SHAREbehoud van cultureel erfgoedVrijwilligers voor duurzaam

Overal in Gelderland vind je landhuizen, kastelen, parken, oude watermolens en restanten van industrieel erfgoed. Het cultureel erfgoed vervult een belangrijke rol in het historisch besef van de mensen die in Gelderland wonen en werken, en voor diegenen die Gelderland bezoeken.

Dit prachtige erfgoed vraagt aandacht, onderhoud en beheer gericht op behoudvoor toekomstige generaties. Voor eigenaren van erfgoed is het behoud en beheer soms letterlijk een molensteen om de nek. Verval treedt op als de middelen niet toereikend zijn. Erfgenamen van cultureel historisch erfgoed kunnen het, ondanks de steun van de overheid, niet meer alleen redden: de samenleving zal een hand uit moeten steken om ook in de toekomst te kunnen genieten van wat onze voorvaderen hebben nagelaten. Niet alleen in Nederland dringt dat besef door, ook in andere Europese landen. Europese samenwerkingsverbanden helpen om gezamenlijk naar nieuwe mogelijkheden te zoeken om het erfgoed te behouden en beheren. Het project SHARE is een voorbeeld van een Europees project waarin partners, waaronder de provincie Gelderland, van elkaar leerden over de inzet van vrijwilligers, leerlingen en trainees voor het behoud en beheer van ruraal erfgoed.

Vrijwilligers zijn onontbeerlijk in het behoud van cultureel erfgoed. In deze brochure wordt een overzicht gegeven van wat vrijwilligers kunnen betekenen in de erfgoedsector nu en voor de toekomst. En vrijwilligers, zijn we dat niet allemaal?

Strategie Gelderse erfgoedsector

De betekenis van Interreg IVB project SHARE

De provincie Gelderland draaide vanuit het programma Cultuur&Erfgoed drie jaar mee in het Europese project SHARE.

Wat hebben we bereikt en geleerd in deze drie jaar? De inzet van vrijwilligers blijkt belangrijk te zijn bij de instandhouding van erfgoed. Een voorwaarde is een open houding en goede samenwerking van eigenaren en overheden. De deelnemende landgoederen lieten zien dat het samenspel met vrijwilligers bijdraagt aan maatschappelijk en economisch draagvlak. Vrijwilligers hebben een zeer diverse kennis en ervaring en kunnen dan ook sterk uiteenlopend werk verrichten. Door serieus naar mogelijkheden te kijken en met geduld naar een

De provincie Gelderland heeft een strategie ontwikkeld voor goede samenwerking tussen alle partijen in deerfgoedsector. Het Gelders Restauratiecentrum en deMonumentenwacht zijn hierbij belangrijke spelers. Deze organisaties, gesteund door de provincie, verzorgen opleidingen, leerlingwerkplaatsen, kwaliteitsregelingen

en inspectiediensten in nauwe samenwerking met monumenteigenaren, restauratiebedrijven, opleidingen en overheden. Nieuwe ontwikkelingen, zoals energietransitie in monumentale context, worden opgenomen in de werkzaamheden. De provincie waarborgt hiermee dat restauratie en beheer van monumenten door professionals wordt gedaan en bevordert dat wat vrijwilligers doen aansluit op deze strategie.

toekomstvisie toe te werken ontstaan onverwachte kansen. Van de buitenlandse partners, met name National Trust inEngeland, leerden we dat het openstellen van monumenten ten tijde en narestauratie, een groot publiek kunnen trekken. Vrijwilligers kunnen daarbij gastheer en –vrouw zijn. Vrijwilligers die serieus worden genomen en wiens talenten benut worden, zijn waardevolle ambassadeurs voor een landgoed.

