3

Samenvatting

Stedenhebbeneenpositieveinvloedopdeproductiviteitenvormendaaromeenbelangrijkonderdeelvanonzeeconomie.Deproductiviteitsvoordelenvanverstedelijkingzijnervoorallewerknemers,maarzezijnnietvoorallebevolkingsgroepenevengroot:jongerenenhoogopgeleidenprofiterenhetmeestintermenvanloonniveau.Naasteenhogerloonniveauervarenjongerenookeensubstantieelhogereloongroeiinsteden.Zijbehoudenditloonvoordeeloplatereleeftijd,ookalszegaanwerkenineenkleinereplaats.TienjaarwerkervaringinAmsterdamresulteertbijvoorbeeldincirca4,5%meerloonvoordegemiddeldewerknemerdantienjaarwerkervaringindeminstverstedelijktegebieden.Voorjongerenisditzelfs11%.Dezeeffectenzijnvergelijkbaarmethetrendementvaneenjaarextraonderwijs.

Mensenprofiterenmindervanstedelijkeproductiviteitsvoordelenalsdewerkplekverdervanstedelijkgebiedligt.Deproductiviteitsvoordelenzijnhetsterkstalsdewerkplekbinneneenstraalvan10à20kilometervanstedelijkgebiedligt.Verstedelijkingopeenafstandvan20tot80kilometerheeftnogweleenpositiefeffect,maardeomvangisbeperkt.Echternietalleregio’sprofiterenindezelfdematevandezestedelijkeproductiviteitsvoordelen.Alleengrotetotmiddelgrotestedenbeschikkenovervoldoendemassaomstedelijkeproductiviteitsvoordelentekunnenbenutten.HierondervallenbijvoorbeeldAmsterdamenRotterdam,maarookkleinerestedenzoalsGroningen,MaastrichtenNijmegen.Grensregio’sprofitereninminderemate,omdatdelandsgrenseenbarrièrevormtvoorstedelijkeproductiviteitsvoordelenuithetbuitenland.

DezePolicyBriefidentificeerteenaantaloptiesomdestedelijkeproductiviteit,endaarmeedeeconomischegroei,tebevorderen:

Destedelijkeeconomieisgebaatbijhetverkleinenvansubsidieverschillentussenwoningmarktsegmentenenhetstimulerenvangoedkopecommerciëlehuurwoningen.Deaanzienlijkesubsidieverschillenhebbennamelijkgeleidtoteenkleinevrijehuursector,diebovendienommeerdereredenenrelatiefduuris.Ditvormtvoorjongehoogopgeleideneenbelemmeringomindestadtekunnenwonenendaarooktewerken.Ditlaatstepakteconomischongunstiguit,omdatjuistdezebevolkingsgroephetsterkstprofiteertvanstedelijkeproductiviteitsvoordelen.

Groeivanwerkgelegenheidindestadsrandenvangrotetotmiddelgrotestedenkanpositiefuitpakkenvoorstedelijkeproductiviteitsvoordelen.Onderzoektoontnamelijkaandatproductiviteitsvoordelenvanverstedelijkingzichnietalleenconcentrereninstadscentra,maarookinderandenvandestad.

Investeringenininfrastructuurleverendemeesteproductiviteitsvoordelenopbinnen10à20kilometervangrotetotmiddelgrotesteden.Uiteraardwordthetmaatschappelijknutvaninfrastructuurookbeïnvloeddooranderefactoren,zoalsreistijdwinst,investeringskostenennegatieveexterneeffecten(bijv.uitstootvanfijnstofengeluidhinder).Eenmaatschappelijke

4

kosten‐batenanalyse(MKBA)isdaaromeennuttiginstrumentvoorhetprioriterenenselecterenvaninfrastructuurprojecten.

Eenefficiëntruimtelijkeordeningsbeleidvraagtombovengemeentelijkeafwegingen.Ruimtelijkeordeningsbeleidheeftimmersinvloedopdeproductiviteitsvoordelenvanverstedelijkingendezegaanverderdangemeentegrenzen.

Grensregio’szijngebaatbijhetgrensoverschrijdendaccepterenvandiploma’senkwalificaties,enbijinvesteringenin(kleinschalige)grensoverschrijdendeinfrastructuur,mitservoldoendevraagnaaris.Dezemaatregelenkunnennamelijkgrensbelemmeringenwegnemen,waardoorgrensregio’sbeterkunnenprofiterenvanstedelijkeproductiviteitsvoordeleninDuitslandenBelgië.Hetvolledigwegnemenvangrensbarrièresleidttotcirca0,2%meerloonen0,6%extrawerkgelegenheidindegrensprovincies.

Er is een positief verband tussen stadsgroo�e en lonen. Dat duidt op substantiële productiviteitsvoordelen van verstedelijking.

