Van conceptie tot geboorte

Vakopdracht Mens & Wereld

Susanne van der WerfPabo Deeltijd 2a2000VMW213

22-03-2014Herkansing

Inleiding

Kinderen leren nieuwe W&T concepten, door dit in de context van eerdere ervaringen te plaatsen (Bil, 2009). Informatie valt niet altijd meteen op de juiste plaats waardoor er bij kinderen (en sommige volwassenen) misverstanden kunnen ontstaan, ook wel pre- en misconcepten genoemd (Vaan & Marell, 2012). Een voorbeeld hiervan is ‘grote mensen zijn ouder dan kleine mensen’, iets wat veel kinderen denken door een pre-concept. Volgens Piaget leren kinderen pas vanaf hun 12e logisch te redeneren en hier conclusies uit te trekken. Vaak verdwijnen eerdere pre-concepten dan vanzelf. Wanneer dit niet gebeurd, en er op volwassen leeftijd nog steeds verkeerde aannamen zijn, dan spreken we van misconcepten. Een voorbeeld hiervan is ‘aan het aantal stippen op de rug van een lieveheersbeestje, kun je aflezen hoe oud hij is’. Dit is een misconcept die bij veel volwassenen heerst.

Samen met Jorieke van der Aa en Kim Bosch heb ik voor de vakopdracht MW ‘de menselijke voortplanting’ als onderwerp gekozen. Onze hoofdvragen hierbij zijn: hoe komt een baby in de buik, wat gebeurd daar vervolgens en hoe komt hij er weer uit. Het leek ons interessant om onderzoek te doen naar de pre- en misconcepten over dit onderwerp bij kinderen, we zijn immers allemaal ooit ontstaan en geboren maar weten kinderen hoe dit komt?

Het ontstaan van nieuw leven is iets magisch, maar volgt ook gewoon standaard natuurwetenschappelijke wetten. Kinderen weten niet precies hoe dit in zijn werk gaat, tenzij ze dat verteld wordt. Sommige ouders lichten hun kinderen hierin voor maar uit de literatuur blijkt ook dat het merendeel van de ouders het vaak lastig vindt om hier met hun kinderen over te praten (Bil, 2009). Wij zien voor het onderwijs een rol weggelegd om kinderen te informeren over de conceptie en geboorte. Om dit goed te kunnen vormgeven in een leerlijn en lessen, hebben wij door middel van interviews bekeken wat kinderen van verschillende leeftijden wel en niet weten over dit onderwerp. Vervolgens hebben wij een leerlijn en lessenserie ontwikkeld.

Essay: van conceptie tot geboorteHoe het lichaam verandert tijdens de puberteit en hoe conceptie en geboorte plaatsvinden wordt helder in beeld gebracht door het televisieprogramma Bio-Bits onderbouw: Mens en lichaam (2012) van de educatieve omroep NTR. In die

uitzending wordt verteld dat de hypofyse in de hersenen geslachtshormonen maakt en dat dit begint in de puberteit. Bij een jongen gaat het hormoon via het bloed naar de teelballen die vervolgens zaadcellen produceren. Dat zijn er dagelijks vele miljoenen. De teelballen maken het hormoon testosteron aan dat zorgt ervoor dat jongens de baard in de keel krijgen, dat hun oksel- en schaamhaar gaat groeien, dat ze baard groei krijgen en een groeispurt doormaken. Bij een meisje gaan de hormonen van de hypofyse naar de eierstokken waar eicellen zich dan gaan ontwikkelen, iedere maand rijpt er een nieuwe. De eierstokken zelf maken het hormoon oestrogeen, dit zorgt ervoor dat het meisje oksel- en schaamhaar krijgt, dat haar borsten groeien en dat ze bredere heupen krijgt. In de puberteit word je dus geslachtsrijp, dat betekent dat jongens kinderen kunnen verwekken bij meisjes en dat meisjes zwanger kunnen raken. Wanneer een man ejaculeert in een vrouw komen er miljoenen spermacellen in haar vagina terecht. Bij een vrouw gaat maandelijks een eitje van de eierstok via de eileider naar de baarmoeder. Zij is vruchtbaar vlak voordat het eitje in de baarmoeder terecht komt, dat is ongeveer een halve a hele dag. Als zij op dat moment onbeschermde gemeenschap heeft is er een gemiddelde kans van 20% per cyclus (Ouders van nu, 2014) dat zij zwanger raakt. De website “Alles over kinderen” (2014) waar verloskundigen, artsen en verpleegkundigen bij zijn aangesloten beschrijft gedetailleerd over het proces van bevruchting en groei van foetus. Van de miljoenen zaadcellen die een man uit stoot zijn er enkele die bij de eicel komen. Bij een bevruchting is er een spermacel nodig die zich bij de eicel naar binnen boort. De zaadcel verliest zijn staart en enkel zijn kern, waar de 23 chromosomen van de vader in verpakt zijn, versmelt met de eicel, die de 23 chromosomen van de moeder in zich heeft. Er ligt nu al van alles vast over het kind zoals haarkleur, geslacht, erfelijke ziektes etc. Er is echter nog niets van te zien. De cellen beginnen nu met delen. Dertig uur na de bevruchting zijn er vier cellen, na zes dagen al honderd. Het bevruchte eitje gaat na vier dagen van de eileider naar de baarmoeder en nestelt zich daar in het slijmvlies dat is aangemaakt toen het eitje vertrok vanuit de eierstok. Er ontstaat een slijmprop die de baarmoeder afsluit en het zwangerschapshormoon HCG wordt in het lichaam aangemaakt. Dit hormoon wordt gemeten bij een zwangerschapstest en zorgt vaak voor een misselijk gevoel. Het embryo groeit supersnel; 21 dagen na de bevruchting klopt het hartje en na negen weken heeft het al een menselijke vorm. Niet alleen het embryo groeit, ook de baarmoeder wordt groter en er wordt een placenta aangemaakt, die zit vastgehecht aan de zwangere baarmoeder, de placenta zorgt voor een scheiding tussen de bloedsomloop van de moeder en het embryo en ook voedingsstoffen van de moeder gaan via de placenta en navelstreng naar het kindje (Gezondheid, 2011). Uiteindelijk ontwikkelt het embryo zich in de baarmoeder tot een baby en na negen maanden 40 weken is baby klaar om geboren te worden. Ongeveer 7 a 8% van de kinderen wordt te vroeg geboren, dit houdt in na een zwangerschap van 37 weken of minder maar na een zwangerschap van 26 weken, anders is het niet levensvatbaar (vroeggeboorte.nl 2014). Als het kindje te vroeg is geboren kan het nog niet volgroeid zijn, bijvoorbeeld omdat longen nog niet voldoende zijn gerijpt. Het kind moet dan in de couveuse in het ziekenhuis blijven. In Nederland bevalt 30% van de vrouwen thuis, de rest bevalt in het ziekenhuis (Verweij, R., 2014). Een bevalling duurt gemiddeld 12 tot 16uur gerekend vanaf het moment dat de weeën elke vijf minuten of vaker komen. Weeën zijn krampen die ervoor zorgen dat de baarmoeder steeds verder opent zodat het kindje uitgedreven kan worden. Dit gebeurt door middel van het hormoon oxytocine. De weeën zorgen ervoor dat de baarmoedermond open komt te staan, dit noemen ze ontsluiting. Bij 10 centimeter ontsluiting mag de vrouw de baby naar buiten persen. Dit zijn de persweeën. (Anababa, 2013). Nadat de baby is geboren wordt binnen 10 tot 30 minuten de placenta uitgestoten. Dit heet de nageboorte. De moeder kan haar kind voeden met moedermelk dat in de borst wordt aangemaakt. Tijdens de zwangerschap groeien de borstklieren en via hormonen wordt de lactatie op gang gebracht. Dit gebeurt ook weer door middel van hormonen, voornamelijk prolactine (wikipedia, borstvoeding, 2014).