De rol van overheden, in dit geval de provincie, is faciliterend en maakt het mogelijk tussen eigenaren en vrijwilligers het gewenste samenspel te laten ontstaan, ook door het ondersteunen van intermediaire organisaties die actief zijn in het vrijwilligerswerk.

share

ec

on

om

isch

e ac

tivite

iten

kennis & ambacht

trainees

leerlingen

vrij

willigers

sevenaer

Middachten

merthyrtydfill

kempenslandschap

national trust

provinciegelderland

louvignédu désert

NHW

ProvincieGelderland • Gelders Restauratie

Centrum• Monumentenwacht

Gelderland• Gelders Erfgoed• Geldersch Landschap

en Kasteelen• Landschapsbeheer

Gelderland

partners share

kennis & ervaring

goed

e pr

akti

jkvo

or

beel

den

transnationale

samenwerking

am

bach

t

klarenbeek

De ontwikkeling van het landbouwbedrijfstagneerde in de jaren ‘60-’90 vanwegede constante planologisch-juridische strijd tegen de uitbreidingsplannen van de gemeente Zevenaar op de gronden van het landgoed. Sinds eind jaren ‘90 is de relatie met de gemeente sterk verbeterd. Door een flinke investeringsimpuls van de provincie is vanaf 2010 aan het verval van de gebouwen een halt toegeroepen en herrijst Sevenaer weer in oude luister. Dat betekent ook dat aan gebouwen een nieuwe invulling gegeven kan worden. Restaurant “Het Eetlokaal” is van start gegaan en de gebouwen aan de Witteburgstraat krijgen nieuwe, passende bestemmingen. Het aanzien van deze straat in het centrum van Zevenaar verbetert hierdoor en de werkgelegenheid neemt toe.

Landgoed Huis Sevenaer

Landgoed Huis Sevenaer

is uniek. Het is de

laatste oorspronkelijke

kasteelboerderij die in

de Middeleeuwen ontstaan

is en tot op heden een

agrarische bedrijfsvoering

kent. Het landbouwbedrijf

kreeg rond 1950 een

innovatief, biologisch

karakter. Sevenaer laat

de landbouwproductie

samengaan met hoge

ecologische waarden.

Tijdens de start van de restauratie is Landgoed Huis Sevenaer opgenomen als pilot binnen het project SHARE. SHARE heeft tot doel het historisch cultureel erfgoed te behouden met hulp en inzet van de gemeenschap. Sevenaer heeft in het project veel activiteiten opgezet om met vrijwilligers het landgoed op te knappen. In de tuinen, de boomgaarden en het bos en bij het opruimen van vervallen gebouwen hebben vrijwilligers veel werk verzet. Een grote groep vrijwilligers is nog steeds zeer actief op het landgoed, onder leiding van een vrijwilligerscoördinator. Uitwisseling van kennis en ervaring met National Trust,een partner in het project SHARE, heeftgeholpen om tot een goede opzet van hetvrijwilligerswerk te komen; een opzet dieook bij de andere pilot-landgoederen vanSHARE wordt toegepast.

De puzzel van het verborgen verleden

Dit project is in opdracht van de provincie Gelderland door de Stichting Probos uitgevoerd. Het geeft vrijwilligers de kans om onder professionele begeleiding kennis van het erfgoed in bos en natuur te verwerven i.s.m. landschaps-beheerders. Voor een groot bos- en natuurgebied bij Apeldoorn, in bezit van drie eigenaren, wordt door vrijwilligers enthousiast gewerkt: veldwerk, archiefwerk, kaartstudie en documentatie. De resultaten worden gedeeld in bijeenkomsten, via sociale

media, een digitale nieuwsbrief en een digitaal archief. Al kort na de start van het project waren er 36 mensen die zich vrijwillig vanuit passie inzetten, soms lerend, soms semiprofessioneel.Voor vrijwilligers die op zoek zijn naar kennis van het erfgoed in bos en natuur en in contact met landschapsbeheerders willen werken, ontwerpt Probos een praktijkgerichte methodiek die ook elders kan worden toegepast.

