© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 1

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, digitale kopie, scan of op welke wijze dan ook en voor gelijk welke doeleinden, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Amelior. Het gedeeltelijk of volledig gebruik van de inhoud van deze uitgave is verboden, tenzij met uitdrukkelijke voorafgaande schriftelijke toestemming van Amelior.

No part of this edition can be multiplied and/or made public by means of print, photocopy, digital copy, scan or by any other means and for any purpose, without prior written consent by Amelior. The partial or full use of the contents of this edition is forbidden, except in case of express prior written consent by Amelior

STRESS & burn-out

Brandend Actueel

Kathleen De Rycke

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 2

Stress: A balancing act…

Rust

Signaal

Interpretatie (°)

Aangepastereactie

Ontspanning

Spanning

Gezonde stress - cirkel Ongezonde stress - cirkel

Interpretatie (°)

Niet aangepastereactie

Gespannenheid

Grotere spanning

Overspanning

Signaal

Rust

Tijd

Stress

Stress zonder herstel

Tijd

Stress

Stress met herstel

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 3

Stresssignalen …

Lichamelijke signalen

Veranderingen in bloedvatenstelsel, hart, ademhaling, Klachten aan maag en/of darmstelsel, Hartkloppingen, benauwdheid, hyperventileren …

Psychische signalen

Verminderde concentratie, fouten, vergeetachtig, plannen wordt moeilijk, minder empathie, somber, cynisch, negatief gedachtenpatroon …

GedragssignalenHyperactief of passief, besluiteloosheid ofimpulsiviteit, ongezond leven (koffie, eten,alcohol) …→ Aandacht voor gedragsVERANDERING

Socialesignalen

Sneller conflicten (eerder thuis dan op het werk), Afstand nemen van anderen, Isolatie, Overmatig opzoeken van vrienden of collega’s, …

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 4

De Stressklok Een individueel verhaal

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 5

Van STRESS over Chronische stress naar

BURN-OUT

Burn-Out SYNDROOM

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 6

Stilaan naar een Burn-out toe …

Een burn-out ontwikkelt zich in verschillende stadia.

Het begint met stress, die zich eerst ontwikkelt tot chronische stress en daarna tot overspannenheid of overbelasting.

Overspannenheid is doorgaans het gevolg van zeer hoge werkdruk tijdens een periode van meerdere weken.

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 7

Ontwikkeling van een burn-out

Een Burn-out is een chronische overbelasting, en betekent dat je te lang over jouw eigen grenzen bent gegaan.

Er is geen balans meer tussen kracht en last,

Er is te veel energie gegeven en er is niet voor voldoende brandstof gezorgd.

→ ENERGIEGEVERS vs ENERGIEVRETERS

Ontkenning of het niet herkennen van stressklachten is één van de belangrijkste kenmerken bij een burn-out.

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 8

Je gaat dus gewoon door. Je relativeert en houdt jezelf voor dat het allemaal best meevalt.

Je denkt dingen als:

> ziek zijn komt me niet uit nu…

> ik kan niet gemist worden,

dus ik moet door..

> even doorbijten en dan komt alles weer goed

enzovoort, en dus blijft u in dezelfde situatie zitten.

Daarnaast is het eng toe te geven,

> Wat gaat er dan gebeuren?

> Hoelang gaat het duren?

> Kan je je werk soms niet aan?

> Wat met je carrière na een (langdurig)ziekteverzuim?

Dit zal wel overgaan…

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 9

Fasen bij de ontwikkeling van een Burn-out

Prestatie

en Inzet

AMBITIE↗

Je geeft

te veel

WORK-LIFE↙

Je verhoogt je Inzet

Toename fouten

VERMOEIDHEID↗

Je zelfbeeld neemt af

VER-VREEMDING

Je bent leeg

Gebrek aan EMOTIE

Je lichaam neemt over,

Totale INSTORTING

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 10

Symptomen van een burn-out

Burn-out SYNDROOM bestaat uit 3 ‘verschijnselen’:

─ Uitputting - een gevoel van extreme vermoeidheid,

─ Cynisme - Plots lijkt de job niet langer uitdagend, zelfs al houdt u als geen ander van uw werk. Je neemt afstand van de anderen ‘Depersonalisatie’

─ Verminderde persoonlijke bekwaamheid─ het gevoel dat men minder goed presteert –─ verminderd “werkgerelateerd zelfvertrouwen” genoemd.

