis luy mirent en la teste ung atour merveilleusement beau et riche. Si luy fut misautour ung colier d’or tout couvert de rubis, de diamans, et d’esmerauldes, et y avoit aumillieu ung escharboucle que rendoit une grant lumiere. Et ainsi comme l’on l’abilloit,vindrent les roys d’ESPAIGNE, de PORTUGAL, de NAVARRE, et d’ARRAGON, qu’ilz trouverent leroy JEHAN qui estoit avecq ses barons. Si le saluerent, et il les recueillit moult doulcement,puis luy demandirent comme il luy estoit depuis a soir. «Moult bien, la Dieu mercy, sitrouverez vostre fille sayne et saulve!»4. «Nous l’irons veoir, par vostre congié,» dirent les quatre roys.«Et je y vois avecques vous,» dit le roy JEHAN, «pour veoir et oyr qu’elle vous dira.»

-112-

Hoe de nayers ende snijders van coninck Jehan van Vranckrijck deconinghinne cleeden op de Fransche maniere. 1

Terstont quamen de snijders ende de cleermakers van coninck Jansweghen, om de coninghinne ghereet te maken met groote neersticheyt.Aldus deden sy haer aen eenen rijckelijcken keurs van goudenkarmoysijn laken, ende daerover eenen tabbaert van fluweel, besaeydtmet goude leliën, soo seer schoon ende moy, dat sy met de schoonheytdie sy hadde badt scheen goddelijck dan menschelijck te zijn. 2

Daernae setteden sy op haer hooft een seer costelijc cieraet, ende omharen hals werdt gheleydt eenen halsrinck van goude bedect volrobijnen ende diamanten, ende daer stont in de midden eenencarbonckelsteen, die gaf een groot licht. Te wijle dat men se cleede,quam de coninck van Spaengiën, van Portugael, van Navarre, ende vanArragon, die vonden coninck Jan by zijn baenderheeren. Soo groetedensy hem, ende hy onthaelde se vriendelijc. Daerna vraechde hy hem hoetmet hem was. “Seer wel, ende oock suldy uwe dochter frisch endeghesont vinden!” 3

“Wy sullen se gaen besoecken by uwen oorlof,” seyden de vierconinghen.

“Ick sal dan met u gaen, om te hoeren wat sy u segghen sal.” 4

Ende als sy binnen in de camer gegaen waren, ende sagen deconinginne van Vrancrijc alsoo ghecleet, soo deden sy haer seer grootereverentie.

1. Comme le roy de NAVARRE, parlant a la royne de FRANCE, luy dit que les fleurs de lis luyestoient monteez dessus.2. Quant les quatre roys eurent fait la reverence a la nouvelle royne, elle leur rendit leursalut et leur fit moult bonne chiere. Si furent moult esbays de la veoir en si riche estat, siluy dit le roy de NAVARRE en riant: «Comment, ma dame ma cosine, les fleurs de lis vous ontmonteez dessus le corps?»«Ouy,» dit elle, «beau cosin, mais encores en y a il beaucop plus par dedans, que jamaisn’en sauldront!»3. Quant le roy JEHAN l’entendit, il en fut merveilleusement joyeux, si n’en fit nul semblant.Quant tout fut appresté, on alla a l’esglise, qui fut moult richement tendue de fleurs de lis,et le roy les donna a l’esglise, et tous les haornemens de l’autel, qui grant richessevalloient.4. Stroobant 1612: eer

-113-

Hoe de coninck van Navarre, sprekende met de coninghinne vanVranckrijck, haer seyde dat de leliën waren gheclommen op haer lijf. 1

Als nu dese vier coningen reverentie bewesen hadden der nieuwerconinginne, soo groetede sy die wederomme, ende toonde henliedenblijde ghesichte. Aldus waren sy seer verwonderdt, dat sy se saghen insoo rijckelijcken staet. Doe seyde haer de coninc van Navarre allachende: “Hoe, vrou cousijne, hebben u de leliën op u lijfgheclommen?”

“Ja,” seyde sy, “lief cousijn, maer daer isser noch veel meer vanbinnen, die nimmer daer uutcomen en sullen!” 2

Als coninck Jan dit verstont, soo was hy daerom seer blijde, maer hyen liets niet blijcken. Alst al ghereet was, doe ghinc hy in de kercke,ende die was costelijc behanghen met lelyblommen. Ende de coninckschanc se der kercken, ende alle de ornamenten van den outaer, diegrooten rijcdom weert waren. 3

Wat soude ick u meer vertellen? De feeste duerde vijfthien dagenlanck. Doen ghaf coninc Jan rijckelijcke ghiften den coninck ende der 4

coninghinne van Spaengiën, zijnen behout vader ende moeder. Soodede hy oock den coninc van Arragon, van Portugael, ende van Navarre,

