Steenmeelproject Veenkoloniën · Steenmeel Veenkoloniën 1-jarig overbruggingsproject - Resultaat...

SteenmeelprojectVeenkolonienSteenmeelalsduurzamebodemverbeteraar

Eindrapportage12april2016

2

Inhoud

Samenvatting..........................................................................................................................................5

1 Inleiding...........................................................................................................................................8

1.1 Steenmeelenbodemvruchtbaarheid....................................................................................8

1.2 Projectachtergrond................................................................................................................9

1.2.1 Aanleiding..........................................................................................................................9

1.2.2 Tussentijdseuitbreidingen..............................................................................................10

1.2.3 Eénrapportage................................................................................................................10

1.3 Publiciteitrondhetproject..................................................................................................11

1.3.1 Feestelijkeopening..........................................................................................................11

1.3.2 DagvandePraktijk..........................................................................................................11

1.3.3 Aandachtindepers.........................................................................................................13

1.3.4 Projectfilm.......................................................................................................................13

1.4 Vervolgsteenmeelontwikkeling...........................................................................................14

1.4.1 Afsluitingproject.............................................................................................................14

1.4.2 Steenmeelacademie........................................................................................................14

2 3-Jarigproefproject.......................................................................................................................16

2.1 Opzetenuitvoering.............................................................................................................16

2.1.1 Proefvakindelingenmonsternummering........................................................................17

2.1.2 Nulmetingbodem............................................................................................................17

2.2 Resultatenbieten(2013).....................................................................................................18

2.2.1 Monsternameenanalyses...............................................................................................18

2.2.2 Besprekingresultaten......................................................................................................18

2.3 Resultatenzetmeelaardappel(2014)...................................................................................19


2.3.2 Opbrengstbepalingen......................................................................................................21

2.3.2 Nutriëntenensporenelementen.....................................................................................22

2.4 Resultatenwintertarwe(2015)............................................................................................23


2.4.2 Opbrengstbepalingen......................................................................................................24

2.4.3 Nutriëntenensporenelementen.....................................................................................24

2.5 Eindsituatiebodem..............................................................................................................26

3

2.5.1 Verschiltussennulsituatieeneindsituatie......................................................................26

2.5.2 Discussie..........................................................................................................................31

2.6 CO2-vastlegging....................................................................................................................32

2.6.1 Verweringvansilicaatgesteenten....................................................................................32

2.6.2 BerekeningpotentiëlemineralevastleggingCO2............................................................32

3 1-Jarigoverbruggingsproject.........................................................................................................34

3.1 Waaromeenoverbruggingsproject?...................................................................................34

3.2 Opzetenuitvoering.............................................................................................................34

3.3 Resultaten............................................................................................................................35

3.3.1 Nulsituatiebodem...........................................................................................................35

3.3.2 Akkerbouw.......................................................................................................................35

3.3.3 Veeteelt...........................................................................................................................38

4 Waarnemingenenaanbevelingen................................................................................................44

4.1 Waarnemingen....................................................................................................................44

4.2 Eenbrederecontext............................................................................................................46

4.3 Aanbevelingen.....................................................................................................................47

Bijlage1 Projectposter...................................................................................................................49

Bijlage2 ArtikelDagbladvanhetNoorden....................................................................................50

Bijlage3 Artikelenvakbladen.........................................................................................................51

Bijlage4 Bodemscanenindelingproefvelden...............................................................................52

Bijlage5 Analysecertificatennulmetingenbodem........................................................................53

Bijlage6 MetingenSuikerUnie......................................................................................................54

Bijlage7 Analysecertificatenbieten...............................................................................................55

Bijlage8 MetingenAVEBE..............................................................................................................56

Bijlage9 Analysecertificatenaardappelen.....................................................................................57

Bijlage10 MetingenMulderGranenMusselkanaalbv....................................................................58

Bijlage11 Analysecertificatenwintertarwe.....................................................................................59

Bijlage12 Analysecertificateneindsituatiebodem..........................................................................60

Bijlage13 Deelnemendebedrijvenenlocatiespercelen2015........................................................61

Bijlage14 Nulmetingpercelen2015................................................................................................62

Bijlage15 Weegbonnen...................................................................................................................63

Bijlage16 MetingenAVEBE2015.....................................................................................................64

Bijlage17 Analysecertificatengras..................................................................................................65

Bijlage18 Analysecertificatenmais..................................................................................................66

4

Bijlage19 Steenmeellijst..................................................................................................................67

Bijlage20 Tandrotindebodem.......................................................................................................68

5

Samenvatting

Degrotegroeivandeopbrengstenindegrondgebondenlandbouwnahetmiddenvandevorige

eeuwmetbehulpvankunstmest,wasalleenmogelijkomdátdemineralogischerijkdomvandebodemnogintactwas.Dezemineralogischerijkdomisvooreenbelangrijkdeelopgebruiktofverdwenenalsgevolgvanzureneerslag.Ditverliesisnietmetgangbaremiddelenalskunstmest,

drijfmest,kalkofgroenbemesterteherstellen.Demineralevitaliteitvandebodemkanslechtsgerepareerdwordenmetbehulpvansteenmeel.Steenmeelvultaanwatongemerktdeafgelopendecenniauitdebodemisverdwenen.

Omdemogelijkhedendiebodemreparatiemetsteenmeelbiedttastbaartemaken,isindecember

2012gestartmeteendemonstratieprojectopeenperceelbijdefamilieSchrörinMusselkanaal.OphetperceelzijnéénmaligdesteenmeelproductenBasaBoxenBIO·LITopproefstrokenopgebracht.Deresultatenin2014warendermatedatdefamilieSchrörtekennengafervaringtewillenopdoen

metdetoepassingvansteenmeeloppraktijkschaal.Ineenpraktijkschaalwordtmachinaalgeoogstopgroteoppervlaktenenkanexactwordenvastgesteldwatdeopbrengstenindepraktijkzijn.InditvervolgprojectalsoverbruggingnaardeverwachtemogelijkhedeninhetkadervanhetPOP3-

programma,zijnnaastfamilieSchrörzevendeelnemersaangehaakt.

Omdatdewerkingvansteenmeelvooreenbelangrijkdeelafhangtvandekwaliteitvandebodembiologieendeontwikkelingvandebodembiologiewordtgestimuleerddoorsteenmeel,ishetgoedmogelijkdatopbasisvanoogstmetingenresultateninheteerstejaarnatoepassingschijnbaar

uitblijven.Degroeivandebodembiologiewordtgemakkelijkoverhethoofdgezien.Resultatenwordenveelalhettweedeenzekerhetderdejaarsignificantindiendebodembiologiedekanskrijgtzichteontwikkelen.Deontwikkelingvandebodembiologiewordtondersteunddoorterughoudend

gebruikvanchemischemiddelen,metnamemiddelendiewerkzaamzijnindebodem.Betrokkenondernemersenonderzoekerswerdenin2015daaromaangenaamverrastdoordebehaalderesultateninheteerstejaartijdenshetoverbruggingsproject.

Debehaalderesultatenstaanvermeldindetabellenopdevolgendepagina’s.Tertoelichtingopde

tabelenalsachtergrondbijlezingervannoghetvolgende:

• Deinformatieindetabelgeeftderesultatenzoalsgemeten.Dezeresultatendienen

beschouwdtewordenalsrichtinggevend.Meeronderzoekenanalysegegevenszijnnodigvoorstatistischbetrouwbareuitspraken.

• Bijgrasisaltijdsprakevancycliciteitindegroei:naeenzwaresnedevolgtautomatischeen

lichteredoorhergroeivertraging.Vooreenbetrouwbaarbeeldishetvanbelangallesnedentemeten.Indetabelisaangegevenhoeveelsnedengemetenzijn.

• Bijde‘Toenamenutriëntenlevering’zijnmeerelementengemetendanweergegeven.Nietweergegevenzijndeelementenwaarvandegemetengehaltenronddedetectielimietlagen

ofdaaronder.

• Inhetoverbruggingsprojectisnoodgedwongengewerktmeteenbeperktbudgetwaardoor

beperktenbijenkeledeelnemersgeheelgeenmetingenzijnuitgevoerd.

6

Tabel1–SamenvattingvandekwantitatieveenkwalitatieveresultatenmetBasaBoxenBIO·LITbijde3-jarigeproefinMusselkanaal.Positieveresultatenzijngroenweergegeven;negatieveresultatenzijnroodweergegeven.

Tabel2–SamenvattingvandekwantitatieveenkwalitatieveresultatenmetActimin-BTenBIO·LITbijhet1-jarigeproject.Bijvijfdeelnemerszijnmetingenuitgevoerd,somsopmeerderepercelen.Positieveresultatenzijngroenweergegeven;negatieveresultatenzijnroodweergegeven.

SteenmeelVeenkoloniën

Fam.SchrörMusselkanaal 5ton/ha 10ton/ha 5ton/ha 10ton/ha 5ton/ha 10ton/ha 5ton/ha 10ton/ha

Resultaat

Bruto-opbrengst -3% -3% +13% +13%Zetmeelopbrengst -3% -3% +7% +8%

Toenamenutriëntenlevering1)

Bruto-opbrengst +6% +10% +13% +12%Eiwitopbrengst +7% +14% +17% +19%

Toenamenutriëntenlevering2)

K+2%;Ca+13%;Mg+4%;S+4%;Si+26%;Fe+15%;Mn-6%;Mo+1%;Zn+11%;N+9%;P+5%

K+17%;Ca-5%;Mg+28%;S+19%;Si-10%;Cu+25%;Fe-6%;Mn-20%;Mo+32%;Zn+10%;N+17%;P+26%

BasaBox BIO·LITKwantiteit Kwaliteit

Afnameschadelijkestikstof;toenamewinbaarheidsuiker;toenamegehaltedrogestof

Aanpassingsjaarwaarbijhetgroeiendebodemlevenvolgensverwachtingconcurreerdemethetgewasomdebeschikbarenutriёnten

3-jarigedemonstratieproject-Resultatentenopzichtevanreferentie

2015Wintertarwe

2013Bieten

2014Zetmeelaardappel

BasaBox BIO·LIT

K-6%;Ca-3%;Mg-4%;Na-2%;S-6%;Si-7%;CU+2%;Mn-11%;Zn-9%;N-6%;P-4%

K+12%;Ca-6%;Mg+10%;Na-12%;S+8;Si-1%;Cu+8%;Mn+9%;Zn+8%;N+16%;P+30%

SteenmeelVeenkoloniën 1-jarigoverbruggingsproject-Resultaattenopzichtvanreferentie

Seizoen2015 BIO·LIT Actimin-BT BIO·LIT Actimin-BT

Akkerbouw

Kaput;Zetmeelaardappels

Bruto-opbrengst -2% +1%Zetmeelopbrengst circareferentie +1%

Schrör;Zetmeelaatdappels

Bruto-opbrengst +1% +7%Zetmeelopbrengst -1% +5%

Zuidema;Zomergerst

Bruto-opbrengst +7% +3%Eiwitopbrengst +8% +6%

Migchels;Zomergerst

Bruto-opbrengst +5% +19%Eiwitopbrengst +10% +20%

Veeteelt

Alting;vml.akker,jonggrasland

Grasopbrengst(1snede) +28% +23%

Alting;biologischgrasland

Grasopbrengst(1snede) -5% +10%Migchels;jonggrasland

Grasopbrenst(totaal3snedes) gelijkaanreferentie +11%Voederwaardetotaal(geh.xopbr.)

Ruwas -14% +6%Ruweiwit -12% +11%

Suiker +74% +52%Ruwvet -15% +7%

Migchels;mais

Opbrengst +6% +12%Voederwaardetotaal(geh.xopbr.)

Ruwas +33% +42%Ruweiwit +23% +38%

Suiker -27% +41%Zetmeel gelijkaanreferentie -3%

Toenamenutriёntlevering

K+11%;Mg+17%;Ca+41%;P+6%;S+19%;Mn+27%;Zn+28%;Fe+55%;Cu+13%;S-24%;

K+24%;Mg+24%;Ca+50%;P+7%;S+26%;Mn+42%;Zn+47%;Fe+75%;Cu+24%;S-11%;

2ton/ha

Kwantiteit Kwaliteit

2ton/ha

1ton/ha

7

Opbasisvandenul-endeeindmetingvandebodemophetperceelvandedriejarigedemo,ontstaat

overhetalgemeenhetbeelddatdenutriëntgehaltenopdesteenmeelstrokennadriejaarrelatiefgestegenzijntenopzichtevandereferentiestroken.Ditterwijltijdensdeproefookalextranutriëntenensporenelementenopdezestrokenwerdengeleverdaanhetgewas.Erzijnenkele

uitzonderingenopditalgemenebeeldvanrelatievestijging,diebijnaderebeschouwingveelalechterlogischteverklarenzijn.

Deconclusieuithetprojectmagzijndatderesultateneenaanwijzingzijnvandekansdiereparatievandebodemmineralogiebiedtvoordeverhogingvanopbrengstenkwaliteitvan

landbouwproductenenvoorhetverduurzamenvandelandbouwinbredezingeziendefunctiediebodemmineralenvervullen.

WatbetrefthetCO2-vastleggendvermogenvansteenmeel.Dehoeveelheidsteenmeeldieindeperiode2013-2016istoegepastbedraagt115ton.Dezehoeveelheidistoegepastdoorde

deelnemersendooragrariërsinderegiodiedoorspin-offvanhetprojectsteenmeelhebbenafgenomenbijdefouragehandeldieisbetrokkenbijhetproject.DevastleggingvanCO2optermijndoordezehoeveelheidbedraagt16,7ton.Uitgaandevaneengemiddeldetoepassingvan1,5ton

steenmeelperhectareperjaareneenbeschikbaarareaalinderegiovan80.000ha,bedraagtdepotentievoorCO2-vastleggingvanhetgebiedruimvijftienduizendtonperjaar.Ditisvoldoendevoorbijvoorbeelddecompensatievan141,6miljoenautokilometers.

8

1 Inleiding

1.1 SteenmeelenbodemvruchtbaarheidBodem,deprimaireproductiefactorvanelkeboerentuinder,isaanslijtageonderhevig.Tijdensde

DagvandePraktijk(ziepar.1.3)lieteenvandeinleidersziendatdegehanteerdeanalysemethodenbijhetgangbareonderzoeknaarbodemvruchtbaarheidditverliesaanbodemvitaliteitnietzichtbaarkunnenmaken.Degangbarebodemvruchtbaarheidsanalyseszeggennietsoverdeverweringvan

bodemmineralen,terwijlbodemmineralendekapstokvormenvoorbelangrijkebodemprocessen.Processendiehetfundamentvormenvoorhetnutriëntleverendvermogenendestructuurvandebodem.