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500 550 6000

5

10

15

20

25

30

AmsterdamAmstelveen

Ouder-Amstel

DiemenUtrecht Den HaagRo�erdamDel�

NieuwegeinHoutenDe Bilt

SchiedamLeidschendam-Voorburg

Capelle a/d IJssel

groo�e van de agglomeratie (in duizenden banen binnen 10 km)

gemiddeld bruto-uurloon (in euro’s)

11

104,5

% hoger loon voor jongeren. Een gedeelte van dit hogere loon houden zij op latere lee�ijd vast, ook als zij gaan werken in een kleinere plaats.

% hoger loon voor de gemiddelde werknemer, en zelfs

jaar werkervaring in Amsterdam t.o.v. in de minst verstedelijkte gebieden staat gelijk aan…

120 80 40 20 10 5

Extra loon in % door 1 miljoen extra banen

0,3%0%

1%2%8%

Grensregio’s pro�teren niet optimaal van de productiviteitsvoordelen.

Extra loon in %

minder dan 0,13

0,13 tot 1,4

1,4 tot 2,6

2,6 tot 3,9

3,9 tot 5,1

5,1 tot 6,4

6,4 tot 7,6

7,6 tot 8,9

meer dan 8,9

0 50 100 km

Stedelijke productiviteitsvoordelen in Nederland

laagopgeleidmiddelbaaropgeleid

hoogopgeleid

extra loon (%-punt) bij verdubbeling stadsgroo�e

0,0 0,3 0,6 0,9 1,2 1,5

18-30 jaar30-45 jaar45-65 jaar

©Centraal Planbureau 2018

Niet alle regio’s pro�teren. Alleen grote tot middelgrote steden hebben voldoende stedelijke massa om te kunnen pro�teren van de productiviteitsvoordelen.

km van de stad

Niet iedereen pro�teert even veel: vooral hoogopgeleiden pro�teren in de vorm van een hoger loonniveau.

Het e�ect van verstedelijking op productiviteit is het grootst binnen 10-20 km afstand. Tussen 20-80 km is het e�ect positief maar beperkter qua omvang.

5

6

1 Inleiding

Stedenvormeneenbelangrijkonderdeelvanonzeeconomie.Deruimtelijkeconcentratievanmensenleidttotschaalvoordelendiegunstiguitpakkenvoorzowelconsumptiealsproductie.Destadisdaardooreenbelangrijkaangrijpingspuntvoorpubliekeconomischbeleid.DezePolicyBrieffocustzichhoofdzakelijkopdestedelijkeproductiviteitsvoordelenenidentificeertaanknopingspuntenomdezevoordelentebevorderen.

Eenalgemeneaanbevelingvoorregionaalenstedelijkbeleidishetprincipedatbeleidzichnietmoetbezighoudenmethetbevoordelenvanspecifiekeregio’sofbedrijfstakken(CPBenPBL,2015;Strange,2009).Dergelijkbeleidisnamelijkkostbaarennietofnauwelijksbewezeneffectief(CPB,2016a).Tochpleitditprincipenietvoorinactiviteitvanuitdebeleidskant.Eendynamischestedelijkeeconomievraagtominvesteringeninonderandereinfrastructuur,leefomgevingenonderwijs.Dergelijkeinvesteringenhebbenvaakduidelijkaantoonbarebatendieeendirectenzichtbaarverbandhebbenmetdegepleegdeinvestering,zoalshetoplossenvancongestieenbeterevaardighedenvoordeberoepsbevolking.

DezePolicyBriefidentificeertaanknopingspuntenomdestedelijkeproductiviteittebevorderen,zonderafbreuktedoenaanhetbovengenoemdeprincipe.Ditdoenweaandehandvandriestudies,diedrieverschillendeaspectenvandestedelijkeproductiviteitsvoordelenbelichten.1DePolicyBriefisverderalsvolgtopgebouwd.Hoofdstuk2biedtuitlegoverdewerkingvanstedelijkeproductiviteitsvoordelenenhetgebruikvanlonenomditteonderzoeken.Inhoofdstuk3besprekenwehetbelangvanstedelijkeproductiviteitsvoordelenenwelkebevolkingsgroepenhiervanhetmeestprofiteren.Inwelkemateproductiviteitsvoordelenafnemennaarmatedeafstandtotstedentoeneemtenwelkeregio’shetmeestprofiteren,isonderwerpvanhoofdstuk4.Inhoofdstuk5wordtgekekenoflandsgrenzendestedelijkeproductiviteitsvoordelenbelemmerenenwatbeleidhieraankandoen.

2 Lonen als graadmeter van stedelijke productiviteitsvoordelen

Eenvandebelangrijkstefactorenachterhetsuccesvandestadzijndestedelijkeproductiviteitsvoordelen(DeGrootetal.,2010).DezeproductiviteitsvoordelenleidenertoedateenwerknemerinAmsterdamproductieverisdanwanneerdiezelfdepersoonwerkzaamzouzijnineenkleinerestadofeenlandelijkeregio.Deliteratuuronderscheidtdrieverschillendekanalenwaarlangsverstedelijkingleidttoteenhogereproductiviteit:sharing,matchingenlearning(DurantonenPuga,2004).

1TweeCPBDiscussionPapers(Verstratenetal.,2018a;Verstratenetal.,2018b)eneenCPBNotitie(CPB,2016b).

