Semantiek 1college 6

Jan Koster

1

Vandaag

Vorige week: zinssemantiek gebaseerd op situering van de zin ten opzichte van tijden andere modaliteiten

Vandaag: semantische classificatie van naamwoordelijke groepen (NP, DP): rollenen hun hiërarchieën, promotie en demotie, rolwisseling, classificeerders, geslacht

2

Wat is een rol?

Voorbeelden:(1) Jan slaat Piet betekent niet hetzelfde als(2) Piet slaat Jan Komt doordat Jan en Piet niet dezelfde rol

hebben in deze zinnen Agens: Jan in zin (1), Piet in zin (2) Patiens: Piet in zin (1), Jan in zin (2)

3

Niet hetzelfde als subject-object

Subject kan verschillende rollen hebben:Agens: Jan slaat PietPatiens: Piet wordt geslagen door JanBegunstigde: Jan kreeg 500 euroThema: Piet viel om Object ook:Patiens: Jan slaat PietBegunstigde: Die 500 euro komen Jan toe

4

Herkenning subject

In het Nederlands is subject (onderwerp) vaak te herkennen door congruentie (agreement): overeenkomst in persoon (1,2,3) en getal (enkelvoud en meervoud)Jan loopt naar huisJan en Marie lopen naar huis

In sommige talen (als Hongaars) ook congruentie werkwoord-object

5

Syntactische classificatie

Woordgroepen: NP (DP): Jan, Piet, het boek van Marie... PP: met een stok, op de kast... AP: ziek van verveling, verliefd op Marie... VP: (dat zij) het boek leest, op Kees lijkt...

6

Viervoudige classificatie NP’s

Volgens syntactische categorie: NP (of DP) Volgen syntactische functie: subject, direct

object, indirect objectJan gaf Marie een boek

Volgens thematische rol: agens, patiens... Volgens naamval: nominatief (hij),

accusatief (hem), etc.

7

Thematische rollen

In alle talen bestaat de gemiddelde zin minimaal uit een werkwoord met één of meer rollen. Terminologie: thematische rollen, theta-rollen, semantische rollenJan gaf Marie een boek

Ook bij andere woordsoorten:Caesars vernietiging van de stadMet Jan verliefd op Marie

8

Soorten rollen (1)

Agens (handelende persoon)Marie sprong in het water

Patiens (wie/wat de handeling ondergaat)Jan slaat Piet

Thema (wie/wat plaats of verandering van plaats wordt toegekend)Het boek ligt op tafelPiet gooide de bal uit het raam

9

Soorten rollen (2)

Experiencer (degene die ervaring ondergaat)Marie hoorde de muziek

BegunstigdeJan kreeg 500 euro

InstrumentHij schreef het boek met een kroontjespen

10

Soorten rollen (3)

LocatieLisa woont in de stad

DoelWe richten de brief aan de gemeente

BronDit boek komt uit de UB

11

Problemen

Veel overlapping tussen rollen: generalisaties gemist

Hoe moeten de rollen gedefineerd worden (afbakening niet altijd duidelijk)?

Hoe zijn de rollen onderling georgani-seerd ten opzichte van grammatische functies (men name het subject)? Antwoord: hiërarchisch

12

(1) Overlapping

Begunstigde en doelMarie gaf Kees 500 euro

Thema en patiensJan duwde Piet van het dak af

Agens en bron (oorzaak)Piet brak een glas Het vallende boek brak een glas

13

Verwant probleem

Hoeveel rollen per NP? Theta-criterium (Chomsky) 1-1 relatie

tussen NPs en thematische rollen Onverenigbaar met overlapping

Bill entered the roomTheme GoalActor

14

Jackendoff: twee lagen (tiers)

Action tier: action, agent, epxeriencer, patrient, beneficiary, instrument

Thematic tier: theme, goal, source, location

Probleem: soort verwantschap tussen source en agent, patient en goal, etc.(cf. Piaget: locaties, etc. metaforisch uitgebreid)

15

(2) Afbakenings- en definitieprobleem

Vier gradaties voor patiens (Dixon)

Jan raakte de lamp met zijn teenDe aanvoerder smeerde aarde op de balHarry kneep in de rubber eendAlissa verpletterde het ijsblokje met haar hak

16

Dowty’s benadering

Gradaties via prototypentheorie Agens: beweging met veroorzaking

gebeurtenis of verandering toestand van een ander door bewuste wilsbeschikking

Patiens: degene die statisch stapsgewijze verandering ondergaat veroorzaakt door beweging van ander

17

Wat is de status hiervan?

Zelfde probleem als bij parafrases en definities– Nooit precies of compleet:

John cleaned the houseJohn cleaned the house against his will

– Afhankelijk van wereldbeeld: Vgl. Middeleeuwse Islam: er bestaat geen causaliteit, alleen Allah’s wil. Mensen zijn dus geen veroorzakers, maar instrumenten van Allah’s wil.