Mineralenennutriënten

Determ‘mineraal’heeftindebodemkundeeenanderebetekenisdanindefysiologieofvoedingswetenschappen.Inditrapportwordtdeterm‘mineralen’volgensdebodemkundigedefinitiegebruikt.Volgensdezedefinitieiseenmineraaleenchemischeverbindingmeteenkristalstructuur,diealsvastestofindevrijenatuurvoorkomtengevormdisdoorgeologischeprocessen.Wehebbenhethierbijdusoverdesamenstellingvandekorrelswaaruitdebodemisopgebouwd.Elementenvormendebouwstenenwaaruiteenmineraalisopgebouwd.Uitelementenkunnenverschillendemineralenwordenopgebouwd,dieallemaalverschillendeeigenschappenhebbeneneenanderefunctievervullenindebodem.Dezemineralen,waarvanertientallenverschillendebestaan,hebbennamenals:albiet,clinopyroxeen,flogopiet,illiet,chloriet,biotiet,amfibool,muscoviet,kaliveldspaatetc.

Determ‘nutriënten’reserverenwevooranorganischeplantenvoedingsstoffen,waarbijK,Ca,Mg,PenSwelals‘macronutriënten’wordenaangeduid.Dezeelementenevenalsdemicro-ofsporenelementenkomendoorverweringvanmineralenbeschikbaar.Stikstof(N),waterstof(H),koolstof(C)enzuurstof(O)zijnnietvanmineralenafkomstig.

Bodemmineralenvindenhunoorspronginverschillendegesteenten.Stenenwordenonderinvloedvanerosiesteedsfijnerenvormenuiteindelijkeenbodem.Mineralenzorgenvoorzuurbuffering,stimulerendeontwikkelingvanbodemlevenenzijnvanbelangvooropbouwenstabilisatievan

organischestof.Daarnaastdragenmineralenopmeerderemanierenbijaaneenverhogingvandenutriëntenuitwisselingscapaciteit(CEC).Zieookhetkader‘Mineralenennutriënten’.

Denaamsteenmeelzegthetal,steenmeelproductenbestaanuitfijngemalengesteente.Steenmeelbevateencocktailaannutriënten.Waarkalkenkunstmestmaarenkelenutriëntenaanvoerenendus

automatischanderenutriëntenindebodemrelatiefuitputtenofverdringen,bevatsteenmeeleenrijkdomaanelementendieaangebodenwordtineenvormdiegeenonbalansindebodemveroorzaakt.Doorhetsamenspelvanbodembiologieensteenmeel,inantwoordopde

voedselbehoeftevandeplant,wordenvooraldíemineralenactiefafgebrokendiedenutriëntenbevattendiedeplantnodigheeft.Vanoverbemestingenuitspoelingisgeensprake.

Nietelksteenmeelproductisperdefinitiegeschiktvoortoepassingindelandbouw.Eengoedsteenmeelproductbestaatuittenminste50%actievebodemmineralen.Datwilzeggenmineralendie

onderdeheersendebodemconditieskunnenverwerenmetbehulpvandebodembiologieenwaarvandenutriëntendusbeschikbaarkomenvoorgewassen.

Slijtagevanbodemmineralengedurendedecenniakanniet1-2-3wordengerepareerd.Achterstalligonderhoudvergteenextrainvesteringenkosttijdvoordathetzijnvruchtenafwerpt.Iedereendie

9

verbeteringinbodemvruchtbaarheidnastreeft,hetorganischstofgehaltewilverhogenofomschakelt

vangangbaarnaarbiologischishiervandoordrongen.

Hetbelangvanditprojectisomtelatenziendateeninvesteringinsteenmeeldaadwerkelijkverbeteringenlaatziengedurendemeerdereseizoeneninopbrengstenkwaliteitvangewassen.

Debasisvoordegrotegroeivandeopbrengstenindegrondgebondenlandbouwnahetmiddenvandevorigeeeuwmetbehulpvankunstmest,wasmogelijkdoordemineralogischerijkdomvande

bodem.Dezemineralogischerijkdomisvooreenbelangrijkdeelopgebruiktofverdwenenalsgevolgvanzureneerslag(zieFiguur1).Ditverliesisnietmetgangbaremiddelenalskunstmest,drijfmest,kalkofgroenbemesterteherstellen.

Figuur1–Eenillustratievandemineralogischeuitputtingopwereldniveauenhetonderliggendeprocesvanhetverdwijnenvan(sporen)elementenuitdebodemmetalsvoorbeeldkali.Demineralogischeuitputtingvandebodemwordtzichtbaarino.a.:toenemendekalkbehoefte;verschijnenvanprobleemnutriënten;verslechterendebodemstructuur;hogereziektedruk.

Deskundigenophetgebiedvandemineralogiediezijnbetrokkenbijditproject,zijnervanovertuigddatsteenmeelindetoekomsteenbelangrijkebodemverbeteraarzalzijn,omdathetpreciesdátaanvoertwatdeafgelopendecenniauitdebodemisverdwenen.

1.2 Projectachtergrond

1.2.1 Aanleiding

HetprogrammaAgendavoordeVeenkoloniënvormdedekapstokvoorhetproject.InhetrapportVeenergiekishettoepassenvansteenmeelopgenomenalsmogelijkheidvanbodemverbetering.InhethoofdstukBouwstenenvoordetoekomstschrijvendeauteursvanVeenergiek:Duidelijkisdateengezondebodemvanessentieelbelangisvoorhetgebied,vooralomdatlandbouwhetbelangrijkstegrondgebruikblijft.Hetisgewenstommetsteenmeeleenpilotuittevoeren…[eindecitaat].TijdensdeWerkconferentieHotspotsVeenkoloniënop17maartin2011,waarinde

presentatievanVeenergiekplaatsvond,isheteerstecontactgelegdtussenfamilieSchrörendeinitiatiefnemersvanditsteenmeelproject.

10

1.2.2 Tussentijdseuitbreidingen

Bijdemotiveringvanhetoverbruggingsproject,inafwachtingvandeopenstellingvanhetPOP3-programma,kwameveneensaandeordedathetvanbelangisomdeervaringendietotnutoezijn

opgedaaninhetprojectinMusselkanaaleenvervolgtegevenendetoepassinginvolgendegroeiseizoeneneninachtereenvolgendejarenuittebreidennaarmeerderesteenmeelproductenenopmeerderebedrijven.Hetisnuttigvoorallebetrokkenpartijenominzichtoptebouwenoverde

prestatiesvanverschillendesteenmeelproductenonderVeenkolonialeconditieswatbetreftbodemgesteldheidenvoorkomendegewassen.Hetbelangvansteenmeelisgrootendeinteressegroeit,maarniemandwilovereennachtijsgaanbijdezeinvesteringomdebodemmineralogieweer

opordetebrengen.

MedegeziendemogelijkhedendiehetPOP3-programmainpotentiebiedtvoortoekomstigepraktijkproeven,isinsamenspraakmetdeprovinciesGroningenenDrenthehetoverbruggingsprojectuitgebreidnaarachtdeelnemerswaarbijissamengewerktmettwee

Veenkolonialehandelsbedrijvenensteenmeelleveranciers.

Hetdoelvanhetoverbruggingsprojectismeervoudigenalsvolgtomschreven:

• HetmomentumbehoudendathetlopendeprojectinMusselkanaalthansgenereertenhet

groeiseizoen2015nuttiggebruikenomhetgroeiendeenthousiasmevoordezeduurzamebodemverbeteraaraankrachttelatenwinnen.

• Dehuidigepositieveresultatenbevestigdkrijgenoppraktijkschaalenbijmeerdere

agrarischebedrijvenvoorkansrijkesteenmeelproducten.

• Bedrijvenindeketenoppraktijkschaalervaringlatenopdoenmetdeinzetvanverschillende

productenominzichttekrijgenindeprestatiesvanverschillendesteenmeelproductenopdeVeenkolonialebodems.

• Werkenaancoalitievormingonderstakeholdersenbedrijvenindegeheleketenmetbelang

bijdezeontwikkeling,metalsdoeleenomvangrijkerregionaalprojectinhetkadervanPOP3voor2016envolgendejaren.

• Deresultatenendeopgedaneervaringeninhetvoorliggendeprojectinzettenbijdeopzeten

uitwerkingvanhetprojectvoorstelinhetkadervanPOP3.

Methetoverbruggingsprojectwordtopdezewijzemaximaalrendementgehaalduithetdriejarigeproject‘Steenmeelalsduurzamebodemverbeteraar’.

Achtagrarischebedrijvenhebbenzichaangeslotenbijhetproject.Hetzijnzowelakkerbouw-als

melkveebedrijven.EenlijstmetdeelnemersaanhetoverbruggingsprojectisopgenomeninBijlage13.

1.2.3 Eénrapportage

Inoverlegmetbetrokkenoverhedeniservoorgekozenomderesultatenvandeproeveninéénrapportoptenemen.Ditbetreftderesultatenvan:

1. dedriejarigeproefmetBasaBoxbijFam.Schrör.Ditbetreftdeoorspronkelijkeopzetvanhet

project‘Steenmeelalsduurzamebodemverbeteraar’metBasaBox;2. deresultatenmetBIO·LITophetzelfdeperceelgedurendedezelfdegroeiseizoenen;

11

3. heteenjarigeoverbruggingsprojectbijachtdeelnemendebedrijvenmetdeinzetvanBIO·LIT

enActimin-BT.

HetprojectisfinancieelmogelijkgemaaktdoordeprovinciesGroningenenDrentheenAgendavoordeVeenkoloniën.

1.3 Publiciteitrondhetproject

1.3.1 Feestelijkeopening

Op3dec2012ishetprojectonderruimebelangstellingvandepersofficieelgeopenddoor

gedeputeerdeWiebevanderPloegvanprovincieGroningen.Naastdeschrijvendeperswasookderegionaletelevisieaanwezigbijdeopening.EenrapportagevanRTV-NoordmeteeninterviewmetHenkSchrörvindtuhier:http://bit.ly/1NmeUar.Bijlage1toontdeposterdiedoorAgendavoorde

Veenkoloniënisgemaaktvoordezegelegenheid.

Figuur2–FeestelijkeopeningprojectdoorgedeputeerdeVanderPloeg(fotoprov.Groningen).

1.3.2 DagvandePraktijk

Inmei2014stondhetprojectindeschijnwerpersopdeDagvandePraktijk.Opdezedagstondde

vraag‘Watiseenmineraalinrelatietotduurzamebodemvruchtbaarheid?’centraal.Dezevraagisvanbelangomdateenbemestingsdeskundige,eenbodemkundigeeneengeoloogdezeanderszalbeantwoorden.Omdieredenzalookbodemvruchtbaarheidinverschillendevakgebiedeneen

anderebenaderingenpraktischeinvullingkrijgen.Ditheeftbelangrijkeconsequentiesmethetoogopduurzamebodemvruchtbaarheid.

DeDagvandePraktijkwaszeergeslaagd.Ruim50personengavenactedeprésenceinMusselkanaal

enhebben,afgemetenaandelevendigediscussieindeaardappelschuurbijFam.Schrörentijdenshetveldbezoek,metveelinteressegeluisterd.

12

Figuur3–DagvandePraktijkbijFamSchrör,mei2014.

DepresentatievanSuikerUniehadalsonderwerphetbelangvandepHindebodemengafeendoorkijkvandeteverwachtenontwikkelingenvolgensSuikerUnie.DepresentatievanBodemBergsmagingdieperinopdeachtergrondenenhetbelangvansteenmeelenlietzienwaarom

bijhetgangbareonderzoeknaarbodemvruchtbaarheiddeachteruitgangvandebodemmineralennietkanwordenonderkend.Voorlandbouwkundigeanalyseswordenlichteextractiemethoden

toegepast(bovenaanTabel3),terwijlvoorinzichtindebodemmineraleneentotaaldestructieofRöntgentechniekennodigzijn(onderstetweemethodeninTabel3).

Analysemethode GeeftinzichtinWaterextractie ElementeninoplossinginhetbodemvochtZoutextractie Elementeninoplossingenzwakgebondenaanhetklei-humuscomplexZureloging Elementeninoplossingensterkgebondenaanhetklei-humuscomplexXRFofICP-MS Totaalaanhoofd-ensporenelementenindebodeminoplossing,gebondenaan

klei-humuscomplexenvastgelegdinbodemmineralenXRD Kristalstructuurvanbodemmineralenendaarmeeinzichtindesnelheidvan

vrijkomenvanhoofd-ensporenelementenalsgevolgvanbiologischeprocessen

Tabel3–Overzichtvananalysemethodenbijbepalingvannutriëntenensporenelementeningrondendebronnendieermeeontslotenworden.

Deeersteresultaten(seizoen2013)vandeproefmetsteenmeelophetbedrijfvandefamilieSchrörillustreerdendateengoedontwikkeldebodembiologievanbelangisvooreengoedewerkingvansteenmeel.Debodemmoetzichalshetwareaanpassenaandit‘nieuwe’voedsel.BodemBergsma

vergeleekditmeteenvegetariërdienavelevleeslozejareneenforsebiefstukverorbert.Zijndarmenzullendatineersteinstantienietaankunnen.Zoishetookmetsteenmeel.Debodemmoeternogaanwennen.HetvakbladNieuweOogst,waarvaneenjournalistaanwezigwas,verwoorddehet

diezelfdedagopinternetaldus:'Bodemmoetsteenmeellereneten'.Ookverschillendedagbladeninderegiohebbenaandachtaandebijeenkomstbesteed.TerillustratiehiervaninBijlage2eenartikelinDagbladvanhetNoordenenviadelinkopdevorigepaginaeenuitzendingvanRTV-Noord.

Voordemeesteaanwezigenwasdeinformatieoversteenmeelenhetnietkunnenonderkennenvan

demineraleslijtagevandebodemmetdegangbareanalysemethoden,eeneyeopenerdiezeerwerdgewaardeerd.

13

1.3.3 Aandachtindepers

Methetbeschikbaarkomenvanderesultatenin2015groeideookdebelangstellingvanuitdevakpers.OpbasisvaneeninterviewbijdefamilieSchrörinoktober2015isindeVeldposteenartikel

verschenenonderdekop‘Steenmeel:snelbetereopbrengst’.Debesprekingvandeervaringenenderesultatenmetdedeelnemersonderlingop19januari2016gafinputvooreenvervolgartikeldat6februari2016indeVeldpostisgepubliceerd.TevensbesteeddeAkkerwijzer.nlaandachtaande

resultatenmeteenberichtonderdekop‘Meersporenelementeningewasnatoedienensteenmeel‘.Diversesiteshebbenditberichtovergenomen.DegenoemdeartikelenzijnopgenomeninBijlage3.