Dit gebeurt natuurlijk allemaal wanneer het rijpe eitje bevrucht is en de zwangerschap voorspoedig verloopt. Veel vaker wordt een eitje niet bevrucht, bijvoorbeeld omdat er geen gemeenschap heeft plaatsgevonden of omdat de gemeenschap ‘veilig’ was. Dat houdt in dat er een voorbehoedsmiddel is gebruikt bijvoorbeeld de pil, het condoom of een spiraaltje (voorbehoedsmiddelen-info.nl). Indien het eitje niet bevrucht is dan gaat het via de baarmoeder door middel van menstruatie naar buiten. Het meisje verliest dus het eitje vaginaal samen met wat bloed en baarmoederslijm. De meeste vrouwen hebben een cyclus van 23 tot 35 dagen, gemiddeld is een cyclus 28dagen en ovuleert een vrouw op dag 14, dag 1 is de eerste dag van de menstruatie. Een vrouw is een paar dagen voor en de dag van de ovulatie vruchtbaar. Na het 30e levensjaar neemt de vruchtbaarheid van vrouwen steeds verder af totdat een vrouw van in de veertig/ vijftig helemaal niet meer ongesteld is en dus ook geen kinderen meer kan krijgen. (Ouders van nu, 2014).

Zo ongeveer ieder volwassen mens weet het: het zaad van de man bevrucht een eicel van de vrouw, deze samensmelting ontwikkelt zich in de baarmoeder en in negen maanden tijd leidt dit tot een nieuw mens dat vaginaal of door middel van een keizersnede geboren wordt. Deze vanzelfsprekendheid over de conceptie en geboorte is in onze moderne tijd met grote wetenschappelijke kennis niet weg te denken. Toch spreekt bijna iedere ouder over zijn pasgeboren kind als een ‘wonder’. Tevens heerst er nog altijd een taboe op het onderwerp, zeker binnen bepaalde (strenge) geloofsovertuigingen. Maar ook de gemiddelde ouder spreekt niet gemakkelijk over seks met zijn of haar kinderen. Terwijl iedere ouder weet dat de conceptie vooraf gegaan wordt door seksuele gemeenschap tussen man en vrouw.

In de oudheid ontbrak deze kennis volledig en waren er verschillende theorieën over conceptie en geboorte. Dit valt te lezen op de site ‘Egoproject’ van wetenschapper Tom de Booij (2013). Zo was waarschijnlijk zo’n 3000 jaar geleden niet eens bekend dat er een verwekker was. Het woord ‘vader’ komt namelijk in oude Indo- Europese talen van die tijd niet voor. De theorieën varieerden van vrouwen in het Midden Oosten die dienden te baden in stierenbloed en zo zwanger raakten tot stammen waar men geloofde dat door coïtus de penis van de man de vagina van de vrouw opende, waardoor het kind een weg naar buiten kon vinden. Vrouwen waren bij vele stammen verantwoordelijk voor de veeteelt en ze zagen voor hun ogen bij hun dieren de cyclus van gemeenschap, conceptie en geboorte. Ze legden vermoedelijk de link met hun eigen seksualiteit, zwangerschappen en geboortes en constateerden zo dat bevruchting plaats vond door gemeenschap met een

man. Ten tijde van onze jaartelling was bekend hoe gemeenschap leidde tot nieuw leven. Al wordt God hier niet uitgewist. Er staat namelijk in de Bijbel, in Genesis 4: 1: "Adam had gemeenschap met Eva en zij raakte in verwachting. De zoon die werd geboren, noemde zij Kaïn. "Want", zei Eva "met hulp van de Here heb ik een man ter wereld gebracht". In vele andere geloven was er ook een God die de bevruchting en geboorte tot stand bracht, zelfs zonder tussenkomst van een vrouwenlichaam. Godin Athena werd geboren uit het hoofd van Zeus, De Indiase god Brahma werd mogelijk geboren uit een lotusbloem, of een uit eigen zaad gecreëerd gouden ei.

In het meer recente verleden werden in Nederland bewust grote misconcepties rondom conceptie en geboorte gecreëerd bij kinderen. Dit gebeurde uit schaamte en het taboe op seks. Kinderen kregen te horen dat hun broertjes of zusjes door de ooievaar waren gebracht of uit de rode kool getrokken werden. Ook zouden baby’s door de schoorsteen naar beneden vallen en zo dus ‘geboren’ worden (Dokukit, 2013).