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 11

10 Risicoprofielen voor Burn-out (Vacature)

1. Trouwe, enthousiaste en gedreven medewerkers

2. Werknemers die onder/boven hun niveau werken

3. Hyperactieve High Potentials

4. Controle freaks – Niet gemakkelijk iets uit handen geven (Delegeren?)

5. Ja-knikkers (Geen neen durven zeggen)

6. Werknemers met een onevenwichtige work-life balans of met te belastende verantwoordelijkheden

7. Relatie met de leidinggevenden of de collega’s loopt niet goed

8. Perfectionisten

9. Altruïstische wereldverbeteraars, vooral als ze weinig assertief zijn

10. Heldere denkers en visionaire geesten

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 12

Burn-Out versus Depressie en CVS

Diagnose van Burn Out is moeilijk,

onder andere omdat sommige kenmerken lijken op die van depressie en chronische vermoeidheidssyndroom (CVS).

Ze zouden alleen min of meer dezelfde symptomen hebben,

maar (vaak) een andere oorzaak hebben en

zouden dus ook anders behandeld dienen te worden.

Men spreekt pas van een burn-out als de

klachten van overspannenheid duidelijk

'werkgerelateerd' zijn.

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 13

De juiste diagnose stellen

Of mensen aan burn-out lijden wordt vaak vastgesteld met gevalideerde psychologische instrumenten, met name de door Maslach ontwikkelde Maslach burn-out Inventory

Deze bevat ongeveer 20 vragen die betrekking hebben op de driedoor haar onderscheiden dimensies van burn-out

Vergeleken met referentie-antwoorden geven die een beeld van een mogelijke burn-out

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 14

Men is er in 2010 in geslaagd burn-out aan te tonen in de hersenen van patiënten. °Wetenschappers van het Donders Instituut in Nijmegen

→ Het hersenpatroon van burn-out patiënten vertoonde

duidelijk minder pieken en is vlakker, wat volgens de wetenschappers betekent dat zo'n persoon een minderebereidheid of mogelijkheid heeft om zich mentaal in tespannen.

Hiermee is burn-out voor het eerst

vast te stellen op grond van

objectieve gegevens.

Nieuwe methode

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 15

Behandeling

CONTRA:Een aantal maanden thuis te laten zitten om "weer bij te komen" blijkt

in de praktijk niet altijd efficiënt, en leidde in het verleden vaak tot volledige arbeidsongeschiktheid.

PRO: een nieuwere methode:

Een ‘korte’ (12-15 wekelijkse sessies) psychotherapie.

Tijdens die therapie wordt nagegaan welke factoren hebben bijgedragen aan het ontstaan van een burn-out. Deze worden dan aangepakt.

Daarnaast worden risicofactoren op het werk geïnventariseerd en, waar mogelijk, aangepakt.

Bovendien wordt ernaar gestreefd om de cliënt zo snel mogelijk weer aan het werk te latengaan, liefst al tijdens het behandelingsproces.

In de praktijk blijkt een burn-out vaak gevolgd te worden dooreen carrièreomslag.

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 16

Werken aan Veerkracht & Vitaliteit

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 17

“Welk cijfer zit verborgen onder de auto?"

Waarom hebben kinderen hier geen moeite mee? (dr. David Whitebread van de onderwijsfaculteit van Cambridge)

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 18

OPLOSSEN - Tijd of Energie?