TijdenseenstudiemiddagSteenmeelinJipsinghuizenwerdendeeersteresultatenvandemo’sopachtboerderijengepresenteerdvoorgeïnteresseerdenenwerddeeersteaanzetgegeventoteen

Steenmeelacademiewaarvaneenmeerjarigsteenmeelprojecteenbelangrijkonderdeelis(zieookpar.1.4.2).InhetdigitaleStreekbladverscheenhierovereenberichtmetdetitel‘Draagvlakvoordoorontwikkelingsteenmeel’,zie:https://shar.es/1CnIgr

1.3.4 Projectfilm

Indeafrondendefasevanhetprojectiseenfilmgemaaktmetalsdoelomderesultatenvanhet

projectvooreenbreedpubliektoegankelijktemakenenomdeelnemersaanhetwoordtelatenoverhunervaringen.Defilmlaatziendatdebelangstellingvoorhettoepassenvansteenmeelbijdeelnemersgroeitenditiseenbelangrijksignaalvoorpotentiëlegebruikers.

Voorconsumenteneniedereenmetbelangstellingvoordevolksgezondheid,ishetnuttigdatdefilm

laatziendathetgehalteaannutriëntenensporenelementenvangeoogstegewassenbijgebruikvansteenmeeltoeneemt.Daarmeelevertsteenmeeleenpositievebijdrageaandevoedingswaardevanveevoerennaarverwachtingoptermijnaandevoedselkwaliteitvoordemens.

Figuur4–FilmopnamenvoordeprojectfilmbijFam.SchrörenFam.Zuidema.

Defilmistevindenviadevolgendelink:http://www.steenmeel.info/veenkolonien/

14

1.4 Vervolgsteenmeelontwikkeling

1.4.1 Afsluitingproject

TerafsluitingvanhetoverbruggingsprojectisinsamenwerkingmetGebr.Eckhardtop2februari

2016eenstudiemiddaggeorganiseerdmetalstitel‘Eenbeterebodemvruchtbaarheiddoorsteenmeel!’Tijdensdezezeergeslaagdemiddagmetcirca50deelnemerswerdentweelezingengegeven,‘Debodemalsvoorbeeldvaneengezondleven’doormicrobioloogDaveRensmanen‘Wat

issteenmeel?’doorbiogeoloogGinoSmeulders.Totslotwerddoordeprojectorganisatietoegelichtwatdeideeënzijnvoorhetvervolgenwasergelegenheidvooraanwezigenomintetekenenalsgeïnteresseerde.DaarmeewerddeeersteaanzetgegeventoteenSteenmeelacademie(ziehierna).

Figuur5–Ruim50geïnteresseerdenkwamenafopdestudiemiddagSteenmeeldieinsamenwerkingmetGebr.EckhardtuitJipsinghuizenwerdgeorganiseerd.

Eenimpressievandezemiddagleestuhier:https://shar.es/1CnIgr

1.4.2 Steenmeelacademie

Gemotiveerddoordewensvandehuidigedeelnemersomdoortegaanenmeerervaringoptedoenmetsteenmeelhebbendeprojecttrekkersnadegeslaagdebijeenkomstop2februariinJipsinghuizendeeersteaanzetgegeventoteenSteenmeelacademie,waarvaneenmeerjarigsteenmeelprojecteen

belangrijkonderdeelis.DitinitiatiefzalinsamenwerkingmetketenpartijenenzomogelijkmetonderdelenvanWageningenURPraktijkonderzoekPlant&Omgeving;Akkerbouw,GroeneruimteenVollegrondsgroenten(WUR-PPO)naderwordeningevuldenindeloopvandetijdconcreethanden

envoetenkrijgen.

ActiviteitendieinitiatiefnemersvoorzienbinnendeSteenmeelacademiezijnbijvoorbeeld:

• LangjarigesteenmeelprojectenoppraktijkschaalbijagrarischeondernemersinGroningen,DrentheenFrieslandenhetuitvoerenvanmetingenvanopbrengstenkwaliteitvande

oogst.

• Metingenvandemicrobiologieinverschillendebodems/omstandighedenbijeenaantal

deelnemendebedrijvenmethetdoelpraktijkervaringoptedoenhoedefunctievandemicrobiologiekanwordenversterktenwatdebijdragevandemicrobiologieisinde

nutriëntenvoorzieningvanhetgewas.

15

• OpbrengstmetingenuitgevoerddoorWUR-PPOopenkelebedrijvenvanhuidigedeelnemers

methetdoeldeacceptatievanderesultatenenhetdraagvlakvoortoepassingindesectortevergroten.

• Financiëleonderbouwingvandesteenmeeltoepassingopbedrijfs-enopregionaalniveau.Ditisvanbelangomdatsteenmeeleenbreedwerkendebodemverbeteraarenmeststof

ineenisendaarmeevoordegebruikermoeilijkopwaardeteschatten.

• Opzettenstudiegroepenvangeïnteresseerdeagrarischeondernemersvoor

kennisuitwisseling.

• Organiserenvanvoorlichtingsbijeenkomsten.

• Verzorgenpublicatiese.d.

Watuiteindelijkmogelijkwordtisafhankelijkvandefinancieringdievoordegenoemdeactiviteiten

beschikbaarkomt.Vooralsnognemendeinitiatiefnemersaandatfinancieringuitverschillendebronnenkankomen.Zoalseeningewijdezei:”Geldisergenoegmaarhetisergmoeilijkomeraante

komen.”

16

2 3-Jarigproefproject

2.1 OpzetenuitvoeringVooruitvoeringvanhetdriejarigproefprojectheeftfamilieSchröreenhuiskavelvan12,6ha

beschikbaargesteldmethetvolgendebouwplan:

• 2013bieten

• 2014zetmeelaardappelen

• 2015wintertarwe

Debodemvanhetperceelbestaatuitzand.Opgeringedieptezijnlokaalveenrestenaanwezig.Opbasisvaneenbodemscanisgezochtnaareenzogelijkmogelijkeuitgangssituatievoordeproefwatbetreftbodemsamenstelling.DezebodemscanisuitgevoerddoorTheSoilCompanyopbasisvanhet

metenvandepassievegammastralingvandebodem.Ditlevertvlakdekkendenuclidekaartenop(Figuur6)opbasiswaarvankaartengemaaktkunnenwordenvoorverschillendefysischeenchemischebodemeigenschappen(Bijlage4).Opbasisvandezekaarteniseenzohomogeenmogelijk

deelvanhetperceelgekozenvoordeproef.Ditisderedendatdeproefverderachteraanophetperceelligt.Vooraanophetperceelishetperceellokaalnamelijkmeervenig.

Figuur6–DenuclidekaartenvandebodemscandiedoorTheSoilCompanyisuitgevoerdomeenzohomogeenmogelijkdeelvanhetperceelteselecterenvoordeproefstroken.

Inhetkadervanhetproject‘SteenmeelalsduurzameBodemverbeteraar’isgekozenvoorBasaBox,eensteenmeelproductdatAgritonvoordezeproefbeschikbaarheeftgesteld.LosvanditprojectisaansluitendophetzelfdeperceelBIO·LITopgebracht;eensteenmeelproductvanPoortershaven.Wat

betreftBIO·LITdientopgemerkttewordendatdewisselendesamenstellingervanaanleidingkangevenvoorafwijkenderesultateninvergelijkingmetderesultatenbehaaldindezeproef.

17

Figuur7-Betrokkenenbijhet3-jarigproject.VanlinksnaarrechtHenkSchrör,GinoSmeulders(deBiogeoloog),TheoenJoséSchrör,BertCarpay(CarpayAdvies).FamilieSchrörneemttevensmeteenanderperceeldeelaanhet1-jarigeoverbruggingsproject.

2.1.1 Proefvakindelingenmonsternummering

Inhetuitgekozendeelvanhetperceelzijnproefvakkenuitgezet.HetproefvakwaarBasaBoxistoegepastbestaatuit12strokenvan9x70m.Destrokenbinnenditproefvakhebbenafwisselend

10ton,5tonofgeensteenmeelgehad.NaastditproefvakligtdeproefmetBIO·LIT,diebestaatuit4strokenvanelk9x35m,waar5en10tonistoegepast.Hetwelofniettoedienenvansteenmeelishetenigeverschiltussendestroken;gedurendedeproefzijnallebewerkingenengebruikte

meststoffenenmiddelenidentiekgeweest.

DeliggingvandestrokentenopzichtevanelkaarendestrooknummerszijnweergegevenopdetekeninginBijlage4.Denummeringvanmonstersdieinditdocumentbesprokenwordenstemmensteedsovereenmetdestrooknummerspluseenvolgnummeri.v.m.hetnemenvanmeerdere

monstersperstrook.

2.1.2 Nulmetingbodem

Voorhetvaststellenvandenulsituatievandebodemisvoordestroken1totenmet12vanelke

proefstrookeenmengmonstersvandetoplaagvan0–10cm-mvgenomen.BijdekorterestrokenmetBIO·LITzijnmengmonsterssamengesteldvandestrokenwaareendoseringvan5ton/haisaangebracht(monster13)envandestrokenwaar10ton/haisaangebracht(monster14bijde

nulmetingenmonster15bijdeeindmeting).

Allemonsterszijngeanalyseerdmiddels‘Bodem-grondanalysepakket2–Bodemvruchtbaarheidenbemesting’vanKochEurolab.DitpakketomvatpH,calciumreserve,organischestof,zuurstofbeschikbaarheidendebepalingvandebeschikbareentotalehoeveelheidnutriëntenen

sporenelementen.Ookwordenereenaantalparametersgemetendiemaatgevendzijnvoordebiologischeactiviteitvandebodem.Ditbetreftdeactiviteitvangisten,schimmels,aerobe,anaerobe

ensulfidevormendebacteriën.

18

DecertificatenvandeanalyseszijnopgenomeninBijlage5.Vooreenbesprekingvanderesultaten

wordtverwezennaarparagraaf2.5,waareenvergelijkingwordtgemaakttussendenulsituatieendeeindsituatie.

2.2 Resultatenbieten(2013)

2.2.1 Monsternameenanalyses

Monsternameheeftbeginnovember2013plaatsgevondenconformdemetSuikerUnieafgestemde

monstermethode(zieFiguur8).DoorSuikerUniezijntevensmonsterzakkenbeschikbaargesteldeniseeninstructievoordewijzevanmonsternameverzorgd.

Figuur8–Opzetmonsternamebieten.Links:elkeblauwerechthoekiseenmonsterlocatie.Opdezelocatiesisbemonsterdvolgenshetpatroondatrechtsisweergegeven.

DemonsterszijndoorSuikerUnieopgehaald.Inhunlaboratoriumishetgewichtbepaaldenzijnde

bietengeanalyseerdvolgensdestandaardmethodevanSuikerUnie.Hieruitvolgenhetnettogewicht,desuikergehaltenenenkeleparametersdiegerelateerdzijnaandewinbaarheidvandesuiker.DeresultatenvandeanalysedoorSuikerUniezijnopgenomeninBijlage6.Tevensisopelke

monsterlocatieeenmengmonsterverzameldvandebietendiedirectnaastderooilijnenvan4mlengtestonden.DezemonsterszijnaangebodenaanBLGGAgroXpertusvooranalysevannutriëntenensporenelementen.

2.2.2 Besprekingresultaten

Deanalyseresultatenwijkendusdanigeenduidigafvandereferentiesdaterduidelijksprakeisvaneeneffectvansteenmeeltoediening.DatditnietalleeneenpHeffectis,istezienaanhetfeitdatook

eennietpHgevoelignutriëntzoalsNaindetrendmeedoet.Ooklijktergeenverstoringvandenutriëntenbalanstehebbenplaatsgevonden.Hetlijkteropdatdesuikerbietgewoonmindervoedseltotzijnbeschikkinghad(behalveK).Ditismogelijkindienindebodemzelfconcurrentieheeft

plaatsgevondentussendesuikerbietenerzijdsentoenamevanhetbodemlevenanderzijds,resulterendineenlagerennetto-opbrengstentotalesuikeropbrengstindeobjectenmetsteenmeel.

19

Positieveelementendieopvielenzijn:afnameschadelijkstikstof;toenamevandewinbaarheidvan

suiker;toenamegehaltedrogestof(Figuur9).

2.3 Resultatenzetmeelaardappel(2014)


Demonsternameheeftbeginoktober2014plaatsgevondenenisuitgevoerdconforminstructiesvanAVEBE.Perobjectzijn4rijenvan3metergerooid.AVEBEheeftmonsterzakkenbeschikbaargesteld

endegebruikelijkeanalysesuitgevoerdinheteigenlaboratorium.

Tevenszijnmonstersgenomenvoordeanalysevannutriëntenensporenelementenindedrogestof.Bijhetgereedmakenvandemonstersvoorafaanverzendingnaarhetlaboratoriumvielhetopdathetvoorkomenvanschurftopdestrokenmetsteenmeelzichtbaarlagerwas.Defoto’sopde

volgendepaginametminstenmeestaangetastemonsterperbehandelingillustrerendit.

Figuur9–DoorSuikerUniebepaaldeparameterssamengevatperbehandeling.Links:hetgehalteschadelijkestikstofwelkedewinbaarheidvandesuikerverlaagt.Midden:dewinbaarheidin%.Rechts:hetgehaltedrogestof.

20

Referentie

BasaBox5ton/ha

BasaBox10ton/ha

BIO·LIT5ton/ha

BIO·LIT10ton/ha

Figuur10–Illustratievangeringereaantastingdoorschurftopdestrokenmetsteenmeeltenopzichtevandestrokenwaargeensteenmeelisaangebracht.Voorelkebehandelingzijnsteedsaandelinkerzijdedeminstaangetasteaardappelsweergegevenenaanderechterzijdedemeestaangetasteaardappelen.

21

2.3.2 Opbrengstbepalingen

DeresultatenvandemetingendoorAVEBEzijnweergegeveninBijlage8.Indenavolgendefigurenzijndemetingenuitgewerktenisvoorelkebehandelingweergegevenwatderesultatenzijn.

Figuur11–Deopbrengstperhectare,doorAVEBEbepaaldopbasisvanhetbrutogewichtvandeaardappelmonsters.Dezwarteverticalelijnengevendestandaardafwijkingweer.

Figuur12-Hetzetmeelgehaltevandeaardappelen.Defoutbalkjesgevendestandaardafwijkingweer.Dezwarteverticalelijnengevendestandaardafwijkingweer.

30.0$

35.0$

40.0$

45.0$

50.0$

55.0$

60.0$

65.0$

70.0$

75.0$

Blanco$ 5$ton$Basa$Box$ 10$ton$Basa$Box$ 5$ton$BIO5LIT$ 10$ton$BIO5LIT$

Veldgewicht+ton/ha+

15.0%

16.0%

17.0%

18.0%

19.0%

20.0%

21.0%

22.0%

23.0%

24.0%

25.0%

Blanco% 5%ton%Basa%Box% 10%ton%Basa%Box% 5%ton%BIO8LIT% 10%ton%BIO8LIT%

Zetmeelgehalte)(%))

22

Figuur13–Dehoeveelheidzetmeeldieeenhectareopbrengt.DoorAVEBEberekendopbasisvandebrutoveldgewichtenendezetmeelgehalten.Dezwarteverticalelijnengevendestandaardafwijkingweer.