7

Sharinghoudtindatstedenbeschikkenovereendiverspaletaantoeleveranciersengrootschaligevoorzieningen,zoalseentreinstation,diegezamenlijkgebruiktkunnenworden.Diversiteitkomtdeproductiviteittengoede,omdatdiemaatwerkinhetproductieprocestoestaat.Matchinggeeftaandatvraagenaanbodvanspecifiekearbeidbeteropelkaaraansluitenineengroterearbeidsmarkt.Ditleidttoteenhogereproductiviteit,bijvoorbeelddoordatbedrijvenmindermiddelenkwijtzijnaanpraktijktraining.Learningbetekentdatstedeneenpositiefeffecthebbenopdeoverdrachtvankennisenideeën,vooralomdatkennisoverdrachtnogsteedssterkafhankelijkisvanface‐to‐facecommunicatieeninveelgevallenaankomtopeentoevalligeontmoeting.Figuur 1 Hogere lonen in grotere steden

Noot: Eigen berekeningen op basis van LISA-gegevens over werkgelegenheid en CBS-microdata over lonen. Iedere gemeente (N = 403, volgens de gemeentelijke indeling van 2014) telt als een observatie.

Lonenzijneengoedegraadmetervoordeomvangvanstedelijkeproductiviteitsvoordelen.Volgensdeneoklassiekeeconomischetheorieisimmershetbrutoloonvaneenwerknemeropdelangetermijngelijkaandemarginaleproductiviteit(Hamermesh,1987).Stedelijkeproductiviteitsvoordelenzorgenerdusvoordathetbrutoloonineengrotestaddoorgaanshogerisdanineenkleinestad,ziefiguur1.Hetverschilinbrutoloontussengroteenkleinestedenstaatbekendalsde‘stedelijkeloonpremie’,envormteenvruchtbarebodemvoorwetenschappelijkonderzoek(RosenthalenStrange,2004;Puga,2010).

Stedelijkeproductiviteitsvoordelenzijnechternietdeenigeoorzaakvandestedelijkeloonpremie.Hetregionaleloonverschilwordtookgedrevendoorruimtelijkeselectie:hoogopgeleidenenproductievebedrijvenvestigenzichbijvoorkeuringroteresteden(Combesetal.,2008;FabermanenFreedman,2016).Stedenbeschikkennamelijkovereendiversaanbodvangespecialiseerdevoorzieningen,zoalspodiumkunstenenhoreca,dierelatiefmeerwordengewaardeerddoorhoogopgeleiden.Ookkunnenregionaleloonverschillengedeeltelijkwordenverklaarddoorverschillenindesamenstellingnaarbedrijfstakken.

Destedelijkeloonpremiekandoormiddelvanloonregressieswordenopgesplitstindetweebovengenoemdecomponenten:stedelijkeproductiviteitsvoordelenenruimtelijkeselectie.Hiervoorisinformatienodigoverleeftijd,geslacht,opleidingsniveauenderuimtelijke

0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500 550 6000

5

10

15

20

25

30

AmsterdamAmstelveen

Ouder-Amstel

DiemenUtrecht Den HaagRotterdamDelft

NieuwegeinHoutenDe Bilt

SchiedamLeidschendam-Voorburg

Capelle a/d IJssel

grootte van de agglomeratie (in duizenden banen binnen 10 km)

gemiddeld bruto-uurloon (in euro’s)

8

spreidingvangrotebedrijvenenspecifiekebedrijfstakken.Doordeloonontwikkelingvanindividuenoverdetijdtevolgen,kunnenonderzoekersookcorrigerenvoorruimtelijkeselectieopniet‐geobserveerdekenmerkenvanmensen,zoalstalentenambitie.

3 Het belang van stedelijke productiviteitsvoordelen voor verschillende bevolkingsgroepen

Voordeeconomischegroeiishetvanbelangdatjongehoogopgeleidenindestadkunnenwerken.Uitonderzoekblijktnamelijkdatdezebevolkingsgroephetsterkstprofiteertvanstedelijkeproductiviteitsvoordelen.Bovendienisdeloongroeivanjongereninstedensubstantieelhoger.Zijbehoudenditloonvoordeeloplatereleeftijd,ookalszijgaanwerkenineenkleinereplaats.TienjaarwerkervaringinAmsterdamresulteertbijvoorbeeldincirca4,5%meerloonvoordegemiddeldewerknemerdantienjaarwerkervaringindeminstverstedelijktegebieden.Voorjongerenisditzelfs11%.Dezeeffectenzijnvergelijkbaarmethetrendementopeenjaarextraonderwijs.