Inmiddels weten we van de hoed en de rand als het gaat om de ‘conceptie’. Toch blijft er door nieuwe technologische ontwikkelingen en de kunst fascinerend materiaal ontstaan dat ons hierin voorlicht. Zo is het filmpje ‘From conception to birth’ (2010) van professor in de wiskunde aan de Yale University Alexander Tsiaras bloedstollend mooi en indrukwekkend. Door nieuwe scan technologie is de conceptie en de ontwikkeling van embryo tot foetus tot pasgeborene compleet in beeld gebracht. De wetenschapper Tsiaras zegt in zijn praatje op een TED conference: “De structuur van het lichaam is zo perfect georganiseerd dat het moeilijk is om haar geen goddelijkheid toe te dichten.” Kortom: de wetenschap en het goddelijke vinden elkaar in de conceptie. En vlak de kunst niet uit. Het filmpje ‘From conception to birth’ is een genot voor het oog, oftewel ware kunst. De wereldberoemde kunstenaar Damian Hirst legt zijn eigen stempel op het onderwerp conceptie en geboorte. Hij heeft dit onlangs vormgegeven in een fenomenaal kunstproject in nota bene het islamitische golfstaatje Qatar . The New York Times bericht over “The Miraculous Journey” (2013), Hirsts creatie welke bestaat uit 14 gigantische witte ballonnen die wekenlang roerloos voor het nieuw te openen vrouw en kindergezondheid onderzoekscentrum stonden. Op een avond, terwijl de Koninklijke familie, lokale kunstenaars en politici toekeken, openden de bollen zich op het versterkte geluid van een kloppend hartje. Er ontvouwden zich 14 gigantische bronzen sculpturen die de ontwikkeling van foetus tot kind in de baarmoeder lieten zien wat eindigt in een anatomisch volledig correcte jongensbaby. Een zeer provocatief kunstwerk voor een islamitisch land.

Inmiddels is er tot in het kleinste detail bekend hoe de conceptie plaats vindt en is de algemene veronderstelling ook dat je kinderen eerlijk voorlicht over conceptie en geboorte. Al verschilt het uiteraard per ouder/ opvoeder in welke mate en wanneer ze beginnen met het voorlichten van hun kinderen; er is tegenwoordig bijna geen kind dat niet weet dat een baby in de buik van de moeder groeit. Hoe die baby daar komt en wanneer en hoe het er vervolgens uit komt is lang niet bij ieder kind bekend.

Volgens het tijdschrift J/M (2013) zijn ouders naïef als het gaat om het seksuele gedrag van hun kroost. Dat blijkt uit een grootschalig onderzoek dat het blad in 2013 hield onder ouders over het seksuele gedrag van hun kinderen tussen 4 tot 17 jaar. 85% van de ouders met een kind onder de tien spreekt niet met het kind over seksualiteit. Dat zou een gemiste kans zijn want met een kind erover praten is veel makkelijker dan met een puber, oordelen JM en voorlichtingsclub Rutgers WPF. Ook de stichting “SOA AIDS Nederland” propageert het voorlichten van jongeren over seks. Uit onderzoek (2013) zou blijken dat goed en tijdig voorgelichte jongeren later met seks beginnen. Hier lijkt een rol weggelegd voor de leerkracht, immers de medeopvoeder van alle schoolgaande kinderen. Maar hoe de leerkracht of de school die voorlichtingsrol vervult is niet altijd eenvoudig te bepalen want het onderwerp ligt duidelijk erg gevoelig bij veel ouders, zeker als zij een wat strengere geloofsovertuiging aanhangen. Dat blijkt ook uit de onlangs ontstane ophef over Dokter Corrie waar onder andere de Volkskrant uitgebreid over schrijft (2013). Dokter Corrie geeft wekelijks in het SchoolTV Weekjournaal van de omroep NTR seksuele voorlichting aan groep 6, 7 en 8 leerlingen en dat stuit zo’n 8.000, voornamelijk christelijke, ouders tegen het zere been. Zij hebben de actiegroep “Stop dokter Corrie” opgericht. In november vorig jaar boden zij een petitie aan het kabinet aan en sommeerden hun kinderen de klas te verlaten wanneer Dokter Corrie in de klas werd vertoond. De petitie was zonder succes, want Martine Sandifort, alias Dokter Corrie, adviseert de jeugd nog steeds via de televisie en internet over zaken als condoom gebruik.

Voorlichting is dus essentieel en kennis delen kan al met zelfs kleine kinderen van drie of vier jaar. Zij pikken eruit wat voor hen interessant is, zolang je het maar niet beladen maakt en in gewone taal met ze spreekt. Ouders die het belang van voorlichting niet zien, of hier pas op latere leeftijd mee willen beginnen, dienen zelf voorgelicht te worden in het belang van seksuele voorlichting. Het wonder van de conceptie en geboorte hoort niet thuis in een taboesfeer of verdomhoekje, we zijn allemaal zo ontstaan en dit zal in het oneindige door blijven gaan.

Onderzoeksvraag en methodeOnderzoeksvraagWat weten kinderen binnen het basisonderwijs over het onderwerp menselijke voortplanting en welke mis- en pre-concepten bestaan hier over?

MethodeOnderstaande vragen hebben wij aan de onder-, midden- en bovenbouw gesteld (enigszins aangepast op de leeftijd van de kinderen).

Waar komt een baby vandaan? Hoe komt de baby daar? Hoe lang blijft de baby daar? Hoe komt de baby ter wereld?

OnderbouwWe hadden van tevoren verwacht dat zwangerschap een vrij moeilijk onderwerp voor de kinderen zou zijn. Voornamelijk voor kleuters leek het ons een vrij abstract, biologisch en bijna technisch proces voor hen om te begrijpen. Bij deze groep voelde wij dus het belang om het onderwerp dicht bij hen te brengen en aan de hand van persoonlijke voorbeelden hen aan het denken te zetten. Het kwam dan ook mooi uit dat een dag voor de interviews een meisje uit de klas (Rosa) een klein broertje had gekregen. Ze had die dag hier over verteld in de klas. Je merkte dat veel kinderen onder de indruk waren van deze gebeurtenis want er werd veel over gesproken en er werden heel wat tekeningen gemaakt voor de baby.

De interviews vonden plaats in de boekenhoek in de klas. Een vertrouwde omgeving, afgeschermd van de klas waar de kinderen op een lekkere bank konden plaatsnemen. We hadden ervoor gezorgd dat de boekenhoek netjes was opgeruimd en er was tegen de rest van de klas gezegd dat je ons niet mocht storen, zodat het interview rustig en ongestoord kon verlopen. Elk interview begon met een kort gesprekje over het pasgeboren broertje van hun klasgenootje (voorkennis activeren). Daaruit volgden de vragen die we van te voren hadden opgesteld. Veel kinderen vonden het inderdaad lastige vragen. Het was hierdoor soms best verleidelijk om een kind een handje op weg te helpen maar we hadden met de projectgroep van te voren heel duidelijk afgesproken om onze vragen open en objectief te houden. Dus wanneer een kind het lastig vond om antwoord te geven, hebben we hem of haar aan het praten gebracht door zijn gedachten aan te moedigen positief en motiverend te reageren op zijn of haar ideeën. Dit werkte erg goed en vrijwel alle kinderen hebben vrijuit gesproken over de ideeën die zij bij de zwangerschap hebben.

