Son De brug of je leven - Liberation Route · 2014. 10. 8. · Tweede Wereldoorlog in Nederland....

Luisterplek 114SonDe brug of je leven

Een lessenserie voor leerlingen van de bovenbouw van de basisschool.

114

2

Inleiding 3Lessenserie 4Luisterverhalen 6Les 1 7Les 2 9Les 3 11Les 4 16

Bijlagen 1: Achtergrondinformatie:TweedeWereldoorlog 182: Dilemmatest 223: Achtergrondinformatie:bevrijdingvanhetZuiden 254: LiteratuuroverdeTweedeWereldoorlog 285: Monumenten 296: Achtergrondinformatieluisterverhaal 327: Werkblad1.Tussenvrijheidenvrede 338: Routekaart 369: Knipblad1.Beeldverhaal 37Bronnen 42Colofon 43

Inhoudsopgave

3

DezelessenserieisontwikkeldinhetkadervandeLiberationRoute.

DeLiberationRoutevolgthetpaddatdegeallieerdenbewandeldentijdensdebevrijdingvanEuropa.DeroutebegintbijNormandiëenlooptdoorNoord-BrabantenGelderlandrichtingBerlijn.DeregioNijmegen,Zuid-VeluwespeeldeaanheteindevandeTweedeWereldoorlogeenhoofdrolophetwereldto-neel.OokNoord-Brabantwashettoneelvanheftigegebeurtenissen.De geallieerden startten in september 1944 Operatie Market Garden.Ondanksdathetéénvandegrootsteluchtlandingsoperatieswasuitdegeschiedenis,isdeoperatieslechtsdeelsgeslaagd.Hetluktedegealli-eerdenomhetzuidenvanNederlandtotNijmegentebevrijden,maarzekondenArnhemnietbehouden.Infebruari1945starttevanuitditgebieddefinalevandebevrijding,OperationVeritable.DezeoperatiewasdestartvanhetgroteRijnlandoffensief,eenveldslagdiepastinhetrijtjevanStalingrad,NormandiëenBerlijn.Militairenenburgerswarendedeelnemersindeonberekenbareoorlogsroulettediedraaideomoverlevenofsterven,omvreugdeenverdriet.Uitein-delijkwerddevrijheidinheelNederlandherwonnen.

VeelplekkeninNoord-BrabanthebbendirecttemakenmethistorischegebeurtenissentijdensdeTweedeWereldoorlog.OpverschillendeplekkenzijnlangsdeLiberationRoutegemarkeerdeveldkeien,zogehetenluisterplekkenneergezet.Indedirecteomgevingvandezekeienzijndingengebeurddiedegeschiedenisvandeomgevingkleuren.Bijdeveldkeiisdoormiddelvaneenhoorspeltehorenwatéénofmeerderepersonenbijdieplekhebbenmeege-maakt.

Omookscholierentelatenbelevenwaterinhundirecteomgevingzichheeftafgespeeldisdezeles-senseriebijeenaantalluisterverhalenontwikkeld.Delessenseriebestaatuitvierlessen.DeeerstelesiseenalgemenelesoverdeTweedeWereldoorlog.Detweedelesisfacultatiefenbestaatuiteenbezoekaaneenmuseumindebuurt,namelijkaanhetLibertyParkOverlooninOverloon;MuseumBevrij-dendeVleugelsinBest;ofNationaalMonumentKampVught.DederdeleszoomtinophetregionaleverhaalenopéénvandeluisterplekkenenhandeltoverdatgenewaterindedirecteomgevingvandeleerlinggebeurdetijdensdeTweedeWereldoorlog.Ookdevierdelesisfacultatief:tijdensdezelesma-kendeleerlingenn.a.v.deinformatieuitdevooraf-gaandelessenhuneigenmonument.

Wijhorengraagwatuvandezelessenserievindt.Leesmeeroverhoeudatonskuntlatenwetenopbladzijde6.

Inleiding

Inleiding

4

Doelgroep:Dedoelgroepvanditprojectzijnjongerentussen10en12jaar.Hetprojectisgeschrevenvoorleerlingenvangroep8vanhetbasisonderwijs.

Doel:Dedoelstellingenvanhetprojectzijn: DeleerlingenkennendehoofdlijnenvanOpera-

tieMarketGarden. Deleerlingenmakenkennismetlokaleverhalen

overdebevrijding. Deleerlingenervarenhoelastighetisomin

oorlogstijdkeuzestemaken.

De geschiedenismethoden richten zich op het lan-delijkeverhaaloverdeTweedeWereldoorlog.HetprojectronddeLiberationRouteverteltzowelhetre-gionalealshetlokaleoorlogs-ofbevrijdingsverhaal.

Opzet van de lessenserie:Hetprojectbestaatuitvierlessenenstartmethetteruggrijpennaarhetlandelijkeverhaaluitdegeschiedenismethode.TijdensdeeersteleswordtdekennisvandeleerlingenoverdeTweedeWereldoor-logaandehandvandemethodeopgefrist.Nadeze

landelijkeintroductiezoomendeleerlingenindevol-gende lessen steeds verder in op de oorlogsverhalen uithuneigenomgeving.Detweedelesisfacultatiefenbestaatuiteenbezoekaaneenmuseum.InhetLibertyParkOverlooninOverloon;MuseumBevrijdendeVleugelsinBest;ofNationaalMonumentKampVughtmakendeleer-lingenkennismetdegeschiedenisvandeTweedeWereldoorlog.Naditbezoekvolgtdederdeleswaarinhetregionaleenlokaleoorlogsverhaalcentraalstaat.Opdeluis-terlocatiesvandeLiberationRoutezijndeplaatse-lijkeverhalentebeluisteren.Naafloopvandezeleswetendeleerlingenhoedelokalegeschiedeniszichverhoudttenopzichtevanderegionaleenlandelijkegeschiedenis.Indevierdelesverwerkendeleerlingendeinforma-tieuitdevoorafgaandelessenineenontwerpvooreenoorlogsmonumentwaarinelementenuithetlandelijke,regionaleen/oflokaleverhaalverbeeldworden.Deleerlingenkunnenzichopdewebsitewww.liberationroute.nl en/ofmeteenbezoekaaneenplaatselijkoorlogsmonumentlateninspire-rendoorhetbekijkenvanbestaandemonumenten.

Lessenserie

Opbouw in schema:

Les Focus Onderwerp1:introductie Landelijk TweedeWereldoorlog

2:museumbezoek Landelijk/regionaal Debevrijding3: verdieping Regionaal/lokaal Verhaalbijluisterplek4:verwerking Kunstzinnig Monumenten

Lesmateriaal Lesmethodegeschiedenis/www.liberationroute.nl Educatiemuseumwww.liberationroute.nl www.liberationroute.nl

Lessenserie

5

KerndoelenDelessensluitenaanbijdevolgendekerndoelen:

Mondelinge taalvaardigheid:Deleerlingenlereninformatieteverwervenuitgesprokentaal.Zelerentevensdieinformatie,mondelingofschriftelijk,gestructureerdweertegeven.De leerlingen leren zich naar vorm en inhoud uit tedrukkenbijhetgevenenvragenvaninforma-tie,hetuitbrengenvanverslag,hetgevenvanuitleg,hetinstruerenenbijhetdiscussiëren.Deleerlingenlereninformatieteachterhalenininformatieveeninstructieveteksten,waaronderschema’s,tabellenendigitalebronnen.Deleerlingenlereninformatieenmeningenteordenenbijhetlezenvanschool-enstudie-tekstenenandereinstructieveteksten,enbijsystematischgeordendebronnen,waaronderdigitalebronnen.Deleerlingenlereninformatieenmeningentevergelijkenentebeoordeleninverschillendeteksten.Deleerlingenlereninformatieenmeningenteordenenbijhetschrijvenvaneenbrief,eenverslag,eenformulierofeenwerkstuk.Zijbe-stedendaarbijaandachtaanzinsbouw,correctespelling,eenleesbaarhandschrift,bladspiegel,eventueelbeeldendeelementenenkleur.Deleerlingenkrijgenplezierinhetlezenenschrijvenvanvoorhenbestemdeverhalen,gedichteneninformatieveteksten.

Oriëntatie op jezelf en de wereld:Deleerlingenlerengebruiktemakenvaneen-voudigehistorischebronnenenzelerenaandui-dingenvantijdentijdsindelingtehanteren.Deleerlingenlerenoverkenmerkendeaspectenvanhetvolgendetijdvak:wereldoorlogenenHolocaust.

Deleerlingenlerenoverdebelangrijkehistori-schepersonenengebeurtenissenuitdeNeder-landsegeschiedenisenkunnendievoorbeeld-matigverbindenmetdewereldgeschiedenis.

Kunstzinnige oriëntatie:Deleerlingenlerenbeelden,taal,muziek,spelenbewegingtegebruiken,omergevoelensenervaringenmeeuittedrukkenenomermeetecommuniceren.Deleerlingenlerenopeigenwerkendatvananderentereflecteren.Deleerlingenverwervenenigekennisoverenkrijgenwaarderingvooraspectenvancultureelerfgoed.

KostenDelessenserieisgratistedownloadenvan

www.liberationroute.nl Voorhetbezoekaanhetmuseumiswelentreegeldverschuldigd.

Spreiding lessen:Deactiviteitenzijndoordeleerkrachtzelfintedelen.Alleenvoorhetmuseumbezoekdienteenafspraakgemaaktteworden.

Dat kan met:LibertyParkOverloontel:+31(0)478-641250e-mail:[email protected]:www.libertypark.nl

MuseumBevrijdendeVleugelsBesttel:+31(0)499-329722e-mail:[email protected]:www.wingsofliberation.nl

NationaalMonumentKampVughttel:+31(0)73-6566764e-mail:[email protected]:www.nmkampvught.nl

Lessenserie

1

2

3

4

5

6

7

51

52

54

53

55

56

6 Luisterverhalen

LuisterverhalenBijdezelessenserieLiberationRouteBrabantzijnzevenluisterverhalengeselecteerd.Deverhalenvandieplekken zijn tebeluisterenviadewebsitewww.liberationroute.nl.Ookzijndeluisterfragmententerplekketehorendoorbijdeveldkeientebellennaar09005423728ofdoordeQR-codetescannen.

