Auteur: Sandra Venker

17 mei 2016 Vertaalbureau.nl pagina 1 van 5

TAALVARIANTEN DUITS: DUITSLAND, OOSENTRIJK EN ZWITSERLAND

Inleiding

Duits behoort net als het Nederlands en Engels tot de West-Germaanse tak van de Germaanse talen.

Met ongeveer 105 miljoen moedertaalsprekers is het Duits de grootste taal in de Europese Unie en

na het Russisch de grootste taal in Europa. Duits wordt als officiële landstaal niet alleen maar in

Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland gesproken, maar ook in Luxemburg, Liechtenstein en door een

kleine minderheid in België.

Duits verschilt per regio niet alleen maar in uitspraak maar ook in woordenschat en grammatica. De

verschillen zijn in de algemene schrijftalen echter niet groot en alleen relevant op bepaalde

gebieden, zoals in juridische of administratieve contexten. Zo heeft de term ‘Exekution’ in Oostenrijk

de betekenis van ‘inbeslagneming’, terwijl het in Duitsland in eerste instantie ‘executie’ betekent1. Er

bestaat geen algemene definitie van hét standaard-Duits. Wel erkent men (en wij bij

Vertaalbureau.nl dus ook) dat het standaard-Duits een variant is zonder specifiek accent of

regionalisme (woorden of uitdrukkingen die alleen in een bepaalde regio worden gebruikt) en dat

bepaalde werken, zoals de Duden of Wahrig als officiële referenties dienen. Alles wat daarvan afwijkt

wordt niet als standaard-Duits beschouwd. De ‘Rat für deutsche Rechtschreibung’, een organisatie

die vergelijkbaar is met de Nederlandse en Belgische taalunie, geeft advies over de spelling die in

Duitsland, Zwitserland en Oostenrijk in het onderwijs en door de overheid wordt gebruikt.

Duits voor Duitsland

De meerderheid van de Duitstalige gemeenschap woont in Duitsland, en daarom is Duits voor

Duitsland de dominante taalvariant geworden. In Duitsland zijn ook de grootste televisiestations,

kranten en tijdschriften gevestigd, die niet alleen maar in Duitsland van belang zijn. Als grootste

taalvariant heeft Duits voor Duitsland invloed op de taalvarianten in Oostenrijk en Zwitsersland. De

verspreiding van de Duitse taalvariant wordt daarnaast bevorderd door de handel tussen Duitsland,

Oostenrijk en Zwitserland, waardoor niet alleen de Duitse producten worden geïmporteerd, maar

ook de productnamen. Het Duitstalige medialandschap dat vooral door standaard-Duitse varianten

gekenmerkt is heeft dit effect nog meer vergroot. Deze ontwikkeling heeft er tot geleid dat

bijvoorbeeld traditionele kenmerken van het Oostenrijks- of Zwitsers-Duits verloren gaan ten gunste

van standaard-Duitse equivalenten.

Duits voor Oostenrijk

Het Oostenrijks-Duits heeft niet alleen een andere uitspraak, maar kenmerkt zich ook door de

leenwoorden uit het Italiaans (‘Akonto’ voor ‘aanbetaling’), Frans (‘Pouvoir’ voor ‘volmacht’) en Latijn

(‘Matura’ i.p.v het in Duitsland gebruikelijke ‘Abitur’ voor ‘VWO-eindexamen’, net als de neiging om

1 Österreichisches Deutsch, Ebner, Jakob, URL:

http://www.duden.de/sites/default/files/downloads/Duden_Oesterreichisches_Deutsch.pdf

Auteur: Sandra Venker

17 mei 2016 Vertaalbureau.nl pagina 2 van 5

Latijnse suffixen te gebruiken, zoals in ‘Akquisitor’ i.p.v. ‘Akquisiteur’). Verder worden er in sommige

vakgebieden verschillende termen gebruikt ten opzicht van het standaard-Duits, zoals in teksten die

gaan over levensmiddelen, onderwijs, administratie en recht:

Voorbeelden levensmiddelen

Duits in Oostenrijk Duits in Duitsland Nederlands

Faschiertes Hackfleisch, Gehaktes Gehakt

Sprossenkohl Rosenkohl Spruitjes

Staubzucker Puderzucker Poedersuiker

Zwetschke Pflaume Pruim

Erdapfel Kartoffel Aardappel

Voorbeelden administratie, onderwijs, recht

Duits in Oostenrijk Duits in Duitsland Nederlands

Abfertigung Abfindung Uitkering in eens

Dienstgeber Arbeitgeber Werkgever

Firmenbuch Handelsregister Handelsregister

Gefangenhaus Gefängnis Gevangenis

Matura Abitur VWO-eindexamen

Gegenstand Schulfach Vak op school

Juridisch Juristisch Juridisch

Vorrang Vorfahrt Voorrang (verkeer)