Landgoed Huis Sevenaer

Inze

t va

n vr

ijwill

iger

s

Aanvullend op deze bestaande structuur is medio 2015 de Coöperatie Landgoedbeheer Veluwezoom opgericht. Binnen de coöperatie werken de landgoederen rond de gemeente Rheden samen met zorgorganisatie Siza, mens- en arbeidsontwikkelbedrijf Presikhaaf Bedrijven en groenopleiding Helicon.

De coöperatie richt zich primair op het gezamenlijk onderhoud en beheer van groen op de landgoederen. Daarnaast biedt de coöperatie een stevige basis voor kennisbehoud, -uitwisseling en -ontwikkeling voor verdere specialisatie en professionalisering van groenopleidingen. De beheerstaken op de landgoederen bieden

Landgoedbeheer Veluwezoom

Voor landgoederen is onderhoud van monumentaal groen kostbaar.

Daarom zoeken landgoederen in de Veluwezoom naar manieren om

het groen vakkundig en kostenefficiënt te beheren. Een mengvorm van

betaalde krachten en inzet van vrijwilligers komt veel voor.

bovendien mogelijkheden voor een passende leer- werkomgeving voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. De coöperatie heeft hierdoor zowel sociaalmaatschappelijk als cultureel gezien toegevoegde waarde. Door de bundeling van krachten is tevens een efficiëntere inzet van beschikbare middelen mogelijk.

De gemeente Rheden en de provincie Gelderland zijn positief over het initiatief, omdat het diverse beleidsdoelen aan elkaar koppelt: instandhouding van monumentaal groen, mogelijkheden voor beschermde leerwerkplekken, participatie, re-integratie en opleiding.

Buitenplaats- en landgoedwerkgroepenLandschapsbeheer Gelderland organiseert vrijwillig

landschapsbeheer onder andere op buitenplaatsen en

landgoederen. Op buitenplaatsen is er veel aandacht

voor de historische context. Immers, de karakteristiek

van buitenplaatsen is dat er ontworpen tuinen, parken

en lanenstelsels bij horen met bijzondere beplanting en

bomen. Daaraan werken vraagt bijzondere kennis en kunde.

Landschapsbeheer Gelderland organiseert in samenspraak

met de eigenaar een vrijwilligersgroep en zorgt voor

scholing. De groepen gaan daarna in dialoog met de eigenaar

zelfstandig verder.

”Help vrijwilligers in hun

carriere. Gun ze training.

Durf ook afscheid te

nemen.”

- Paula Clarke (Community Engagement

Officer bij National Trust) -

De rode draad in de pilots was het uitwisselen van beheerkennis tussen eigenaren, exploitanten en vrijwilligers en het implementeren hiervan in het uitvoerend, integraal beheer van erfgoed met natuur, landschap, watersystemen en infrastructuur. Dit heeft geleid tot meer draagvlak voor duurzaam beheer, een toename in maatschappelijke betrokkenheid en participatie in het uitvoerend beheer.De band tussen eigenaren en vrijwilligers is versterkt en de maatschappelijke betrokkenheid is vergroot op het gebied van onderwijs en het sociaal domein. Een prachtig resultaat is geboekt door SHARE

De Nieuwe Hollandse

Waterlinie (NHW) was

één van de partners in

het project SHARE. Het

verduurzamen van het

beheer en onderhoud

van de vele monumentale

fortlocaties en omliggende

gebieden stond daarbij

centraal. In Gelderland

heeft de NHW 15 pilots

opgezet.

met het opzetten van de nieuwe mobiele vrijwilligersgroepen zoals de Liniewacht en Fortenland, het Leerwerkbedrijf NHW en sociale werkgroepen. Door het werk dat in de pilots verzet is, werd duidelijk dat beheer van de NHW een gezamenlijke opdracht is van overheid, eigenaren, exploitanten, maatschappelijke organisatie en burgers om deze linie duurzaam in stand te houden, zodat ook toekomstige generaties er van kunnen genieten. Het beheernetwerk dat is ontstaan geeft hierbij een stevige basis die belangrijk bijdraagt aan plaatsing op de lijst van Unesco Werelderfgoed.

onverwachte verbindingenDe Franse steenhouwers van het SHARE project werken nu voor de landgoederen en hebben interesse in het grootste restauratieproject in Nederland: de Eusebiuskerk in Arnhem.