Degeselecteerdeverhalenkuntuvindendoor bij 'Ontdek de geschiedenis' te klikken op 'luisterverhalen’.

Luisterverhalen:

Nummer Verhaal gemeente103 Dankzijdeondergrondse Bladel109 EenparatrooperinEindhoven Eindhoven114 Deburgofjeleven Son118 Vluchteling Holthees122 DekleineElft Reek123 DeJohnS.Thompsonbrug Grave126 LuchtarmadabovenVught Vught

Uw mening telt!Wanneerugebruikheeftgemaaktvandezelessenseriehorenwijgraagwatuervanvindt.Daarvoorhebbenweeenkortevragenlijstsamengesteld.Wijzoudenhetbijzonderopprijsstellenalsudezevragenlijstinvult.

Devragenlijstkuntuvindenopwww.enqueteviainternet.nl/liberationroute

Alvastbedankt!

7

De geschiedenismethode behandelt de Tweede We-reldoorlog. Een aanvulling hierop is deze les waarin de vraag centraal staat: Wat zou jij doen?

Duur:Activiteit1:15minutenActiviteit2:40minuten

Voorbereiden: UbehandeltdeTweedeWereldoorlogviade

geschiedenismethode. Uleestdeachtergrondinformatieoverde

TweedeWereldoorloginNederland.Ziebijlage1.

Benodigdheden: Papierenpen. Kopieënvandedilemmatestenhetantwoord-

blad(bijlage2)

Activiteit 1. UheefthetlandelijkeverhaaloverdeoorloginNederlandaandehandvandegeschiedenismethodebehandeld.Maakeventueelgebruikvandeel1vanbijlage1naastuwgeschiedenismethode.Nukomtuhieropterug.BespreekmetdeleerlingenwatzealwetenoverdeTweedeWereldoorlog.Hiervoormaaktusamenmetdeleerlingeneenwoordwebenstuurthetgesprekzodatdevolgendeonderwerpenaanbodkomen:Hoekondeoorlogontstaan;vanwanneertotwanneerwasdeoorlog;fascismevanHitler;Jodenvervolging;hetverzet;deNSB;SlagomArnhem(OperatieMarketGarden).

Activiteit 2. Indezeactiviteitonderzoektumetdeleerlingenderolvandeoverheidbijdeveiligheidvanburgersen

watjedoetalsjenietmeerbijdieoverheidterechtkunt.

Inleiding: U legt de leerlingen de volgende vraag voor.

Jebentopwegnaarhuisenallaat.Jehadjemoederbeloofdoptijdthuistezijnvoorheteten.Jezieteenjongetjerennenenstruikelenopdegrond.Hijblijftliggenenhuilt.

Wat doe je? Jestoptenprobeerthetjongetjetehelpen.Dan

maartelaatenmisschieneenbozemoeder. Jedenkt:‘ikmagniettelaatkomen’enjefietst

door. Jerentnaarhetdichtstbijzijndehuis,enhoopt

datiemandthuisisomtehelpen. Jehebtgeenideewatjezoudoen.

U vraagt: wiekiestervoorantwoorda?Envraagteenleerlingwaaromdiehiervoorkiest.Ditdoetubijiedermogelijkantwoord.Bijdekinderendiekiezenvoorantwoordcbenadruktudatdezekinderenervoorkiezenomhulptezoeken.

U legt de kinderen de volgende vraag voor:

Jelooptopstraat.Jeziethoeeenjongeneenvrouwomverduwtenhaarhandtasafpakt.Devrouwgilt:‘Houddedief!’Dejongenrentmetdehandtasjouwkantop.

Wat doe je? Jegaatindewegstaanvandedief. Jebelthetalarmnummer112. Jelooptgauwdeanderekantop. Jehebtgeenideewatjezoudoen.

Algemene les over de Tweede Wereldoorlog

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

Les 1

8 Les 1

Wederomvraagtuwievoorwelkantwoordkiestenwaarom.Bijantwoordbbenadruktudatdezekin-derenhulpzoekenbijmensendieindienstzijnvanonzeoverheid:namelijkdepolitie.

Ubespreektmetdeleerlingendatweingevalvannoodhulpkrijgenvanonzeoverheid.Wegaanervanuitdatdieonswelzalhelpen.Uvraagtdeleer-lingenopwelkemanierdeoverheidvoorhetwelzijnvandemensenzorgt.

DanbespreektumetdeleerlingenhoedatvoordeNederlanderswasinoorlogstijd.InoorlogstijdnamendeDuitsersdemachtoverinonsland.DeDuitsebe-zettingsmachtbepaaldederegelszonderoverlegmetdeburgers.DeNederlandersmoestenzichsteedsmeeraanpassenaandatwatdebezetterwilde.Ookalgingdattenkostevanhuneigenofandermansveiligheid.Ineenswarengezagdragersnietmeerdemensendiejehielpen,maarwarenhetmensenvoorwiejebangwas.Hoemoetjedaarmeeomgaan?Demensenreageerdendaarverschillendop.

DemeestemensenindeoorlogkozennietvooractiefverzettegendeDuitsersenhunanti-joodsemaatregelen.Bespreekmetdeleerlingenwaarommensendatnietdeden.Erzijnmeerdereredenentebedenken.Zewarenbangendachtendathettochnietzouuitmakenofzewelofnietwatdeden.DeeerstemaatregelendiedeDuitsersnamenwarennognietzoergvoordejoden.Ensommigemaat-regelenvondenzewelgoedvoorNederland.Ofzeprobeerdenhetlevenvanvoordeoorlogzogoedenzokwaadalshetgingvoorttezetten.

Tochwarenerookmensendieophuneigenmanierinverzetgingen.Mensenpleegdengrotedadenvanverzetmaarookkleine.Erwarenmensendieniet reageerden op de oproep van Duitsers om zich te melden.Erwarenmensendiestiekemkranten drukten;ofmensendieonderdakbodenaanjoden,

mensenuithetverzetofaanjongemannendienietvoordeDuitserswildenwerken.Erwarenver-zetsgroepenactief.EenvoorbeeldvanverzetisdeFebruaristakingin1941toenduizendenmensenhetwerkneerlegdenalsprotesttegendeJodenvervol-ging.DezestakingwerddoordeDuitsersmetgeweldneergeslagen.Alleverzetsdadendedenmensenmetgevaarvooreigenleven.Waaromzoudendezemen-sendatgedaanhebben?

Maarnietiedereenwastegendebezetter.Erwarenookmensendieervoorkozendebezettertehelpen.Waaromsteundendezemensendebezetter?Ookhierzijnveelverschillenderedenenvoortebeden-ken.DemensengeloofdenbijvoorbeelddatHitlerervoorzoukunnenzorgendaterminderarmoedeenmeerwerkzouzijn.Endathetvoorhenbeterzouworden.Zomaakteiedereenindeoorlogeenanderekeuze.

Kern:Deleerlingenmakennudedilemmatestuitbijlage2.Doorhetmakenvandedilemmatestgaandeleerlin-gennadenkenoverwatzijzelfinbepaaldesituatieszoudendoen.

Afsluiting: Ubespreektmetdeleerlingenderesultatenvandedilemmatest.Waaromkiestdeéénvoorheteneantwoordendeandervoorwatanders?

9

Deze les is facultatief. Om een zo compleet mogelijk beeld te geven van de Tweede Wereldoorlog be-zoekt u met de leerlingen een museum in de buurt. Hier bekijken de leerlingen vanuit een regionale invalshoek de gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het museumbezoek zoomt in op de regionale gebeurtenissen en plaatst de gebeurtenis-sen tijdens de Tweede Wereldoorlog in hun eigen omgeving in een context en is daarmee een voorbe-reiding op les 3 waarin de leerlingen het verhaal uit hun eigen gemeente leren kennen.

Afhankelijkvanhetonderwerpendelocatievandeluisterplek,kiestdeleerkrachteenmuseumindebuurt.DeoorlogsmuseazijninOverloon:LibertyParkOverloon;Best:MuseumBevrijdendeVleugels;ofVught:NationaalMonumentKampVught.Iniedermuseumiseducatiefmateriaalvanhetmuseumaanwezig.

Hetmuseumbezoekduurt-zonderdeheenenterugreis-anderhalfuur.

Voorbereiding: Museumnaarkeuzeinlichtenoveruwkomst Vervoerregelen(busofoudersdiewillenrijden)

Wat kunt u verwachten van het bezoek aan het museum?

Liberty Park Overloon DemuseumlesvanhetLibertyParkgaatinopdewerkingvanpropaganda.Hetdoelisomjongerenbewusttemakenvandemanipulatiewaaraanzijblootstaan.Aandehandvaneenoverzichtstentoon-stellingvanzestigaffichesuitdeoorlogsjarenlegteenmedewerkervanhetmuseumuithoedatwerkt.Daarnagaandeleerlingenerzelfmeeaandeslag.Elkgroepjeontwerpteenafficheopeendigitaalwerkstation.Alsuwiltkuntudelesookcombinerenmetandereactiviteiteninhetmuseum.Depublieksdienstvanhet museum informeert u graag over de verschil-lendemogelijkheden.

Contactgegevens:

Museumpark1 5825AMOverloontel:+31(0)478-641250 e-mailgroepsreserveringen: [email protected]:www.libertypark.nl

Les 2

Bezoek museum

10

Museum Bevrijdende Vleugels, Best Eenvandebelangrijkedoelstellingenvanhetmu-seumisomdejeugdeenduidelijkbeeldtegevenvandegebeurtenissenindeperiode1930-1945.Deexpositieisopgebouwdrondomverschillendethema’s,zoals:DeBezettingvanNederlandDeConcentratiekampenDeBevrijdingOperatieMarketGardenDeskundigegidsenverzorgenderondleidingen.Ukuntinverbandmetdebehandeldeleerstofvoorafaangevenwelkeaspectenspecialeaandachtmoetenkrijgen.Indiennodigkanmetdecoördinatorvanderondleiderseenspeciaalprogrammawordenopge-steld.Duurvanderondleidingisongeveertweeuur.Inverbandmetdeorganisatiegraagtenminstevierwekenvantevorenreserveren.

