Semantiek 1college 7

Jan Koster

1

Vandaag

Vorige week: semantische classificatie van naamwoordelijke groepen (NP, DP): rollenen hun hiërarchieën, promotie en demotie, rolwisseling, classificeerders, geslacht

Vandaag: constructie van betekenis in relatie tot situatie en context

2

Deixis

Van het Griekse werkwoord voor aanwijzen (“deiknumi”)

Ook wel “indexicals” genoemd: woorden die geïndexeerd zijn voor de spreeksituatie

Voorbeelden: ik, jij, hier, nu, daar, toen, vandaag, gisteren

3

2- of 3-voudig systeem

Tweevoudig (Engels, Nederlands)

this/these, that/those

hier, daar

Drievoudig (Spaans)

este, ese, aquel

aquí, ahí, allí

4

4-voudig systeem

Hausa (W-Afrika, Nigeria) (â: vallende toon, a: hoge toon)

nân: hier, bij spreker

nan: daar, bij hoorder

cân: weg van beiden

can: verder weg van beiden

5

Nog veel ingewikkelder systemen van deixis

Daga (Papua Nieuw Guinea, boven en beneden ook in systeem verwerkt: hier boven, hier beneden, etc.

Yup‟ik (Eskimo-Aleut)

Uitgebreid: groot, onbeperkt

Beperkt: klein, statisch, dichtbij

Obscuur: buiten zicht

6

Deixis ook in werkwoorden

Kom niet in mijn slaapkamer

Ga niet naar mijn slaaplamer

? Fred went to me

? Fred came from me

Vraagteken (in boek) niet gerechtvaardigd

(referentiepunt kan verschoven zijn)

7

Grammaticalisatie

Je spreekt van grammaticalisatie als betekenisonderscheidingen vaste codering hebben in systeem

Vgl. Ned. die en Engels that/those: meervoud niet gegrammaticaliseerd in Nederlands

Arabisch: grammaticalisatie van geslacht

anta: jij (mannelijk, enkelvoud)

anti: jij (vrouwelijk, enkelvoud8

Uitbreidingen van spatiale deixis

Tijd

Dat jaar was veel kouder dan dit jaar

Bezit

Iers:

Tá Porsche agam

Is Porsche bij mij

“Ik heb een Porsche”

Localistische theorie (Piaget, Lyons 1977)

9

Dualis

Sommige talen hebben dualis (precies twee) naast enkelvoud en meervoud

Arabisch

Singularis: anta (jij, m), anti (jij, f)

Pluralis: antum (jullie, m), antumna (jullie, f)

Dualis: antumaa (jullie tweeën)

10

Inclusief en exclusief wij

Komt voor in zeer veel talen

Zayse (Ethiopië)

núy: wij (inclusief hoorder)

níi: wij (exclusief hoorder)

Nederlands:

Wij gaan naar het feest (2x)

11

Sociale deixis (1)

Sociale verhoudingen vaak gegramaticaliseerd in aanspreekvormen

Nederlands: ik, U (vgl. 3e persoon), gij

Duits: du (incl. familie, God), Sie

Frans: tu, vous (“je vous aime”)

12

Sociale deixis (2)

Japans: ook in werkwoordsvormen

Formele relatie

Tanaka-san ga kudasaimashita

„Dhr. Tanaka gaf het aan mij

Informele relatie (vriend)

Tanaka-san ga kudasatta

„Dhr. Tanaka gaf het aan mij

13

Sociale deixis (2)

Gaat heel ver en sommige Aziatische talen

Niet alleen aanspreekvormen of werkwoordsvormen, maar geheel apart vocabulair voor vorsten, keizer, etc.

Pluralis majestatis: wij Beatrix

14

Selectief gebruik lexicale informatie in context

Polysemie:

Metonymie: betekenis van X > betekenis gerelateerd aan X

Zie mijn voorbeelden met Schubert

Synecdoche (“pars pro toto”): deel staat voor geheel

Even neuzen tellen

Knappe koppen heb je daar

15

Meer voorbeelden van metonymie

De puinhopen van paars

Het Catshuis heeft nog niets besloten

Die driedelige pakken misten hun bonussen

Even Apeldoorn bellen

De beurs staat zwaar in de min

De derde verdieping heeft het afgekeurd

16

Constructie van betekenis: drie soorten informatie

Betekenis geconstrueerd door integratie van informatie uit drie contextuele domeinen:

Niet-talige context (situatie)

Tekstuele context (context)

Achtergrond, wereldbeeld

17

Niet-talige context

Deixis: spreeksituatie als referentiekader

De vorige eeuw

De volgende spreker

De eerste straat rechts

Boven, beneden

Etc.

18

Talige context (discourse)

A: Ik heb honger

B: Ik ook! (-> ik heb honger)

A: Wie heeft de boeken teruggebracht?

B: Jan! (-> J heeft boeken teruggebracht)

19

Gemeenschappelijke achtergrond, cultuur

A: Ga je mee een ijsje halen?

B: Ik ben op dieet!