Omindestadtekunnenwerken,moetenjongehoogopgeleidenopeenacceptabelereistijdvandestadkunnenwonen.Debereidheidomtependelenneemtimmersafnaarmatedereistijdtussenwoon‐enwerkplektoeneemt.Omdezeredenvormtdewoningmarkteenaandachtspunt.Aanzienlijkesubsidiesvoordekoopmarktenvoordesocialehuursectorhebbennamelijkgeleidtoteenrelatiefkleinevrijehuursector,enhetaanbodvangoedkopecommerciëlehuurwoningenisommeerdereredenenbeperkt,terwijldevraagdaarnaaringrotestedenjuisthogeris(Grootetal.,2016).Ditleidttotverstoringenindewoonconsumptie,waardoorhuishoudensdiezijnaangewezenopdevrijehuursector,mindervaakopplekkenzullenwonendievanuiteenproductiviteitsperspectiefoptimaalzijn.Ditpaktvooralvoorjongehoogopgeleidenongunstiguit.Hetinkomenvandezebevolkingsgroepisimmersdoorgaanstehoogvoordesocialehuursectoreneenkoopwoningisvaakbuitenbereikdooreengebrekaanvermogenofeenvastcontract.Grootetal.(2016)besprekeneenaantaloptiesomsubsidieverschillenopdewoningmarktteverkleinenenhetaanbodvangoedkopecommerciëlehuurwoningentevergroten.De stedelijke loonpremie: ruimtelijke selectie of stedelijke productiviteitsvoordelen?

Destedelijkeloonpremiekanwordenverklaarddoorstedelijkeproductiviteitsvoordelenenruimtelijkeselectie(ziehoofdstuk2).Destedelijkeproductiviteitsvoordelenkunnenverderwordenopgesplitstinvoordelendiehetloonniveauendejaarlijkseloongroeivanindividuelewerknemersbeïnvloeden(GlaeserenMaré,2001;DelaRocaenPuga,2017).2OnderzoekvanVerstratenetal.(2018a)heeftdezedriecomponentengekwantificeerdaan

2 De omvang van het loonniveau-effect is niet afhankelijk van het aantal jaren dat een werknemer in de stad werkt. Dit loonniveau-effect blijft dus constant over de tijd, zolang de persoon in dezelfde stad blijft werken en het kan niet worden meegenomen naar kleinere plaatsen. Het loongroei-effect van verstedelijking heeft tijd nodig om tot uiting te komen, en is dus wél afhankelijk van het aantal jaren dat een werknemer in de stad werkt. Bovendien kan dit loongroei-effect wél worden meegenomen als de werknemer in een andere plaats gaat werken.

9

dehandvanNederlandseloongegevens.Omeenideetekrijgenhoegrootdezeeffectenzijn,besprekenwehetlooneffectvaneenverdubbelingvandestadsgrootte.Eenvoorbeeldvaneenreeksverdubbelingeninstadsgrootteis:Zutphen,Venlo,Groningen,Utrecht,Amsterdam.3

Destudielaatziendateenverdubbelingvandestadsgroottesamenhangtmeteen4%hogerbrutoloon.Dezestedelijkeloonpremiebestaatvoor71%uitruimtelijkeselectie.Deoverige29%wordtverklaarddoorstedelijkeproductiviteitsvoordelen,waarvan24%bestaatuitloonniveau‐effectenen5%uitloongroei‐effecten.4Loongroei‐effectenvanverstedelijkingzijnvoordegemiddeldeNederlanderdusbeperkt.Figuur2geeftdezeverhoudingenweer.Gecorrigeerdvoorruimtelijkeselectiebedraagthetproductiviteitsvoordeelvaneenverdubbelinginstadsgroottecirca1,2%(29%van4%).5

Figuur 2 De stedelijke loonpremie opgesplitst in drie componenten

Bron: op basis van schattingen uit Verstraten et al. (2018a).

Bovengenoemdegetallenhebbenbetrekkingoppuntschattingen.Uitgaandevanbetrouwbaarheidsintervallenvan95%komenwetothetvolgendebeeld.Eenverdubbelingvandestadsgroottehangtsamenmeteenbrutoloonstijgingvan3à5%.Hetloongroei‐effectisrelatiefonzeker,ennietstatistischsignificantverschillendvannul.Heteffectvaneenstadsverdubbelingophetloonniveauisminderonzekerenbedraagt0,7à1,2%. Welke bevolkingsgroepen profiteren het meest?

TotdusverhebbendegepresenteerdegetallenbetrekkingopdegemiddeldeNederlandsewerknemer,maarzehoevenzekernietvoorallebevolkingsgroepentegelden.Daarommakenweeenonderscheidtussenopleidingsniveau(laag,middelenhoog),leeftijdsklasse(jongerdan30,tussende30en45,enouderdan45jaar)engeslacht.Webesprekeneerstdeeffectenophetloonniveauendaarnaopdeloongroei.

3 De grootte van een stad wordt berekend aan de hand van het aantal banen binnen een straal van 10 kilometer. 4 De omvang van de loongroei-effecten is afhankelijk van het aantal jaren dat een persoon werkzaam is in een stad. In deze analyses wordt uitgegaan van 9 jaar. Dit is volgens de berekeningen van Verstraten et al. (2018a) de gemiddelde verblijfsduur van een werknemer in een bepaalde regio. 5 Stedelijke productiviteitsvoordelen in Nederland zijn qua omvang gemiddeld in vergelijking met omliggende landen. Schattingen uit Nederland zijn namelijk lager dan in Frankrijk (Combes et al., 2008) en Spanje (De la Roca en Puga, 2017), maar hoger dan in Italië (Mion en Naticchioni, 2009) en Zweden (Andersson et al., 2014).