De contactgegevens zijn:

Sonseweg39 5681BHBestTel:+31(0)499-329722e-mail:[email protected]:www.wingsofliberation.nl

Les 2

Nationaal Monument Kamp VughtBijhetNationaalMonumentKampVughtkuntueenrondleidingenvoorbereidendlespakketinéénboe-ken.Hetvoorbereidendelespakketheet‘KampVughtindeklas’.Ukuntkiezenuitdrierondleidingen: KampVughtindeklas.Ditisde‘standaard’-

rondleiding.HierbijishetdebedoelingdatumetuwklasdeDVDuithetvoorbereidendelespak-kethebtbehandeld.Eénhoofdpersoonuithetlespakketstaatookcentraalinderondleiding.

Personen.IndezerondleidingwordthetverhaalvanKampVughtverteld,plushetverhaalvaneengevangeneuitdezelfdestreekofplaatswaaruwgroepvandaankomt.

Voorwerpen.IndezerondleidingwordthetverhaalvanKampVughtverteldaandehandvanhetterreinenvaneentasmetvoorwerpenuitKampVughtdiederondleidermeeneemt.DerondleidervertelthetverhaalvanKampVughtingrotelijnen,maarheeftookderuimteomspecifiekintegaanopvragenvanuitdegroep.

DeprijzenenboekingsvoorwaardenkuntuvindenopdesitevanNationaalMonumentKampVught.Derondleidingduurtongeveereenuur.

De contactgegevens zijn:

Lunettenlaan600 5263NTVughtTel:+31(0)73-6566764e-mail:[email protected]:www.nmkampvught.nl

11

Tijdens de eerste drie dagen van Operatie Market Garden was Son de commandopost van de 101ste Airborne Divisie. Met dit grootscheepse bevrijdings-offensief van 17 tot 26 september 1944 wilden de geallieerden vanuit België een doorstoot naar Duits-land forceren door met luchtlandingstroepen in een bliksemsnelle aanval bruggen in Noord-Brabant en Gelderland veilig te stellen. De Sonse Heide was de voornaamste landingsplaats voor parachutisten en zweefvliegtuigen. De grote letters PAULUSHOEF op het dak van de Paulushoef aan de Sonniuswijk dienden als herkenningsteken voor de Amerikaanse vliegers.

De militairen moesten de brug over het Wilhelmi-nakanaal in Son in handen krijgen. Dat lukte pas toen de Duitsers de brug al hadden opgeblazen. De Amerikanen wisten Son op 17 september te bevrij-den. De Sonse bevolking verwelkomde de bevrijders opgetogen en opgelucht. Terwijl de mensen feest-vierden, kregen de Sonse burgers de volgende dag op 18 september nog te maken met Duitse beschie-tingen vanaf het kanaal en moesten ze wederom schuilen.

In het centrum van Son kwam een militair hospi-taal en op Wolfswinkel een begraafplaats. Diverse gedenktekens in het dorp herinneren aan deze tijd.

Doel DeleerlingenlerenwatOperatieMarketGarden

isenwatdezemilitaireactiebetekendevoordebevrijdingvanNederlandeninhetbijzondervoordebevrijdingvanhetzuiden.

DeleerlingenonderzoekendebijzonderepositiediehetzuidenvanNederlandinnamtijdensdelaatstemaandenvandeTweedeWereldoorlog.

De leerlingen leren de achtergronden van hetluisterverhaalkenneninhundirectewoonomge-ving.

DeleerlingenwetenhoeSoninseptember1944doordeAmerikanenisbevrijd.

WerkwijzeActiviteit1: intweetallenActiviteit2: klassikaalenintweetallenActiviteit3: klassikaal

DuurActiviteit1-45minutenActiviteit2-45minutenActiviteit3-60minuten

De brug of je leven

Les 3

12

Bespreek: Watwaserandersinhetzuidendaninderest

vanNederland? Hoekwamdat?

KernVerdeeldandegroepintweetallen.Deleerlingengaanintweetallenmetbehulpvaneenwerkbladvra-genoverdefilmbeantwoorden.Zehebbenhiervooreencomputermetinternetverbindingnodig.Zebekijkensteedseenhoofdstukuitdefilmenbe-antwoordendaarvragenover.

AfsluitingSpreekmetdegroepna.

Les 3

Activiteit 1: Tussen vrijheid en vrede

HetzuidenvanNederlandwerdalseerstebevrijd.Maardezebevrijdingbetekendenoggeenvrede.Deleerlingenbekijkeneenfilmmetoriginelefilmbeel-denenontdekkenaandehandvanopdrachtenhetverhaalvanhetZuidenin1944.

Voorbereiding Lezenachtergrondinformatieoverhetzuiden

vanNederlandinbijlage3 Kopiërenwerkblad1:Tussenvrijheidenvrede Opwww.youtube.com/user/liberationroute

kuntudefilmendeafzonderlijkehoofdstukkenvinden

Benodigdheden Digibord Computersmetinternetaansluiting Werkblad1.Tussenvrijheidenvrede

InleidingKomtkortterugopdevorigelessen.VerteldeleerlingendathetzuidenvanNederlandeenuniekverhaalkent.Datistezienentehorenindefilmmetdeoriginelebeeldenvantoen.Kijkmetdehelegroepnaardefilm.Dezefilmduurtruim14minuten.

13

Activiteit 2: Luisterkei 114. De brug of je leven

Deleerlingengaanreconstruerenwaterinseptem-ber1944inSonisgebeurd.Aandehandvanbron-nenmateriaalenoriginelefoto’sonderzoekenzewaterinSonisgebeurdenmakenzeeenbeeldverslag.

Voorbereiden Downloadenluisterverhaal

viawww.liberationroute.nl. Klik op 'Ontdek de geschiedenis' en vervolgens op 'luisterplekken'. Via deze webpagina kunt u het verhaal opzoeken, beluisteren en in mp3-formaat downloaden. Het bestand is te vinden bij 'media’. Het verhaal is eveneens te beluisteren via de app: www.liberationroute.nl/app.

BeluisterhetinterviewmetLambertBoudewijnsviawww.youtube.com/user/liberationroute

Lezenachtergrondinformatieluisterverhaal(bijlage6).

Kopiërenknipblad1.

Benodigdheden Computer(ofdigibord)metluidsprekerswaar

vanafhetluisterverhaalisaftespelen. Kopieënknipblad1. A3-papiervooriedertweetal.

Inleiding Komterugopdevorigelessen.WatisergebeurdindeTweedeWereldoorlog,wathebbenzegeleerdvanhetbezoekaanhetmuseum.VervolgensherinnertudeleerlingenaandevorigeactiviteitwaarbijduidelijkwerddatdemenseninNoord-Brabanttijdensdelaatstemaandenvandeoorlogtussenvrijheidenvredehebbengeleefd.

OokinhuneigenomgevingistijdensdeTweedeWereldoorlogveelgebeurd.Misschienhebbendeleerlingendaarweleensietsovergehoordvanhunoudersofgrootouders.Praatermetdeleerlingenover.Verteldeleerlingendatzegaanluisterennaarhetluisterverhaal dat zich in hun omgeving afspeelt tijdensdeTweedeWereldoorlog.

Leid het luisterverhaal als volgt in: “OphetdakvandeboerderijdePaulushoefstondenlevensgrootdelettersPAULUSHOEF.Dezelettersgebruiktendegeallieerdepilotenalsherkennings-teken.InhetgebiednaastdeboerderijdroptenzeduizendenAmerikaanseparachutisten.Dezesoldatenhaddendeopdrachtomdebruggenindebuurtintenemen.Inhetluisterverhaalhoorjehetverslagvanéénvandieparatroopers.”

KernBespreekmetdeleerlingennahetluisterenhetverhaal.Vraagdeleerlingen:

Waarom wilden de Amerikanen de brug veroveren?(Debruggenmoestenopenzijnzodatdegrondtroe-penkondenoprukkennaarhetnoorden)

Les 3

114

14

Kijk op deze kaart:

Welkeroutehebbendegeallieerdenafgelegd?( A=Paulushoef,B=BrugWilhelminakanaal,zeland-denopdeSonseheiindebuurtvandePaulushoefengingendoorhetbosnaardebrugoverhetkanaal)Deparatroopersliepenbepaktdoorhetbosnaardebrug.

Hoeveel kilometer is dat ongeveer? (Doorhetbosongeveer5km)

Verdeeldegroepintweetallen. Deeldeleerlingenhetknipbladmetdefoto’sen

onderschriftenuit.

Deopdrachtvoordeleerlingenisuittezoekenbijwelkonderschriftwelkefotomoetkomen.Zeplak-kendefoto’senonderschrifteninchronologischevolgordeopeenA3.Zemakenhierbijgebruikvanbronnen:hetluisterverhaalenhetinterviewmetooggetuigeLambertBoudewijns.Erzullenplekkenbovendeonderschriftenopenblijven,deze‘missinglinks’vullenzezelfindooreentekeningoffotohierteplaatsen.

Afsluiting Deleerlingenpresenterenhunbeeldverhaalaandeandereleerlingenvandegroep. Watiserop17septemberendedagendaarna

inSongebeurd? Komtdechronologievandegebeurtenissen

overeen? Opwelkemanierhebbendeleerlingende‘mis-

singlinks’ingevuld?

Les 3

15

Activiteit 3: Welke route liepen de geallieerden

De leerlingen lopen / fietsen de route die de geal-lieerde soldaten liepen op 17 september 1944. De afstand is ongeveer 5,5 km.

Benodigdheden Routekaart(bijlage7)

Voorbereiding UkuntderoutevantevorenbekijkenviaGoogle

Streetview.