Middenbouw en bovenbouwBij de midden en bovenbouw voorzagen wij een grote diversiteit aan kennis over ons onderwerp. We verwachtten dat sommige kinderen nog van vrijwel niks wisten terwijl andere kinderen over seksualiteit zouden beginnen en enkele het proces van de bevruchting konden benoemen. We dachten dat de kennis bij deze twee bouwen beter was dan bij de kleuters maar de vrijheid om hier voluit over te praten weer minder, omdat er een raakvlak is met seksualiteit en hier vaak een taboe op heerst.

We hebben er dan ook voor gekozen om de interviews juist niet in de klas te doen maar in de zithoek op de eerste verdieping. Voor de interviews legden we uit dat dit gesprekje voor een onderzoek voor de opleiding was. We lieten weten dat elk interview anoniem is en dat de kinderen zich vrij konden voelen om alles te zeggen, omdat deze informatie bij niemand bekend naast de opleiding zou raken. Dit werd op een volwassen manier verteld, zodat het kind zich een gelijke voelde en het niet spannender werd gemaakt dan dat het is. Vervolgens stelden we dezelfde vragen als in de onderbouw. Alleen brachten we hierbij bewust het onderwerp niet dicht bij de kinderen, door bijvoorbeeld over hun kleine broertje of zusje te praten. Dit deden we omdat we verwachtten dat dit averechts zou werken. Als kinderen al zouden weten hoe het zat, dan zou dat er volgens ons er niet eerder uitkomen wanneer ze aan hun zwangere moeder dachten, dat zou volgens ons alleen maar kunnen blokkeren. Wel praatte de interviewer bewust met de passende termen over seksualiteit, als boodschap naar het kind dat deze zich niet hoefde te schamen. Deze aanpak bleek vrij goed te werken, al bleef het voor een aantal kinderen erg lastig om zich over een bepaalde gene te zetten.

Resultaten, conclusie en discussieOnderzoeksvraag: Wat weten kinderen binnen het basisonderwijs over het onderwerp menselijke voortplanting en welke mis- en pre-concepten bestaan hier over?Per bouw is er eveneens een samenvatting / conclusie geschreven en de gespreksverslagen zijn terug te vinden in bijlage I.

OnderbouwAlle kinderen uit de onderbouw weten dat een baby uit de buik van een vrouw komt. Alleen geen van hen weet precies hoe de baby daar komt en hoe het geboren wordt. Sommige kinderen hadden al een link gelegd tussen baby’s, zoenen en trouwen. Maar de rest van de kinderen hadden er hele magische ideeën over. Zo denkt Anna (V) 4 jaar dat wanneer je een pop inslikt, deze tot leven komt in je buik en deze groeit tot het een echte baby is.

Het viel mij op dat kinderen vrij enge ideeën hebben over hoe de baby uit de buik komt. Zo zou je de buik moeten open boren, komt de baby uit je navel of kan de baby met zijn eigen nagels de buik open scheuren. Slechts een kind dacht dat de baby via ‘de plasser’ naar buiten kwam. Maar ditzelfde kind dacht dat het evengoed via de mond geboren kon worden. Hoelang de zwangerschap duurt, is bij elk kind onbekend. De antwoorden varieerden van een dag tot een jaar, maar allen zeiden ze dit eigenlijk niet te weten.

Middenbouw

In de middenbouw zijn de kinderen ook bekend met het feit dat de baby uit een buik van een vrouw komt. De helft van de kinderen weet niet hoe de baby daar komt, hoe de baby uit de buik komt en hoe lang de baby in de buik zit. Er is één jongen die het redelijk goed weet en op alle vragen de ‘juiste’ antwoorden geeft. De helft van de kinderen denkt dat de baby uit de buik wordt gesneden (keizersnee). Twee kinderen denken te weten dat een baby via de anus geboren kan worden.

Wat opviel is dat wanneer kinderen het niet wisten ze ook geen link legden met trouwen, liefde etc. Een meisje dacht zelfs dat wanneer je veel zoetigheid eet je zwanger kunt raken en een baby kunt krijgen. Hoelang de zwangerschap duurt, is over het algemeen nog onbekend. Twee kinderen wisten dat een vrouw 9 maanden zwanger is. De overige kinderen gokten op een aantal maanden, dit komt al meer in de richting dan een dag in de onderbouw.

BovenbouwBij de gesproken kinderen uit de bovenbouw is over het algemeen bekend dat er ‘iets’ tussen de man en een vrouw gebeurd waardoor een baby ontstaat. De meesten weten (deels) te benoemen dat er een bevruchting plaats vindt. Op één na weet elk kind dat een vrouw 9 maanden zwanger is en de meesten (zes van acht) weten ook dat de baby vaginaal of via een keizersnee ter wereld komt. Opvallend is dat kinderen in de bovenbouw juist ‘het beestje op een overdreven manier bij naam noemden’ of juist zeiden dat ze het niet mochten / wilden benoemen.

In een poging om de wereld om hen heen beter te leren begrijpen nemen kinderen denkbeelden aan die een logische verklaring geven voor gebeurtenissen of verschijnselen. In de onderbouw is er nog sprake van het ‘magisch denken’. Fantasie, herinneringen en werkelijkheid lopen door elkaar. Het kind gelooft ook echt dat het op deze wijze gebeurt. Je ziet dit bijvoorbeeld terug bij het meisje dat vertelde dat een vrouw een pop in slikt (onderbouw), maar ook bij het meisje dat vertelde over een grote hoeveelheid zoetigheid eten. Naarmate de kinderen ouder worden zullen pre- en misconcepten aangepast worden. Doordat er tevens een taboe heerst op dit onderwerp en ouders het lastig vinden om hier met hun kinderen over te communiceren is dit lastig. Onjuiste en/of onduidelijke informatie of onderwijsinhouden kunnen misconcepten die al heersen bij leerlingen juist versterken. Als leraar is het goed om misconcepten te ontdekken en aan te pakken, al is dit makkelijker gezegd dan gedaan. Kinderen nemen liever nieuwe informatie tot zich dat dat ze bestaande kennis verwoorden. Zo bevestigen ze liever een denkbeeld met nieuwe informatie, ook al is dit denkbeeld niet juist. Door te communiceren met kinderen over dit soort onderwerpen en kinderen aan het woord laten wordt zichtbaar of ze correcte veronderstellingen hebben of een misconcept hanteren. Kinderen zijn vaak alleen bereid een verkeerd denkbeeld te verwerpen wanneer ze zelf ontdekken dat het niet juist is. Een onderwijsvorm gebaseerd op het constructivisme geeft kinderen de mogelijkheid om denkbeelden bij te stellen door film, modellen, animaties, conceptcartoons, spelvormen enz. in te zetten.