Nieuwe Hollandse Waterlinie:duurzame instandhouding en burgerparticipatie

“Vrijwilligers in erfgoed zijn verenigd op basis van gezamenlijke interesse en betrokkenheid. Dat biedt veel kansen. Van een eigenaar vraagt dit dat hij aansluit bij wat vrijwilligers kunnen en willen toevoegen, ook als dat niet het werk is dat een eigenaar het liefst als eerste gedaan wil hebben. Zet vrijwilligers dus niet in als ‘goedkope arbeid’, maar zoek naar toegevoegde waarde. Dat betekent dat een eigenaar vertrouwen moet hebben, los durft te laten. Een materiële vergoeding verstoort vaak meer dan dat het oplevert, wel is essentieel dat de eigenaar waardering uitspreekt en toont voor de vrijwilligers.”

- professor Lucas Meijs (Erasmus Universiteit), Klarenbeek 10 september 2014 -

Vrijwilligerswerk is ook inspirerend

voor komende generaties, dat bewijst

Roel Strik (15 jaar, links op de foto).

Door SHARE maakte hij kennis met de National Trust. Hij was meteen verkocht: dat wilde hij ook! Deze zomer reist hij naar Dartmoor om met de National Trust als vrijwilliger mee te werken.

LandgoedKlarenbeekIn de rijksmonumentale fabriekspanden van landgoed Klarenbeek werd van oudsher koper geslagen en nadien hout bewerkt tot sigarenkistjes. Het industriële erfgoed heeft sindsdien altijd de ruimte geboden aan ambachtelijkheid, vakmanschap, creativiteit en kwaliteit. Vanaf 1960 werd geen gebruik meer gemaakt van de historische panden, maar vanwege het unieke karakter van dit erfgoed heeft de familie met hulp van de provincie Gelderland de panden gerestaureerd en van nieuwe functies voorzien.Voor de economische herontwikkeling werd aansluiting gezocht bij het project SHARE. Met dit project werd een nieuwe impuls gegeven aan het bijeenbrengen van kennis en kunde rond houtbewerking. Om het ambacht te laten herleven is in de historische fabriekshallen een meubelatelier “Het Restauratie-Center” gerealiseerd. Bezoekers, vrijwilligers en leerlingen hebben nu de mogelijkheid in workshops kennis op te doen over houtbewerking en meubelrestauratie. Daarnaast heeft een actieve vrijwilligersgroep gezorgd dat de verhalen over de historie van de houtbewerking en de gemeenschap zijn vastgelegd. Door deze gezamenlijke inspanningen heeft landgoed Klarenbeek nieuwe vormen van economische bedrijvigheid laten ontstaan die eer doen aan de oorspronkelijke historie.

KasteelMiddachten

archivering van boeken en fotocollectieHet archief van het kasteel Middachten vormt een belangrijke bron voor de geschiedenis van het landgoed Middachten. Door de eeuwen heen is een omvangrijke boekencollectie opgebouwd, die met de andere collecties een beeld geeft van de ontwikkeling van het landgoed. Om het historisch materiaal toegankelijk te maken voor publiek werd besloten de boeken en andere collecties te archiveren. SHARE heeft hiervoor hulp kunnen bieden door herstel en aanbouw van een bibliotheek, waar het archiveren van de circa 6.000 boeken plaats kon vinden.Een groep vrijwilligers heeft de archivering van de fotocollectie op zich genomen met hulp van kunsthistorici. Een kunsthistoricus met een ICT opleiding heeft zich als vrijwilliger gemeld en maakt gebruik van het via SHARE aangekochte

“Interessant, leuk en waardevol! Voor mijzelf geeft het veel voldoening dat het historisch verhaal bewaard blijft.”