InleidingKomterugopdevorigeactiviteit.Waarzijndegeal-lieerdengeland?WatwashetdoelvandeAmerika-nen?Hoehebbenzedatdoelbereikt?Verteldeleerlingendatzedezelfderoutegaanafleg-genalsdeAmerikanenop17september.

KernGametzijnallenoppad.StartpuntisdePaulushoef.VerteldatdeAmerikanenophetterreinnaastdezeboerderijlandden.

Waarom is dit een goede plek om met veel parachu-tisten te landen? Hetterreinwasvoorhunonbekend.

Hoe vonden de Amerikanen de juiste route?Zehaddeneenzwarebepakkingbijzich.Steljeeensvoordatjemetzwarebepakkinghiermoetlopen.Hoe zou dat zijn?

DeDuitserswarendichtbijaanhetvuren.Zijn er plekken waar je kan schuilen?

NeemderoutedoorhetbosrichtingdeKanaaldijkNoord.Letop!HiervoormoetjedeBestsewegover-steken.GavanafdeKanaaldijkNoordrichtinghetcentrumvanSon.OpdehoekmetdeNieuwstraatisdeka-naalbrugenstaatluisterkei

Deparachutistenmoestendezebruginnemen.Waarom was deze brug zo belangrijk voor de geallieerden?

AfsluitingPraatnaoverdeervaringen.HoezouhetvoordeAmerikanengeweestzijnomhiertekomen?Watzoudeblijereactievandemen-senuitSonvoorhenhebbenbetekend?

Les 3

114

16

Deleerlingenmakeneenmonumentwaarinzedatgenevormgevenwatzedevoorgaandelessenhebbenontdektenervaren.

mo·nu·menthet;o-en1ietsdatopzettelijkbestemdisomdeherinneringaaniemandofietstebewaren;gedenkteken2gebouw,terreinenz.,vanalgemeenbelangvanwegeschoonheid,wetenschappelijkewaardeenz.

WerkwijzeKlassikaalenindividueel

Duur70minuten

Benodigdheden Voorbeeldenvanmonumenten(bijlage5) Schetspapierenpotlood Klei(luchtdrogend),onderleggersenkleigereed-

schap(iedereleerlingkrijgteenstukkleivan15cm3)

Inleiding(10 minuten) Eenmonumentiseenstandbeeld,gedenksteenofkunstwerkdatisgemaaktomteherinnerenaaneenpersoonofaaneenbelangrijkegebeurtenis.Achteraldezegedenktekensgaanver-halenschuil.OokvanwegedeTweedeWereldoorlogzijnveelmonumentengemaakt.

Vraagdeleerlingenwelkemonumentenzekennen.BijvoorbeeldhetNationaalMonumentopdeDaminAmsterdamwaarop4meiiederjaardeoorlogsdo-denherdachtworden.Bespreekmetdeleerlingenofzijinhundirecteom-gevingeenmonumentweten(bijvoorbeeld:

Les 4

Maak een monument gedenksteen,standbeeld,kunstwerk,somszijnervandieplekkenlangsdewegwaarmensenbloemenneerleggenomdatdaariemandverongeluktis).Vraagdeleerlingenwaaromdezemonumentenerzijn.Waaromweherinneren.Vindenzedatbelang-rijk?Vindendeleerlingendathetherdenkenmoetstoppen?Waaromwelofniet?Hoelangdenkendeleerlingendoortegaanmethetherdenkenvandeoorlog?Zullenwedatover50jaarnogdoen?

(10 minuten) Inbijlage5staanafbeeldingenvanmo-numenteninNoord-BrabantdiedegebeurtenissenindeTweedeWereldoorlogherdenken.

Bekijksamenmetdeleerlingendeafbeeldingen.Verdeeldegroepintweetallen.Geefzeeenafbeeldingenvaneenmonumentenlaatzemetzijntweeënassociërenophetbeeld.Kunjeaanhetbeeldzienwelkegebeurtenishierwordtherdacht?

Bespreekdebevindingenmetdeklas.Zijndeas-sociatieshetzelfde?Vertelzewathetmonumentverbeeldt.Zijnerthema’steonderscheiden?Schrijfdezeophetbord:vierenvandeherwon-nenvrijheid;herdenkenvandeoorlogsslachtoffers;eerbetoonaandemilitairendieonslandhebbenbevrijd.Welkmonumenthoortbijwelkthema?

KernVerteldeleerlingendatzezelfeenmonumentgaanmaken.Zegaaneenbeeldmakeninklei.Hierinver-beeldenzeéénvandedriethema’sdieophetbordstaangeschreven.Zekiezenwelkthemahunhetmeesteaanspreekt.

17

(10 minuten) Deleerlingenmakenineenschetseenontwerpvanhetmonumentdatzegaanmaken.(30 minuten)Deleerlingenkrijgeneenstukjekleivanongeveer15cm3enmakenhiervanhuneigenmonument.

Afsluiting(10 minuten) Vraagaandeleerlingenomdewerk-stukkenneertezettenopeenpresentatietafel.Bekijkmetdegroepwatzehebbengemaakt.Bespreekmetzedevolgendeonderwerpen:Welkwerkstukhoortbijwelkthema?Hoekunjedatzien?Waaromkozendeleerlingenvoordatthema?Rangschikmetdeleerlingendewerkstukkendiebijéénthemahorenbijelkaar.

Les 4

18

Wat er aan vooraf gingIndejarendertigvande20eeeuwwaserwereldwijdveelarmoede.Dooreeneconomischecrisiswarenveelmensenwerkloosenarm.VooraldemenseninDuitslandhaddenhetzwaarteverduren.OmdatDuitslanddeEersteWereldoorloghadverlorenmoesthetlandveelgeld(herstelbetalingen)betalenaandelandendiedezeoorloghaddengewonnen.VeelDuitsemensenwarenarm,werkloosenonte-vreden.AdolfHitlerwerddeleidervandeNationaal-SocialistischeDuitseArbeidersPartij(NSDAP).HijverteldedeDuitsersdathijvanDuitslandweereenmachtiglandzoumaken.Steedsmeermensenge-loofdenhemenzowerdzijnmachtendemachtvanzijnpartijsteedsgroter.

Hitler aan de machtIn1933kwamAdolfHitlermetdeNSDAPinDuits-landaandemacht.HitlerwildevanDuitslandhetmachtigstelandvanEuropamaken.Omdattebereikenwildehijlandenveroveren.EerstrichttehijzijnpijlenopOostenrijk,Tsjecho-SlowakijeenPolen,vervolgenswildehijDuitslandsgrotetegenstanderinWest-Europauitschakelen:Frankrijk.IndeaanvalopFrankrijkzoudenookNederlandenBelgiëwordenbezet.

VoorHitlerwarennietallemensengelijk.DeNSDAPpropageerdeJodenhaat.HijvondhetArischeofGer-maanserasbeterdanderest.Hijvondbijvoorbeeldjoden,zigeunersenmensenmeteennietblankehuidskleurminderwaard.

Aanval op Nederland Opvrijdagochtend10mei1940werdenveelNeder-landerswakkervanhetgebromvanvliegtuigen,ont-ploffendebommenenhetgeratelvantanks.Duitsesoldatenwarendegrensovergetrokken.Deoorlogwasbegonnen.DeNederlandsesoldatenprobeerdende Duitsers tegen te houden langs de verdedigingsli-nieszoalsdeGrebbelinieendeMaaslinie.

Capitulatie NederlandHetNederlandselegerwasveeltezwakomdeDuitseaanvaltekunnenafslaan.DeNederlanderswarennietgoedvoorbereid,zehaddenverouderdmaterieel,terwijlhetDuitselegerallemaalnieuwenmodernwapentuighadommeetevechten.NadatdeDuitseluchtmachtop14mei1940hetcentrumvanRotterdamhadgebombardeerd,enanderestedenhetzelfdelotwachtte,beslootdeNederlandselegerleidingtecapituleren.Deregeringendekonin-ginwarentoenaluitgewekennaarEngeland.

Bezetting NederlandInhetbeginleekdebezettingmeetevallen,maaralsnelwerdduidelijkwatonvrijheidbetekende.NederlandsemannenwerdengedwongeninDuitsefabriekentewerken.Gaandewegwerdenmensenzonder vorm van proces opgesloten in gevangenissen enconcentratiekampen.Hetetengingopdebon.‘sAvondsmoestiedereenbinnenblijvenenderamenverduisteren.Omdatdeaanvoervangrondstoffeneenprobleemwas,namendeDuitsersallesmeewatvoorhenbruikbaarwas.Omdatzebijvoorbeeldhetrubbervandefietsbandennodighadden,fietstendemensenophoutenbanden.Hetbronsvandekerk-klokkengebruiktenzeommunitievantemaken.Hetgeluivanklokkenhoordejenietmeer.

Tweede Wereldoorlog

Bijlage 1: Achtergrondinformatie

19

GeallieerdenGroot-Brittannië,deSovjet-Unie,CanadaendeVer-enigdeStatenwerktensameninhetbevrijdingsleger,degeallieerden.BezettelandenzoalsFrankrijk,Bel-gië,NederlandenPolenwarenbondgenootvandegeallieerden.ZijvochtentegendeDuitsedictatuur.EengrotegezamenlijkeactievandegeallieerdenwasdeinvasiemetdecodenaamOperatieOverlord.Diebegonmetde‘D-day’op6juni1944.Amerikaanse,Engelse,CanadeseenzelfsFransetroepenlanddenaandeFransekustinNormandië.Vanafdaartrokkenzeonderanderenaarhetnoorden,richtingBelgiëenNederland.HetwasdebedoelingomrichtingdeDuitsehoofdstadBerlijntegaanomHitlertever-slaan.Deoperatieverliepineersteinstantievoor-spoedig: de geallieerden hadden in augustus 1944 grotedelenvanFrankrijkenBelgiëbevrijd.