Mogelijk vervolg onderzoek zou kunnen bestaan uit het dieper ingaan op het onderwerp misconcepten en menselijke voortplanting o.a. door de vraag of de kerndoelen na worden gestreefd en op welke wijze dit gebeurd. Een andere mogelijke suggestie is een antwoord vinden op de vraag ‘Hoe kunnen ouders die het belang van voorlichten niet inzien zelf worden voorgelicht?’

Leerlijn basisonderwijsDeze leerlijn is opgesteld aan de hand van kerndoel 38, de interviews, het essay en vier Natuur en Biologie methodeboeken uit het basisonderwijs (zie bijlage II).

Groep 1 en 2Kinderen maken kennis met de term zwangerschap en deelgebieden die hierbij horen.

Een zwangere moeder komt in de klas vertellen over de baby in haar buik. Hierbij ligt de aandacht bij de positieve gevoelens die hierbij horen, zoals intimiteit, opwinding, plezier en blijdschap. Kinderen mogen vragen stellen, verhalen en ideeën delen met de klas en de buik bekijken.

De kinderen mogen met de zwangere moeder mee naar de verloskundige praktijk waar een echo van de baby wordt gemaakt. De verloskundige vertelt aan de kinderen wat ze op het scherm kunnen zien. De kinderen kunnen vragen stelen.

De juf of meester filosofeert met de kinderen over liefde en uitingen van liefde. De juf of meester heeft een ringgesprek over jaloezie bij de geboorte van een broertje of zusje.

Groep 3 en 4Kinderen weten dat een baby in de baarmoeder groeit en via het geboortekanaal geboren wordt. Kinderen kennen een aantal termen die bij seksualiteit horen, zoals zoenen en vrijen.

In kringgesprekken met de klas praten over seksualiteit, geslachtsgemeenschap en verliefdheid.

De kinderen aan de hand van een skelet en anatomisch model, vertellen over het lichaam en de functie van de organen.

Aan de hand van een anatomisch model de kinderen laten ontdekken waar de baby in de buik groeit en hoe de baby uit de buik komt.

Met de klas naar een boerderij om de geboorte van een kalf of veulen te zien. Er zijn (lees)boekjes in de klas over het proces van de zwangerschap voor kinderen.

Groep 5 en 6Kinderen krijgen kennis van seksualiteit en zwangerschap (in andere culturen). Kinderen leren in grote lijnen over het proces van de zwangerschap, van bevruchting tot geboorte. Ze kennen de termen zaadcel, eicel, bevruchting en embryo.

De kinderen krijgen seksuele voorlichting van iemand van Sense. Hierbij zal gesproken worden over o.a. seksuele handelingen, seksuele geaardheid, prettige en onprettige seks en veilige en onveilige seks en de risico’s daarvan. Kinderen leren de welke alternatieve wegen er zijn, wanneer iemand geen kindje kan krijgen vanwege bijvoorbeeld onvruchtbaarheid of homoseksualiteit.

Er worden kringgesprekken gevoerd over seksualiteit en geboorte in andere culturen. Er worden plaatjes van de ontwikkeling van een baby in de buik laten zien (van bevruchte eicel, tot baby met

volgroeide handjes en voetjes). De kinderen moeten de plaatjes op de goede volgorde leggen.

Groep 7 en 8Kinderen kennen het proces van de zwangerschap en de daarbij behorende termen. De kinderen weten wat er voor en na de zwangerschap gebeurd en kennen de termen verloskundige, kraamhulp en keizersnede. Kinderen weten onder welke condities een vrouw zwanger kan worden.

De klas kijkt de documentaire ‘ From conception to birth’. Na de film wordt deze besproken, waarbij gelet wordt dat er in de juiste termen wordt gepraat.

Een verloskundige komt in de klas vertellen over haar beroep en haar rol tijdens de bevalling. Hierbij wordt ook verteld over thuisbevalling, ziekenhuisbevalling, keizersnede en kraamhulp.

Er wordt een kringdiscussie gevoerd waar kinderen hun persoonlijke ideeën over o.a. de sociaal- economische status waaraan je moet voldoen voordat een kindje neemt, gedeeld worden en waarbij ruimte is voor discussie.

Twee lessenZwangerschap

- Twee opeenvolgende lessen - Ontdekkend en onderzoekend leren- Groep 4

Les 1 ‘De geboorte van een kalfje op de kinderboerderij’ – Ontdekkend leren

Deze les staat in het teken van leren en beleven. Het leren komt voort uit de nieuwsgierigheid en de verwondering die het bezoek aan de kinderboerderij met zich meebrengt. Deze activiteit moedigt te kinderen aan om hun omgeving onderzoekend tegemoet te treden (Vaan&Marell, 2012).

Wat weten de kinderen al

- De kinderen kennen de term zwangerschap en de deelgebieden die daarbij horen. - De kinderen weten dat een baby in de buik van de moeder groeit.

Wat leren de kinderen deze les

- De kinderen leren dat een baby (kalf) via het geboortekanaal ter wereld komt.

- De kinderen leren dat tijdens de bevalling (van een koe) er iemand aanwezig is om de bevalling goed te laten verlopen.

- De kinderen kunnen ervaren welke gevoelens er loskomen bij een geboorte (bij de moeder (koe) de omgeving en henzelf).

- De kinderen kunnen een pasgeboren baby (kalf) observeren.

Voor we met de hele klas naar de kinderboerderij gaan om een kalf geboren te zien worden, spreken de kinderen hun verwachtingen uit wat ze denken te gaan meemaken. Hoelang verwachten ze dat de geboorte zal duren? Hoe komt het kalfje uit de buik? Hoe zal de bevalling verlopen? Hoe zal de moeder koe zich gedragen tijdens de bevalling?