71%

24%

5%

ruimtelijke selectie

stedelijke productiviteitsvoordelen (loonniveau)

stedelijke productiviteitsvoordelen (loongroei)

10

Figuur3laatziendatheteffectvanstadsgrootteophetloonniveauvoornamelijkverschilttussenopleidingsniveaus.Vooreenhoogopgeleidewerknemerleidteenverdubbelingvandestadsgroottetoteen1,4%stijgingvanhetloonniveau.Vooreenlaagopgeleidewerknemerisditslechts0,5%.6Ookvaltopdatwerknemersouderdan45jaarinminderemateprofiterenvanhetloonniveau‐effect.Tussenmannenenvrouwenbestaannauwelijksverschilleninloonniveau‐effectenvanverstedelijking.

Figuur 3 Vooral hoogopgeleiden profiteren van het loonniveau-effect van verstedelijking dichtbij de werkplek

Bron: op basis van schattingen uit Verstraten et al. (2018a).

Hetextrajaarlijkseloongroei‐effectisvoordemeestegroepenrelatiefkleinenbovendienstatistischnietsignificantverschillendvannul.Werknemersonderde30jaarvormenechtereennoemenswaardigeuitzondering.Figuur4toontdeloonontwikkelingvaneengemiddeldeeneenjongewerknemerinAmsterdamtenopzichtevaneenvergelijkbarewerknemerineenlandelijkeregio,bijvoorbeeldZutphen.Destedelijkeloonpremievandezetweebevolkingsgroepenisineersteinstantieminofmeergelijkquaomvang,namelijkcirca4%.7Naarmateeengemiddeldewerknemermeerervaringopbouwt,neemtdestedelijkeloonpremieslechtsbeperkttoetot4,5%intienjaar.Voorjongewerknemersisdeloonstijgingwèlaanzienlijk,namelijktot11%intienjaar.8Dezeeffectenzijnvergelijkbaarmethetrendementopeenjaarextraonderwijs,watvolgensdeliteratuurtussende5en10%ligt(Card,1999).

Degestippeldelijneninfiguur4latenziendatwerknemersdeextrastedelijkeloongroeioplatereleeftijdvasthouden,ookalszijgaanwerkenineenkleinereplaats.9Wanneereenjongewerknemer,navijfjaarwerkervaringinAmsterdam,gaatwerkeninGroningen,zalhetloon

6 De bevinding dat hoogopgeleiden sterker profiteren van stedelijke productiviteitsvoordelen wordt ondersteund door onderzoek uit binnen- en buitenland. Groot en De Groot (2014) constateren dat de stedelijke loonpremie groter is voor hoogopgeleiden dan voor laagopgeleiden. Gould (2007) komt tot dezelfde conclusie door industriële arbeiders (‘blue-collar’) te vergelijken met kantoorpersoneel (‘white-collar’). Bacolad et al. (2009) vinden vergelijkbare resultaten op basis van de cognitieve vaardigheden van werknemers. 7 Het effect van een stadsverdubbeling op het loonniveau is circa 1,2%. Aangezien het verschil in stadsgrootte tussen Amsterdam en Zutphen ongeveer vier verdubbelingsstappen bedraagt, is de loonniveaupremie van Amsterdam ten opzichte van Zutphen ongeveer 4%. 8 Het loongroei-effect van verstedelijking kent een aanzienlijke onzekerheidsmarge. Rekening houdend met een 95%-betrouwbaarheidsinterval, ligt de loonpremie van tien jaar werkervaring in Amsterdam voor een jonge werknemer tussen de 5 en 18%. 9 Empirische studies vinden geen bewijs tegen de overdraagbaarheid van loongroei-effecten naar regio’s met een andere verstedelijkingsgraad (De la Roca en Puga, 2017; Glaeser en Maré, 2001; Matano en Naticchioni, 2016).

0,0 0,3 0,6 0,9 1,2 1,5

laagopgeleidmiddelbaaropgeleid

hoogopgeleid

18-30 jaar30-45 jaar45-65 jaar

manvrouw

effect op loonniveau (%-punt) van verdubbeling stadsgrootte

11

vandewerknemereenmaligdalendoorhetverliesvanstedelijkeloonniveau‐effecten.Detotaleloonpremieblijftechterruimbovende4%,omdatdewerknemerzijnloongroei‐effectenuitAmsterdambehoudt.Loongroei‐effectenvanverstedelijkinghebbenduseenblijvendpositieveinvloedopdeproductiviteit.Nadeeenmaligedaling,neemtdeloonpremieweertoe,zijhetlangzamerdanwanneerdewerknemernogsteedsinAmsterdamwerkzaamwasgeweest.