Tijd =

– Eindig

– Niet veranderbaar

Energie =

─ Verlengbaar

─ Vernieuwbaar

─ Kan efficiënter

─ aangewend worden

─ = “WERKBAAR”

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 19

Verhogen van de veerkracht

Verlagen van de draaglast

Door te werken aan uw eigen balans op

Fysiek vlak

Emotioneel vlak

Mentaal vlak

Spiritueel vlak

Werken aan VEERKRACHT & VITALITEIT

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 20

Energie – 4 niveaus

3. Mentaal IQ‘MIND’

1. Fysiek IQ‘BODY’

2. Emotioneel IQ‘HEART’

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 21

Model van KARASEK

3 dimensies:

– Werklast(Job demands)

– Regelmogelijkheden(Job control)

– Sociale steun(Social support)

JOB DEMANDS

JOB CONTROL

SOCIAL SUPPORT

ZINLOOS WERK

PASSIEF WERK

ACTIEF WERK

SLOPEND WERK

TOEGEWIJDEADJUNCT

GEÏSOLEERDE GEVANGENE

BEZ

IELE

ND

LEID

ERC

OW

BO

YH

ERO

HOOGLAAG

HOOG

LAAG

HOOG

LAAG

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 22

PREVENTIE -Wat kan je als organisatie doen?

Preventie ‘KILLERS’: NEGATIE & REDUCTIE

Stress is goed, is nodig

Stress komt uit privé

‘PERSONALITY TRAP’: parallel met ongevallenpreventie

<─> meer dan 1 motivatie

<─> moeilijk terrein met veel valkuilen (minder zichtbaar, …)

<─> geen ‘Best Practices’

Bewustwording:

1. Taboe

2. Bagateliseren CULTUURLADDER

3. Machteloosheid

4. Actie

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 23

Preventie: Goed taakontwerp – Duidelijke opdrachten

Voldoende regel- en leermogelijkheden

Werkdruk beheersen (zichtbaar maken door meten?)

Communicatie

Verwachtingen formuleren en afstemmen

Aandacht voor de emotionele aspecten van het werk

Aandacht voor waarden, levenskwaliteit, groene omgeving, …

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 24

1.

Gezondheid

Fysieke conditieGewicht en voeding

Fysieke ontspanning en inspanning

Geestelijke ontspanningen inspanning

Verbinding met denatuur

2.

Familie

KinderenOuders

Uitgebreide familiePartner

Initimiteit

3.

Sociaal leven

Vrienden, verenigingenGemeenschap (dorp,

stad, …)Politiek engagement,

inzet voor milieu,actief in

organisaties

4.

Werk

LoopbaanProfessionele ontwikkeling

Werkrelaties

5.

Ontwikkeling

Levenslang lerenSociale en emotionele

vaardigheden ontwikkelenZelfontplooiing

6.

Hobby’s

Kunst en muziekToneelDansen

LiteratuurVrije tijd

SportReizenTuin

7.

Levensplanning

Financiële planningTime management

Doelen stellenAandacht voor overgangen

in levensfasesAandacht voor ouder

worden.

8.

Spiritualiteit

Gebed en meditatieBezinning, verdieping

Moraal en ethiek

Uw eigen BALANS: 8 levensdomeinenEen voorbeeld

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 25

Tot slot …

… Om even bij stil te staan …

Een man vroeg een monnik: ‘Wat doe jij om de tijd te vertragen?’

De monnik antwoordde:Als ik sta, dan sta ik.Als ik ga, dan ga ik.Als ik zit, dan zit ik.Als ik eet, dan eet ik.’

Teleurgesteld zei de man: ‘Wat is daar zo bijzonder aan? Dat doe ik toch ook!’

Maar de monnik glimlachte fijntjes:‘Als je zit, sta je al.Als je staat, ga je al.Als je gaat, wil je al eten.Als je eet, wil je al slapen. Als je doet, denk je aan wat nog moet.En je staat verbaasd dat het morgen weer nieuwjaar is.’

© Amelior – geen kopie toegelaten – no copy allowed 26

kdr@amelior.be

1

BURN-OUT Brandend actueel

Burn-out komt niet uit de lucht gevallen. Het is een langzaam en sluipend proces.