Debruto-opbrengstwasmetBasaBoxbijbeidedoseringenca.3%lager.DemeeropbrengstmetBIO·LITwascirca13%metbeidedoseringen.Dezetmeelgehaltenlijkenwelietslagertezijnmet

BIO·LIT(circa4%).BijdeBasaBoxishetzetmeelgehaltegemiddeldmogelijkietshogerdanhetzetmeelgehaltevandeonbehandeldeaardappelen,maardoorgroterevariatietussenmonstersis

hierovergeenduidelijkeuitspraaktedoen.Aanvullendeproefnemingenzijnnodigomhierstatistischverantwoordeuitsprakenovertedoen.Dezezijnnietvoorzieninhetkadervanditproject.

HetnettoresultaatisdatdezetmeelopbrengstmetBasaBoxlichtlageris(gemiddeldcirca3%).Dezetmeelopbrengstisbij5tonBIO·LIT7%hogerenbij10tonBIO·LIT8%hogerdandereferentie.

2.3.2 Nutriëntenensporenelementen

DeresultatenvandemetingendoorLaboratoriumZeeuws-VlaanderenzijnweergegeveninBijlage9.Indenavolgendefigurenisdeleveringvannutriëntenensporenelementenbijdeverschillende

typensteenmeelvergelekenmetdereferentiestroken.Voorborium,molybdeen,ijzerenaluminiumisgeenverschilaangegevenomdatalleofnagenoegallegehaltenonderdedetectielimietliggen.

ZieookHoofdstuk4‘Waarnemingenenaanbevelingen’vooreengenerieketoelichtingopdegemetengehalten.

8.0$

9.0$

10.0$

11.0$

12.0$

13.0$

14.0$

15.0$

16.0$

Blanco$ 5$ton$Basa$Box$ 10$ton$Basa$Box$ 5$ton$BIO7LIT$ 10$ton$BIO7LIT$

Ton$zetmeel$/$ha$

23

Figuur14–HetverschilinnutriëntenensporenelementendatperhectaregeleverdwordtmetenzonderBasaBoxrespectievelijkBIO·LIT.Depercentagesbovendebalkengevendetoenameweertenopzichtevandereferentie.

BijdebehandelingmetBasaBoxisdetotaleleveringvannutriëntenensporenelementenover

nagenoegdegehelelinieietslagerdanbijdereferentie.Ditkanvooralteruggeleidwordentotdecirca3%lagereopbrengst.Bijmangaan,siliciumenzinkisdelagereleveringvooreendeelterugtevoerenoplageregehaltenindeaardappels.

DebehandelingmetBIO·LITlaateenveelhogereleveringvanfosforenstikstofzien.Ookdelevering

vankalium,magnesium,zwavel,koper,mangaan,enzinkzijnietsverhoogd.Bijnatriumisersprakevaneenduidelijkeafname.

2.4 Resultatenwintertarwe(2015)


Demonsternameheeftop31juli2015plaatsgevonden.Perobjectisoptweeplaatsendeopbrengst

bepaaldopbasisvanaargewichtenenuitstoeling.Deeiwit-enzetmeelgehaltenvandegraankorrels

-6 %-3 % -4 %

-2 %

-6 %-7 %

+2 %

-11 %-9 %

-6 %-4 %

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

%

BasaBox- Toenamenutriëntleveringaardappelen

+12 %

-6 %

+10 %

-12 %

+8 %

-1 %

+8 % +9 % +8 %

+16 %

+30 %

-15

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

35

%

BIO·LIT - Toenamenutriëntleveringaardappelen

24

zijnbepaalddoorMulderGranenMusselkanaalbv(Bijlage10).Daarnaastzijndegehaltennutriënten

ensporenelementenindearengemetendoorEurofinsALTICB.V.(Bijlage11).

2.4.2 Opbrengstbepalingen

DetotaleopbrengstendeeiwitopbrengstvandewintertarwezijnweergegeveninFiguur15.De

opbrengstenintonnentarweperhectarezijnbijallesteenmeelbehandelingenhogerdanbijdereferentie.BijBasaBoxzijndetonnages6tot10%hogerenbijBIO·LIT12tot13%hoger.TegelijkertijdstijgendeeiwitgehaltenbijBasaBoxmet1tot4%enbijBIO·LIT4tot7%.Ditleidtbij

debehandelingmetBasaBoxtoteeneiwitopbrengstdie7tot14%hogerisdandereferentie.BijdebehandelingmetBIO·LITisdeeiwitopbrengst17tot19%hogerdandereferentie.

Figuur15–Deopbrengstenvandewintertarweperhectareendeeiwitgehalten.Dewittecijfersindebalkengevendeopbrengstinton/haweer.Depercentagesbovendebalkengevendemeeropbrengstweertenopzichtevandereferentie.Depercentagesbijdegroenelijngevenhetverschilineiwitgehalteweertenopzichtevandereferentie.

2.4.3 Nutriëntenensporenelementen

DeresultatenvandemetingendoorEurofinsALTICB.V.zijnweergegeveninBijlage11.Indenavolgendefigurenisdeleveringvannutriëntenensporenelementenbijdeverschillendetypensteenmeelvergelekenmetdereferentiestroken.

ZieookHoofdstuk4‘Waarnemingenenaanbevelingen’vooreengenerieketoelichtingopde

gemetengehalten.

9,5$10,0$

10,5$ 10,7$ 10,6$

10,0$

10,2$

10,4$

10,6$

10,8$

11,0$

11,2$

11,4$

0$

2$

4$

6$

8$

10$

12$

14$

Referen.e$ Basa$Box$5$ton/ha$

Basa$Box$10$ton/ha$

BIO9LIT$5$ton/ha$

BIO9LIT$10$ton/ha$

%$

ton/ha

$

Wintertarwe$@$opbrengst$en$eiwitgehalte$

+12$%$+6$%$

+13$%$+10$%$

+1$%$

+4$%$ +4$%$

+7$%$

25

Figuur16–HetverschilinnutriëntenensporenelementendatperhectaregeleverdwordtmetenzonderBasaBoxrespectievelijkBIO·LIT.

DebehandelingmetBasaBoxlaateenveelhogereleveringvancalcium,siliciumenijzerzien.Ookbijdeleveringvanzinkenstikstofisersprakevaneenduidelijketoename.Deoverigeelementenensporenelementenlateneenkleinetoenamezien.Mangaanishetenigeelementwaarbijersprakeis

vaneengeringeafname.

DebehandelingmetBIO·LITlaateenveelhogereleveringvankalium,magnesium,zwavel,koper,molybdeen,stikstofenfosforzien.Ookdeleveringvanzinkisietsverhoogd.Bijmangaanisersprakevaneenduidelijkeafname,terwijldeleveringvancalcium,ijzerensiliciumietslageris.Bijkoperzijn

dewaardenbijdereferentieendebehandelingmetBasaBox,integenstellingmetdebehandelingmetBIO·LIT,veelalonderdedetectielimiet.DetoenamevandebeschikbaarheidvankoperbijbehandelingmetBIO·LITisdaaromwellichtnoggroter;hetisimmersnietbekendhoeverde

waardenonderdedetectielimietliggenbijdereferentie.

+2 %

+13 %

+4 % +4 %

+26 %

+15 %

-6 %

+1 %

+11%+9 %

+5 %

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

%

BasaBox- Toenamenutriëntleveringwintertarwe

+17%

-5%

+28%

+19 %

-10 %

+25 %

-6 %

-20 %

+32 %

+10 %

+17 %

+26 %

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

%

BIO·LIT- Toenamenutriëntleveringwintertarwe

26

NaastdeinFiguur16weergegevenstoffenzijnookdegehaltennatriumenboriumgemeten.Het

gehaltevandezestoffenlagoverhetalgemeenechteronderdedetectielimietenvanhetlaboratorium.Ditgeldtzowelvoorhetonbehandeldealsbehandeldegraan.Metbetrekkingtotdezestoffenishetdaaromnietmogelijkeenconclusietetrekken.

2.5 EindsituatiebodemVoorhetvaststellenvandeeindsituatievandebodemisdebodembemonsterdengeanalyseerdopdezelfdewijzealsbijdenulmetingdiedriejaareerderwerduitgevoerd.Ditwilzeggendatvoorde

stroken1totenmet12vanelkeproefstrookeenmengmonstersvandetoplaagvan0-10cm-mvisgenomen.BijdekorterestrokenmetBIO·LITzijnmengmonsterssamengesteldvandestrokenwaareendoseringvan5ton/haisaangebracht(monster13)envandestrokenwaar10ton/hais

aangebracht(monster14bijdenulmetingen15bijdeeindmeting).

Allemonsterszijngeanalyseerdmiddels‘Bodem-grondanalysepakket2–Bodemvruchtbaarheidenbemesting’vanKochEurolab.DitanalysepakketomvatpH,calciumreserve,organischestof,zuurstofbeschikbaarheidendebepalingvandebeschikbareenuitwisselbarehoeveelheidnutriënten

ensporenelementen.OokzijnbijKochEurolabparametersgemetendiemaatgevendzijnvoordebiologischeactiviteitvandebodem.Ditbetreftdeactiviteitvangisten,schimmels,aerobe,anaerobeensulfidevormendebacteriën.Deanalysecertificatenvandeeindsituatiezijnopgenomenin

Bijlage12.

2.5.1 Verschiltussennulsituatieeneindsituatie

UitdelaboratoriumanalysesvanKochEurolabblijktdatersystematischeverschillenzijntussendegehaltennutriëntenensporenelementenindegrondmonstersmetenzondersteenmeel.Voorbiologischeparameters,pH,organischestofenzuurstofbeschikbaarheidzijngeensystematische

verschillentussendebehandelingenvastgesteld.

Indegrafiekenindezeparagraafisdenulsituatievergelekenmetdeeindsituatievoordenutriëntenensporenelementen.Degrafiekengevenvoordeverschillendebehandelingeneengemiddeldewaardevoorhetbetreffendenutriëntofsporenelementweerindeeindsituatie.Metpercentagesis

indegrafiekenweergegevenhoedeeindsituatiesafwijkentenopzichtevandenulsituatie.VoorhetgesteentemeelBasaBoxzijndegemetenwaardenvoordebehandelingenmet5enmet10ton/haafzonderlijkweergegeven.VoorBIO·LITisdezeuitsplitsingnietgemaaktomdatermindermetingen

beschikbaarzijnvoordezeproefstroken.

HoofdnutriëntenFiguur17geeftvoordenutriëntenfosfor,kalium,calcium,magnesium,natriumenzwavelweerhoedegehaltenindebouwvoorontwikkeldzijntussendenulsituatievóórheteenmaligaanbrengenvansteenmeelendeeindsituatiedriejaarlater.Indienhetlaboratoriumvoorhetbetreffendenutriënt

eenuitsplitsingheeftgemaaktnaardeopneembarehoeveelheid,gebondenaanhetklei-humus-complex(uitwisselbaar)endevoorraad,zijndezeverschillendebronnenookindegrafiekenweergegeven.

27

Figuur17–Hetverschildriejaarnaéénmaligopbrengensteenmeeltussendenutriëntstatusvandegrondindenulsituatieendeeindsituatievoordenutriëntenfosfor,kalium,calcium,magnesium,natriumenzwavel.Degrafiekengevenvoordeverschillendebehandelingeneengemiddeldewaardevoorhetbetreffendenutriëntindeeindsituatie.Depercentagesgevenweerhoedeeindsituatieafwijkttenopzichtevandenulsituatie.

gelijk' +16'%' +11'%' +3'%'

+39'%' +64'%' +102'%' +63'%'

122'%' 123'%'126'%'

113'%'

16'

14'

12'

0'

2'

4'

6'

0'

1'

2'

3'

4'

5'

6'

Referen7e' Basa'Box'5'ton/ha'

Basa'Box'10'ton/ha'

BIOBLIT'(gem.)'

Opn

eembaar'(m

g/kg)'

Totaal'(ton

/ha)'

Fosfor'

Organisch'gebonden' Anorganisch' Opneembaar'

+10'%' +21'%'+29'%' +20'%'

+7#%# +13#%# +43#%# +79#%#

)5#%#+20#%#

+15#%# +127#%#

0#

20#

40#

60#

80#

100#

120#

140#

160#

180#

200#

Referen4e# Basa#Box#5#ton/ha#

Basa#Box#10#ton/ha#

BIO?LIT#(gem.)#

mg/kg#

Kalium#

Opneembaar# K)HCl#

!8#%#!7#%# !7#%# gelijk#

0,00#

0,05#

0,10#

0,15#

0,20#

0,25#

0,30#

0,35#

0,40#


Basa#Box#10#ton/ha#

BIOBLIT#(gem.)#

%#calcium

carbon

aat#

Calciumreserve#

!14$%$ !19%$ !16$%$ !11%$

!94$%$

!68$%$ !52$%$ !50$%$

0$

50$

100$

150$

200$

250$

Referen1e$ Basa$Box$5$ton/ha$

Basa$Box$10$ton/ha$

BIO<LIT$(gem.)$

mg/kg$

Magnesium$

Opneembaar$ Uitwisselbaar$

gelijk'

gelijk' +27'%'+50'%'

0,0'

0,5'

1,0'

1,5'

2,0'

2,5'

3,0'

3,5'

4,0'

Referen6e' Basa'Box'5'ton/ha'

Basa'Box'10'ton/ha'

BIOALIT'(gem.)'

mg/kg'

Natrium'(uitwisselbaar)'

!53$%$ !47$%$ !47$%$ !33$%$

!18$%$ !19$%$ !17$%$!19$%$

0$

5$

10$

15$

20$

25$

30$


Basa$Box$10$ton/ha$

BIO=LIT$(gem.)$

mg/kg$

Zwavel$


28

Devoorraadfosforisopdestrokenmetsteenmeelcirca20%(BIO·LITenlagedoseringBasaBox)tot

30%(hogedoseringBasaBox)gestegentenopzichtevan10%bijdereferentie.Destijgingkanmetnamewordentoegeschrevenaaneengroterevoorraadvanfosforinmineralevorm(anorganischfosfor).BijBIO·LITisookdebeschikbaarheidvanfosforgroterdanbijdereferentie.

Devoorraadkaliumisbijbeidesteenmelensterkgestegentenopzichtevandereferentie.Ookhierbij

iszichtbaardateenhogeredoseringtoteengrotereffectleidtendatBIO·LITdesnellerebronisvoorditnutriënt.Inhetopneembaredeeliseenzelfdeeffectzichtbaar.

DecalciumreservebijBasaBoxvertoonteenzelfdelichtnegatievetrendalsdereferentie.Hierbijishetwelvanbelangoptemerkendatdecalciumleveringaanhetgraaninhetafgelopenseizoen

hogerwasdanbijdereferentie.BijdebehandelingmetBIO·LITisdecalciumreserveoppeilgebleven.