Figuur 4 Lonen van jonge werknemers groeien harder door verstedelijking dichtbij de werkplek

Bron: op basis van schattingen uit Verstraten et al. (2018a).

4 De geografische reikwijdte van stedelijke productiviteitsvoordelen en verschillen tussen regio’s

Investeringenininfrastructuurleverendemeesteproductiviteitsvoordelenopbinnen10à20kilometervangrotetotmiddelgrotesteden.Ditheefttweeredenen.Teneerstebeschikkenalleendegrotetotmiddelgrotestedenovervoldoendemassaomvanstedelijkeproductiviteitsvoordelenteprofiteren.HierondervallenbijvoorbeeldAmsterdamenRotterdam,maarookkleinerestedenzoalsGroningen,MaastrichtenNijmegen.Detweederedenisdatstedelijkeproductiviteitsvoordelenhetsterkstzijnop10à20kilometerafstandvanstedelijkgebied.Verstedelijkingopeenafstandvan20tot80kilometerheeftweleenpositiefeffectopdeproductiviteit,maardeomvangisaanzienlijkkleiner.

Hetmaatschappelijknutvaninfrastructuurwordtuiteraardnietalleenbepaalddoorstedelijkeproductiviteitsvoordelen.Derolvanreistijdwinstisvelemalengroter.Hetbudgetvoorinfrastructuurzoudanookvoornamelijkaangewendmoetenwordenomfiledrukaantepakken(CPBenPBL,2016).Hetaanpakkenvandefileproblematiekenhetbevorderenvanstedelijkeproductiviteitsvoordelensluitenelkaarechternietuit.Doorgaansconcentrerendeknelpuntenzichimmersinenrondomstedelijkgebied(CPBenPBL,2016).Hierstaattegenoverdathetverbeterenvandeinfrastructuurinstedelijkeregio’svaakheelkostbaaris.

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

extra loon ten opzichte van een werknemer in een landelijke regio

jaren werkervaring

gemiddelde werknemerjonge werknemer

blijft in Amsterdam werkengaat na vijf jaar in Amsterdam gewerkt te hebben, in Groningen werken

Een jonge werknemer die na vijf jaar in Amsterdam gewerkt te hebbenin Groningen gaat werken, gaat een stuk minder verdienen.

12

Negatieveexterneeffecten,zoalsgeluidshinderenfijnstof,zijninstedelijkegebiedendoorgaansookgroot.Eenmaatschappelijkekosten‐batenanalyse(MKBA)isdaaromeennuttiginstrumentvoorhetprioriterenenselecterenvaninfrastructuurprojecten.

Groeivanwerkgelegenheidindestadsrandenvangrotetotmiddelgrotestedenkanpositiefuitpakkenvoordestedelijkeeconomie.Productiviteitsvoordelenvanverstedelijkingzijnnamelijkaanzienlijkbinnen10à20kilometervandegrotetotmiddelgrotesteden.Omdezeredenconcentrerendeproductiviteitsvoordelenzichnietalleeninstadscentra,maarookaanderandenvandestad.Uitbreidingaanderandenvandestadgaatechterookgepaardmetnadelen,zoalshetverdwijnenvanopenruimte.Hetafwegenvandezevoor‐ennadeleniseenbelangrijkeopgavevoorhetruimtelijkeordeningsbeleidvansteden.

Totslotconstaterenwedateenefficiëntruimtelijkeordeningsbeleidvraagtomadequatebovengemeentelijkeafwegingen.Ruimtelijkeordeningsbeleidheeftnamelijkinvloedopdestedelijkeproductiviteitsvoordelenendezegaanverderdangemeentegrenzen.Bijbeslissingenoverinfrastructuurofvestigingsmogelijkhedenvoorbedrijvendienengemeentendusrekeningtehoudenmetdeeffectenopnabijgelegengemeenten.Hetisonduidelijkoferindepraktijksprakeisvanoptimalebovengemeentelijkeafstemming.Optiesomdeafstemmingteverbeterenzijnsamenwerkingsverbandentussengemeenten,zoalsmetropoolregio’s,enhetverderdoorzettenvandegemeentelijkeherindelingen.Wat is de geografische reikwijdte van stedelijke productiviteitsvoordelen?

Geografischeafstandisnogsteedseenbelemmeringvoorinteractietussenmensen,ondanksdeveletechnologischeontwikkelingenophetgebiedvanICT.Ditbetekentdatmensenminderprofiterenvanstedelijkeproductiviteitsvoordelennaarmatedewerkplekverdervanstedelijkgebiedligt.Denabijheidvanstedelijkgebiedbrengtechternietalleenvoordelenmaarooknadelenmetzichmee.Voorbeeldenhiervanzijncongestieindevormvanfiles,vervuilingenhogegrondprijzen.Dezenadelenspelenvoornamelijkopkorteafstandvanstedelijkgebiedenkunnendevoordelenvanverstedelijkingneutraliseren.

Figuur 5 Stedelijke productiviteitsvoordelen zijn vooral relevant binnen 10 à 20 kilometer

Bron: op basis van schattingen uit Verstraten et al. (2018b).