Burn-out is een psychologische term voor het fenomeen compleet ‘opgebrand’ te zijn. Iemand met

burn-out is vaak niet eens meer in staat om de meest eenvoudige taken uit te voeren. (Wikipedia)

Burn-out wordt gekenmerkt door een extreem tekort aan energie, concentratie en het zinvol vinden

van de dagelijkse bezigheden. Voornamelijk gelinkt aan het werk, maar het energieverlies resulteert

ook in de privésfeer. De kleinste taken worden onoverkomelijke hindernissen die zo goed als niet te

nemen zijn, of waar men met de grootste onmacht tegenaan kijkt.

Voor de omgeving van de man of vrouw die getroffen wordt door een burn-out, komt dit heel vaak

onverwachts en onbegrijpelijk aan. Zeker omdat deze man of vrouw in het verleden een groot

enthousiasme en betrokkenheid toonde in zo goed als alle taken die op hem/haar afkwamen. En net

daarin schuilt het gevaar.

Burn-out is, zoals gezegd, echter geen plotse ‘aandoening’. Het is een sluipend gevaar dat juist de

meest geëngageerde individuen treft. Het vormt een verhoogd risico voor de meer sensitieve

persoonlijkheden met een sterk verantwoordelijkheidsgevoel en de neiging tot perfectionisme.

De term burn-out werd begin jaren zeventig voor het eerst gebruikt door de Amerikaanse

psychotherapeut Herbert Freudenberger en Christina Maslach. Het is vooral Maslach die rond dit

thema het meeste bekendheid verwierf. De ‘Maslach Burnout Inventory’ (MBI), een vragenlijst

waarin het risico op een burn-out wordt getest is één van haar verdiensten.

Burn-out bestaat in Maslach’s opvatting uit drie, min of meer samenhangende verschijnselen:

- Uitputting: extreme vermoeidheid

- Cynisme: afstand nemen van het werk en/of van de mensen met wie men werkt. Dit wordt

ook vaak omschreven als ‘depersonalisatie’.

- Verminderde persoonlijke bekwaamheid of werk gerelateerd zelfvertrouwen.

Een burn-out kan ontstaan na langdurig te zijn blootgesteld aan een teveel aan stress op het werk en

in de privésituatie en leidt uiteindelijk tot lichamelijke, emotionele en geestelijke uitputting. Omdat

de symptomen op het eerste zicht herkenbaar zijn aan uitputting en vergelijkbaar zijn met depressie

wordt vaak de vergissing begaan burn-out niet te herkennen als dusdanig. Ondanks het feit dat de

signalen inderdaad gelijkaardig zijn, ligt de oorzaak meestal ergens anders en zal de behandeling dus

eveneens anders dienen te gebeuren.

Het proces van een burn-out

Een burn-out is altijd een werk gerelateerde overbelasting. De balans tussen jezelf en je werksituatie

is weg. (Nell van de Ligt, stress en burn-outexpert).

2

De ontwikkeling tot een burn-out kent verschillende (6) fases. Zoals vaak bij psychische en

emotionele aandoeningen zijn deze fases niet strikt van elkaar te scheiden. Bovendien hoeven ze ook

niet alle zes aanwezig te zijn en kan de volgorde van de fases individueel verschillend zijn.

1. Prestatie en Inzet: Eerst is er het enthousiasme ten aanzien van je werk, de hoge

betrokkenheid en de onmetelijke ambitie. Je zet je helemaal in omdat je je verantwoordelijk

voelt en goed werk wilt afleveren. Je stelt hoge eisen aan jezelf en werkt regelmatig over. Je

ervaart de werkdruk als uitdagend en zet jezelf opzij. Je wilt aardig gevonden worden en

bekend staan als een goede werknemer. Kortom, je bent plichtsgetrouw.

2. Je geeft te veel, langzaam ga je inleveren: Je besteed meer en meer tijd aan je werk. Je

neemt je werk mee naar huis en kan er hoe langer, hoe minder afstand van nemen. Je hebt

behoefte aan rust en ontspanning maar je geeft hier niet aan toe. Je blijft je inzetten vanuit

je verantwoordelijkheidsgevoel. Maar je voelt dat het werk toch steeds meer van je vraagt.