Dehoeveelheiduitwisselbaarmagnesiumisbijdesteenmeelbehandelingenveelgroterdanbijdedereferentie.Bijdereferentieiservrijwelgeenuitwisselbaarmagnesiummeeraanwezig.Met

steenmeelisdevoorraaduitwisselbaarmagnesium6tot9keergroter.Hoeweldezeuitslagextreemlijkt,wordtzijnietveroorzaaktdooruitbijtersindedataset:dehoeveelheiduitwisselbaarmagnesiumisopallereferentiestrokenzolaag,terwijlzeopallesteenmeelstrokenruimhogerisdande

referentie.

Denatriumvoorraadwasbijdenulmetingrelatieflaagtenopzichtevandereferentiebijdebehandelingenmet10ton/haBasaBoxennoglagerbijdebehandelingenmetBIO·LIT.Dezevoorraadisnuaangevuldtotongeveerhetzelfdeniveauofietshogerdandereferentie(BasaBox

+27%enBIO·LIT+50%).

Voorzwavelisgeenverschilwaargenomenmetbetrekkingtotdeuitwisselbarevoorraad.Deopneembarehoeveelheidzwavelblijktechtermindergedaaldtezijnmetsteenmeeldanbijdereferentie.

Samenvattendkanwordengeconcludeerddatdenutriëntenhaltenopdesteenmeelstrokenoverhet

algemeenrelatiefgestegenzijntenopzichtevandereferentiestroken.Ditgeldtzowelvoordeuitwisselbarevoorraadalsvoorhetopneembaredeel.BijeenhogeredoseringvanBasaBoxblijktdenutriëntleveringrelatiefsnellertezijn.UitdeanalysesblijktdatuitBIO·LITsneller/meernutriënten

beschikbaarkomendanuitBasaBox.Deverhoudingenenrelatievesnelheidwaarmeedenutriëntenwordengeleverdstemtovereenmetdeverwachtingopbasisvanmineralogieeninlaboratoriavastgesteldeleveringssnelheidopbasisvanextractieproeven(ziedesteenmeellijstinBijlage19).

SporenelementenFiguur18geeftvoordegemetensporenelementenweerhoedegehaltenindebouwvoorontwikkeld

zijntussendenulsituatie,vóórheteenmaligaanbrengenvansteenmeelendeeindsituatiedriejaarlater.Indienhetlaboratoriumvoorhetbetreffendenutriënteenuitsplitsingheeftgemaaktnaardeopneembarehoeveelheidendehoeveelheiddieisgebondenaanhetklei-humus-complex

(uitwisselbaar)zijndezeverschillendebronnenookindegrafiekenweergegeven.

29

!15$%$ !33$%$!20$%$ +50$%$

0,000$

0,005$

0,010$

0,015$

0,020$

0,025$

0,030$

0,035$


Basa$Box$10$ton/ha$

BIO;LIT$(gem.)$

mg/kg$

Borium$(heetwateroplossing)$

!13$%$

+207$%$

!17$%$ !20$%$

0,00$

0,05$

0,10$

0,15$

0,20$

0,25$


Basa$Box$10$ton/ha$

BIO<LIT$(gem.)$

mg/kg$

Kobalt$(azijnzuuroplossing)$

+50$%$ &10$%$ &33$%$ +200$%$

+3$%$&4$%$

+16$%$+33$%$

0,0$

0,1$

0,2$

0,3$

0,4$

0,5$

0,6$

0,7$

0,8$


Basa$Box$10$ton/ha$

BIO?LIT$(gem.)$

mg/kg$

Koper$


!58$%$ !46$%$ !50$%$ !46$%$

+36$%$+12$%$

+18$%$+76$%$

0$10$20$30$40$50$60$70$80$90$100$


Basa$Box$10$ton/ha$

BIO?LIT$(gem.)$

mg/kg$

Silicium$


+16$%$ +4$%$ '5$%$ +7$%$

+4$%$ '1$%$ +3$%$ +14$%$

0$

2$

4$

6$

8$

10$

12$

14$

16$

2,6$ 2,1$ 1,9$ 1,6$

mg/kg$

Zink$


+41$%$ +12$%$+14$%$ +45$%$

0,00$

0,01$

0,01$

0,02$

0,02$

0,03$

0,03$

0,04$


Basa$Box$10$ton/ha$

BIO;LIT$(gem.)$

mg/kg$

Molybdeen$(uitwisselbaar)$

30

Figuur18–Hetverschildriejaarnaéénmaligopbrengensteenmeeltussendehoeveelheidsporenelementenindebouwvoorindenulsituatieendeeindsituatie.Degrafiekengevenvoordeverschillendebehandelingeneengemiddeldewaardevoorhetbetreffendenutriëntindeeindsituatie.Depercentagesgevenweerhoedeeindsituatieafwijkttenopzichtevandenulsituatie.

VoorhetelementboriumisdeontwikkelingopdestrokenmetBasaBoxvergelijkbaarmetdereferentie.OpdestrokenmetBIO·LITwarendegehaltenboriumindenulsituatierelatieflaag.Dezezijnsterkgestegenenliggennuophetzelfdeniveaualsbijdeandereproefstroken.

Dekobaltgehaltenzijnmetsteenmeellichtgestegentenopzichtevandereferentie.Hetgemiddelde

vandestrokenmet5tonBasaBoxligterghoog.Erwerdechteropmeerderestrokenerghogegehaltengemeten.Hetalgemenebeeldisdatdesteenmelenbijdragenaandekobaltlevering.De

matewaarinzebijdragenisnietpreciesaantegevendoorhetgedragvankobaltindebodem.Dedistributieindebodemisvanwegedeaffiniteitvoorijzer-enmangaanhydroxidenoverhetalgemeennamelijkniethomogeen.

Uitwisselbaarkoperstijgtmet10ton/haBasaBoxennogsterkermetBIO·LIT,terwijldezebijde

referentienagenoeggelijkblijft.DeopneembarehoeveelheidisaanzienlijkgestegenbijdereferentieengedaaldbijBasaBox.Indeuitgangssituatiewashetgehaltebijdereferentieechterrelatieflaag.OpvallendisweldezeersterkestijgingbijBIO·LIT.Hierwashetgehalteindenulsituatiehetlaagste

vanallebehandelingenmaarnuhethoogste.Deelszalditeeneffecttoeteschrijvenzijnaandeuitgangssituatiemaarwaarschijnlijkspeeltooknaleveringuitderelatiefgrotevoorraaduitwisselbaarkopereenrol.

Erisopdestrokenmetsteenmeelrelatiefmeeropneembaarsiliciumaanwezigtenopzichtevande

referentie.UitwisselbaarsiliciumisbijBasaBoxietslagerenbijBIO·LITduidelijkhogerdanbijdereferentie.BijdebeoordelingvandegehaltenindebodemmoeterrekeningmeewordengehoudendatBasaBoxinhetseizoenvoorafgaandaandeeindmetingrelatiefveelsiliciumheeftgeleverdaan

hetgewas.

Bijzinkzijnerslechtskleineverschillenindehuidigesituatietussendeverschillendebehandelingen.TenopzichtevandenulsituatieishetuitwisselbaregehaltezinklichtgestegenbijdebehandelingmetBIO·LIT.Opneembaregehaltenzijnjuistietshogerenooklichtgestegenbijdereferentie.Bij

!3#%# !59#%# !11#%# !11#%#

+15#%# +10#%# +9#%#

+38#%#

0#

10#

20#

30#

40#

50#

60#

70#


Basa#Box#10#ton/ha#

BIO?LIT#(gem.)#

mg/kg#

Mangaan#

Opneembaar# Uitwisselbaar#

31

BIO·LITisuitwisselbaarzinksterkergestegendanbijdeanderebehandelingen,ondankshogere

leveringaanhetgewaseneenlagerehoeveelheiduitwisselbaarzinkindeuitgangssituatie.

UitwisselbaarmolybdeenislichtgestegenbijdebehandelingenmetBasaBox.BijdereferentieenbijBIO·LITisereensterkestijging.DelichtedalingenbijdebehandelingenmetBasaBoxwordenbijbeidedoseringenechterveroorzaaktdooréénmonstermetaanzienlijklagerewaarden.Alsdezeniet

wordenmeegenomendanzijndegemetenconcentratiesbijallebehandelingennagenoeggelijk.

DehoeveelheiduitwisselbaarmangaanisbijBIO·LITvrijsterkgestegentenopzichtevandeanderebehandelingen.Watbetrefthetopneembaredeelzijndeveranderingenmoeilijkerteduiden.Bijopneembaarmangaanzijnerbijallebehandelingennamelijkvrijgroteverschillentussende

monstersvanverschillendestroken.

2.5.2 Discussie

Overhetalgemeenontstaathetbeelddatdenutriëntgehaltenopdesteenmeelstrokennadriejaar

relatiefgestegenzijntenopzichtevandereferentiestroken.Ditterwijltijdensdeproefopdezestrokenookalextranutriëntenensporenelementenwerdengeleverdaanhetgewas.

Erzijnenkeleuitzonderingenopditalgemenebeeld,diebijnaderebeschouwingveelalechterlogischteverklarenzijn.Wordtbijvoorbeeldgekekennaardeuitwisselbarevoorraadsiliciumencalciumbij

BasaBoxofnaarzwavelbijBIO·LIT,danlijkthetverschiltenopzichtevandereferentienihilofzelfsnegatief.Hierbijmoetechterinaanmerkingwordengenomendatdoorhetgewasdatinhetlaatstejaarwerdgeteeldmeervandezenutriëntenaandebodemwerdenonttrokkendanbijdereferentie.

Doorverdereverweringvanhetnogindebodemaanwezigesteenmeel,dieindebodemanalysesnietzichtbaarisomdatrelatieflichteextractiemethodenwordengebruikt,zaldeuitwisselbarevoorraadophetklei-humus-complexenhetbeschikbaredeelautomatischweeraangevuldworden.

Eenanderaspectdatsomsdeinterpretatiebemoeilijktishetcomplexegedragvansommigenutriënten.Ditspeeltbijvoorbeeldbijmolybdeen,datgemakkelijkcomplexenvormtmetorganischestof,calciumcarbonaatenverschillendekationenwaaronderPb2+,Cu2+,Zn2+,Mn2+,andCa2+.

Daarnaastkanhetgebondenwordenaanhydroxidesvanijzer,aluminiumenmangaan.AldezereactieszijnafhankelijkvanpH-enredoxconditiesindebodem,waardoorhetnetto-resultaatvanverweringentransportvoormolybdeenmoeilijkvoorspelbaarenmeetbaaris.

Dehogerenutriëntleveringgeldtzowelvoordeuitwisselbarevoorraadalsvoorhetopneembare

deel.BijeenhogeredoseringvanBasaBoxblijktdenutriëntleveringrelatiefsnellertezijn.UitdeanalysesblijktdatuitBIO·LITsneller/meernutriëntenbeschikbaarkomendanuitBasaBox.Deverhoudingenenrelatievesnelheidwaarmeedenutriëntenwordengeleverdstemtovereenmetde

verwachtingopbasisvanmineralogieeninlaboratoriavastgesteldeleveringssnelheidopbasisvanextractieproeven(ziedesteenmeellijstinBijlage19).

Daarnaastspeeltnoghetvolgende.Uiteenanalysevandenulsituatieblijktdatdepercelenmetsteenmeelvoorafeenkleineachterstandhaddenm.b.t.beschikbaarheidvankalium.Ditspeeldehet

sterkstbijdestrokenmetBIO·LIT.DaarnaastwarenopdestrokenmetBIO·LITdevoorradenuitwisselbaarnatriumenboriumerglaag.Kaliumennatriumzijnbelangrijkehoofdnutriëntenvoorsuikerbietenenboriumeenbelangrijksporenelement.Boriumstimuleertdegroei,beïnvloedthet

32

suikertransport,deeiwitaanmaakennutriëntopname.DaarnaastwarenbijdestrokenmetBIO·LITde

gehaltensilicium,koperenzinkindeuitgangssituatierelatieflaag.Mogelijkspeeldenderelatieflagegehaltennutriëntenensporenelementen,naasteenconcurrentiemetbodemleven,eenrolbijderesultatendieinheteerstejaarmetbietenwerdengerealiseerd.

2.6 CO2-vastleggingIndezeparagraafkomtdevastleggingvanCO2aanbodvandesteenmeelproducten(silicaatgesteenten)dieindeperiode2013-2016doordedeelnemersvanzowelde3-jarigeproefals

hetoverbruggingsproject(zieHoofdstuk3)zijntoegepast,alsmededoorderdeagrariërsinheteerstekwartaalvan2016isaangeschaftbijhetbetrokkenfouragebedrijfalsgevolgvandePRdieisgegenereerddoorhetproject.

2.6.1 Verweringvansilicaatgesteenten

VerweringvansilicaatgesteenteniseennatuurlijkprocesdatdeaardegebruiktomCO2-

concentratiesindeatmosfeerteverlagen.Metalsvoorbeeldanorthiet,eenveldspaatmineraal,werktditprocesalsvolgt.Hetsilicaatmineraalindebodemkomtinaanrakingmethetbodemvocht.Hetbodemvochtbevatwater(H2O)enkooldioxide(CO2)uitdeatmosfeer.Dezestoffenzijn

weergegevenaandelinkerkantvandeonderstaandereactievergelijking.

)(3)(4522)(2

)(2)(2)(822 2)(23 vlvavlgvlva HCOOHOSiAlCaCOOHOSiCaAl −+ ++↓⇒++

Anorthiet Kation Kaoliniet Bicarbonaat

Uitdeoplossingsproductendieontstaan,wordteennieuwmineraalgevormd(kaoliniet),komtereenkation(Ca2+)beschikbaarenwordtCO2vastgelegdindevloeistoffaseindevormvanbicarbonaat(HCO3

-).Dezereactieproductenzijnweergegevenaanderechterkantvandereactievergelijking.Deze

vormvanvastleggingistijdelijk.WatmaaktdatsilicatenCO2effectiefvastleggenisdevolgendestapindekoolstofcyclus.DezestaphoudtindatbicarbonaatneerslaatmethetCa2+-kation(zieonderstaandereactievergelijking)encalciumcarbonaat(CaCO3ofwelkalk)vormt.

↑++⇒+ −+)(2)(2)(3)(3)(

2 2 gvlvavlvl COOHCaCOHCOCa

2.6.2 BerekeningpotentiëlemineralevastleggingCO2

DepotentievoorCO2-vastleggingvanelkgesteentewordtgeochemischberekend.Ditwordtgedaandoordemolpercentagesvandeaansilicatengebondenkationendiedealkaliniteitvandebodem

verhogenbijelkaaroptetellen.DezekationenzijnCa+2,Mg+2,K+enNa+enwordenweergegevenindechemischeanalysesalsCaO,MgO,K2OenNa2O.OpbasisvandemolpercentagesvandezeelementenineengesteentewordtbepaaldhoeveelCO2hetgesteentekanvastleggen.