Sicherstellung Kaution Borgsom

Rechtsfreund Rechtsbeistand Rechtsbijstand, juridisch adviseur

Lehrberuf Ausbildungsberuf Beroep met een volledige opleiding

Daarnaast bestaan er ook verschillen op het gebied van voorzetselgebruik, geslacht bij zelfstandige

naamwoorden en meervoudsvorming:

Duits in Oostenrijk Duits in Duitsland Nederlands

Die Ausschank Der Ausschank Café, kroeg

2 Wägen (meervoud van Wagen)

2 Wagen 2 Rijtuigen

Über Wunsch Auf Wunsch Op aanvraag, desgewenst

Duits voor Zwitserland

In Zwitserland bestaat een bijzondere taalsituatie: Het ‘Schwiizerdütsch’ (Zwitserduitse dialecten) en

het standaard-Duits in Zwitserland wijken sterk van elkaar af. Deze taalvarianten kunnen als

zelfstandige talen worden beschouwd die naast elkaar bestaan. Het ‘Zwitserduits’ is de taal die wordt

gebruikt om met vrienden en de familie te communiceren. In het openbare leven zoals op school of

aan de universiteit wordt het standaard-Duits geschreven en gesproken. Vanwege het enorme

Auteur: Sandra Venker

17 mei 2016 Vertaalbureau.nl pagina 3 van 5

verschil tussen deze twee varianten wordt het standaard-Duits door vele Duitstalige Zwitsers ook als

‘vreemde taal’ beschouwd en ze voelen zich vaak niet op hun gemak als zij ‘Hochdeutsch’ moeten

praten. Dit kan vooral in de communicatie met Duitsers een gevoel van onzekerheid oproepen.

Duitsers die immers hun moedertaal heel zelfverzekerd gebruiken worden daardoor vaak als (te)

direct en onbeleefd ervaren, ook omdat Duitsers er over het algemeen voor het gemak van uitgaan

dat Duitstalige Zwitsers ook ‘gewoon Duits’ spreken en schrijven.

Er bestaat dan ook geen groot verschil tussen het geschreven Zwitserduits en het ‘Hochdeutsch’ uit

Duitsland. Het meest opvallende verschil is dat er in Zwitserland geen ‘Ringel-s’ (ß) wordt gebruikt

zoals in ‘Strasse’ i.p.v. ‘Straße’ (straat); alleen de laatste is de correcte spelling in Duitsland en

Oostenrijk. De ‘Ringel-s’ word in Zwitserland sinds de jaren dertig niet meer geleerd op school. Men

vermoedt dat de uitspraak van de vocalen in de dialecten het geschreven Zwitser-Duits heeft

beïnvloed, waardoor de ‘ß’ in de loop van de jaren is verdwenen. Een ander duidelijk verschil betreft

de schrijfwijze van getallen: in Zwitserland wordt na een duizendtal een apostrof geplaatst

(33’000,00 in plaats van 33.000,00), in Duitsland en Oostenrijk dient hier een spatie ingevoegd te

worden ( 33 000,00).

Ook krijgen bepaalde zelfstandige naamwoorden in het geschreven Zwitserduits een ander geslacht:

Een ‘E-Mail’ is onzijdig en niet vrouwelijk zoals in Duitsland. Wat betreft woordenschat gaat in

Zwitserland de voorkeur uit naar van oorsprong Franse termen, mits er voor een Duitse variant ook

een Franse alternatief bestaat, zoals ‘Trottoir’ i.p.v. ‘Bürgersteig’ of ‘Velo’ i.p.v. ‘Fahrrad’. Maar ook

de van oorsprong Duitse termen wijken in Zwitserland soms behoorlijk af van de woorden die in

Duitsland worden gebruikt:

Duits in Zwitserland Duits in Duitsland Nederlands

Perron Bahnsteig perron

Allfällig Eventuell, gegebenenfalls eventueel, misschien

Äufnen Ansammeln, ausbreiten, vermehren

vermeerderen, vergroten

Antikkawohnung Penthaus penthouse

Aufrichte Richtfest pannenbier

In den Ausstand treten Streiken staken

Parkieren Parken parkeren

Voorbeelden administratie, onderwijs, recht:

Duits in Zwitserland Duits in Duitsland Nederlands

Passiven Passiva passiva

Betreibung Zwangsvollstreckung gedwongen tenuitvoerlegging, executie

Offerte Angebot offerte

Berufliche Grundbildung Ausbildungsberuf beroep met een volledige opleiding

Detailhandel Einzelhandel detailhandel

Fehlbar Schuldig schuldig

Steueramt Finanzamt belastingdienst

Behaften Verantwortlich machen aansprakelijk maken/stellen

Auteur: Sandra Venker

17 mei 2016 Vertaalbureau.nl pagina 4 van 5

Voorbeelden grammatica

Zoals in de Oostenrijkse taalvariant bestaan er ook in de Zwitserse schrijftaal verschillen in het

gebruik van lidwoorden, meervoudvorming en het verbinden van samenstellingen:

Duits in Zwitserland Duits in Duitsland Nederlands

Das E-Mail Die E-Mail Het email

Zugsmitte Zugmitte Midden van de trein

Die Spargeln (meervoud van “der Spargel”)

Die Spargel De asperges

Conclusie

De varianten van het Duits zijn aan een constante taaluitwisseling onderworpen. Het resultaat van

deze ontwikkeling is dat Oostenrijkers en Duitstalige Zwitsers gewend zijn aan de geschreven

taalvariant uit Duitsland en deze in de praktijk ook als standaard accepteren. Oostenrijkers en

Duitstalige Zwitsers hebben dankzij deze uitwisseling, en de prominente aanwezigheid van websites

uit Duitsland, dus geen moeite om teksten te begrijpen die afkomstig zijn uit Duitsland.

Toch kunnen kleine nuances in de communicatie een belangrijk verschil maken. Denk hierbij aan

klantgerichte commerciële teksten als marketingbrochures of websites, waarbij het niet alleen maar

van belang is dat lezers de tekst begrijpen, maar ook dat ze zich aangesproken voelen. Ook uw

brieven, aankondigingen of presentaties worden door de lezers in Zwitserland en Oostenrijk beter

aangenomen als deze aan de respectievelijke taalvariant zijn aangepast. Technische documentatie

zoals handleidingen die vooral technische termen en geen wervende elementen bevatten hoeven

daarentegen niet per sé aan de Zwitserse of Oostenrijkse markt aangepast te worden.

Het verschil is belangrijker bij documenten waarbij het taalgebruik gehecht is aan de nationale

administratie of het nationale recht zoals informatieportalen voor werknemers of studenten, teksten

betreffend overheidsorganen of juridische documenten zoals overeenkomsten of statuten. Vooral als

het om juridische vertalingen gaat waarbij de vertaalde versie en niet die oorspronkelijke tekst

leidend is, kan deze beter in de respectievelijke taalvariant worden opgesteld.

Hoe meer wervende, cultuurgerelateerde elementen er dus in de tekst staan, hoe sterker wij u

aanraden ons een gelokaliseerde versie te laten opstellen.

Schematisch overzicht

Wij onderscheiden Duits voor Duitsland als de ‘standaard’ en Duits voor Oostenrijk en Zwitserland en

als de ‘substandaarden’. In onderstaande tabel is per tekstspecialisatie weergegeven of een aparte

vertaling in de substandaard noodzakelijk is, of dat een vertaling in de standaard voldoet voor beide

taalvarianten.

Auteur: Sandra Venker

17 mei 2016 Vertaalbureau.nl pagina 5 van 5

Tekstspecialisatie Vertaling per taalvariant nodig?

Opmerking

Algemeen soms

Zakelijke communicatie en teksten die termen bevatten die het onderwijs-, politieke, administratieve en wettelijk systeem beschrijven.

Technisch nee

Marketing ja

Softwarelokalisering nee

Juridisch ja

Financieel ja

Medisch nee

Referenties

Duits-Nederlandse Handelskamer over de Duitse taal, URL: http://www.dnhk.org/nl/niederlande/duitse-taal/

Österreichisches Deutsch, Ebner, Jakob, URL: http://www.duden.de/sites/default/files/downloads/Duden_Oesterreichisches_Deutsch.pdf

Het Duitse woordenboek, Duden, URL: http://www.duden.de

Schweizer Sprachberatung, URL: http://schweizer-sprachberatung.ch/

Sprachverein, URL: http://www.sprachverein.ch

Hoezo de Zwiters nog steeds geen “Eszett” schrijven (Warum die Schweizer weiterhin kein Eszett schreiben), URL: http://www.personal.uni-jena.de/~x1gape/Pub/Eszett_1997.pdf