Wanneer we op de kinderboerderij zijn mogen de kinderen in de stal een plekje zoeken waar ze de koe die gaat bevallen goed kunnen zien. Tijdens de bevalling mogen de kinderen vragen stellen aan de veearts.

Na het bezoek aan de kinderboerderij wordt eerst tijd vrijgemaakt voor de kinderen om hun beleving uit te wisselen met elkaar. Hierna volgt een kringgesprek waarin de vergelijking wordt gemaakt met de verwachting vooraf, en hun ervaring na het bezoek aan de kinderboerderij. Ook wordt er gesproken over de overeenkomsten en verschillen tussen een bevalling bij een koe en een mens.

Les 2 ‘Waar in de buik groeit de baby?’ – Onderzoekend leren

Het leren tijdens deze les wordt op gang gebracht door het anatomisch model dat de nieuwsgierigheid naar het menselijk lichaam aanwakkert. Het onderzoek betreft identificeren, waarnemen en het zoeken naar patronen en verbanden. Ik verlang van de kinderen een goede onderzoekende houding die bestaat uit nieuwsgierigheid, kritische zin, onbevooroordeeldheid, objectiviteit, nauwkeurigheid, zorgvuldigheid, respect voor kracht van bewijs, behoedzaamheid bij het trekken van conclusies, bereidheid met anderen samen te werken en de resultaten met anderen te delen en ter discussie te stellen (Vaan&Marell, 2012).

Wat weten de kinderen al

- De kinderen kennen de term zwangerschap en de deelgebieden die daarbij horen. - De kinderen weten dat een baby in de buik van de moeder groeit.- De kinderen weten wat er komt kijken bij de bevalling van een koe.- De kinderen weten dat een baby ter wereld komt via het geboortekanaal.- De kinderen weten de plek van het geboortekanaal (de vagina).- De kinderen weten dat er verschillende organen in de buik van een mens zitten en kennen de naam en globale

functie hiervan.- De kinderen weten wat een anatomisch model is.

Wat leren de kinderen deze les

- De kinderen leren dat een baby in de baarmoeder groeit.- De kinderen leren dat alleen vrouwen een baarmoeder hebben.- De kinderen leren wat de functie van de baarmoeder is tijdens de zwangerschap.- De kinderen leren dat de baarmoeder uitmond in het geboortekanaal en ontdekken hierdoor welke weg een baby

aflegt bij de geboorte.

We beginnen met het bekijken van een anatomisch model van de buik van het mannelijk en vrouwelijk lichaam. Welke overeenkomsten en verschillen zien de kinderen? Wat was ook alweer de naam en functie van elk orgaan?

Kinderen krijgen in groepjes van vijf een anatomisch model van de buik van de vrouw. Er wordt aan de kinderen gevraagd of ze kunnen ontdekken op welke plek in de buik een baby groeit. Wanneer de meeste kinderen hier een antwoord op hebben gevonden, mag elk groepje hun bevindingen met de klas delen. Er wordt hier ook bij gevraagd of de kinderen kunnen omschrijven welke weg de baby dan aflegt tijdens de bevalling.

Hierna krijgen de kinderen een korte, op hun niveau geschreven, tekst over verandering en functie van de baarmoeder tijdens de zwangerschap. Elk groepje krijgt een klein onderdeeltje van dit onderwerp. Hun onderdeeltje mogen ze bestuderen en verder onderzoeken aan de hand van beschikbare boekjes over zwangerschap. Aan het einde van de les mogen de kinderen hun bevindingen aan elkaar presenteren.

We sluiten af met een evaluatie van de les. Wat hebben de kinderen geleerd? Hebben ze iets ontdekt dat ze eerst nog niet wisten? Was het moeilijk of makkelijk? Was het leuk of stom?

Bijlage I Resultaten en gespreksverslagenOnderbouwChakira (V), groep 2

Een baby komt uit de buik Chakira zegt dat ze geen idee heeft hoe een baby in de buik komt. Als ik vraag om dan te vertellen hoe ze denkt

dat het zit, zegt ze dat wanneer je gaat trouwen en je houdt van baby’s, er vanzelf een baby in je buik komt. Een baby zit een paar dagen in de buik daarna wordt hij geboren. Als je wilt dat de baby eruit komt, ga je naar het ziekenhuis. Daar maken ze je buik open en pakken ze de baby

eruit. Chakira weet niet hoe ze de buik open maken maar denkt wel dat dit pijn zou doen.

Anna (V), groep 1

Een baby komt uit de buik van de mama. Anna weet niet hoe de baby daar terecht komt. Ze denkt dat de mama misschien een pop inslikt en dat deze dan ik

haar buik gaat zitten. Hier wordt de pop dan levend en gaat dan groeien tot het een baby is. Een baby zit 1 dag in je buik, daarna wordt hij geboren. De baby komt uit je buik via de navel van de moeder, want baby’s zijn heel klein.

Tim (M), groep 2

Een baby komt uit de buik van een vrouw. Tim weet niet hoe het komt dat er opeens een baby in de buik van een vrouw kan zitten. Hij weet wel dat je

zwanger kunt zijn voor en nadat je getrouwd bent. Het heeft namelijk meer te maken of je samenwoont met iemand op wie je verliefd bent. Als de vrouw dan opeens een dikke buik krijgt, moet ze naar de dokter gaan. Deze kan dan zien of de dikke buik komt, doordat er een baby in zit.

Niet elke baby zit even lang in de buik van de moeder. Het kan 2 weken zijn maar ook een paar dagen of een paar maanden. Dit verschilt dus per baby.

Tijn (M), groep 1

Een baby groeit in de buik. Tijn heeft geen idee hoe de baby in de buik terecht komt. Hij vindt het een hele moeilijke vraag. Wel zegt Tijn dat een baby lang in de buik zit, hij denkt een paar maanden. De baby komt dan uiteindelijk zelf uit de buik. Dit doet hij door met zijn nagels de buik open te schuren. Hij weet

niet of dit pijn doet.

Indiya (V), groep 2

Een baby komt uit de buik van een mama. Wanneer papa en mama gaan trouwen en gaan kussen, gaan ze een ei maken. In dit ei gaat de baby dan groeien. De baby zit een paar weken in de buik. De baby wordt geboren als hij zo groot is geworden dat het ei gaat breken. Dan moet de moeder naar het

ziekenhuis en daar wordt de baby via een operatie uit de buik gehaald.