Element Molgewicht(X) Percentagein(Y) CO2-vastleggendvermogen=(Y/X)ˣZActimin-BT BasaBox BIO·LIT Actimin-BT BasaBox BIO·LIT

CaO Ca(40,8)+O(16)=56,08 9,1 3,6 0,0 7,1 2,8 0,0MgO Mg(24)+O(16)=40 4,5 9,1 2,2 5,0 10,0 2,4K2O 2ˣK(39,09)+O(16)=94,18 2,3 0,8 2,2 1,1 0,4 1,0Na2O 2ˣNa(23)+O(16)=62 3,7 2,3 2,8 2,6 1,6 2,0CO2(Z) C(12)+2ˣO(16)=44

Tabel4–CO2-vastleggendvermogenvankationenindegebruiktesteenmeelproducten.

33

MetdegegevensinTabel4isberekenddatdeinhetprojectgebruiktesteenmeelproductenna

volledigeverweringdevolgendehoeveelheidCO2hebbenvastgelegdpertonproduct:

• Actimin-BT: 158kg

• BasaBox: 148kg

• BIO·LIT: 54kg

OnderstaandetabeltoontdehoeveelheidCO2dienavolledigeverweringdoordetoegepastesteenmeelproductenisvastgelegd1.Ditisnogexclusiefdeteverwachtentoenamevanorganischestofindebodemalsgevolgvandestabiliserendewerkingvanaluminium-enijzerhydroxidenuit

steenmeel.

Gesteente Toegepastehoeveelheid(ton) CO2-vastleggingnaverwering(ton)Actimin-BT 96 15,1BasaBox 4 0,6BIO·LIT 18 1,0

Totaal 118 16,7

Tabel5–OptermijnvastgelegdehoeveelheidCO2doorhetsteenmeeldatistoegepastinzowelde3-jarigeproefalshetoverbruggingsproject,alsmedeinheteerstekwartaalvan2016doorderdeagrariërsisaangeschaftbijhetbetrokkenfouragebedrijfalsgevolgvandePRdieisgegenereerddoorhetproject.

Detijdsduurwaarindezevastleggingplaatsvindt,ismoeilijkaantegevenenafhankelijkvande

mineralogischesamenstellingvanhetgesteente.Eendeelvandemineralenindesteenmeelproductenisrelatiefsnelverweerbaar.Eendeelvandekationenzitechtergebondeninlangzamerverwerendemineralenalskaliveldspaatenalbiet.Ditzijnmineralendierelatieflangzaam

afbrekenendaardooreenbasisbestanddeelvande(matigverweerde)Nederlandsebodemvormen.GedetailleerdvervolgonderzoekisnodigomdesnelheidvanCO2-vastleggingvasttekunnenstellen.

DehoeveelheidCO2diewordtvastgelegddoorverweringvanhetsteenmeeldatinhetkadervanhetprojectisgebruiktbedraagt16,7ton.Ditkomtovereenmetdeuitstootdoorhetrijdenvan

156.359kilometersmetdeautobijeenuitstootvan107gCO2perkilometer2.Uitgaandevaneengemiddeldetoepassingvan1,5tonsteenmeelperhectareperjaareneenbeschikbaarareaalinderegiovan80.000ha,bedraagtdepotentievoorCO2-vastleggingvanhetgebiedruimvijftienduizend

tonperjaar.Ditisvoldoendevoorbijvoorbeelddecompensatievan141,6miljoenautokilometers.

1Peildatum23maart2016.2Bron:CompendiumvoordeLeefomgeving,http://www.compendiumvoordeleefomgeving.nl/indicatoren/nl0134-Koolstofdioxide-emissie-per-voertuigkilometer-voor-personenauto's.html?i=5-20

34

3 1-Jarigoverbruggingsproject

3.1 Waaromeenoverbruggingsproject?Inparagraaf1.2.2isbeschrevenwaaromeenoverbruggingsprojectisgestartenwatde

achterliggendemotivatiewas.Kortsamengevatisditalsvolgt.HetisvanbelangomdeervaringendietotnutoezijnopgedaaninhetprojectinMusselkanaaleenvervolgtegevenendetoepassinginvolgendegroeiseizoeneneninachtereenvolgendejarenuittebreidennaarmeerdere

steenmeelproductenenopmeerderebedrijven.HetisnuttigvoorallebetrokkenpartijenominzichtoptebouwenoverdeprestatiesvanverschillendesteenmeelproductenonderVeenkolonialeconditieswatbetreftbodemgesteldheidenvoorkomendegewassen.Depotentiesvansteenmeelzijn

groot,maarniemandwilhierbijovereennachtijsgaangeziendeinvesteringdiehetvergt.

3.2 OpzetenuitvoeringHetdriejarigdemonstratieprojectbijdeFam.Schrörvondplaatsophetniveauvanproefstroken.Debehoeftebestondominhetoverbruggingsproject,inafwachtingvanmogelijkhedenvooreenverdereuitbouwvansteenmeelprojectenbinnenPOP3-verband,oppraktijkschaaltewerkenzodat

machinaalgeoogstkonwordenopgroteoppervlaktenwaarbijhetmogelijkwerdexactvasttestellenwatdeopbrengstenindepraktijkzijn.

Inhetoverbruggingsprojecthebben8deelnemersintotaal10perceleningebrachtwaaropvlakkenvan0,5tot1hagrooteenreferentiestrookentweestrokenmetsteenmeelzijnaangelegd.Bijlage13

geefteenoverzichtvandedeelnemendepartijenendeliggingvandepercelen.GewerktismetBIO·LIT,hetsnelstpresterendesteenmeeluithetdemonstratieprojectvanFam.Schrör,naastActimin-BT.Actimin-BTisin2014opdemarktgekomenenopbasisvandemineralogische

samenstellingeenveelbelovendproductdatonderzoekersomdieredengraagwildentesten.Opgraslandisvanbeideproductenopdeverschillendevlakken1ton/haopgebrachtenbijakkerbouw2ton/ha.

Aangezieninhetoverbruggingsprojectbeperktmiddelenbeschikbaarwarenomhetprojectuitte

voeren,wasdeprojectorganisatieafhankelijkvandewelwillendheidendeinzetvandedeelnemendebedrijvenommeertedoendaninhetprojectplanwasvoorzien.Hetwasmaarbeperktmogelijkomhetinhetprojectplanvoorzieneengewensteonderzoekuittevoeren.Dekostenvan

hetnulonderzoekvandebodemhaddaarbijprioriteit,omdathetnaaanbrengenvansteenmeelnietmeermogelijkis.Gebr.Eckhardtwas,onvoorzien,bereideenbelangrijkdeelvandelaboratoriumkostenvoorbodemanalysesvoorzijnrekeningtenemen.Uiteindelijkzijnbijvijf

deelnemerskwantitatieveoogstmetingenuitgevoerd.

Opeigenrisicoheeftéénvandedeelnemerslaboratoriumanalyseslatenuitvoerengerichtophetgehaltenutriëntenensporenelementeninhetgeoogsteproduct.Voorhetoverigezijngeenanalysesnaarnutriëntenensporenelementenuitgevoerdinhetoverbruggingsproject.Metnameop

graslandpercelenwasmetingvandesnedenmaarbijenkeledeelnemersenslechtsbijeendeelvandesnedenmogelijk.Integenstellingtotakkerbouwisbijtoepassingvansteenmeelopgraslandsprakevanmeerdereoogstmomentenineentochaldrukmomentvanhetjaar.Budgetomextra

capaciteitintezettenontbrak.

35

Analysesdiedoordeverwerkendeindustriezijnuitgevoerdvormden,zoalsvoorzieninhet

projectplan,eenbijdrageinnaturaaanhetproject.

Indevolgendeparagrafenwordenderesultatengepresenteerd.

3.3 Resultaten

3.3.1 Nulsituatiebodem

Voorhetvaststellenvandenulsituatievandebodemzijnbijelkedeelnemervoorafgaandaanhetstrooienvansteenmeelbodemmonstersgenomen.Hierbijzijnsteedstweebodemmonsters

genomen:eenmengmonstersvanhetvakwaarActimin-BTwordttoegepasteneenmengmonstervanhetvakwaarBIO·LITwordttoegepast.Demengmonstersbestaanuitminimaal20stekenineenW-patroon.Bijakkerbouwisbemonsterdvan0–20cm-mv.Voorgraslandisdelaagvan0–10cm-

mvbemonsterd.

Allemonsterszijngeanalyseerdmiddels‘Bodem-grondanalysepakket2–Bodemvruchtbaarheidenbemesting’vanKochEurolab.DitpakketomvatpH,calciumreserve,organischestof,zuurstofbeschikbaarheidendebepalingvandebeschikbareentotalehoeveelheidnutriëntenen

sporenelementen.Ookwordenereenaantalparametersgemetendiemaatgevendzijnvoordebiologischeactiviteitvandebodem.Ditbetreftdeactiviteitvangisten,schimmels,aerobe,anaerobeensulfidevormendebacteriën.DecertificatenvandeanalyseszijnopgenomeninBijlage5.

3.3.2 Akkerbouw

ZetmeelaardappelenBijdedeelnemersKaputenSchrörisdeopbrengstvandeaardappelenbepaaldenisdoorAVEBEhetzetmeelgehaltegemeten.Deopbrengstbepalingheeftplaatsgevondendoorinhetmiddenvandeproefvlakkeneenvastelengteterooienenhetgewichtvandegerooideaardappelsopdeweegbrug

tebepalen.BijSchröris0,15hagerooid;bijKaputis0,17hagerooid.BijdeelnemerVanHaterenwasdewerkdruktijdenshetrooientegrootommetingenuittekunnenvoeren.Deresultatenvandemetingenzijnweergegeveninonderstaandestaafdiagrammen.Deweegbonnenzijnopgenomenin

Bijlage15.

36

Figuur19–Debruto-opbrengstendezetmeelopbrenstvandefabrieksaardappelenbijKaputenSchrör.Dewittecijfersindebalkengevendeopbrengstinton/haweer.Depercentagesbovendebalkengevendemeeropbrengstweertenopzichtevandereferentie.

BijdeelnemerKaputwarendebruto-opbrengstendezetmeelopbrengstvandesteenmeelvakken

nagenoeggelijkaandereferentie.MetBIO·LITwasdebruto-opbrengstcirca2%lagermaarwashetzetmeelgehaltehogerzodatdeopbrengstpersaldogelijkwasaandereferentie.MetActimin-BTwarendezetmeelgehaltengelijkaandereferentie,maarwasdebruto-opbrengst1%hogerzodatde

zetmeelopbrengstook1%hogerwas.

OphetperceelvanSchrörhaddenbeidebehandelingenmetsteenmeelpositieveeffecten.DemetBIO·LITbehandeldeaardappelstoondeneenkleineopbrengstverhogingvancirca1,5%watleiddetoteenverhogingvandezetmeelopbrengstvanietsmeerdan1%.DebehandelingmetActimin-BT

hadeengrotereffect.Debruto-opbrengststeeghierbijmetbijna7%.Nacorrectievoordezetmeelgehaltenleiddedittoteenzetmeelopbrengstdieongeveer5%hogerlagdandeopbrengstvandereferentie.

GraanBijdedeelnemersZuidemaenMigchelsisbijdezomergerstdeopbrengstvandeproefvakken

bepaalddoordetotaleoogstvanelkvlakopdeweegbrugtewegen.DeweegbonnenvandemetingenzijnopgenomeninBijlage15enuitgewerktinonderstaandestaafdiagrammen.

48,7

48,2

47,2

46,0

46,5

47,0

47,5

48,0

48,5

49,0

Actimin-BT Referentie BIO·LIT

ton/

ha

Kaput - Bruto-opbrengst Zetmeelaardappels +1,0%%%

'2,2%%%

59,2

55,5

56,3

53,0

54,0

55,0

56,0

57,0

58,0

59,0

60,0


ton/

ha

Zetmeelaardappels Schrör - Bruto opbrengst

+6,7%%%

+1,4%%%

10,7

10,6 10,6

10,0

10,1

10,2

10,3

10,4

10,5

10,6

10,7

10,8


ton/

ha

Kaput - Zetmeelopbrengst +1,2%%%

'0,2%%%12,5

11,9 12,1

10,0

10,5

11,0

11,5

12,0

12,5

13,0


ton/

ha

Zetmeelaardappels Schrör - Zetmeelopbrengst

+4,8%%%

+1,2%%%

37

Figuur20–DeopbrengstvandezomergerstbijZuidemaenMigchels.Dewittecijfersindebalkengevendeopbrengstinton/haweer.Depercentagesbovendebalkengevendemeeropbrengstweertenopzichtevandereferentie.

DeopbrengstmetActimin-BTwasopbeidebedrijvenhogerdandereferentie.BijZuidemagingdeopbrengstvan7,24naar7,46ton/ha(+3%).BijMigchelswerdmeteenstijgingvan4,20naar5,00ton/haeenopbrengststijgingvan19%gerealiseerd.MetBIO·LITwashetbeeldwisselend.Bij

Migchelswasdeopbrengstmet3,98ton/ha5%lagerdandereferentie.BijZuidemasteegdeopbrengstechtermet7%,namelijkvan7,24naar7,72ton/ha.

Wanneernietalleendebruto-opbrengstinbeschouwingwordtgenomenmaarookwordtgekekennaardeeiwitgehalten,danblijktdenetto-eiwitopbrengstmetsteenmeelinallegevallenhogertezijn

danzondersteenmeel(Figuur21).ZowelmetActimin-BTalsmetBIO·LITwordtheteiwitgehalteinhetgraannamelijkhogeropbeidepercelen.MetActimin-BTstijgendegehaltenmet3respectievelijk1%enmetBIO·LIT2respectievelijk16%.Metdetoegepastedoseringvan2ton/hasteeghet

eiwitgehaltebijBIO·LITmet2%.AlsdeopbrengsttoenameinaanmerkingwordtgenomenbetekentditmetActimin-BTtoenamesvandehoeveelheideiwitperhavan6%en20%.BijBIO·LITzijnertoenamesvan8%en10%.

7,5 7,2

7,7

5

6

7

8

9


ton/ha

'Zomergerst'Zuidema'1'Opbrengst'

+3'%' +7'%' 5,0

4,2 4,0

0

1

2

3

4

5

6


ton/

ha

Zomergerst Migchels - Opbrengst

+19$%$

&5$%$

38

Figuur21–DeeiwitgehaltenendeeiwitopbrengstenvandezomergerstbijZuidemaenMigchels.Dewittecijfersindebalkengevendeopbrengstinton/haweer(bovenstegrafieken)ofheteiwitgehalte(onderstegrafieken).Depercentagesbovendebalkengevendemeeropbrengstweertenopzichtevandereferentie.Depercentagesbijdegroenelijngevenhetverschilineiwitgehalteweertenopzichtevandereferentie.