18

Voorbeeld van gradaties

(1) Maggie snoeide de rozenveroorzaker, bewustzijn, wil

(2) Joan voelde de hitte toen de vliegtuigdeur opengingbewustzijn, maar geen gewilde veroorzaking

(1) De lancet sneed door de spiergeen bewustzijn, niet-gewilde veroorzaking

19

(3) Organisatie rollen t.o.v. grammatische functies

Vooral de relatie tot subject verloopt volgens universele principes

Lexicale eigenschap, beschreven volgens theta-grid

Realisatie als subject volgens universele hiërarchie

20

Theta-grid van een werkwoord

Cluster van rollen die bij een werkwoord horenPlaatsen [V: <agens, thema, locatie>]Zij plaatste het boek in de kast

Onderstreping (agens) betekent “te realiseren als subject (extern argument)”

Waarom agens, en niet het thema?Antwoord: agens hoger in hiërarchie.

21

Implicationele hiërarchie

agent>beneficiary>theme/patient> instrument>location

Hiërarchie doet twee dingen: Als iets uit de hiërarchie voorkomt in een

taal, dan ook alles links ervan in de hiërarchie

Hoger in de hiërarchie betekent: “heeft voorrang bij realisatie als subject”

22

Rolwisselingen

Wisseling van rollen ten opzichte van subject en object

Alternanties ten opzichte van subjectJan kookt de melkDe melk kooktActief-Passief:Jan slaat Piet Piet wordt geslagen door Jan

23

Objectalternanties

Spray/load verbs (vgl. Ned.: (be)laden):

He sprayed paint on the car (theme)He sprayed the car with paint (goal)

He loaded hay on the tractor (theme)He loaded the tractor with hay (goal)

24

Voice (= vorm)

Active-passive Actief: bedrijvende vorm Passief: lijdende vormJan slaat PietPiet wordt geslagen (door Jan) Promotie: Piet. Demotie: Jan (vaak weg-

gelaten: 75% van de gevallen)

25

Betekenisverschil

Psychologische prominentie in discourse Verandering van “psychologisch

onderwerp” Subtiel betekenisverschil, ook in:

Iedereen hier kent twee talenTwee talen worden door iedereen hier gekend

26

Syntactisch of semantisch?

Allebei enigszins, maar passief meer syntactisch

Passief anders dan andere rolwisselingen– Morfologie: John was beaten– Niet beperkt tot theta-grid van werkwoord

(zoals de andere rolwisselingen) Zinsoverstijgende passieven

27

Zinsoverstijgende passieven

Jan werd geacht verslagen te zijnJan niet in theta-grid van achten, maar van verslaan

Weer-het (in het regent, sneeuwt, etc.):Het werd geacht te sneeuwen

Engels:John was expected to be likely to be arrested

28

Syntactische promotie

Theta-grid-overstijgende promotie Raising (als actief-passief):

John seems – to be likely – to goIt seems – to be likely – to snow

Alternanties als spray-load binnen zelfde theta-grid (worden daarom gezien als semantisch-lexicale alternanties)

29

Verschillen tussen talen

We gave the boys the book (Engels)The boys were given the book*The book was given the boys (OK in Schots Engels, beide mogelijk in Noors)

Wij gaven de jongens het boek (Ned.)*De jongens werden het boek gegevenHet boek werd de jongens gegeven

30

Evidentie dat subject intern kan blijven in het Nederlands

Vgl. Iers in boekDat de jongens Jan een boek gaven...*Dat Jan de jongens een boek gaven...

Dat de boeken Jan gegeven werdenDat Jan de boeken gegeven werden

VP-interne positie rechts van Jan

31

Onpersoonlijke passieven

Demotie, maar geen promotie (bij intransitieve werkwoorden)Er werd gedanst (door de jongens)

Niet in Engels*There was danced (by the boys)

Promotie en demotie worden tegenwoordig als onafhankelijke processen gezien bij passivisatie

32

Middle constructions (medium)

Vaak afzonderlijke morfologie (of reflexief), om aan te duiden dat subject betrokken is bij effecten van gebeurtenis of handeling als ware het een object (thema, patiens)– Verandering: Jan kookt de melk, de melk

kookt– Verzorging: John shaves, washes, etc., vaak

met reflexieven: Jan scheert zich, wast zich – Emotioneel effect: Jan vergist zich

33

Succesconstructies

Promotie van lagere rol naar subjectstatus met verplicht aanvullend succesadverbium (anders dan passief alleen binnen theta-grid)Die schoenen lopen lekkerDit model verkoopt erg goedHet mes snijdt fantastisch

34

Classificeerders voor naamwoorden

Veel talen hebben morfemen om naamwoorden semantisch in te delen in klassen (classificeerders)

Extreem: 8 klassen met congruentie op werkwoord etc. in Bantu-talen

Vaak losgezongen van oorspronkelijke betekenis, als geslacht (gender) in Nederlands

35