Sexhormonen

Michael Fouraux & François Verheijen

Herhaling Endo I

hypothalamus

hypofyse

+

-

-

klier

+

hormoon

Schildklier uit Endo I

TRH

TSH

+

-

-

T4 & T3

+

Acties van hormoon

Schildklier uit Endo I

Endocrinologie = logisch nadenken!

Voorbeeld:

FT4 te hoog, wat verwacht je van TSH en TRH?

FT4 te hoog TSH en TRH onderdrukt

FT4 te hoog en TSH normaal/hoog niet pluis!

Hypothalamus & Hypofyse

Hypothalamus & Hypofyse

Sexhormonen

Sexhormonen

Globaal overzicht van de hypothalamus-hypofyse-gonaden as

“Mannelijke” kant van de sexhormonen

“Vrouwelijke” kant van de sexhormonen

Voorbeelden van afwijkingen

Welke sexhormonen zijn er?

Vakkenvullen

hypothalamus

hypofyse

+

-

-

klier

+

hormoon

LHRH

LH & FSH

testes, ovaria, bijnieren

testosteronoestradiolprogesteronDHEA(S)

Bijnier sexhormonen

hypothalamus

hypofyse

+

-

-

klier

+

hormoon

CRH

ACTH

bijnieren

DHEA(S)androsteendionprogesteron

Bijnier sexhormonen

Bijnier sexhormonen

DHEAS

Belangrijk bij secundaire geslachtskenmerken

• Voorbeelden van veranderingen bij de man:

Primaire geslachtskenmerken:

• testis (= teelbal, zaadbal)

• balzak (scrotum)

• bijbal

• penis met zwellichamen

• prostaat en zaadblaasjes

Secundaire geslachtskenmerken:

• lichaamsbeharing

• zwaardere stem

• oksel- en schaamhaargroei

• zaadlozing

• Voorbeelden van veranderingen bij de vrouw:

Primaire geslachtskenmerken:

• ovaria ( = eierstokken)

• eileider

• uterus (=baarmoeder)

• vagina

• schaamlippen

• clitoris

• Secundaire geslachtskenmerken:

• borstontwikkeling

• bredere heupen

• oksel- en schaamhaar groei

• menstruatie

Geslachtskenmerken

Geslachtskenmerken

Geslachtskenmerken

belangrijke aanwijzing voor ziekte!

Geslachtskenmerken

jongen 2.5 jaar

bijniertumor:

overschot androgenen

overschot cortisol

LHRH / GnRH

LH & FSH

LH: luteïniserend hormoon

FSH: follikel stimulerend hormoon

peptide (“eiwit”) hormonen

Complete as

hypothalamus

hypofyse

+

-

-

klier

+

hormoon

LHRH

LH & FSH

testes, ovaria, bijnieren

testosteronoestradiolprogesteronDHEA(S)

Testosteron

aromatase5 -reductase

Testosteron

vrije testosteron = actief

vnl. albumine, SHBG

Testosteron

Testosteron

!"#$#%&'()%!)*)%

+,-./%0"-%1"-%23%4""(%

5"-./(%&"-%./06&&/7&8%.//-%9""(&.(,/6%

:/6-6.%;,;%.//-%7696&,%

%

:<=%=>%?@A>BC?>D>@E%

%

%

%

5<*F%

%

5G % % %#;/(H%1/(',,.&%

IJG % % %1/(',,.&%

=/#;,#;/(,- %,-0//;9""(%7"".%

Casus dhr. C.B.

Casus dhr. C.B.

Casus dhr. C.B.

Carlo Broschi (1705-1782) aka Farinelli

castraat & wereldberoemd om zijn zang

rond 1600 eerste castraten Vaticaan

kerkkoren & opera

effect castratie: testosteronconcentratie verlagen

Testosteron acties:

groei penis, scrotum en testes

haargroei pubis, gezicht

toename spieren, botgroei

verlaging stemgeluid

Casus dhr. C.B.

Castratie:

1:100 slaagde muzikaal gezien

groei ook na puberteit

“vrouwelijke” bouw en vetverdeling, borstvorming

baardloos, hoofdhaar voller

Stop castreren rond 1900; laatste castraat Alessandro Moreschi (1858-1922)

Casus dhr. M.P.