3.3.3 Veeteelt

GraslandDoorhetontbrekenvancapaciteitenhetontbrekenvanbudgetomextracapaciteitintehurenzijn

nietallepercelenenallesnedenbemonsterd.

BijdedeelnemersAltingenMigchelsisdegrasopbrengstbepaald.BijdeelnemersBaeldeenLuringishiervoorinhetseizoen2015geenmogelijkheidgeweest.BijAltingisditeenmaliggedaanop12oktober2015,toenhetnieuwingezaaidegrasvanhetproefperceelgoedwasontwikkeld.

DaarnaastisopdezedatumdoorAltingdeopbrengstbepaaldvaneenproefdiehijzelfheeftaangelegdopdehuiskavel,welkealcirca10jaarbiologischbeheerdwordtenwaarjaarlijkscompostenHumus-Aktivkleimineralenwordentoegepast.BijMigchelsisdeopbrengstvandeeerstedrie

snedenbepaaldvoorelkproefvak.Ditisgedaanop3juni,23julien2september.BijMigchelszijnvanelkesnedehetpercentagedrogestof,devoederwaardeendegehaltennutriëntenensporenelementenbekend.AlleweegbonnenzijnopgenomeninBijlage15.Deanalysecertificatenzijn

opgenomeninBijlage17.

DeopbrengstenbijAltingzijnweergegeveninFiguur22.Uitderesultatenblijktdatbijhetproefveldmetnieuwingezaaidgrasopschralevoormaligeakkerbouwgronddegrasgroeidoorbeidesteenmeelproductenaanzienlijkwordtgestimuleerd.MetActimin-BTisdebruto-opbrengst23%

hogerenmetBIO·LIT28%hoger.BijdeproefdiedoordeondernemerzelfisaangelegdophetpermanentebiologischegraslandisdeopbrengstmetActimin-BT10%hogerenmetBIO·LIT5%lager.Hierbijdientwelopgemerkttewordendatbijditlaatsteperceelgeencompleetbeeldkan

12,5

12,1 12,3

11,0

11,5

12,0

12,5

13,0


%

Zomergerst)Zuidema).)Eiwitgehalte)

+3)%)+2)%)

933

876

950

800

850

900

950

1000


kg/h

a

Zomergerst)Zuidema).)Eiwitopbrengst)

+8)%)+6)%)

12,2 12,1

14,0

10

10,5

11

11,5

12

12,5

13

13,5

14

14,5

15


%

Zomergerst Migchels - Eiwitgehalte

+1#%#

+16#%#610$

508$557$

0"

100"

200"

300"

400"

500"

600"

700"

Ac*min.BT$ Referen*e$ BIO7LIT$

kg/ha$

Zomergerst$Migchels$.$Eiwitopbrengst$

+20$%$+10$%$

39

wordengeschetst,aangezienerbijgrasaltijdsprakeisvancycliciteitindegroei:naeenzwaresnede

volgtautomatischeenlichteredoorhergroeivertraging.Omeengoedbeeldvandeopbrengsttekrijgenzoudenopditperceeldusallesnedengemonitordmoetenworden.Inhetalgemeenisditaltijdvanbelangbijonderzoekopgrasland.

Figuur22–DeopbrengstvanhetgrasbijAltingenMigchels.Dewittecijfersindebalkengevendeopbrengstinkg/haweer.Depercentagesbovendebalkengevendemeeropbrengstweertenopzichtevandereferentie.BijAltingishetversgemaaidegrasgewogen.BijMigchelszijndegewichtenuitgedruktinkilogrammendrogestof.

Ref.%8040%

Ref.%7025%

Ac.min%8820% Ac.min%

8560%

BIO6LIT%7650%

BIO6LIT%9000%

5000#

5500#

6000#

6500#

7000#

7500#

8000#

8500#

9000#

9500#

Permanent%biologisch%grasland% Schrale%voormalige%akkerbouwgrond%

kg/ha%

Grasopbrengst%Al.ng%

+10%%%

P5%%%

+23%%%

+28%%%

Ref.5205

Ref.2021

Ref.1839

Ref.9064

Actimin4591

Actimin2285

Actimin3221

Actimin10097

Bio-lit4972

Bio-lit2222 Bio-lit

1892

Bio-lit9086

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

Jonggraslandopvoormaligeakker,snede1



Totaal3sneden

kg/ha

GrasMigchels- Opbrengstdrogestof

-12%-4%

+13% +10% +3%

+75%

+11%

gelijk

40

Dedroge-stofopbrengstenbijMigchelszijnweergegeveninFiguur22.Bijdeeerstesnedezijnde

opbrengstenmetbeidesteenmeelproductenlagerdanbijdereferentie.MetnamebijActimin-BTisdeopbrengstafnamesubstantieel.Hetgewasbleekvolgensdeervaringvandeloonwerker-dienietopdehoogtewaswelkebehandelingenerwarentoegepast-welsteviger;hetmaaideduidelijk

zwaarderdanopderestvanhetveld.Bijdetweedesnededoenbeidesteenmeelvakkenhetduidelijkbeterdandereferentie.BijdelaatstesnedescoortActimin-BTzeergoedmeteenopbrengsttoenamevan75%tenopzichtevandereferentie.BIO·LITdoethetbijdezesnedenetietsbeterdande

referentie.Detotaleopbrengstoverde3snedenismetBIO·LITpreciesgelijkaandereferentie.MetActimin-BTiseenopbrengstverhogingvan11%gerealiseerd.

Figuur23–Boven:Ruwas,ruweiwit,suikerenruwvetindedrogestofvanhetgrasvoordeverschillendebehandelingen.Onder:demeeropbrengstenvanruwas,ruweiwit,suikerenruwvetperhainvergelijkingmetdereferentie.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

Ruwas Ruweiwit Suiker Ruwvet

g/kgd.s.

GrasMigchels- Voederwaardeinproduct

Referentie Actimin-BT BIO·LIT

-5%-14%

-12%

gelijk+36%

+74%

-4% -15%

-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

Ruwas Ruweiwit Suiker Ruwvet

Toen

ame/

afnam

e(%)

GrasMigchels- Verschilvoederwaardeperhectare

Actimin-BTtotaal BIO·LITtotaal

41

Opbasisvandeanalysesvandevoederwaarde(Bijlage17)isvoordetotalejaaropbrengstgekeken

hoedehoeveelhedenmineralen(ruwas),ruweiwit,suikersenruwvetinhetgrasmetsteenmeelzichverhoudentotdereferentie(Figuur23).

PereenheidproductishetgehaltemineralenlichtafgenomenbijdebehandelingmetBIO·LIT.MetActimin-BTblijftdehoeveelheidinhetproductongeveergelijkenneemtdetotaleleveringper

hectareietstoe.HeteiwitgehaltepereenheidproductblijftmetActimin-BTgelijkenleidttoteenverhogingvandetotaleeiwitopbrengstmetcirca10%.MetBIO·LITnemenzoweleiwitgehaltealsdetotaleeiwitopbrengstcirca10%af.Suikergehaltenstijgenaanzienlijkmetbeidesteenmeelproducten

enhetmeestemetBIO·LIT.Intotaalleverthetgrascirca50%meersuikersmetActimin-BTen70%meermetBIO·LIT.DehoeveelheidruwvetneemtlichttoemetActimin-BT,maardaaltduidelijkmetBIO·LIT(ca.15%).

Mais

Figuur24–DeopbrengstvandemaisbijMigchels.Dewittecijfersindebalkengevendeopbrengstinton/haweer.Depercentagesbovendebalkengevendemeeropbrengstweertenopzichtevandereferentie.

Demaisisindelaatsteweekvanoktobergeoogst.Vandeoogstisdeopbrengstbepaaldenzijndegehaltennutriëntenensporenelementengemeten.Deweegbonnenvandeopbrengstende

analysecertificatenzijnweergegeveninBijlagen15en18.

DeresultatenvandeopbrengstmetingenzijnweergegeveninFiguur24.DeopbrengstinhetproefvakmetBIO·LITwas33,5ton/haendeopbrengstinhetvakmetActimin-BT35,5ton/ha,terwijlinhetreferentievak31,6ton/hawerdgeoogst.Ditzijnmeeropbrengstenvan6%bijBIO·LIT

respectievelijk12%bijActimin-BT.

35,5$

31,6$

33,5$

20$

22$

24$

26$

28$

30$

32$

34$

36$

38$

40$

Ac#min'BT* Referen#e* BIO1LIT*

ton/ha

*

Migchels*'*Opbrengst*Mais*

+6*%*

+12*%*

42

Figuur25–Boven:detoenamevanruwas,ruweiwit,suikerenzetmeelinhetmaisvoordeverschillendebehandelingen.Onder:demeeropbrengstenvanruwas,ruweiwit,suikerenzetmeelperhainvergelijkingmetdereferentie.

Opbasisvandeanalysesvandevoederwaarde(Bijlage18)isvoordetotalejaaropbrengstgekekenhoedehoeveelhedenmineralen(ruwas),ruweiwit,suikersenruwvetinhetmaismetsteenmeel

zichverhoudentotdereferentie(Figuur25).

Pereenheidproductishetgehaltemineralensterktoegenomenmetbeidesteenmeelproducten.Eriseentoenamevan25%gerealiseerd.Wanneerdeopbrengstverhoginginachtwordtgenomen,danwordenerperharuim40%meermineralengeleverdmetActimin-BTenruim30%meermet

BIO·LIT.Heteiwitgehaltepereenheidproductneemtmetbeidesteenmelentoemetcirca20%.Perhabetekentditeenverhogingvanbijna40%metActimin-BTenruim20%metBIO·LIT.Metbetrekkingtotsuikersenzetmeelzienweeentegengesteldbeeldbijdesteenmelen.MetActimin-BT

stijgendesuikerhaltenmetcirca25%enneemtzetmeelmetcirca10%af.MetBIO·LITblijvende

-40%

-30%

-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

Ruwas Ruweiwit Suiker Zetmeel

Toen

ame/

afnam

e(%)

Mais- Voederwaardeinproduct

Actimin-BT BIO·LIT

-40%

-30%

-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

Ruwas Ruweiwit Suiker Zetmeel

Toen

ame/

afnam

e(%)

Mais- Voederwaardetotaal

Actimin-BT BIO·LIT

43

zetmeelgehaltennagenoeggelijkmaarishetsuikergehaltemetbijna30%gedaald.Persaldostijgt

perhectaredesuikeropbrengstmetActimin-BTendaaltdezemetBIO·LIT.Hectare-opbrengstenvanzetmeelzijnhetzelfdealsbijdereferentie.

Figuur26-HetverschilinnutriëntenensporenelementendatperhectaregeleverdwordtmetenzonderActimin-BTrespectievelijkBIO·LIT.

Opbasisvandelaboratoriumanalyses(Bijlage18)isinFiguur26deleveringvannutriëntenensporenelementenperhectaregrondvergelekentussendereferentieendebehandelingenmet

steenmeel.

Debehandelingenmetsteenmeellateneenveelhogereleveringvanmagnesium,calcium,zwavel,mangaan,zinkenijzerzien.Ookdeleveringvankalium,fosforenkoperishoger.Deleveringvanseleniumisietslager.BijallenutriëntenensporenelementenisdeleveringmetActimin-BTnogiets

hogerdanmetBIO·LIT.

NaastdeinFiguur26weergegevenstoffenzijnookdegehaltenkobaltenmolybdeengemeten.Hetgehaltevandezestoffenlagrondofonderdedetectielimietenvanhetlaboratorium.Ditgeldtzowelvoordeonbehandeldealsbehandeldemais.Metbetrekkingtotdezestoffenishetdaaromniet

mogelijkeenconclusietetrekken.

ZieookHoofdstuk4‘Waarnemingenenaanbevelingen’vooreengenerieketoelichtingopdegemetengehalten.

-40%

-20%

0%

20%

40%

60%

80%

%m

eer/m

inde

r

Mais- Verschilnutriëntleveringt.o.v.referentie

Actimin-BT BIO·LIT

44

4 Waarnemingenenaanbevelingen

4.1 WaarnemingenDeresultatenenervaringeninhetprojectgevenaanleidingtothettrekkenvanvoorlopige

conclusies.Opstellersschrijvenhierbewust‘voorlopige’omdatheteendemonstratieprojectbetreftdatbeperktwasintijdenmiddelen,terwijlveranderingenindebodemveelaltijdvragen.Deresultatenvanhetprojectondersteunenevenweldehypothesenoverdebelangrijkefunctiesdie

mineralen(zieHoofdstuk1vooreendefinitie)indebodemvervullen.Waarnemingenzijn:

1. SteenmeelblijktvoorvrijwelallegewassenuithetVeenkolonialebouwplanpositieveresultatenopteleveren.Bijaardappelen,tarwe,gerst,maisengraslandwerdenzowelkwantitatiefalskwalitatiefbetereopbrengstengerealiseerd.Voorbietenzijnnoggeen

eenduidigegegevensbeschikbaar.DeenigeproefresultatenmetbietenzijnbeschikbaarvandedriejarigeproefbijSchrör,waarbijinheteerstejaarbietenwerdengeteeld.Diteerstejaarleekerspraketezijnvanconcurrentieomnutriëntentussenhetbodemlevenenhetgewas

(zieookhetvolgendepunt).2. Metuitzonderingvanheteerstejaarnatoedieningvansteenmeelbijdedriejarigeproef,zijn

negatieveeffectenopopbrengst,vitaliteitofkwaliteitvanhetgewasbijgeenvande

proefveldenaandeordegeweest. 3. Deresultatenhangenafvanhetfeitofdebodemhetsteenmeel‘kaneten’.Ditwilzeggen:

a. Debodemdienttebeschikkenovereen(goed)ontwikkeldbodemleven.Bodemleven

maaktdenutriëntenensporenelementenvrijenmaaktdezeopneembaarvoorhetgewas.

b. Indienaanhetbovenstaandeisvoldaanlevertsteenmeelviahetbodemleveneennatuurlijkevariatieaannutriëntenensporenelementenenvultaanwatuithetsysteemisverdwenen.

4. Steenmeelproductenhaddeneengroterpositieveeffectopopbrengstenengewasinhoudnaarmatezeeenhogergehalteverweerbaremineralenensporenelementenbevatten.

5. Uitdeanalysesvannutriëntenensporenelementenindegewassenendeoogstopbrengsten,

blijktdatsteenmeelleidttoteenhogerenutriëntleveringperhectare.Detoegenomenleveringvannutriëntenensporenelementenvertoonteenpatroondatinlijnligtmetdenutriëntleveringdieopbasisvanmineralogieenuitloogproevenverwachtwordt.