Als reactie daarop verminder je je sociale contacten en hobby’s in de veronderstelling 's

avonds te kunnen recupereren. Maar slapen (inslapen of doorslapen) wordt steeds

moeilijker.

3. Je verhoogt je inzet, je geeft nog meer: Je gaat harder werken, want je merkt dat je het

anders niet meer redt. Daarbij wil je wel dat alles verloopt zoals het gepland is, maar de

vermoeidheid neemt de overhand. Je geraakt gefrustreerd en je wordt prikkelbaar. Vooral op

je huisgenoten reageer je je af. Je merkt, tot je grote ergernis, dat je af en toe steken laat

vallen. Als reactie hierop geef je nog meer van jezelf. Je krijgt allerlei vage lichamelijke

klachten zoals hoofdpijn en stijve spieren. Klachten die je naast je neer legt. De contacten

met collega's en de sociale contacten thuis worden door jezelf als hinderlijk en vermoeiend

ervaren.

4. Je zelfbeeld neemt af en je hebt niet veel meer over: Je vervreemdt steeds verder van jezelf.

Op wilskracht overleef je. Je sleept je voort. Opmerkelijk is wel dat je dit zelf nauwelijks in de

gaten hebt. Je zit op je tandvlees en voelt je ongelukkig, want alles gaat steeds meer energie

vragen en die heb je niet meer. Je krijgt ernstiger klachten zoals maag- en darmklachten,

vage pijnen of hyperventilatie. Deze klachten belemmeren je functioneren. Je komt in een

negatieve spiraal terecht en denkt steeds negatiever over jezelf. Maar nog steeds rem je niet

af.

5. Leeg, er is niks meer te geven: Het is op. Je voelt je een robot, leeg, uitgehold ... het leven

lijkt je zinloos en nutteloos. Complimenten worden niet meer als positief ervaren. Leuke

dingen bestaan niet meer. Alles wat van jou gevraagd wordt, is een opgave. Je krijgt het

moeilijk om ’s morgens je bed uit te stappen. Een depressie staat dreigend voor de deur.

Naast lichamelijke klachten krijg je ook last van paniekaanvallen en angststoornissen.

6. Totale instorting, je lichaam neemt het over: En dan, het lijkt wel plots, grijpt je lichaam in

en neemt het over. Je bent niet meer in staat om acties te nemen, om routineklussen op te

pakken. Je weet effectief niet meer hoe je moet stappen, auto rijden, lezen, … Dit stadium is

te begrijpen als een overlevingsmechanisme van je lichaam. Je lichaam roept je een halt toe.

Je hebt steeds meer van jezelf ingeleverd en niet naar je lichaam geluisterd. Je hebt jezelf

geestelijk, lichamelijk en emotioneel volledig uitgeput. En nu geeft je lichaam aan dat het

genoeg geweest is.

3

Oorzaken van burn-out

Hoewel er de laatste tien-vijftien jaar veel wetenschappelijk onderzoek is gedaan naar burn-out blijft

het moeilijk dé oorzaak van een burn-out vast te leggen.

Voor zover burn-out opgevat kan worden als een vorm van extreme vermoeidheid, lijkt een

chronisch teveel aan inspanning , bijvoorbeeld te hard werken in combinatie met een tekort aan

herstel en ontspanning een belangrijke risicofactor.

Daarnaast zijn persoonlijkheidstrekken zoals overdreven plichtsgetrouw zijn, perfectionisme en

‘werkverslaving’ faciliterende factoren in het ontwikkelen van een burn-out.

Toch willen we hier wel even waarschuwen dat het zeker niet zo is dat iedereen die hard werkt een

groot risico op burn-out loopt. Gelukkig maar! Echter, de combinatie van hard werken, weinig herstel

of ontspanning en het weinig plezier hebben in het werk kunnen wel een belletje doen rinkelen.