25 jaar oude man

kleine penis, volume testis 1 ml

bijzonderheden: ruikt niks

Lab:

LH onmeetbaar

FSH onmeetbaar

Testosteron onmeetbaar

makkelijk gezegd:

hypogonadotroof hypogonadisme

Casus dhr. M.P.

Casus dhr. M.P.

Wat te doen?

• GnRH meten?

• LH, FSH tijdreeks meten?

• Stimulatietesten? Welke dan?

Casus dhr. M.P.

Wat te doen?

• GnRH meten?

• LH, FSH tijdreeks meten?

• Stimulatietesten? Welke dan?

Casus dhr. M.P.

Wat te doen?

• GnRH meten?

• LH, FSH tijdreeks meten?

• Stimulatietesten? Welke dan?

GnRH-test:

t= -5: LH/FSH/testosteron/oestradiol

t = 0: GnRH inspuiten

t = 30: LH/FSH

t = 60: LH/FSH

Hier marginale stijging LH en FSH na GnRH

conclusie: GnRH wordt niet gemaakt

Casus dhr. M.P.syndroom van Kallmann

hypothalamus

Oestradiol

Oestradiol

GnRH

Oestradiol

SHBG

albumine

aromatase

Oestradiol

Casus mw. D (1956)

LHRH

LH & FSH

+

-

-

oestradiol

+

Mw D. (1956)

Borsttumor waarvoor operatie

Tumor is oestrogeen-receptor positief

Therapie na operatie

tamoxifen

lucrin-injecties

Monitoren LH, oestradiol, FSH

LH en FSH dalen na starten therapie en zijn onderdrukt (LH < 1 E/L)

Oestradiol blijft verhoogd (circa 100 - 149 pmol/l) (zelfs na verhogen medicatie)

Mw D. (1956)

Vraag oncoloog:

klopt dit wel? Is er een probleem met de test?

Lucrin is wel toegediend. Hoe weten we dat?

Opnieuw meten

Andere assay

Interferentie uitzoeken

verdunnen

HAMA’s

Navraag bij patiënt?

Mw slikt tabletten voor “goede darmen”

Aanpak

“De opvliegers werden minder en ik voel me prettiger door deze pillen.

Mijn darmen zijn een stuk rustiger nu.

Raar maar waar, mijn goede borst is in dezelfde periode 2 maten groter geworden.

Via google kwam ik achter de effecten van venkel misschien helpt dit u iets.”

Mw D. (1956)

Oncoloog adviseert om venkelpillen te stoppen

Oestradiol nu < 73 pmol/L met LH en FSH onderdrukt

??

Oplossen pil in poolserum; resultaten:

Poolserum onbehandeld oestradiol < 73 pmol/L

Poolserum + pil oestradiol 100, 200, 300 pmol/L

Nu??

Mogelijkheden:

Pillen bevatten oestradiol

Pillen bevatten oestradiol-achtige stof

Pillen bevatten stof X die interfereert met assay

Testjes

Terug naar de tabletten:

WIKIPEDIA

Consult endo-expert (Alec Ross, Radboud)

Monsters met pilextracten opgestuurd:

Abbott Architect

LH20-RIA-methode met voor-extractie diethylether

Beide methoden geven “E2-achtige respons, lineair met hoeveelheid

toegevoegd pilmateriaal”

Verder verloop

Melding aan de Voedsel en Waren Authoriteit

geen ervaring met analyse

geen verdere follow-up gehad tot nu toe

Voortplanting

!""#$%""&'(

)*+,($%""&

-*.&/""/

!""#%(+#(*

)*+,(%(+#(*

!0(%%+12""3

$+'$"%

/((%$"%45/(&/(&6

(+7(%

$"%!"745&1*./)36

8..*"",!+12/49",42(/49..*/-%",/+,:&&/(%&(%49",4((,43",45&12(3"/+&126

Voortplanting

;(4/((%$"%%(,4$(9"//(,4&/(*74:(7*.,7(%#(4!""#$"%""&'()*<4;(40",#1(%%(,49",4#(4!""#7",""%/'(&4#(%(,4!+1249..*/#)*(,#=40""*#..*4!""#+)&,-)#).+)&&)% .,/&/"",<4>"4#(%+,:49",4#(4!""#1(%3.(#(*1(%%(,4.,/&/"",41(%%(,4#+(4!+124/./4!""#+)&&)%.,/0+77(%(,<