Operatie Market Garden Inseptember1944begondegeallieerdeopmarsverdernaarhetnoorden.HetplanwasomnuNe-derlandtebevrijden.VeelNederlandersdachtendatdebevrijdingslechtseenkwestievantijdwas.DegeallieerdenwildeninéénkeerallebruggenoverdegroterivierendeMaas,deWaalendeRijnverove-ren,endandoortrekkennaarhetIJsselmeer.DitplanhaddecodenaamOperatieMarketGarden.‘Market’staatvoordeluchtlandingstroependiedebruggenoverdeMaas,Waal,RijnenanderewaterwegeninBrabantenGelderlandmoestenveroveren.‘Garden’staat voor de grondtroepen die via een smal front in driedagenopmoestenrukkennaarArnhem.Op17september1944,begonOperatieMarketGardenmetluchtlandingenvandegeallieerdetroepen.VerspreidoverdriedagenlanddenduizendenparachutisteninNederland,vanEindhoventotArnhem.

De Slag om ArnhemOp18septemberlanddenBritseparachutistenopdeGinkelseheibijEde,enbijWolfhezeenHeelsum.EendaglatervolgdendePolen.MaarhetluktedeBritseenPoolsesoldatennietomhetdoel,deRijnbrugbijArnhem,teveroveren.DesterkeDuitselegermachtdieopdatmomenttoevalligmettanksenpantserwagensindebuurtvanArnhemwas,haddenzenietverwacht.Slechtseenkleinegroepvanzevenhonderdvijftigsoldaten,onderleidingvanluitenant-kolonelJohnFrost,bereikteonderlangsdeRijndeRijnbrug.OmdathulpvandegrondtroepenuitderichtingvanNijmegenuitbleef,enderestvandedivisienietverderkwamdandebuitenwijkenvanArnhem,moestendemannenvanJohnFrostnavierdagendestrijdopgeven.ZegavenzichoveraandeDuitsers.OperatieMarketGardenwasmislukt.Deoorlogzounogtot5mei1945duren.

HongerwinterHetnoordenenwestenvanNederlandkreegtemakenmetdeHongerwinter.Doorextreemvoedsel-gebrekverzwaktedebevolkingenkwamenenkeletienduizendenmensenom.Inmei1945luktehetomderestvanNederlandtebevrijden.

VredeDevredesonderhandelingenwareninhotel‘deWereld’inWageningen.Hiertekendeinmei1945deDuitsecommandantdeovergaveinaanwezigheidvanPrinsBernard.Dewederopbouwkonbeginnen.


20 Bijlage 1: Achtergrondinformatie

Onder Duits gezag DeNederlandseregeringverbleefvanafmei1940inLondeninballingschap.InNederlandnamendeDuitsersdemachtoverenHitlerbenoemdefuncti-onarissendiehetbestuurvanNederlandmoestenleiden.NederlandmoeststeedsmeergaanlijkenophetDuitslanddatHitlerwenste.NederlandwerdeigenlijkeenprovincievanDuitsland.EenvandeeerstemaatregelenwasdatdeklokgelijkwerdgezetmetdetijdinBerlijn.DehoogstegezagsdragervanhetDuitsebestuurinNederland,wasdeOostenrijksenationaalsocialistSeyss-Inquart.HijwasRijkscommis-sarisenstondrechtstreeksonderHitler.VerderwerdNederlandooknogbestuurddoor1500bestuurs-ambtenaren.Zijoefendentoezichtuitengavenbe-velendiedoordeNederlandseambtenarenmoestenwordenuitgevoerd.

Geknevelde vrijheid AanvankelijkwaserweinigverzettegendeDuitseoverheersing.DeNederlandsebevolkinghooptehetlevenvanvoordeoorlogtekunnenvoortzetten.EndeeerstemaatregelenvandeDuitserswarennogmild.DeDuitserswildendatsteedsmeermensenna-tionaalsocialistischwerden.Zemaaktenpropagandavoorhetnationaalsocialismed.m.v.affiches,kranten,radio-uitzendingenenvoorprogramma’sinbiosco-pen.DeEersteendeTweedeKamerwerdenuitge

schakeldenpolitiekepartijenmochtennietmeerbestaan.GaandewegbeheerstendeDuitserssteedsmeeronderdelenvandeNederlandsesamenleving.DepolitiemoestdeDuitsebezettingsmachtdienen.Derechtspraakkwamsteedsmeerinhandenvandebezetter.DooraldezemaatregelenbegonhetverzetvandeNederlanderstegroeien.MetkleineactieswerdergeprotesteerdenverzetgepleegdtegendeDuitsers.Erkwamenverzetsblaadjesenstakingen.MaaroverhetalgemeenginghetdagelijkslevenvandeNederlandersvrijrustigdoor.Mensengingennaardefilmendekinderennaarschool.Mensengingendagjesuit,zevierdenSinterklaasmetcadeautjesenerwasgenoegteeten.

Geleidelijk buitensluiten van jodenAlseensluipendgifbegonnendeDuitsersvanafhetbeginvandeoorlogmetanti-joodsemaatregelen.Relatief‘kleine’maatregelendieinhetNederlandvantoennauwelijksopvielen.Altweemaandennahetbeginvandeoorlogmochtendejodennietmeermeewerkenaandeluchtbescherming.Inseptem-ber1940mochtenoverheidsdienstengeenjodenmeeraannemen.Vervolgensmoestendejodenzich-zogenaamdvoorhuneigenveiligheid-latenregisteren.Stapvoorstapwerdendejodensteedsverdergeïsoleerd.ZemoesteneenJodensterdragenzodatiedereenkonziendatzejodenwaren.OphunpersoonsbewijswerdeengroteJgestempeld.Zemoestenbijelkaargaanwoneninbepaaldewijken.Omdathetzogeleidelijkging,wektehetweinigreac-tieopvandeburgers.

Het verzet tegen een onbetrouwbare overheid in oorlogstijd

21

Februaristaking 1941Vanaf1941werdendeanti-joodsemaatregelenvandeDuitsersgrimmiger.InAmsterdamwoondenveeljoden.AlsreactieopeenrazziaindeAmsterdamseJodenwijk,legdenAmsterdamsetrambestuurdersenarbeidersinfebruari1941hetwerkneer.DezestakingbreiddezichuittotHaarlem,deZaanstreekenUtrecht.MetgeweldbrakendeDuitsersdezestaking.Ervielendodenengewonden.Uitangstvoorhetgeweldgingendemensenweeraanhetwerk.ErvolgdenrepresaillesvandeDuitsers.Eenaantalmensendiehaddenmeegedaanaandestakingwer-den doodgeschoten en de steden die mee hadden gedaanaandestakingmoestenhogeboetesbeta-len.DeDuitserslietenhunmaskervallenengingensteedsopenerovertotJodenvervolging.

JodenvervolgingDeDuitsebezettertransporteerdemeerdan100.000joodsemannen,vrouwenenkindereningoederen-treinenvanuitNederlandnaarconcentratiekampen,waardemeestenwerdenvermoord.DeDuitserswerdeninNederlandbijgestaandoorle-denvandeNationaal-SocialistischeBeweging(NSB)dieeenvergelijkbareideologiehadden,endoormeelopersenprofiteurs.Aandeanderekantstondhetverzet,datvooraltegenheteindevandeoorlogaanhangkreeg.Hetgrootstedeelvandebevolkingwasanti-Duitsmaarpassief.

Groeiend verzet tegen het nieuwe gezagIndeprovinciewoondenminderjodendanindeRandstaddushiervielendeanti-joodsemaatrege-lenminderopenwaseraanvankelijkminderredentotverzet.Vanaf1943,toenmensenmoestengaanwerkeninDuitsland,veranderdehetdagelijkslevenvandeNederlandersdrastisch.Steedsmeermensenweigerdenzichaantepassenaandeoorlogsomstan-dighedenensamentewerkenmetdebezetters.Deanti-Duitsestemmingnamtoe.Hoemeerhetverzetgroeide,hoeharderdeDuitsersreageerden.ZegingensteedsstrengercontrolerenenwildensteedsmeergroeperingenindeNederlandsesamenlevingbeheersen.ZomoestenkunstenaarslidwordenvandenationaalsocialistischeKultuurkamer.Deomroep-organisatieswerdenvervangendooréénRijksradio:DeNederlandseOmroep.AllevakverenigingengingenopinhetNederlandseArbeidersfront.DeNSBwerddeenigepolitiekepartijdiewastoegestaan.


22

Doe de dilemmatest:

Je bent op weg naar school. Je bent een beetje zenuwachtig: je moet zo een spreekbeurt houden. Vlak voor je rijdt een klein meisje met haar fiets tegen een stilstaande auto. Ze huilt vreselijk, en haar fiets is kapot.

Wat doe je? Jedenkt:‘ikmagniettelaatopschoolkomen’enjefietstdoor. Jestoptenprobeerthetmeisjetehelpen.Danmaartelaatopschoolenmisschieneenbozejuf. Jerentnaarhetdichtstbijzijndehuis,enhooptdatiemandthuisisomtehelpen. Jehebtgeenideewatjezoudoen.

Je loopt door de winkelstraat. Je hoort schreeuwen in de fotozaak en het alarm gaat af. Er rennen een jongen en een meisje met een dure camera de winkel uit. Ze hollen in jouw richting.

Wat doe je?Jeprobeertzotegaanstaandatzenietlangsjekomen.Jebelthetalarmnummer112.Jezietopeensdatjeveterlosis…Jehebtgeenideewatjezoudoen.

Het is 1940, het eerste oorlogsjaar. Je zit in de klas met een joods meisje en de dochter van een NSB’er. Je kunt het met beiden goed vinden. Je moet een werkstuk maken. Het liefst doe je dat met beide meisjes. Maar de dochter van de NSB’er wil het joodse meisje er niet bij hebben.

Wat doe je?JevindthetbelangrijkgoedemaatjesteblijvenmetdedochtervandeNSB’erenzegttegenhetjoodsemeisjedatzeeenandergroepjemoetzoeken.Jebesluitmethetjoodsemeisjesamentewerken.Jedenkt:‘mijtelastighoor’,enzoekteenandergroepje.Jehebtgeenideewatjezoudoen.