- vrijwilliger -

“Voor ons is het grootste belang van vrijwilligers het maatschappelijk draagvlak voor ons landgoed.”

- Age Fennema (rentmeester Landgoed Middachten) -

archiveringssysteem AdLib om de collecties te beschrijven. Omdat de familie door de eeuwen heen zorgvuldig met het roerend bezit is omgegaan is nu de mogelijkheid ontstaan de collecties aan elkaar te koppelen: een boek waarin namen van familieleden worden genoemd, kunnen gekoppeld worden aan foto’s, waarop weer huisraad uit de porseleincollectie. De archivering vormt nu de basis voor nieuwe tentoonstellingen. Deze projecten laten zien dat met de betrokkenheid van vrijwilligers en ondersteuning door professionals een grote bijdrage kan worden geleverd aan het behoud van het historische erfgoed.

Oral history

Een mooie manier om kennis over de geschiedenis van een plaats te verkrijgen én

mensen hierbij te betrekken is het project Oral History’. In het kader van SHARE

is op Landgoed Klarenbeek door Gelders Erfgoed een groep van 18 vrijwilligers

opgeleid in de kunde van Oral History. Daarbij gaat het om het voeren van

gesprekken met mensen die nog veel weten over de geschiedenis van een plek

en het goed vastleggen daarvan. De vrijwilligers hebben veel naar boven weten

te halen over de geschiedenis van het landgoed en de houtindustrie. Na het

project houdt het niet op: de vrijwilligers blijven betrokken bij het landgoed en

gaan aan de slag met onder andere het maken van een publicatie, archivering, en

werkzaamheden in park en tuin.

Conclusie

“Het inzetten vrijwilligers op

landgoederen vraagt dat je het landgoed

durft te delen”- Franz zu Ortenburg, eigenaar Kasteel

Middachten -

Door herstel en renovatie van cultureel erfgoed wordt het mogelijk nieuwe economische functies aan gebouwen te geven: een bibliotheek wordt in ere hersteld, een meubelatelier verrijst op de plek waar vroeger hout werd verwerkt tot sigarendoosjes en deuren. Daarbij kunnen vrijwilligers, leerlingen en trainees veel betekenen bij de instandhouding van cultureel erfgoed. Werken met vrijwilligers levert veel op als er een match is tussen het werk dat moet gebeuren en de passie en vaardigheden van een vrijwilliger. Vrijwilligers zijn geen ‘extra handjes voor bestaande taken’; vraag een vrijwilliger wat hij kan en wil, dan kan veel werk verzet worden. Van een eigenaar vraagt dit betrokkenheid, een open houding en waardering voor het werk dat verricht wordt. Bij de restauratie van een landgoed worden leerlingen en trainees ingeschakeld, die onder leiding van professionals kennis en kunde verkrijgen. Niet al het werk kan dus door vrijwilligers worden opgepakt, maar door afstemming tussen eigenaren, de provincie, gecertificeerde restauratiebedrijven en organisaties actief in vrijwilligerswerk, kunnen zowel vrijwilligers als leerlingen een grote bijdrage leveren aan de instandhouding van het cultureel erfgoed. Met name in monumentale gebouwen kan een deel van het (restauratie)werk uitsluitend gedaan worden door professionals. Het bestaan of oprichten van nieuwe netwerken tussen professionele bedrijven en organisaties zoals het Gelders Restauratiecentrum, Monumentenwacht, Gelders Erfgoed en Landschapsbeheer Gelderland is dan ook essentieel voor de provincie Gelderland om het behoud en beheer van cultureel erfgoed in goede banen te leiden.

Vrijwilligers zijn een onmisbare kracht bij de instandhouding van erfgoed!

Linkswww.duurzamelandgoederen.nl www.gelderland.nlwww.gelderserfgoed.nlwww.geldersrestauratiecentrum.nl www.landgoedbeheerveluwezoom.nlwww. landschapsbeheergelderland.nl/met-vrijwilligers/landgoedwerkgroepen/www.monumentenwacht-gld.nl