Voortplanting

-*+3"+*(4&-(*3"/.1?/

&(1),#"+*(4&-(*3"/.1?/

&-(*3"1(%

#+@@(*(,/+"/+(4(,43(+.&( A

3(+.&( A41.3-%((/

3(+.&( AA

#+@@(*(,/+"/+(

B,

B,

, ,

, , , ,

, , , ,

C*.#)1/+(49",4&-(*3"1(%%(,4+,4((,4!""#$)+&'(45&12(3"/+&126 D""#$)+&'(&43(/4&-(*3"1(%%(,45EFG6

Voortplanting

Voortplanting

$""*3.(#(*

(+(*&/.7

(+%(+#(*

$""*3.(#(*3.,#

$""*3.(#(*0",#

9":+,"

/*(12/(*

De Cyclus

Voortplanting

*)+/%#"0.)1-2+3'

4.0,"0.)1-2+3'+,4((,4@.%%+7(%

&(1),#"+*(@.%%+7(%

(+(*&/.7

-*+3"+*(@.%%+7(%

-5/&"'0)

6))&1&0+7"",

#(:(,(*(,#4:((%4%+12""38'".'9

Voortplanting

H(9*)12/+,:49",4((,4(+1(%4#..*4((,4!""#1(%

&-(*3"1(%4,"#(*/4#(4(+1(%#(4&-(*3"1(%4%""/4(,!?3(,49*+'4#+(4#(43(3$*"",49",4#(4(+1(%49(*/(*(,

(+0+//(,4+,4#(47.-49",4#(4&-(*3"1(%4$+,#(,4"",4#(4*(1(-/.*(,4.-4#(4(+1(%3(3$*"",

2(/4-%"&3"3(3$*"",49",4#(4&-(*3"1(%4(,4#(4(+1(%4&3(%/(,4&"3(,

#(47(*,49",4#(4&-(*3"1(%4:""/42(/41?/.-%"&3"4$+,,(,

(*49.*3/4!+124((,4.,#..*#*+,:$"*(4$(9*)12/+,:&3(3$*"",4.34#(4(+1(%

7(*,(,49(*&3(%/(,

Voortplanting

Triviant

Tussendoortje:

Hoeveel eicellen heeft een vrouwelijke foetus van 5 maanden?

Welk hormoon gebruiken we om het aantal eicellen te schatten?

Triviant

Tussendoortje:

Hoeveel eicellen heeft een vrouwelijke foetus van 5 maanden?

Welk hormoon gebruiken we om het aantal eicellen te schatten?

~5 – 7 miljoen

AMH

Voortplanting

!36-') B41(%%(,

I41(%%(,

J41(%%(,

9((%41(%%(,

:&"*'/&"52.%%(4$"%6

#..*&,(#(4#..*4((,4$%"&/)%"

K%+(9+,:&#(%+,:(,

;&0)50%6*#)&0%6)%L4#(%+,:(,40""*$+'4:((,4:*.(+4-%""/&9+,#/<

Voortplanting

$(9*)12/+,:

.9)%"/+(

((*&/(47%+(9+,:&#(%+,:

(+%(+#(*

(+(*&/.7 $%"&/.1?/5+,:(,(&/(%#6

$""*3.(#(*&%+'39%+(&

$""*3.(#(*

8",4.9)%"/+(4/./4+,,(&/(%+,:

Voortplanting

Embryo 3 weken: een kloppend hart Embryo 5 weken: vorming handen

Embryo 6 weken: hersenactiviteit Embryo 9 weken: compleet gevormd

piek in [hCG]

4 maanden: waarnemen moedersstem 5 maanden: halverwege

De laatste maanden: groeien

~2000 weken