In 1944 is er bijna niets meer te eten in jouw woonplaats. Samen met een vriend probeer je eten bij elkaar te zoeken bij boeren. De honger is zo groot dat je besluit om alleen naar Groningen te gaan. Je vriend mag niet van zijn ouders.

Wat doe je?Jegaattoch:dehongerisenorm.Jebesluitomniettegaan,wantdieoudershebbeneigenlijkwelgelijk.Jeprobeerteenanderevriendovertehalenomookmeetegaan.Jehebtgeenideewatjezoudoen.

Bijlage 2: Dilemmatest

1

a

b

c

d

a

b

c

d

a

b

c

d

a

b

c

d

2

3

4

23

Het is avond en donker buiten. Niemand mag meer op straat zijn. De bel gaat. Je weet dat dit alleen maar gevaar kan betekenen. Iemand die zich moet verstoppen voor de Duitsers, bijvoorbeeld.

Wat doe je?Jedoetopen,zondererbijnatedenken.Alsiemandhulpnodigheeft,ishijwelkom.Jedenktaandegevarenvoorjezelfenjefamilie,enlaatdedeurdicht.Jedoetdedeuropeenkiertjeopenenfluistert:‘Gamaarnaardeoverburen’.Jehebtgeenideewatjezoudoen.

De Duitsers hebben mensen nodig om in hun fabrieken te werken. Ook jij krijgt een oproep: je moet je morgen melden.

Wat doe je?Jevraagtjebaaseenbriefteschrijvendatjeonmisbaarbent.Datisnietzo,maardanhoefjenunognietmee.JemeldtjeoptijdbijdeDuitsers.Jeduiktonderbijvriendendieergensanderswonen.Maarjeweetdatditgevaarlijkkanzijnvoorjeouders,broer,zus:misschienwordenzijgestraft.Jehebtgeenideewatjezoudoen.

Je loopt op straat en er klinkt afweergeschut. Iedereen duikt een schuilkelder in. Volwassenen duwen je weg om zelf de kelder in te komen.

Wat doe je?Jeholtnaareenandereschuilkelder.Jevechtjezelfnaarbinnen:jijwiltookveiligzitten!Jeprobeertopstraatergensteschuilenenhoopterhetbestevan.Jehebtgeenideewatjezoudoen.

School is er niet meer en je hebt ontzettende honger. Samen met vrienden probeer je eten te vinden bij boeren. Dan besluiten je vrienden om een broodkar van een bakker om te duwen om zo broden te pik-ken.

Wat doe je?Jewiltnietmeedoen:stelenkanechtniet!Jebesluitomlangsnogmeerboerentegaan.Jewiltnietstelen,maardehongeristegroot.Jehebtgeenideewatjezoudoen.

Kijk op het antwoordblad: wat voor type ben jij?

Bijlage 2: Dilemmatest

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

24

Wat zegt het antwoord over jou?

Heb je meer dan vier keer een d inge-vuld?Vondjehetzomoeilijk?Ofhadjegeenzinomnatedenken?Tochmaareensdoen–keuzesmakenisheelbelangrijk!Alsjenooitdurfttekiezen,kiesteenandervoorjou.

Heb je 16 punten of minder?Jehebtwelwatweinigpunten.Jebentergvoor-zichtig.Daarmeehadjeeengrotekansdeoorlogteoverleven.Maaralsiedereenzowasgeweestalsjij,haddeoorlogmisschienwellangergeduurd.

Heb je 17 – 30 punten?Jebentvoorzichtigenkiestmeervoorveiligheiddanavontuur.Jevindtjeeigenfamilieergbelangrijk.Jedenktgoednavoorjeeenkeuzemaaktenweegtderisico’stegenelkaaraf.Maarsomsdurfjeweldappertezijn.

Heb je tussen 31 en 42 punten?Jebentdapper,maardenktookgoednaoverderi-sico’sdiejeloopt.Jijwilgraagmensenhelpen,maarhoudtjeogenopenvoorhetgevaar.Daaromdoejeookweleensniets.Mensenzoalsjijwarenheelbelangrijkvoorhetverzet.

Heb je meer dan 42 punten?Benjeechtzomoedig?Ofbenjevooralonvoorzich-tig?Jemoetookwelaanjeeigenveiligheiddenken!Jehadjeindeoorlogvastingezetvooriedereendievervolgdwerd.Maarofjijhetzelfoverleefdzouheb-ben,ismaardevraag.

Dezedilemmatestisontwikkelddoor

a1 b c d

a1 b c d

a1 b c d

a1 b c d

a1 b c d

a1 b c d

a1 b c d

a1 b c d

Dilemmatest antwoordblad

Kijk bij iedere vraag welk antwoord (a, b, c, d) je hebt gegeven.

Vulhieronderpervraagjepuntenin.Vooreend-antwoordkrijgjegeenpunten.

1punten;8punten;4punten;0punten,dusikheb……punt(en) 8punten;4punten;1punten;0punten,dusikheb……punt(en) 1punten;7punten;3punten;0punten,dusikheb……punt(en) 8punten;2punten;3punten;0punten,dusikheb……punt(en) 8punten;1punten;3punten;0punten,dusikheb……punt(en) 2punten;4punten;4punten;0punten,dusikheb……punt(en) 4punten;8punten;2punten;0punten,dusikheb……punt(en) 1punten;2punten;8punten;0punten,dusikheb……punt(en)

Telaljepuntenbijelkaarop:……puntenTelnuhetaantalkeerdatjeantwoorddhebtgegeven:……keer

a1 b c d

a1 b c d

25

3.1 Ten strijde voor de bevrijding

Operatie Market Garden Op17september1944,begonOperatieMarketGardenmetluchtlandingenvandegeallieerdetroe-pen.Dooreengebrekaanvliegtuigenengeoefendebemanningwarendeluchtlandingenoverdriedagenverdeeld.Hierdoorginghetverrassingselementverloren.DuizendenparachutistenlanddeninNeder-land,vanEindhoventotArnhem.Deoperatieverlieptragerdanverwacht.BijSonzagendeDuitserskansdebrugoverhetWilhelminakanaaltevernielen.Ditveroorzaakteoponthoudbijdegrondtroepen.BijKoeveringenEerdeindeomgevingvanVeghelmoes-tendeAmerikanenzwaregevechtenleverenomderoutenaarArnhemopentehouden.DewegkreegdeveelzeggendebijnaamHell’sHighway.DeMaasbrugbijGravevielbetrekkelijkeenvoudigingeallieerdehanden,maarvoordeveroveringvandeNijmeegseWaalbrugwerdenhevigegevechtengeleverd.InNijmegenhaddenDuitsetroependeomgevingvandebrugzwaarversterkt.PasnaeenwanhopigeoversteekvandeWaaldoorAmerikaanseparachutistenincanvasbotenkondebrugveroverdworden.DeopmarsnaarArnhemkwamnietverderdanElst.

De Slag om ArnhemDe1eBritseAirbornedivisiemoestdebruginArn-hemveroveren.Zelanddeop17en18septembertenwestenvandestad.Slechtseenkleinegroeppa-rachutistenwistdenoordelijkeopritvandeRijnbrugtebezetten.Navierdagenvanhevigegevechtenher-overdendeDuitsersop21septemberdeRijnbrug.DeAirbornedivisietrokzichterugnaarOosterbeek.De1ePoolseOnafhankelijkeParachutistenBrigade


Bevrijding van het ZuidenwasdezelfdedaggelandbijDriel.EendeelvanhenslaagdeerindeRijnovertestekenomdeBritseAir-bornesteversterken.DeoverigengroevenzichinbijDriel.Op25septembermoestde1eAirbornedivisiezichuiteindelijkoverdeRijnterugtrekken.OperatieMarketGardenwasmislukt.

Het zuiden bevrijdWelwarenNijmegenenomgeving,eendeelvandeBetuweeneenstrookinBrabantbevrijd.VanuitditgebiedwerdinoktoberennovemberhetovergrotedeelvanBrabantenLimburgbevrijd.BovendienwerdhetbevrijdeRijkvanNijmegeninhetvoorjaarvan1945despringplankvoordeuiteindelijkebevrij-dinginmei1945.

Slag om Overloon OmhetgebiedtenwestenvandeMaastebevrijdenwerdeindseptembereenAmerikaansepantserdivi-sienaarOverloongestuurd.BijOverloonkwamhettotdehevigstetankslagvanWest-EuropamaardeDuitsersblevenmeestervanhetterrein.Pasbegindecemberwashetgebiedvoldoendeingeallieerdehanden.Deverwoestingenenhetleedonderdebevolkingwarenenorm.

Het oosten van Nederland wordt bevrijd. DebevrijdingvanNederlandgingindelentevan1945weerdoor.VanuitNijmegenvielendegeal-lieerdenDuitslandbinnenenveroverdenhieralsnogdeRijn.Dezegroteaanvalheette‘hetRijnlandoffen-sief’.ToenditsuccesvolwaskondendegeallieerdenvanuitDuitslanddeAchterhoekintrekkenenmeervanNederlandbevrijden.HetoostenennoordenvanNederlandwerdeninaprilbevrijd,alleenhetwestenbleefnogbezet.

26

Capitulatie Uiteindelijkcapituleerdenop4mei1945opdeLüne-burgerHeidealleWehrmacht-eenhedeninNoord-westEuropa.HoeweldeeigenlijkecapitulatietoenaleenfeitwasbeslootgeneraalFoulkes,commandantvanhet1eCanadeseLegerkorps,toteenapartecapitulatieovereenkomst.DeDuitsebevelhebberGe-neraloberstJ.Blaskowitzkreegopdrachtomop5meinaarhotelDeWereldinWageningentekomenomeengedetailleerdcapitulatiedocumenttetekenen.BijdezebesprekingwasookPrinsBernhard,alsop-perbevelhebbervandeBinnenlandseStrijdkrachten,aanwezig.AanBlaskowitzwerdendeconditiesvandeovergaveoverhandigd.Hijvroeg24uuruitstelenzoudevolgendedagop6meiditdocumentonderteke-nen.Nederlandwasbevrijd.