Onderzoekers van de Radboud Universiteit Nijmegen (2010)hebben objectief verschillen kunnen

aantonen in de hersenactiviteit tussen gezonde mensen en mensen met een burn-out. Biochemische

factoren zouden van invloed zijn bij het ontstaan van een burn-out. Stoornissen in de

neurotransmitters in de hersenen, waarbij een verlaagd serotonineniveau een rol kan spelen, zijn

mogelijks van belang. Opmerkelijk is dat de resultaten vanuit de EEG (Electro-EncephaloGram)

verschillen tussen een burn-out, het chronisch vermoeidheidssyndroom (CVS) en depressie kunnen

aantonen. Het hersenpatroon van burn-outpatiënten vertoonde duidelijk minder pieken, wat

volgens de wetenschappers betekent dat zo'n persoon een mindere bereidheid of mogelijkheid heeft

om zich mentaal in te spannen. Ook andere hersenonderzoeken toonden aan dat degenen met burn-

out vlakker reageerden en minder hersenactiviteit lieten zien. Neurowetenschapper en

onderzoeksleider Gilles van Luijtelaar zegt dat verder onderzoek onder grotere groepen

4

proefpersonen nodig is, maar hij twijfelt er niet aan dat burn-out vanaf nu een erkende aandoening

zal zijn. Hierdoor kan een duidelijke diagnose gesteld worden en een aangepaste behandeling

worden voorgeschreven.

Burn-out in de hersenen (Nijmegen, mei 2010)

Behandelen van burn-out

Burn-out wordt kan succesvol behandeld worden door middel van kortdurende (12 à 15 sessies, op

wekelijkse basis) therapie. Tijdens die therapie wordt nagegaan welke factoren hebben bijgedragen

aan het ontstaan van een burn-out. Negatieve gedachten die ervoor zorgen dat je blijft presteren

vanuit een ongezonde perfectionistische drijfveer worden uitgesproken.

Daarnaast worden risicofactoren op het werk geïnventariseerd en mogelijks aangepakt. Indien

haalbaar, zal er snel opnieuw aan het werk gegaan worden. Dit uiteraard gedoseerd en onder

blijvende begeleiding. Wat we bovendien opmerken is dat een burn-out vaak de aanzet is tot een

‘carrièreswitch’. Het reflecteren over de eigen job en zich daarbij de vraag stellen of dit wel écht de

invulling is die men aan zijn professionele leven wil geven kan leiden tot veranderen en mogelijks tot

vermindering in het aantal werkuren.

Feit is wel dat burn-out niet vanzelf overgaat. Het gaat evenmin voorbij door in de bed te kruipen, of

op je eentje dit te proberen te verwerken. Tot rust komen is belangrijk, maar is niet voldoende.

Cruciaal is het kunnen terugvallen op een sociaal netwerk. Het is essentieel dat je een

gesprekspartner vindt, iemand die écht naar je luistert, zonder vooroordelen en vooral ook zonder te

snel naar oplossingen te zoeken. Partner, vrienden en goede collega’s zijn de eerst aangewezenen

hierin. Zij kunnen jou de steun geven die je op dat moment nodig hebt, op de verschillende

domeinen – privé en op het werk.

Als organisatie kan je hierin zeker ook een rol vervullen. Vooreerst is het wenselijk stil te staan bij de

oorzakelijke factoren die tot de burn-out hebben geleid. Het identificeren van het al dan niet

individuele karakter hiervan is belangrijk om te bepalen of het gaat om een structureel verhaal dan

wel om een eenmalig voorval. Open communicatie, vertrouwen en het leren herkennen van

5

stresssignalen zijn cruciaal in het preventief kaderen van burn-out. Indien je te maken krijgt met

slachtoffers van burn-out, dan kan je als organisatie vooral interesse tonen in het verloop van het

genezingsproces door contact te houden en mogelijks in een begeleiding te voorzien. Ook bij het

terug in dienst treden van de medewerker is het aangewezen opvang en ondersteuning aan te

bieden om terugval zo goed als mogelijk uit te sluiten.

Kathleen De Rycke

Amelior