Sem (M), groep 2

Een baby komt uit de buik. Sem weet niet hoe een baby in de buik komt. Hij denkt dat de vader dit regelt of dat de dokter dit doet. Hoe dit dan

precies gaat, weet hij niet. Sem weet ook niet hoelang de baby in de buik zit. Hij denkt tot het moment dat de moeder wil dat de baby komt. De baby komt er via de mond of de plasser uit.

Hannah (V), groep 1

Een baby zit in de buik van mama. Dat heeft de vader gedaan met zijn piemel. Hoe dit precies zit, weet ze niet. Je kunt alleen een baby krijgen als je

40 bent. De baby zit dan een paar dagen in de buik. De dokter maakt de buik open, pakt de baby en naait daarna de buik weer dicht.

Cas (M), groep 1

Een baby komt uit de buik van de mama. Iedereen die gaat trouwen en zoenen, krijgt een baby. Een baby zit 1 jaar in de buik. Als je buik heel dik is moet de baby er uit. Dit kan via je navel of je kunt met een boor een gaatje maken in je buik,

dan kun je de baby pakken.

MiddenbouwNurselen (V), groep 5

De baby komt uit de buik van een vrouw. De baby komt daar doordat een man en een vrouw ‘dingen doen’, hier krijg je een kind van en die groeit in de

maag. Twee vrouwen kunnen ook samen een baby krijgen. Ze weet niet hoe de baby uit de buik komt en hoe lang een vrouw zwanger is.

Saffa (V), groep 5

De baby komt uit de buik van een moeder. Ze heeft geen idee hoe een baby in de buik komt. Na 9 maanden moet een vrouw naar het ziekenhuis en dan komt de baby. Er wordt dan in haar buik gesneden of het komt uit haar ‘bil gat’.

Natalia (V), groep 5

Een baby komt ‘van de buik’ van een moeder. Ze heeft geen idee hoe de baby daar komt. Ze weet niet hoelang een vrouw zwanger is maar ze gokt een paar maanden. De baby komt uit de buik, maar ze weet niet hoe.

Asli (V), groep 5

Een baby komt uit de buik van een moeder. De baby komt daar door veel zoetigheid te eten. Wanneer je veel zure dingen eet wordt het een meisje. Dit kan

pas vanaf ongeveer 28 jaar. De baby zit ongeveer 3 maanden in de buik. De baby wordt uit de buik gesneden (dit is de enige manier volgens haar).

Oussama (M), groep 5

Een baby komt uit de buik van een moeder. Dit ontstaat door dat een cel van een man samen komt met een cel van een vrouw. Hier komt ‘een ding’ uit en

wordt een baby. Een vrouw is 9 maanden zwanger. Een baby wordt met een keizersnee geboren (dit is de enige manier volgens hem).

Raahat (M), 9 jaar, groep 5

De baby komt uit een buik van een vrouw. De baby ontstaat door een mannen cel en een vrouwen cel, die wordt bevrucht en daar groeit een baby uit. Na 2 maanden zal de baby geboren worden. De buik wordt open gesneden, de baby wordt er uit gehaald en de buik wordt gehecht. Soms komt de baby uit het

‘achterwerk’.

Ilias (M), groep 5

De baby komt uit de buik van een moeder. Hij kon niet goed verklaren hoe de baby daar komt. Volgens hem moet je gewoon wachten tot je pijn hebt. De moeder is dan een paar maanden ziek (hij wist niet hoe veel).

Daarna gaat de moeder naar de dokter en ‘pakken ze de baby’. De vrouw wordt wel verdoofd en daarna wordt de buik dicht gemaakt.

BovenbouwAnass (M), groep 7

Baby komt uit de buik van een vrouw. De baby komt daar door te ‘paren’ met een man. Hij weet niet hoe de baby daar precies ontstaat. Hij weet niet hoe lang de baby in de buik zit. Hij denkt een paar maanden. Komt uit de vagina (hij had een minder nette bewoording) of uit een gat in de buik.

Nohaila (V), groep 7

Baby komt uit de buik van de moeder. Het zaad van de man komt samen met een eitje van de vrouw, een bevruchting vindt plaats en de baby groeit in

de buik van de moeder. Een vrouw is 9 maanden zwanger. Dan vindt er een operatie plaats en wordt de baby uit de buik gehaald. Ze weet niet hoe dit heet. Het kan ook via

een andere plek, maar ze weet niet welke.

Naomi (V), groep 7

Een baby komt uit de buik van een moeder. Ze weet niet hoe dit daar ontstaat. Ze weet alleen dat dit kan ‘door je ouders’. Een vrouw is 9 maanden zwanger. De baby komt uit de vagina of via een keizersnee.

Betel (V), groep 7

Een baby komt uit de buik van een moeder. Een baby ontstaat wanneer een man en vrouw samenkomen voor ‘seks’. Er gebeurt iets met de zaadjes van een

man en vrouw, ze weet niet wat. Een vrouw is 9 maanden zwanger. De baby komt ‘uit het ding daar onder’ of door de buik van een vrouw open te snijden. Ze weet niet hoe dit heet.

Djeely (V), groep 7

Een baby komt uit de buik van moeder. Een baby ontstaat door dat de man en vrouw seks hebben. Twee cellen komen bij elkaar en het kindje groeit in de

baarmoeder. Een vrouw is 9 maanden zwanger. Een baby komt uit de buik door middel van een keizersnee of ‘uit de voorkant’. Ze mag dit niet benoemen.

Mankeert (M), groep 7

Een baby komt uit de buik van de moeder. Een baby ontstaat door dat de man en vrouw in bed liggen, dan gebeurt er iets met het zaad van de man en een

eitje van de moeder. Een vrouw is 9 maanden zwanger. Een baby komt uit de buik maar hij weet niet hoe. Hij weet wel dat de voetjes eerst komen.

Soufyan (M), groep 7

Baby komt uit de buik van een moeder. Een baby ontstaat door geslachtsgemeenschap (zij noemde dit echter anders). Het zaadje van de man gaat in de

buik van de moeder en hij weet niet wat er verder gebeurd. Een vrouw is 9 maanden zwanger. Baby wordt uit de buik gehaald van de moeder, hij weet niet hoe. Er is nog een andere plek waar een baby uit kan

komen, maar hij weet niet waar.