3.2. Wel bevrijd maar geen vrede

Tussen vrijheid en vredeMiddenoktoberwashetzuidenvanNederlandbe-vrijd.Eindelijkwasdebezettingvoorbij.Opgetogenhingendemensenderood-wit-blauwevlaguittoendegeallieerdetroependeBrabantsedorpenenste-denbinnentrokken.Tijdensdedansfeestenontmoet-tendeNederlandsemeisjesdejongeEngelse,Poolse,CanadeseenAmerikaansesoldaten.Menighuwelijkkwamuitdezeontmoetingenvoort.

Nadebevrijdingwildendemensenhetliefstzosnelmogelijkhetgewonelevenweeroppakken.Hetbevrijdingsfeestwasgrootmaardekatervolgdesnel.HetzuidenvanNederlandwasbevrijdmaardevredeleeknogverweg.Deburgersgingengebuktonderdeoorlogdienogdoorwoedde.Hetgebiedlangsdegroterivierenwasnaseptember1944maandenlandfrontgebied.Hierleefdedebevolkingtemiddenvanvoortdurendebeschietingenofmoestzevluchtenvoorhetoorlogsgeweld.

SchaarsteOokinderestvanhetbevrijdeZuidenwasdeoorlognogsteedsvoelbaar.Allesstondindienstvandeoor-logsvoering.Hetgeallieerdelegerhadvoorrangbijalleswathetlegernodighadendeburgersmoestenzichzelfmaarzienteredden.Endenoodwashoog.Voedselwasnogsteedsschaarsenopdebon.Ookkleding,zeepenbrandstofwasernauwelijks.Deoor-loghadveelverwoestingenaangericht.Gebouwen,wegenenspoorlijnenwarenkapotgeschoten.Erstondeenstrengewintervoordedeurenerwarengeenbouwmaterialenomdebeschadigdehuizenterepareren.Ookdeelektrischecentraleengasfabrie-kenwarengehavend.Deenergiedieernogwelwas,wasbestemdvoorhetgeallieerdeoorlogsapparaatendeburgerskregenalleentijdensetenstijdwatgasgeleverd.Ookdeleveringvanelektriciteitwasbeperkt.

Verderwarenergrotevervoersproblemenomdatdebezetterveelvervoersmiddelenhadgeroofdenomdatdoorhetoorlogsgewelddebruggenenspoorwegenwarenvernield.Deburgerswarendanwelbevrijdmaarnietvrij.Reizenwasalleenmogelijkmeteenvergunning.Telefooncentraleswarenzwaarbeschadigdendetelefoonverbindingendiehetnogweldeden,mochtendeburgersnietgebruiken.Ditomdatdegeallieerdenwildenvoorkomendatonbe-trouwbarepersoneninformatievanenvoordevijandzouoverbrieven.Depostwerdookgecensureerd.Jewistmaarnooitwatdevijandmetdeinformatiekon.

AfrekeningDirectnadebevrijdingbegondeafrekeningmetmensendiemetdevijandhaddengeheuld.Meisjesdie het met een Duitse soldaat hadden aangelegd werdenbijwijzevanstrafinhetopenbaarkaalge-schoren.Groepenuithetvoormaligeverzetbegon-nen meteen met het arresteren van verdachte personen.VerdachtwarenmensendielidwarengeweestvandeNSB;mensendiecollaboreerden


27

metdeDuitsebezetterenmensendieonderduikers,verzetsmensenenjodenhaddenaangebracht.OokdemensendienauwebandenhaddenmetdezeverdachtepersonenenmetdeDuitserswerdengear-resteerd.Hierbijwerdenveelfoutengemaakt.Dui-zendenmensenwerdenopgepaktenzonderproces-verbaalvastgehouden.Zewerdenovergebrachtnaargeïmproviseerdekampenwaardeomstandighedenerbarmelijkwaren.Erwasgeencontroleenteweinigonderzoek.Daardoorwerdenerookonschuldigemensenaangehouden.


28 Bijlage 4

Tip:legopeenaandachtstafelindeklasdezeboekenterinzageenkieseenboekalsvoorleesboek.

Achtergrondinformatie op www.entoen.nu DeDuitseinvalinNederlandenhetbombardementopRotterdam Verhalenuithetverzet:deovervalinLeeuwarden,Putten,HannieSchaft,Engelandvaarders DeNSB DeHongerwinter DeSlagomArnhem,D-dayendebevrijdinginmei1945

Leesboeken over Tweede Wereldoorlog: EricHeuvel,Deontdekking(Amsterdam2003)(stripboek) Zwarteconfetti,foto’s,verhalen,gedichtenentekeningenoverdeoorlog(10+) PaulBiegel,Dekarabijn(8+) PeterSmit,Leveje-weet-wel-wie(8+) GerardSonnemans,Inhetholvandeleeuw(9+) SandiToksvig,Hitlerskanarie(Denemarken)(9+) SunnyJ.Jansen,Inverzet(10+) PetervanGestel,Winterijs(10+) JacquesVriens,Oorlogsgeheimen(11+) TheoEngelen,Oorlogindeklas(11+) MartineLetterie,Bommenoponshuis(11+) EvertHartman,Oorlogzondervrienden(12+) ElsPelgrom,KinderenvanhetAchtsteWoud(12+) JanTerlouw,Oorlogswinter(12+) DennisHamley,DeTweedeWereldoorlog(12+info) RegGrant,DeTweedeWereldoorloginEuropa(12+info) Oorlog40-45.nl.(13+)

Meer boeken zijn te vinden op www.entoen.nu en www.leesplein.nl

Literatuur over de Tweede Wereldoorlog

29

HOLTHEES HetoorlogsmonumentinHoltheesisopgerichtternagedachtenisaantwintigmedeburgersdieindeTweedeWereldoorlogzijnomgekomen.

OVERLOON Hetmonument‘Dwangarbeid1940-1945’teOver-loonbrengtalleNederlandersinherinneringdietijdensdeTweedeWereldoorlogdwangarbeidheb-benverricht.

SON‘DeParachutist’herinnertdeinwonersvanSon(gemeenteSonenBreugel)aandebevrijdingvanhundorpop17september1944doorhet506deParachuteInfanterieRegimenteneenhedenvande326steAirborneEngineers.Methetgedenk-tekenwordendegeallieerdemilitairendiehierbijzijnomgekomen,herdacht. GRAVE HetbevrijdingstekenherinnertdeinwonersvanGraveaanOperatieMarketGarden’,eengeallieerdbevrijdingsoffensiefvan17tot26september1944.

Bijlage 5

Monumenten

30

GRAVE HetmonumentaandeMaaskadeherinnertdeinwo-nersvanGraveaandebevrijdingop18september1944doorhetAmerikaanse504eregimentvande82eAirborneDivisie.

EINDHOVEN Hetoorlogs-enbevrijdingsmonumentinEindhovenisopgerichtternagedachtenisaandecirca500à600medeburgersdietijdensdebezettingsjarendooroorlogshandelingenzijnomgekomen.

HOOGELOON / BLADEL HetmonumentaanhetHeieindherinnertdeinwo-nersvanHoogeloon(gemeenteBladel)aanhetfeitdathetplaatselijkeverzethierindelaatsteoor-logsdagen met gevaar voor eigen leven een aantal Amerikaansepilotenonderdegrondverborgenheeftgehouden.

HOOGELOON / BLADEL HetherdenkingsmonumentinHoogeloon(gemeenteBladel)isopgerichtternagedachtenisaanallegesneuveldenindeTweedeWereldoorlog.Inhetbij-zonderwordentweeNederlandse,éénBritseenvierAme-rikaansemilitairenherdacht die in de strijdtegendebezet-terzijngesneuveld.

Bijlage 5

31

BEST Het‘JoeMannmonument’herinnertdeinwonersvanBestaanallegeallieerdemilitairendietijdensdeTweedeWereldoorlogopNederlandsgrondgebiedzijngesneuveldeninhetbijzonderaanJoeMann. Op19september1944reddedezeAmerikaansepa-rachutisthetlevenvanzijnkameradendoorzichopeenhandgranaattewerpen.Detekstophetmonu-ment luidt:

‘ZIJN BUITENGEWONE VOORKOMENDHEID

EN ZIJN SCHITTEREND GEDRAG WAREN EEN EEUWIGDURENDE INSPIRATIE

VOOR ZIJN KAMERADEN, VOOR WIE HIJ ZIJN LEVEN GAF’.

Depelikaaniseenchristelijksymboolvoortotalezelf-opoffering.Volgensdelegendevoedtdevogelzijnjongenmetzijneigenbloed.

VUGHT HetNationaalMonumentKampVughtinVughtherinnertaanwatzichhiertijdensdeTweedeWe-reldoorlogheeftafgespeeld.Tevensmoethetkampmensenbewustmakenvanhetfeitdatvergelijkbaresystemenenmiddelennietzomaartotdegeschie-denisbehoren,maarnogsteedsinonzewereldvoorkomen. Ophetkindergedenktekenstaandenamenendeleeftijdenvande1.269joodsekinderendieinjuni1943zijnweggevoerdmetdezogenoemdekinder-transporten.HetisgemaaktdoordebeeldhouwerTeusvandenBerg-Been.Sindsdeoprichtingvanhetmonumentzijnmeernamenbekendgeworden,waardoornu1.296namenbekendzijn.Eigenlijkheethetgedenktekenhet‘Monumentvoordeweg-gevoerdeJoodsekinderen’,maaralsnelwerdhetafgekorttot‘kindergedenkteken’.

Bijlage 5

32

Het506eRegimentvandeAmerikaanse101steLuchtlandingsdivisie,dattenzuidenvandePaulushoefgedroptwas(zieluisterkei113:Bevrijdinguitdelucht),hadalsopdrachtzosnelmogelijkdebrugoverhetWilhelminakanaalbijSonte veroveren en dan direct door te stotennaarEindhoven.DaarmoestenzeinhetcentrumdevierbruggenoverdeDommelveiligstellen.Dedroppingverliepzovoorspoedigdatbinnendriekwartierhet1steBataljonvanhet506eRegimentopwegwasnaardebrug.Zijliependoordebossen,rechtnaarhetzuidentotaanhetkanaalengingendaarlinksafrichtingbrug.Daarwer-denzijechteropgehoudendooreenDuitsestellingdiestondopgesteldtussendebosrandendebrug.PasnahevigegevechtenwerddestellingdoordeAmerikanengenomen.