0

2

4

6

8

10

5 10 20 40 80 120

extra loon in % door 1 miljoen extra banen

afstand in kilometers

13

Verstratenetal.(2018b)makengebruikvangedetailleerdeloongegevensuitNederlandomhetstedelijkeproductiviteitsvoordeelopverschillendeafstandenteanalyseren.10Figuur5toontdeonderzoeksresultaten.Hetlooneffectvanverstedelijkingisgeringopkorteafstand:éénmiljoenextrabanenbinnen5kilometerleidttotslechts2%meerloon.Diteffectisbovendiennietstatistischsignificantvanwegedegroteonzekerheidsmarge.11Hetlooneffectvanverstedelijkingop5tot10kilometerisaanzienlijkgroter:éénmiljoenextrabanenopdezeafstandleidttotcirca8%meerloon.Alsdeafstandgroterwordt,neemthetlooneffectvanverstedelijkingsteedsverderaf.Heteffectvanverstedelijkingopmeerdan80kilometerafstandiszeergeringennietstatistischsignificant.12Figuur 6 Stedelijke productiviteitsvoordelen: welke regio’s profiteren het meest?

Bron: Verstraten et al. (2018b).

Welke regio’s profiteren het meest?

Figuur6toontderuimtelijkespreidingvandestedelijkeproductiviteitseffecten.Hetblijktdatnietalleregio’singelijkemateprofiterenvanstedelijkeproductiviteitsvoordelen.Hiervoorzijntweeverklaringen.Allereerstiseconomischeactiviteitnietgelijkoverhetlandverspreid.Regio’sdiebeschikkenoverdegrootstestedelijkemassabinnen80kilometerafstand,profiterendushetsterkst.DitbetekentdatproductiviteitsvoordelenvanverstedelijkingzichinNederlandvooralconcentrerenindeRandstad.DitgebiedomvatimmersdeviergrootstestedenvanNederland:Amsterdam,DenHaag,Rotterdamen

10In deze studie ligt de focus op de geografische reikwijdte van de stedelijke loonniveau-effecten De loongroei-effecten van verstedelijking zijn voor de gemiddelde werknemer beperkt qua omvang (zie het vorige hoofdstuk). 11 De beperkte relatie tussen lonen en verstedelijking binnen 5 km is voor meerdere interpretaties vatbaar en bovendien niet op alle bedrijfstakken van toepassing. Het geringe looneffect op korte afstand kan bijvoorbeeld worden veroorzaakt door de negatieve effecten van congestie die de positieve effecten van stedelijke productiviteitsvoordelen neutraliseren. Een andere mogelijke verklaring is dat stedelijke productiviteitsvoordelen op korte afstanden kapitaliseren in grondprijzen i.p.v. lonen, zie Koster (2013). Bovendien blijkt uit de analyses dat dienstensectoren wel substantieel profiteren van verstedelijking binnen 5 km. Het is dus niet mogelijk om harde conclusies aan dit aspect van de resultaten te verbinden. 12 Het onderzoek van Verstraten et al. (2018b) past binnen een bredere (internationale) literatuur. Studies uit de VS (Rosenthal en Strange, 2008) en Groot-Brittannië (Rice et al., 2006) ondersteunen de bevinding dat het looneffect van verstedelijking een groot ruimtelijk bereik heeft: respectievelijk 40-80 km afstand en 40-80 minuten reistijd. Ook vinden deze studies dat het effect snel afneemt naarmate de afstand tot stedelijk gebied toeneemt. Di Addario en Patacchini (2008) vinden een beperktere geografische reikwijdte van 8 à 12 km in Italië.Koster(2013)onderzoektdegeografischereikwijdtevanstedelijkeproductiviteitsvoordeleninNederlanddoormiddelvanhuurtarievenvancommercieelvastgoed.Indezestudievarieertdereikwijdtevan10tot20km.

Extra loon in %

minder dan 0,13

0,13 tot 1,4

1,4 tot 2,6

2,6 tot 3,9

3,9 tot 5,1

5,1 tot 6,4

6,4 tot 7,6

7,6 tot 8,9

meer dan 8,9

0 50 100 km

14

Utrecht.Eentweedeverklaringisdatkleinestedenenlandelijkeregio’sonvoldoendemassahebbenomteprofiterenvanstedelijkeproductiviteitsvoordelen(Verstratenetal.,2018b).Hetislastigvasttestellenhoegrooteenstadpreciesmoetzijnomtekunnenprofiteren,maaruitfiguur6blijktdatmeerdereNederlandsestedengrootgenoegzijn.