1. Que vous iroys je plus racomptant? La feste dura quinze jours, si donna le roy JEHAN demoult riches dons au roy et a la royne d’ESPAIGNE, ses beau pere et mere, si fit il aux roysd’ARRAGON, de PORTUGAL et de NAVARRE, et a leurs femmes, et generallement a tous leschevaliers, barons, seigneurs, dames et damoiselles, tant que chascun le tenoit au plusvaillant et riche prince que fut au monde.2. Comment le roy JEHAN print congié de son beau pere et de sa belle mere pour s’enretorner en FRANCE, et comment la royne de FRANCE ploroit pource qu’il avoit dit que lalairroit en ESPAIGNE.3. Après que les nopces furent passeez, le roy de FRANCE vint au roy d’ESPAIGNE et la royne,present leur fine sa femme, si leur dit: «Beau pere, et vous, belle mere, vous sçavez commej’ay grant charge de mon royaulme gouverner et entretenir, et si ay avec moy la plus partde mes barons, si ay laissé ma meré seulle que grant desir a de me revoir. Pource, si est devostre plaisir, me donnerez congié, et doubtant vous desplaire, ne vous oze demanderlicence d’emmener ma mye, car si c’est vostre plaisir qu’elle demeure, je la vousrecommande. Je luy laisseray son estat comme a telle royne appartient, car de voz biens neveulx je qu’elle despende ung denier. Je vous prie que traictez bien vostre peuple, et leplus que pourrez le gardez de oppresser, et ilz prieront Dieu pour vous!»

-114-

ende hunnen huysvrouwen, ende allen de ridders, alsoo dat elckerlijckhem hiet voor de rijckste prince vander werelt. 1

Hoe de coninck Jan oorlof nam aen zijnen behouden vader ende zijnbehouden moeder om wederom te keeren, ende hoe de coninginne vanVrancrijck weende omdat hy gheseyt hadde, dat hy se in Spaengiën latensoude. 2

Naedien dat de bruyloft ghepasseert was, soo quam den coninc vanVranckrijck tot den coninc van Spaengiën ende tot de coninghinne, inby wesen van haer dochter zijn huysvrouwe, ende seyde tot hun: “Liefvader ende ghy lieve moeder, ghy weet dat ick grooten last hebbe ommijn rijcke te regeren, ende ooc heb ic met my den meestendeel vanmijn baroenen, ende heb mijn moeder alleen gelaten, dewelcke grootverlanghen heeft om my te sien. Daerom, ist uwe beliefte, ghy sult myoorlof gheven, ende duchtende dat ghy u belgen mocht, soo en derreick aen u gheenen oorlof nemen, om mijn lief wech te voeren. Wandt istdat u belieft dat sy blijve, soo bevele ic se u. Ende ic sal daer haren staetlaten, alsoo als sulcken coninghinne betaemt. Want van uwen goede enwil ick niet dat sy eenen haller verteere. Ick bidde u, tracteert uwe volcwel, ende wacht u van die te verdrucken. Sy sullen Godt voor ubidden!” 3

1. En disant ces parolles la jeune dame fondoit en lermes, voyant qu’elle estoit pourdemeurer, et que son amy s’en alloit sans elle.2. Oyant le roy d’ESPAIGNE ce que le roy de FRANCE luy avoit dit, luy respondit:«Monseigneur mon filz, puis qu’il vous a pleu de me faire cest honneur que d’avoir prinsma fille a femme, je vous supplie ne la vueillez laisser, car sans vous elle ne pourroit durer,comme la raison bien le vouldroit. Si vous supplie que en ce royaulme vueillez commectretelz gouverneurs comme il vous plaira, car dès maintenant je vous livre le royaulme.»3. «Monseigneur,» dit le roy de FRANCE, «qu’est ce que vous avez dit? Je vous prie quejamais n’en soit parlé, car de ce royaulme et du mien tant comme vous vivrez pourrez faireet disposer a vostre voulenté, car soyez seur et certain que vostre royaulme ne voz biens nem’ont point esmeu a avoir vostre fille que icy est, mais sa bonne renommee. Et puis quec’est vostre bon plaisir que je l’en mayne, j’en suis moult joyeulx, ce elle y veult consentir.»4. Quant la royne de FRANCE ouyt les parolles que le roy JEHAN avoit dictes, elle se gecta agenoulx devant luy en disant: «Mon tresredoubté seigneur, pour quoy demandez vousmon consentement? Car sur ma foy je n’en ay point, si non ainsi comme le vostre le

-115-

Als hy dese woorden sprack, soo weende de jonge vrouwe dat haer detranen overvielen, siende dattet met haer geschapen was te blijven, endedat haer lief wech trock sonder haer. 1