Youssef (M), groep 7

Een baby komt uit de buik van een moeder. Daar is ‘iemand voor nodig’ en noemt hij de vader. Hij heeft geen idee hoe de baby ‘gemaakt’ wordt. Een vrouw is 9 maanden zwanger. En baby wordt geboren door een keizersnee of uit het ‘geslacht’.

Frandi (M), groep 7

Een baby groeit in de buik van de moeder. Een eitje zit in de buik van de vrouw en komt samen met zaad van de man waardoor een bevruchting plaats vindt. Een vrouw is 9 maanden zwanger. Een baby komt uit vagina of via operatie aan de buik (weet niet hoe dit heet).

Bijlage II Methodeboeken en TULEMethodeboekenOm te zien wat methodeboeken op de basisschool zoal aanbieden over het onderwerp zwangerschap, hebben wij in de bibliotheek de volgende boeken bestudeerd:

Natuurlijk van Malmberg Biologie voor jou van Malmberg Natuur en techniek geven van Gorcum Wereldoriëntatie van Cito

We ontdekten drie van deze boeken een hoofdstuk hebben over voortplanting en ontwikkeling. In alle drie de boeken wordt uitleg gegeven over (het belang van) voorbehoedsmiddelen. En in maar twee boeken wordt kort iets uitgelegd over de bevruchting van de eicel en het ontstaan van de embryo. In biologieboeken voor de middelbare school, zien we dat dit onderwerp pas echt uitgebreid aan bod komt.

TuleNaast een zoektocht in de bibliotheek zijn we naar TULE.slo.nl gegaan. Via Oriëntatie op jezelf en de wereld kwamen we bij kerndoel 38:

De leerlingen leren hoofdzaken over geestelijke stromingen die in de Nederlandse multiculturele samenleving een belangrijke rol spelen, en ze leren respectvol om te gaan met seksualiteit en met diversiteit binnen de samenleving, waaronder seksuele diversiteit.

Hier worden de volgende doelen genoemd bij het onderdeel seksualiteit.

Groep 1 en 2

betekenis en verschillende uitingsvormen van seksualiteit (bijv. liefde uiten) passend taalgebruik bij praten over seksuele onderwerpen gevoelens (intimiteit, plezier, opwinding) die positief zijn en vrij van dwang of pijn

liefde en verliefdheid tederheid seksuele gevoelens

Groep 3 en 4

seks in de media (ook internet) genot, plezier en lust bij aanraken eigen lichaam geslachtsgemeenschap

Groep 5 en 6

seksuele handelingen en contact seksuele geaardheid seksueel gedrag van jonge mensen (veranderlijkheid van seksueel gedrag) plezier, masturbatie, orgasme verschillen tussen seksuele identiteit en biologische sekse symptomen, risico's en gevolgen van onveilige, onprettige en ongewenste seks (soa, hiv, ongewenste

zwangerschap, psychologische gevolgen)

Groep 7 en 8

N.B. De onderdelen seksualiteit, welzijn en seksuele rechten, sociale en culturele invloeden zijn behalve de inhoudslijn niet verder uitgewerkt.

Bronnen Alles over kinderen (2014). Ontwikkeling van het kind tijdens de zwangerschap. Op 25maart 2014 ontleend aan: www.allesoverkinderen.nl

Anababa. (2014) Zo verloopt een normale bevalling. Op 25maart 2014 ontleend aan: www.anababa.nl

Bil, M. de (2009) Praktijkgerichte ontwikkelingspsychologie. Barneveld: Uitgeverij Nelissen

Bio-Bits onderbouw: Mens en lichaam (2012) van de educatieve omroep NTR

Borstvoeding (2014) Op 25maart 2014 ontleend aan: www.nl.wikipedia.org

Dokukit (2014). Het smoesje van de ooievaar. Op 14 januari 2014 ontleend aan: http://www.docukit.nl/inhoud/docukit.asp?tree=jn119&nummer=jn119

Egoproject (2014) Op 14 januari 2014 ontleend aan: http://www.egoproject.nl/star/UNbr%2020.htm

Gezondheid (2011). De plancenta: beschrijving-ontwikkeling-structuur-functies. Op 25maart 2014 ontleend aan: www.gezondheid.be

J/M voor Ouders (2013) ONDERZOEK: Ouders onderschatten seksueel gedrag van hun kind. Op 14 januari 2014 ontleend aan: http://www.jmouders.nl/Themas/Opvoeding/Opvoeden/ONDERZOEK-Ouders-onderschatten-seksueel-gedrag-van-hun-kind.htm

Kunstbeeld (2013). Damien Hirst: Van conceptie tot geboorte. Op 14 januari 2014 ontleend aan: http://www.kunstbeeld.nl/nl/nieuws/21239/damien-hirst-van-conceptie-tot-geboorte.html

Lindhout, S. (2013, 19 november). Volkskrant. Voor christelijke ouders gaat de seksles van Dokter Corrie een tikje te ver. Op 14 januari 2014 ontleend aan: http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2664/Nieuws/article/detail/3547369/2013/11/19/Voor-christelijke-ouders-gaat-de-seksles-van-Dokter-Corrie-een-tikje-te-ver.dhtml

Ouders van nu (2014) Hoe lang duurt zwanger worden? Op 25maart 2014 ontleend aan: www.oudersvannu.nl

RTL Nieuws (2013). Hanneke de Graaf van Rutgers WPF in item: “hoe praat je met kinderen over seks?” Op 14 januari 2014 ontleend aan: http://www.rtlnieuws.nl/nieuws/binnenland/hoe-praat-je-met-je-kinderen-over-seks

Ruud de Moor Centrum (2009). Misconcepten in het onderwijs. Op 25maart 2014 ontleend aan: www.rdmc.ou.nl

Ted Talks (2010). Alexander Tsiaras: conception to birth. Op 14 januari 2014 ontleend aan: http://www.ted.com/talks/alexander_tsiaras_conception_to_birth_visualized.html

The New York Times (2013). New Sculptures in Doha. Op 14 januari 2014 ontleend aan: http://www.nytimes.com/slideshow/2013/10/07/arts/artsspecial/20131008SCULPTURE_Doha.html?ref=design&_r=1&

Vaan & Marell (2012) Praktische didactiek voor natuuronderwijs. Bussum: Uitgeverij Coutinho

Van Graft, M., Kemmers, P. (2007) Onderzoekend en Ontwerpend leren bij Natuur en techniek. Stichting Platform Beta Techniek, Den Haag.