Ruimtelijke planning op een (erfgoed)landschappelijke schaalHans Leinfelder RWO – Afdeling Ruimtelijke Planning en Stedenbouwkundig Beleid Congres ‘Planning our Green Heritage’ – 27 maart 2012

Opbouw toelichting• 1. “ Vergeten” landschap in ruimtelijke structuurplannen en uitvoeringsplannen

• 2. “ Open ruimte als publieke ruimte” als beloftevol alternatief

• 3. Naar een ruimtelijke planning op “landschappelijke schaal ”

1. “Vergeten” landschap in ruimtelijke structuurplannen en uitvoeringsplannen Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen

•1997-2007 •(www.rsv.vlaanderen.be)•Visie ‘Vlaanderen, open en stedelijk’• Duurzame ruimtelijke ontwikkeling• Vier principes

- Gedeconcentreerde bundeling- Fysisch systeem ruimtelijk structurerend- Poorten als motors voor economische ontwikkeling- Lijninfrastructuur als bindteken en als basis voor locatie-

beleid

Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen

• Uitgangshouding ruimtelijke kwaliteit• Geen ruimtelijke principeslandschap/erfgoed• Vier structuurbepalende componenten

- Stedelijke gebieden : 3 regels over behoud en uitbouw historisch- waardevolle elementen

- Economische activiteiten : niets (havenlandschappen ?)- Lijninfrastructuur : niets- Buitengebied

• Geen bindende bepalingen landschap/erfgoed

• Landschap in structuurbepalende component buitengebied

Op drie planningsniveaus :- indicatieve selectiestructurerende elementen en componenten

→ beoordeling ruimtelijke ingrepen- ontwikkelingsperspectieven karakteristieke elementen en

componenten, gave landschappen en open-ruimteverbindingen → selectieals basis voor ruimtelijke uitvoeringsplannen

Niet in RSV→(traditionele landschappen Antrop)→Interne oefening M&L 1997-1998→Landschapsatlassen→Ruimtelijke landschapskenmerkenkaart 2001

•Provinciale ruimtelijke structuurplannen• Omzendbrief RO96/06 : landschap ?• Indicatieve selectie van elementen en componenten,

meestal vergezeld van complexe kaart• Selectie + beperkt engagement voor ruimtelijke

uitvoeringsplannen : • bakens (fortengordel, kasteeldomeinen, mondingen• gave landschappen, bakens, markante terreinovergang polder -

zandstreek• open-ruimteverbindingen

• Invoering van begrip “nieuw landschap” → beleid?

•Gemeentelijke ruimt. structuurplannen• Omzendbrief RO 97/02 : landschap ? >< beeld-

bepalende elementen (gebouwen, constructies, natuurlijke elementen)

• Goedgekeurde gemeentelijke ruimtelijke structuurplannen : landschap/erfgoed zeer beperkt

Nochtans ideaal als beleidskader voor functiewijzigingen- Zonevreemde monumenten- Gebouwen met landschappelijke en/of architecturale waarde

• Pilootprojecten op initiatief van M&L- Holsbeek- Halle

Landschap/erfgoed in ruimtelijke uitvoeringsplannen

•Nauwelijks ruimtelijke uitvoeringsplannen geïnitieerd vanuit landschappelijk aspect (landschap = nevenverschijnsel)• Lopende planningsprocessen op Vlaams niveau

- (afbakening stedelijke gebieden)- afbakening gebieden van de natuurlijke en agrarische

structuur• “Erfgoedlandschap Westmalle”

• “Ieperboog Zuid”

Ontwerp van onroerend erfgoeddecreet

• Onroerenderfgoedrichtplanper thema of gebied = sectoraal voorstel voor ruimtelijke uitvoeringsplannen• Visie op toekomstige ontwikkeling van betrokken ‘ onroerende

goederen’ (= onroerend erfgoed)• Aandachtspunten vanuit onroerenderfgoedbeleid• Beheers- en ontwikkelingsdoelstellingen• Mogelijkheid van actieprogramma