(Boodschap: „nee‟)

A: Kom bij ons lunchen volgende week

B: Het is Ramadan

(Boodschap: „nee‟)20

AI context voor computers: Scripts

Schank en Abelson (1977): restaurant

21

A gaat naar restaurantA krijgt een plaats toegewezenA bestelt maaltijd bij oberOber breng A maaltijdA eet maaltijdA geeft geld aan restaurantA verlaat restaurant

Taal kennen: scripts beheersen

Denkbaar dat je in bepaalde culturen eerst moet betalen voordat je een restaurant in mag, etc.

Chinese maaltijden: soep achteraf, rijst als je nog honger hebt aan eind

Anecdote: pasta in Italiaans restaurant in Japan

22

Informatiestructuur van zin

Oude en nieuwe informatie (topic/comment, thema/rhema, focus/presuppositie, given/new)

JANSEN heeft de auto verkocht

JANSEN: nieuw, focus, rhema, comment

iemand heeft de auto verkocht: oud, presuppositie, thema, topic

23

Praagse school

In jaren 20 en 30 vorige eeuw in Praag

Gevluchte Russen (Jacobson, Trubetzkoy) samen met Tsjechen

Geïnspireerd door Gestaltpsychology:

foreground-background

24

Voorgrond-achtergrond

Jong meisje of oude vrouw

25

Focus = voorgrond

JANSEN heeft de auto verkocht

Aangegeven door

– Intonatie (contrastief accent)

– Positie in zin (vooraan, achteraan)

– Speciale constructie ((pseudo-)cleft)

– Partikels (veel in Afrikaanse talen)

26

(Pseudo-)cleft

Cleft

Het is Jansen die de auto verkocht heeft

Pseudo-cleft

Degene die de auto verkocht heeft is Jansen

27

Focuspartikels

Somalisch

Amina baa wargeyskii jeentay

Amina FOC krant bracht

„Het was Amina die de krant bracht‟

28

Topic

Gespreksonderwerp

Jansen, dat vinden we allemaal een genie

– Vooropplaatsing (juist geen accent)

– Speciale constructies (wat betreft Jansen, hij gaat morgen naar Spanje)

– Partikels (zie o.a. Japans)

29

Japanse partikel wa

Kuzir wa honyuu-doobutu desu

Walvis TOP zoogdier is

„Over walvissen gesproken, dat zijn zoogdieren‟

John wa watakusi no tomodati desu

John TOP ik z‟n vriend ben

„Wat betreft Jan, ik ben een vriend van hem‟

30

Andere vormen van oud-nieuw

Verhaalstructuur:

Er was eens een prinses. De prinses....

Anafora: verwijzing afhankelijk van voorafgaande (bij voornaamwoorden)

Marie dacht dat zij honger had

Ook deiktisch:

Hij is een idioot!

31

Anaforiciteit

Schaal: namen>descripties>epitheta> anaforen

Jansen kwam te laat. De man, de idioot, hij had de bus gemist

Vgl.

*De idioot kwam te laat. Jansen had de bus gemist

32

Anaforen soms vóór antecedent

Dat hij de mazelen had, verbaasde Janzeer

Zij was nog niet binnen of Angela begon driftig te gesticuleren

33

Bruginferenties

Ik keek rond in de kamer. Het plafond was erg hoog

Ik liep de kamer in. De ramen keken uit op de binnenplaats

Jan ging lekker wandelen in de pauze. Het park lag er voorjaarsachtig bij

Gebaseerd op kennis van de wereld!

34

Conversationele implicaties

Paul Grice

Gesprek soort contract (stilzwijgende overeenkomst) tussen gespreksparters en wel van coöperatieve aard

35

Maxims (vuistregels)

Vereenvoudigd:

Waarheidsgehalte: je mag er vanuit gaan dat wat gezegd wordt waar is, niet uit de duim gezogen wordt

Economie en relevantie: wat gezegd wordt is relevant; niet meer of minder dan nodig

36

Voorbeelden (1)

Relevantie

Vorst tot lakei:

James, het is koud hier

Implicatuur: James, doe het raam dicht

A: kan ik 10 euro van je lenen?

B: mijn portemonnee ligt in de hal

Implicatuur: „ja‟ (kan „nee‟ zijn in andere context, bv. als hal ontoegankelijk is)

37

Voorbeelden (2)

schaalimplicaturen

<alle, een paar>

A: Heb je alle meisjes gezien?

B: Een paar!

Implicatuur: ik heb ze niet allen gezien

(strikt logisch gezien ook waar als je ze allemaal gezien hebt, maar dat wordt uitgesloten door relevantie en economie)

38

Flouting

Als je bewust afwijkt van de maxims (zoals over waarheidsgehalte)

Ironie

Jansen is een genie!

Hyperbool

Ik heb het haar miljoenen malen verteld

39

Conclusies

Taal en betekenis door en door afhankelijk van context en situatie

Betekenis is constructie (calculatie) op grond van lexicale info, zinsstructuur en context/situatie (selectie, inferentie, implicaturen)

Geen scherpe scheiding tussen semantiek en pragmatiek

40