Het2eBataljonwasvanafdedropzonenaardewegtussenSonenNijnselgelopenengingdaarrechtsafrichtinghetcentrumvanSonomhetdorptebevrijden.TijdenshetoponthoudveroorzaaktdoordeDuitsetegenstand,verplaatstendeDuitsershetontstekingsmechanismevandeondermijndebrug:vandenoordzijdevandebrugnaardezuidzijde.DeDuitsersverwachtteneenaanvalvanuitEindhovenenwarenvolledigverrastdoordeaanvalvandeparachutistenvanuithetnoorden.ToendeAmerika-nendeDuitsetegenstandinSonhaddengebrokenen

ongeveer150metervandebrugwarenverwijderd,bliezendeDuitsersdebrugop.Deopmarsstokteeven,maaralsnelhervondendepara’szich.Sommi-genzwommennaardeoverkant,anderenstakenhetkanaaloverineentoevalligdaaraanwezigroeiboot-je,datalspontjegebruiktwerdommeermanschap-pennaardeoverkanttebrengen.Toendegroepsterkgenoegwas,verdrevenzijdeDuitsersuitdehuizenbijdebrugenvormdenzeeenbruggenhoofd.

MetdehulpvandeSonseafdelingvandePAN(Par-tizanenActieNederland)werdersneleengammele,houtenloopbrugaangelegd,waaroversteedsmeermanschappennaardeoverkantkonden.Metzelfge-maaktevlottenwerdzwaardermateriaalovergezet.Inverbandmetdeinvallendeduisterniswerdechterbeslotenomdeopmarstestoppen,bijhetgehuchtBoktteovernachtenenpasdevolgendemorgendoortegaannaarEindhoven.

HetBritseXXXsteLegerkorpsbereiktedezuidzijdevanhetkanaalpasmaandagavond18september.Genistenvanhet14thFieldSquadronvandeRoyalEngineersbegonnenmeteenmethetbouwenvaneenBailey-brugomdewegweeropentekrijgen.Dinsdagmorgenom06.15uurwasdiegereedenkondendeeerstetankshetkanaaloversteken.DezeBailey-brugwerddiezelfdedinsdagtegendeavondhetdoelwitvan8DuitsePanther-tanks.


De brug of je leven

33

HetlegervandegeallieerdenishetbevrijdingslegervandeCanadezen,Britten,RussenendeAmerikanen.BezettelandenzoalsFrankrijk,België,NederlandenPolenwarenbondgenootvandegeallieerden.

Bekijk hoofdstuk 1 en beantwoord deze vragen:

OpD-DaykwamdelangverwachtelandingvandegeallieerdeninNormandië.Wanneerwasdat?

Welkevoertuigengebruiktendegeallieerden?

Waarmeevochtenze?

HoereageerdendeDuitsersinNederlandopdeoprukkendegeallieerden?

EnhoereageerdendeNederlanders?

Tussen vrijheid en vrede

Bijlage 7: Werkblad 1

A

11

2

3

4

5

34

Bekijk hoofdstuk 2 en beantwoord de volgende vragen:

WatwildendegeallieerdenbereikenmetOperatieMarketGarden?

WaardoorisdeSlagomArnhemverloren?

WanneerwashetPeelgebiedbevrijd?


Hoereagerendemensenopdebevrijders?

TijdensOperatieMarketGardenzijnruim17.000geallieerdesoldatengedood,raaktengewondofwerdenkrijgsgevangengemaakt.AanDuitsezijdesneuveldennaarschattingtussende4000en8000soldaten.

Welkehogeprijshebbendeburgersbetaaldvoordebevrijding?

Welkenodenhaddeburgerbevolkingnadebevrijding?

Jezietindefilmmenseninderijstaan.Waarvoorstaanzeinderij?

Waardoorwasergebrekaanvanalles?

B

1

2

3

C

1

2

3

4

5


35

Metwelkevreemdegewoontenengebruikenkrijgtdebevolkingtemaken?

Watdoendebevrijdersvoordekinderen?

Hetzuidenisbevrijd.Ishetalveiligvoordeburgers?Zijnzealvrij?Legjeantwoorduit.


Wiewordenergearresteerd?

Zijndaarookkinderenbij?

Watgebeurtermetdezemensen?

Gaathetarresterenenopsluitenvandezemensenzoalshethoort?Legjeantwoorduit.

6

7

8

D

1

2

3

4


36

StartbijballonnetjeA.Eindigmethetandereballonnetje:KanaaldijkNoord/Nieuwstraat

Bijlage 8: Routekaart

Routekaart

37

Knipdefoto’sendeonderschriftenuit.Bekijkwelkonderschrifthoortbijwelkefoto.Plakdezeopeengrootvelpapierbijelkaarindejuistevolgorde.

Bijlage 9: Knipblad 1. Beeldverhaal

19september1944:EenvliegtuigbovenSonwerptvoorradenuit.

19september1944:Degeallieerdenleggeneenbaileybrugoverhetkanaal.OverdenetgebouwdeSonsebaileybrugroltdeeerstetank.

17september1944:EenrazziaonderSonsejongensenmannen.DeDuitserswillendeNederlandsejongensinzettenvoorhetgravenvaneenmansputjes.

17september1944:Militairenbekijkendeschadevaneenneergestortvliegtuig.

17september1944:AmerikaanseparachutistenlandenbijSonnius-wijk.

September1944:Velesoldatenkomenomindestrijd.EenkruisvoorvijfgesneuveldeAmerikaansesoldaten.

17september1944:Sonsejongensbekijkendenetgelandeparachu-tistendiezichklaarmakenvoordestrijd.Zemoe-tennogongeveer5kmlopennaardebrug.

17september1944:DepilotenvandezweefvliegtuigenwistenwaardeparachutistenmoestenlandendoordegrotelettersopdePaulushoef.

17september1944:DeDuitsersopdebrugvuurdenmetkanonnenopdeAmerikaansesoldaten.

18september1944:Op18septembervolgtonverwachtnogeenvuurgevecht.

September1944:Eenmilitairhospitaalisingerichtindetuinvanhetsanatorium.

1930:DedraaibrugoverhetWilhelminakanaalinSon.

19september1944:Duitsekrijgsgevangenwordenweggebracht.

17september1944:DevliegtuigenvandeAmerikaanseAirborne divisielandenopdeSonsehei.

38

17september1944:EenSonsmeisjekrijgtkauwgomvaneenAmeri-kaansesoldaat.

17september1944:OokuitLieshoutenAarleRixtelkomenmensennaarbevrijdSon.

September1944:GeallieerdesoldatendelensigarettenuitaanNederlandseman.

18september1944:InwonersuitdeomtrekvanSonkunnen’savondsniet meer terug naar huis omdat de gevechten tussen de geallieerden en de Duitsers direct achterBreugheldoorgingen.

17september1944:DeparachutistenrustennadelandinguitinhetbosvanSon.

17september1944:DejeepsvandegeallieerdenrijdendoordekomvanSon.

17september1944:Uitdeneusvaneennetgelandzweefvliegtuig(waco-glider)iseenbepaktejeepnaarbuitengereden.

17september1944:DeSonsebevolkingbegroetenthousiastdebevrij-ders.

September1944:IneenweilandvanSonzijntientallenzweefvlieg-tuigen(‘gliders’)geland.

17september1944:DeAmerikaansesoldatenveroverendebrugoverhetWilheminakanaal.

Nu:VeelplekkeninSonherinnerennogaandebe-vrijding:oorlogsgraven,hetAirborneMonumentZonhove,hetmonumentDeparachutistenhetmonumentPaulushoef.

Bijlage 9: Knipblad 1. Beeldverhaal

39 Bijlage 9: Knipblad 1. Beeldverhaal

42

Uitgave: Tussenvrijheidenvrede,hetbevrijdeZuiden,september’44mei-’45;JanA.VanOudheusden,

HenkTermeer;WaandersUitgeverijZwolle,StichtingBrabantseGeschiedbeoefening,’sHertogenbosch;ISBN90-6630-484-7

Beeldmateriaal: HeemkundekringSonenBreugel StichtingLiberationRoute NationaalMonumentKampVught WikimediaCommons ErfgoedBrabant

Internet: www.entoen.nu www.wikipedia.nl www.februaristaking.nl www.geheugenvanplanzuid.nl/tijdtijn/razzia’s2.htm www.4en5mei.nl/4en5mei www.liberationroute.nl

Overig: Dilemmatest–Anno

Met dank aan: BenBregman,EDU-ART HeemkundekringSonenBreugel

Bronnen

Bronnen

43 Colofon

Dit is een uitgave van: Liberation Route Brabantwww.liberationroute.nl

Opdrachtgever:VrijetijdshuisBrabant

Ontwikkeling en samenstelling:ElsebethHoevenErfgoedBrabant

Vormgeving:ValthetOp?Grafischevormgeving

Met medewerking van:NationaalMonumentKampVughtMuseumBevrijdendeVleugelsLibertyParkOverloon

LiberationRouteBrabantiseensamenwerkingsprojectvanVrijetijdshuisBrabant,LibertyParkOverloon,Muse-umparkBevrijdendeVleugelsenStichtingPlatformMarketGarden.LiberationRouteBrabantmaaktonderdeeluitvanStichtingLiberationRouteEurope.

©2012VrijetijdshuisBrabant/LiberationRouteBrabant

Son De brug of je leven - Liberation Route · 2014. 10. 8. · Tweede Wereldoorlog in Nederland....

Documents

Transcript of Son De brug of je leven - Liberation Route · 2014. 10. 8. · Tweede Wereldoorlog in Nederland....