6. Deanalysesgenoemdbijpunt5bevestigendateenbenaderinguitsluitendopbasisvandechemischebulksamenstellingontoereikendisomdeleveringvannutriëntenensporenelementenuitsteenmeeltevoorspellen.3

7. Desnelsteengrootsteverbeteringeninkwantiteitenkwaliteitvandeoogstwordenbehaaldoprelatiefnutriëntarmegronden.

8. Hetisbijzondereffectiefomsteenmeeltoetepassenbijhetinzaaienvangrasland.4

3DeindeVeenkoloniëngebruiktesteenmeelproductenzijninmiddelsallemaalopgenomenindesteenmeellijstdieineenanderprojectwerdsamengesteld.OpdezelijstisondermeeropbasisvanmineralogieenlaboratoriumproevendeteverwachtenleveringvannutriëntenensporenelementenopkortetermijnenoplangeretermijnweergegevenvaninNederlandverkrijgbaresteenmeelsoortenwaarvaninmiddelsvoldoendeanalysegegevensopenbaarzijn(www.steenmeel.info/steenmeellijst).

45

Bijelktypesteenmeeliseenverhogingvanheteiwitgehaltevanhetgewaswaargenomen.

HeteffectbleekhetsterkstetezijnbijActimin-BT,gevolgddoorBIO·LITenBasaBox.Erisgeenonderzoekgedaannaardemechanismendiehieraantengrondslagliggen,maaruitliteratuurisbekenddatmetnamesporenelementeneenbelangrijkerolspelenbijde

stikstofstofwisselingeneiwitsynthesevanhetgewas.Deleveringvansporenelementenisinderdaadhethoogstebijdesteenmeelproductenwaarbijdehoogstetoenamevanheteiwitgehaltewaargenomenis.

9. De3-jarigeproeftoontaandateenkwalitatiefgoedsteenmeellangjarigwerktennietdooruitspoelinguitdebodemverdwijnt.Eengrotereeenmaligedoseringblijktnietteleidentotextremegehaltenvanbepaaldeelementenofverdringingvananderevoorhetgewas

essentiëlenutriënten.10. Opbasisvandenul-endeeindmetingvandebodemophetperceelvandedriejarigeproef,

ontstaatoverhetalgemeenhetbeelddatdenutriëntgehaltenopdesteenmeelstrokenna

driejaarrelatiefgestegenzijntenopzichtevandereferentiestroken.Ditterwijltijdensdeproefookalextranutriëntenensporenelementenopdezestrokenwerdengeleverdaanhetgewas.Erzijnenkeleuitzonderingenopditalgemenebeeldvanrelatievestijging,diebij

naderebeschouwingveelalechterlogischteverklarenzijn.11. Deconclusieuithetprojectmagzijndatderesultateneenaanwijzingzijnvandekansdie

reparatievandebodemmineralogiebiedtvoordeverhogingvanopbrengstenkwaliteitvan

landbouwproductenenvoorhetverduurzamenvandelandbouwinbredezingeziendefunctiediebodemmineralenvervullen.

12. WatbetrefthetCO2-vastleggendvermogenvansteenmeel.Dehoeveelheidsteenmeeldiein

deperiode2013-2016istoegepastdoordeelnemersendoorderdendiesteenmeelbijhetdeelnemendefouragebedrijfinheteerstekwartaalvan2016hebbenaangeschaftalsgevolgvandePRdieisgegenereerddoorhetproject,bedraagt118ton.DevastleggingvanCO2na

volledigeverweringvandezehoeveelheidsteenmeelbedraagt16,7ton.Uitgaandevaneengemiddeldetoepassingvan1,5tonsteenmeelperhectareperjaareneengemiddeldvastleggendvermogenvan120kgCO2pertonsteenmeel,bedraagtde

hoeveelheidvastgelegdCO2navolledigeverweringvoordetotaleregio(80.000ha)ruimvijftienduizendtonperjaar.

Hetvaltopbijuitvoeringdatheteerstejaarsomsgeenoflagereopbrengstengemetenwordeneninanderesituatiesdirectheteerstejaaralflinkeopbrengststijgingenwordengemeten.Vooreen

effectievetoepassingvansteenmeellijktereensterkerelatietezijnmetbodembiologiezoalsalaangegevenbijpunt3hierboven.Uitwetenschappelijkeliteratuurisreedsbekenddatverschillendesymbiotischeschimmelsenbacteriëneenbelangrijkerolspelenbijhetbeschikbaarmakenvan

nutriëntenuitmineralenvoordeplant.Bijdetoepassingindepraktijkwordtbevestigddatdezerelatieaanwezigis.Oppercelenwaarhetbodemlevenzwakontwikkeldis,zienweindepraktijk

geringeeffectenvansteenmeel.

Deafgelopenjarenhebbenwijbijverschillendeproevenenpraktijktoepassingendebiologiegemonitordmetelektrochemischemetingen.Hierbijwordenbacteriëndieorganischestofomzetten

4Hetzeersterkeeffectvansteenmeelopkiemingenontwikkelingisookeerdervastgesteldbijonderzoekinnatuurgebieden(http://www.steenmeel.info/nieuws/diverse-media/kansen-voor-natuurherstel-op-de-schaijkse-heide/).

46

ensymbiotischemicro-organismendiedeplantvoedenopgekweekt,terwijlzuurstofverbruik,

zuurgraadennutriëntbeschikbaarheidgemonitordworden.Hieruitblijktersteedseensterkerelatietezijntussenmetnamedeactiviteitvandesymbiotischebacteriënendeeffectiviteitvantoepassingvansteenmeel.Bijpercelenmeteenzeerzwakontwikkeldemicrobiologiezienweookindeze

laboratoriumopstellingdeconcurrentieomnutriëntendieweheteerstejaarconstateerdenophetbietenperceelvanSchrör.

Weadviserenintoekomstigeprojectenmeeronderzoektedoennaarderelatietussendebodembiologie,debeschikbaarheidvankwalitatiefgoedeorganischestofendemineralogie.De

beidelaatstgenoemdenvormendebouwstenenvoordeontwikkelingvandebodembiologie.Opbasisvandeindevorigeparagraafgenoemdemetingenvandebodembiologiekanbetervoorspeldwordenvoorwelkepercelensteenmeelbemestingdirectzinvolis,enopwelkepercelenbetereerst

indebodembiologiekanwordengeïnvesteerd.Eentweedelijninditonderzoekzoumoetenzijnvasttestellenwelkemaatregelenenwijzevangrondbeheerertoeleidendatdegewenstebodembiologieontwikkelt.Langjarigonderzoekisnodigompreciesteachterhalenwelkemechanismeneenrol

spelenenwelkemaatregelenindepraktijkgoedwerken.Opbasisvanbovenstaandeveronderstellenonderzoekersvooralsnogdatdevolgendeelementeneenrolspelenennaderuitgewerktdienenteworden:

• bodemstructuurenvochthuishouding;

• activiteitenkwaliteitvanhetbodemleven;

• omvangensoorttoegepastechemischemiddelen;

• hoeveelheidenkwaliteitvandeorganischestofindebodem.

Inditprojectwerdnietmeegenomendeverbeteringvandewaterkwaliteitdieopgrondvanbestaandekennismagwordenverwacht.Hetverdientaanbevelingomditaspectookintoekomstig

onderzoektebetrekken.

4.2 Eenbrederecontext

BelangvoorderegioSteenmeelheeftdepotentiealsbreedwerkendebodemverbeteraarenmeststofineen,omeensignificantebijdrageteleverenaandedoelstellingenzoalsgeformuleerdinhetInnovatieprogramma

LandbouwVeenkoloniën2012-2020.Deresultatenzoalsbehaaldinhetprojectgevenalleaanleidingomditaantenemen.

Hethebbenvanaandachtvoordenoodzakelijkereparatievandebodemishelderverwoordinhetartikel‘Tandrotindebodem’zoalsgepubliceerdinhetvakbladBODEMinfebruari2016(Bijlage20).

Weliswaarisditartikelgeschrevenopbasisvanmetingenuitgevoerdinnatuurgebieden,maardeoorzaak‘zureneerslag’isookvantoepassingoplandbouwgebieden.Naarverwachtingisdeslijtage

vandebodeminlandbouwgebiedengroterdaninnatuurgebiedenalsgevolgvanhettoepassenvanverzurendemeststoffen.Inhetartikelwordtgestelddatverweringvanmineralen(volgensdedefinitieinHoofdstuk1)doorverzurendedepositievergelijkbaarismettandrot.Hetiseenproces

waarbijmineralenonomkeerbaaruitdebodemverdwijnen.Daarmeeverdwijnttevenseenbronvannutriëntenensporenelementendieindehuidigesituatienietwordtaangevuld(zieFiguur1metals

47

voorbeeldkalium)enwaarvandeeffectendoormiddelvanchemischemiddelenwordt

gecamoufleerd.

BelangkennisuitwisselingGezienderesultatenopgedaaninditdemonstratieprojecteninheelNederlanddoorinnovatieve

agrariërsindepraktijk,ishetbelangvankennisuitwisselingtussenverschillendevakdisciplinesevident.SteenmeelwordtalenkeledecenniaopbeperkteschaalinNederlandtoegepast.Delaatstejarenkrijgttoepassingeenextraimpulsdoorhetbeschikbaarkomenmiddelspublicaties,lezingenen

demonstratieprojectenvankennisoverprocessendiebepalendzijnvoorbodemvruchtbaarheidenwaarmeetraditionelebemestingsdeskundigen(nog)nietvertrouwdzijn.Directbetrokkenenbijdeontwikkelingziendatdeomslagplaatsvindtvan‘onbekendmaaktonbemind’naar‘waardevol

product,waarkanikhetkopen’.Detwijfelzitvooralnogbijdekorte-termijn/kosten/efficiency-benaderingvanhetconcept.Hetisdaaromvanbelangomeengedegenfinanciëlebevestigingtekrijgenvanoriënterendeberekeningenopditvlak.Inoriënterendeberekeningenisaangetoonddat

deinzetvaneenkwalitatiefgoedsteenmeeldataansluitbijdebehoeftenvandebodemnaeenaantaljarenleidttoteenfinancieelgezonderbedrijf.

Detoepassingvansteenmeelstaatophetpuntvandoorbreken,omdatuitdemonstratieprojectenalsdezeblijktdateenbelangrijkeverbeteringinkwantiteitenkwaliteitmogelijkis.Aandachtvoorde

versletenbodemmineralogieblijkteensleuteltezijndiesindsdejarendertigvandevorigeeeuwinNederlandzoekwas.

Nieuwekennisheefttijdnodigomintedalen.Voordegevestigdelandbouwwetenschapisbegripvandefunctiesdiemineralen(zieHoofdstuk1vooreendefinitie)indebodemvervulleneen

voorwaardevoorhetopwaardekunnenschattenvanhetbelangvanhettoevoegenvansteenmeelaandebodem.Ditvergteenkruisbestuivingtussengangbarebemestingsleermetdevakgebiedenop

hetvlakvanagrogeologie,mineralogieenmicrobiologie.Vaststaatdatditeenboeiendeenvruchtbarediscussiezalzijntussenspecialistenopondermeerhetvlakvan:

• bodem-plantinteracties;

• koolstofdynamiekinterrestrischeecosystemen;

• transformatiesvanorganischestofindebodem;

• geochemie;

• analysetechnieken;

• bodemchemieenchemischebodemkwaliteit;

• bodemchemieenmineraalverwering.

4.3 AanbevelingenHetspreektvoorzichdatopbasisvanparagraaf4.2belangrijkeonderwerpenvanonderzoekkunnenwordenbenoemd.Inditkaderbeperkenopstellerszichevenweltoteenverdereuitbouwen

ontwikkelingvandeuitgevoerdedemonstratieprojectenenzijndeaanbevelingengerichtopkwaliteitsverbeteringmetbehulpvansteenmeelvoordelandbouw.Voorversnellingvandegewensteontwikkelinghelpteenfaciliterendeoverheidenhetaanhakenvanerkende

onderzoeksinstellingenenregionaleadvies-enfouragebedrijven.

48

Onderstaandeaanbevelingenvormeneengoedebasisvooreengewensteontwikkeling.

• Dewerkingvansteenmeelislangerdanhetuitgevoerde3-jarigeprojectentotnutoezater

eenpositievetrendinderesultaten.DaaromwordtgeadviseerddekomendejarendoortegaanmetdeoogstmetingeninkwantiteitenkwaliteitbijdefamilieSchröromteblijven

volgenhoelangdeéénmaligopgebrachtesteenmeelgiftenvan5en10ton/haophetdemonstratieperceelwerkzaamblijft.BijvoorkeurwordendezemetingenuitgevoerdinsamenwerkingmetwetenschappersvanWUR-PPO.

• Doorgaanenzomogelijkuitbreidenvandemetingenmetgewasanalysesopinhoudsstoffenbijdehuidigeachtdeelnemersvanhetoverbruggingsproject.Eénvandedoelstellinghiervan

ishetaanleggenvaneendatabestandvoorfinanciëledoorrekeningopbedrijfsniveau.

• Uitvoerenvanlangjarigesteenmeelprojectenoppraktijkschaalbijagrarischeondernemersin

Groningen,DrentheenFrieslandinclusiefmetingenvanopbrengstenkwaliteitvandeoogst.

• Metingenvandemicrobiologieinverschillendebodemsenbijverschillendbodembeheerbij

eenaantaldeelnemendebedrijvenmethetdoelpraktijkervaringoptedoenhoedefunctievandemicrobiologiekanwordenversterktenwatdebijdragevandemicrobiologieisinde

nutriëntenvoorzieningvanhetgewas.

• UitvoerenvanopbrengstmetingendoorWUR-PPOopenkelebedrijvenvanhuidige

deelnemersmethetdoeldeacceptatievanderesultatenenhetdraagvlakvoortoepassingindesectortevergroten.

• Hetopstellenvaneenfinanciëleonderbouwingvandesteenmeeltoepassingopbedrijfs-enopregionaalniveau.Ditisvanbelangomdatsteenmeelnaasteenmeststofeenbreed

werkendebodemverbeteraarismetmeerderefunctiesindebodemendaarmeevoordegebruikermoeilijkopwaardeteschatten.Ditnoglosvandemaatschappelijkebaten.

• Opzettenstudiegroepenvangeïnteresseerdeagrarischeondernemersvoor

kennisuitwisseling.

• Organiserenvanvoorlichtingsbijeenkomsten.

• Verzorgenpublicatiese.d.insamenwerkingmetbetrokkenpartijen.

Steenmeelproject Veenkoloniën · Steenmeel Veenkoloniën 1-jarig overbruggingsproject - Resultaat...

Documents

Transcript of Steenmeelproject Veenkoloniën · Steenmeel Veenkoloniën 1-jarig overbruggingsproject - Resultaat...