- Opsomming van nuttige of noodzakelijke instrumenten en middelen- B.v. afbakening van erfgoedlandschap in ruimtelijk uitvoeringsplan

• -> zorgplicht • -> geen gehele of gedeeltelijke vernietiging of beschadiging (mot iveringsplicht)

Knelpuntensynthese en voorstel tot strategie

•Knelpunten• Beperkte invulling begrip ‘erfgoed’ (archeologie?

functiewijziging monumenten?)• Selecties zonder verhaal/structuur• Landschap/erfgoed = kwalitatief verhaal ><

ruimtelijke planning = kwantitatief verhaal (wonen, bedrijven, natuur, landbouw, …)

• Wat met ontwikkeling van erfgoed? Wat met nieuw erfgoed van toekomst?

• Erfgoed/landschap ≠ afzonderlijk verhaal

Erfgoed in ruimtelijke planning = noodzakelijk kwaad

- Stelling is niet wetenschappelijk onderbouwd … is veeleer een ‘provocerende hypothese’

- Afbreuk aan ‘witte raven’ onder ruimtelijke plannen/planners- Dagelijkse planningspraktijk

• Dominantie van kwantitatieve taakstellingen over wonen, bedrijventerreinen, bos en natuur, agrarisch gebied

• Dominante economische en ecologische benaderingg van ruimte

- Kwalitatieve landschap- en erfgoedaspecten vrijwel nooit vertrekbasis voor planningsinitiatieven

- Vaak toegevoegd als ‘glijmiddel ’ voor aanvaardbaarheid van harde bestemmingswijzigingen

Landschap en erfgoed vinden nauwelijks gehoor in ruimtelijke planning

Voorstel tot strategieBondgenoten zoeken en samen dominante

economische en ecologische benadering van ruimte bevragen

?

2. “Open ruimte als publieke ruimte ” als beloftevol alternatief

Landschap als focus

LEINFELDER, H. (2007), Open ruimte als publieke ruimte.

www.academiapress.be

Vlaanderen = laboratorium voor creatief onderzoek over beleid t.a.v. toekomstige verstedelijking en openruimtefragmenten • Dominantie van

planningsdiscours met scheiding tussen stad en platteland

• Kenmerkend voor Noord-West-Europese landen met rurale traditie waarin landbouw en/of natuur centraal staan- Hoge waardering platteland als

productie- en consumptieruimte- Negatieve perceptie van stad en

verstedelijkingsdruk

•Open ruimte als publieke ruimte

• Diversiteitals overkoepelende sociaal-culturele en ruimtelijke uitdaging in huidige samenleving

Leren samenleven in ‘ ver-scheidenheid’: positive

tolerance is the capacity to put up with other ’s fully

recognised differences from self (…) with a mild appre-ciation for or enjoyment of those differences (Lofland,

1998)

- Publieke ruimte als ruimtelijke uitdrukking van diversiteit:

I can stand where they stood and experience common space from the same perspective, even though my experience may be completely different (Madanipour, 2003)

• Diversiteit is niet langer een louter stedelijk vraagstuk!- Groeiende diversiteit aan gebruikers en betekenissen van

open ruimte• Open ruimte als rurale idylle (NIMBY, …)

• Open ruimte als ruimte voor vermaak (agritainment, …)

- Groeiende behoefte aan herstel van sociaal kapitaal in open ruimte• Kennis, relaties en mobiliserend vermogen tussen landbouwers,

burgers en overheid

- Fysisch-morfologische gelijkenis van open ruimte met stedelijke publieke ruimte• Vorm te geven enclaves open ruimte binnen overwegend bebouwde

omgeving• Uniciteit versus transitie

• Diversiteit is niet langer een louter stedelijk vraagstuk!- Groeiende diversiteit aan gebruikers en betekenissen van

open ruimte• Open ruimte als rurale idylle (NIMBY, …)

• Open ruimte als ruimte voor vermaak (agritainment, …)