Hoorende de coninc van Spaengiën tghene dat de coninck vanVranckrijck hem hadde geseyt, soo antwoorde hy hem aldus: “Lievesone, na dien dat u belieft heeft my dese eere aen te doen, dat ghy hebtghenomen mijn dochter ten vrouwe, soo bid ic u heere, dat ghy haerniet en sult verlaten, want sonder u en soude sy niet connen ghedueren.Soo bidde ick u dat ghy in dit rijc wilt setten sulcke ruwaerts als ubelieven sal, want van nu voort levere ick u het coninckrijck.” 2

“Mijn heere,” seyde de coninc van Vranckrijck, “wat dinck seghdy? Icbid u dat men nimmermeer hieraf en spreke, want met dit coninckrijckende met tmijne, soo langhe als ghy leven sult, suldy mogen doen datghy wilt. Want zijt des seker, dat uwe conincrijc noch uwe goeden myniet en hebben verwect om uwe dochter te nemen, maer haren goedennaem. Ende nademael dattet uwe beliefte is, dat ick se wech leyde, sooben ick daeraf blijde, ist sake dat sy daerinne wildt consenteren.” 3

Als de coninginne van Vranckrijck hoorde dese woorden die de conincJan hadde geseydt, soo viel sy op haer kniën voor hem, ende seyde:“Mijn Heere, waerom begheert ghy mijn consent? Want op mijn trouweick en hebs gheene dan ghelijck het uwe dat aenvoerdt. Ende ic versekeru, dat ghy niet en soudt connen yet begheeren, het en belieft my. Wantwaert by also dat ick coste geweten al uwen wille, naer mijn vermeugensoud ict volbrengen. 4

meyne, et vous asseure pour tousjours que vous ne sçariez vouloir chose qui ne me pleust,et s’il estoit possible que je peusse sçavoir toutes voz voulentez, a mon pouvoir je lesacomplieroye.»1. Longuement parlerent ensemble de ceste departie que trop seroit longue a racompter. Ala fin, après plusieurs parolles, pleurs et regretz, prinrent congié les ungs des aultres.2. Comment le roy de FRANCE et sa femme la royne partirent d’ESPAIGNE pour eulx en alleren FRANCE.3. Stroobant 1612: SAENGIEN

4. Avoir prins congié les ungs des aultres, le roy de FRANCE et la royne ce partirentd’ESPAIGNE, et firent tant par leurs journees qu’ilz arriverent en FRANCE, ou ilz furent receuzpar les bonnes citez et villes a grant honneur et triumphe, et firent tant qu’ilz arriverent aPARIS, ou la reception que l’on leur fit seroit trop longue a racompter, car grant honneurleur fut faict, et aux seigneurs d’ESPAIGNE, que leur dame avoient conduitte.

-116-

Langen tijdt spraken sy tesamen van dese scheydinge, die te lanc zijnzoude om te vertellen. Ten lesten, na veel redenen, gheweens, endeverlanghens, namen sy oorlof deen aen dandere. 1

Hoe de coninck van Vranckrijck ende zijn wijf de coninginne scheydenuut Spaengiën, om te reysen na Vranckrijck. 2

Nadat sy hadden oorlof ghenomen, de eene van andere, soo scheydende coninck van Vranckrijck ende de coninginne uut Spaengiën, ende sydeden soo veel doe in hun dachreysen, dat sy in Vrancrijc quamen, daersy werden ontfanghen in de groote steden met grooter eere endetriomphe. Soo deden sy so veel, dat sy quamen binnen Parijs, daer deonthalinge die men hun dede soude te lanck zijn om te vertellen. Wantseer groote eere wert henlieden ghedaen, ende den heeren endebaroenen van Spaengiën, 3 die hun vrouwe hadden uutgheley ghedaentot Parijs toe. 4

Alsoo bleven sy sesse maenden lanck in Vranckrijck, ende binnen desetijde maecten sy goede chiere. Daerna keerden sy weder in Spaengiën.Ende ten eynde van de negen maenden baerde de coninghinne eenenschoonen sone. Ende over vijf jaren ghelach sy van eenen anderen,dewelcke wert coninck van Spaengiën na de aflivicheydt van zijnengrootvader. Ende den eersten wert coninck van Vranckrijck nae zijnenvader, die leefde langhe, ende hielt zijn conincrijc in ghoeden vredenende eenicheyt. Daerna verscheyden sy uut dese werrelt, om te reysen in

1. Stroobant 1612 : Hie

-117-

de eeuwighe glorie des Hemels, daer ic Godt bidde, ende alle heylighen,dat Hy ons gratie geve, dat wy daer moghen commen. A M E N.

Hier 1 eyndet de historie van Jan van Parijs,coninck van Vranckrijck.

De visitatie.Dese historie van Jan de Parijs is ghevisiteert

ende gheapprobeert door Jaspar de Mera.

Ende is oock ghevisiteert door den Hoochgheleerden Doctoor in derGodtheyt, H. Henricus Seben van Dunghen, Licentiaet ende Canoninck

van Antwerpen. Den tienden dach April.M. D. LXXXVI.