- Groeiende behoefte aan herstel van sociaal kapitaal in open ruimte• Kennis, relaties en mobiliserend vermogen tussen landbouwers,

burgers en overheid

- Fysisch-morfologische gelijkenis van open ruimte met stedelijke publieke ruimte• Vorm te geven enclaves open ruimte binnen overwegend bebouwde

omgeving• Uniciteit versus transitie

Perspectiefwissel !‘Stad in land’ wordt ‘land in stad’

Open ruimte = ‘nieuwe’ publieke ruimte in stedelijke context

• ‘Drie slagen’ voor succesvolle publieke open ruimte

- Open ruimte met voldoende oppervlakte en permanente status

• ‘Voldoende oppervlakte’ op verschillende schaalniveaus

• ‘Permanente status’ door waarde, rol in stedelijk gebeuren, plan• Publieke/collectieve/gedeelde ruimte

» Toegankelijkheid via padennetwerk

» Visuele toegankelijkheid• Gebruik door maatschappelijke groepen

» Typering van publieke functie >< toewijzen van functies

- Bebouwde rand rond open ruimte die (effectief of visueel) gebruik maakt van open ruimte

• Vandaag: residentië le uitbreiding met rug naar open ruimte, ‘vrijstaande rijwoning ’, ‘fermette’ met hagen of schuttingen

• Aandacht voor scheiding met ‘vensters’ tussen publieke open ruimte en private tuinruimte

• Aandacht voor overgang tussen publieke open ruimte en private tuinruimte

» Confrontatie van passerende residenten (‘ommetjesmaker’) en constante gebruikers van open ruimte (landbouwer)

» Overgangszone met semi -publieke functies en activiteiten

Hans LeinfelderVCM-contactdag – Mol – 7 maart 2009

- Perifere attractor in open ruimte

• Trekt actoren uit bebouwde rand aan naar open ruimte en zet hen aan deze verder te verkennen

• Aandacht voor programma van attractoren in functie van beoogde publieke karakter van open ruimte

• Schaal» Van openluchtmuseum tot zitbank

» Nieuwe functies in bouwkundig erfgoed

3. Naar een ruimtelijke planning op landschappelijke schaal

+ Permanente status als parkbos door afbakeningslijn

Attractoren mogelijk door functiewijziging kastelen en land-bouwbedrijven Beperkt aantal contextelementen/omgevingscondities (vista’s,dreven, … )

- Geen overgang naar woonkernen door 5 m brede haagPerceelsgewijze (mono)functionele zonering in boskerngebied,agrarisch gebied, …

Toenemende onvrede over functionele zonering in ruimtelijke planning

• (Mono)functionele zonering

• Diepe wortels (CIAM)• ‘Rechtszekerheid’ binnen

juridisch-administratief kader• ‘Toe-eigening’ van ruimte door

beleidsdomeinen• Hiërarchische, centrale sturing

• Kritiek

• Geen antwoord op multi-functionalisering van ruimte

• Geen antwoord op diversiteit aan betekenissen van dezelfde ruimte

• Geen ruimte voor maat -schappelijke zelforganisatie/ sociaal kapitaal

• Naar een ‘strategisch’ ruimtelijk uitvoeringsplan voor open ruimte

• Inhoud- Grafische functionele zonering -> zonering in functie van verschillen

in dynamiek, kwetsbaarheid, sociaal-culturele betekenis, …- Stedenbouwkundige voorschriften over toegelaten functies en

activiteiten -> voorschriften omschrijven omgevingscondities of spelregels waarbinnen functies en activiteiten kunnen ontwikkelen• Inrichting en beheer > bestemming

• LANDSCHAP als holistische referentie (‘landscape scale planning’; Selman, 2006)

Hans LeinfelderVCM-contactdag – Mol – 7 maart 2009

Naar een sociaal-cultureel geïnspireerde ruimte-lijke planning van de open ruimte in Vlaanderen

Economisch plannings- Ecologisch plannings-discours landbouw discours natuur

Sociaal-cultureel discoursopen ruimte?

met een hoofdrol voor landschap en erfgoed