5 Grensbarrières belemmeren de benutting van stedelijke productiviteitsvoordelen

Dithoofdstuklaatziendatgrensregio’sgebaatzijnbijgrensoverschrijdendeacceptatievandiploma’senkwalificatiesenbijinvesteringenin(kleinschalige)grensoverschrijdendeinfrastructuur.Dezemaatregelenhebbennamelijkeenbewezeneffectieveinvloedophetverminderenvangrensbarrièresdienegatiefuitpakkenvoordebenuttingvanstedelijkeproductiviteitsvoordelen.Indiengrensbarrièresvolledigweggenomenworden,leidtdittotcirca0,2%meerloonen0,6%extrawerkgelegenheidindegrensprovincies.Ditisechtergeenpleidooivoorhetvolledigafbrekenvanlandsgrenzen.Landsgrenzenzijnnamelijkookfunctioneelomdathetbeleidsmakersenpoliticiinstaatsteltomregelgevingspecifiekopdevoorkeurenvandebevolkingaftestemmen.Hoe beïnvloeden grensbarrières de stedelijke productiviteitsvoordelen?

VerstedelijkingaandeanderekantvandelandsgrensheeftgeenenkeleffectopdeloneninNederland,ooknietindegrensregio’s(Verstratenetal.,2008b).Ditstaatincontrastmethetlooneffectvanverstedelijkingbinnendelandsgrenzen,dateenafstandvanwel40à80kmkanoverbruggen.Delandsgrensvormtduseenaanzienlijkebarrièrevoorstedelijkeproductiviteitsvoordelen,ziefiguur7.Dezegrensbelemmeringenleidenertoedatdearbeidsmarkteningrensregio’smindergoedfunctionerendaneldersinNederland.Dituitzichondermeerinlagerelonen,eenhogerewerkloosheideneenlagerearbeidsparticipatie.Figuur 7 Landsgrenzen belemmeren het agglomeratiepotentieel van regio’s

Noot: Deze figuur is geïnspireerd op het werk van Marlet et al. (2014).

Steden en regio’s in ‘binnenland’ Steden en regio’s bij de grens

15

Uiteraardzijnlandsgrenzendoorgaansnietzohardalsweergegeveninfiguur7.DiverseverdragenvandeEuropeseUniefaciliterenimmersvrijverkeervanpersonen,goederen,kapitaalendiensten.Tochishetnieteenvoudig,ofzelfsongewenst,omallegrensbarrièresoptelossenmetinternationaleverdragen.Landsgrenzenvallennamelijkvaaksamenmetverschillenintaalencultuur,diezeerpersistentzijn.Ookisgrensoverschrijdendeinfrastructuurdoorgaansvanminderekwaliteit,waardoordeeffectieveafstandtotbuitenlandseregio’sgroteris.Eenanderefactordiebarrièresopwerpt,ishetverschilinwetgevingaandeoverkantvandegrens.Voorbeeldenhiervanzijnongelijkebelasting‐enpensioensystemenenbeperkteerkenningvandiploma’saandeoverkantvandegrens.Bovendienstaandezebarrièresvaaknietopzichzelf,maarzijnzeonderlingverwevenenversterkenzeelkaar.

Wat is de omvang van het grenseffect op arbeidsmarktuitkomsten?

HetCPB(2016b)kwantificeertdepotentiëlewinstalsgrensbarrièresvolledigwegvallenintermenvanbrutoloonenstructurelewerkgelegenheid.Tabel1laatziendathetwegnemenvangrensbarrièresvoornamelijkeffectheeftopdewerkgelegenheid:24.600extrawerkzamepersonen,watneerkomtop0,6%extrawerkgelegenheidindegrensprovincies.Heteffectopjaarlonenismet80eurorelatiefgering.

Tabel 1 Potentiële winst als grensbarrières volledig wegvallen

Potentiële winst

Toename bruto jaarloon in euro per voltijdbaan (in grensprovincies) 80

Toename werkgelegenheid in personen (in grensprovincies) 24.600

Toename bruto jaarloon in procenten (in grensprovincies) 0,2

Toename werkgelegenheid in procenten (in grensprovincies) 0,6

Noot: De potentiële winst is het gemiddelde van de beneden- en bovengrens uit de studie van het CPB (2016b).

Depotentiëlewinstvanhetwegvallenvangrensbarrièresisnietgelijkoverhetlandverspreid.Figuur8toonteenregionaledifferentiatie.Heteffectopdestructurelewerkgelegenheidbedraagtindemeestegrensregio’sminderdan2000personen,terwijldewinstinZeeuws‐VlaanderenenZuid‐Limburgkanoplopentotrespectievelijk2500(5,1%)en7900(2,8%)personen.Degroteregionaleverschillenzijnteverklarendoordelocatievanbuitenlandsestedelijkegebieden.Zeeuws‐VlaanderenzounamelijkintheoriekunnenprofiterenvanstedelijkeproductiviteitsvoordelenvanuitAntwerpen.HetzelfdegeldtvoorZuid‐Limburg,datvoordeelkanontlenenaandenabijheidvanLuikenAken.HetNoordwestenvanNederlandkentminderverstedelijkingoverdegrens,enkaninpotentiedusookminderprofiterenalsgrensbarrièreswegvallen.

16

Figuur 8 Als grensbarrières volledig wegvallen: welke regio’s profiteren het meest?

.

Noot: getallen weerspiegelen de potentiële winst qua werkgelegenheid (in duizenden personen) en het bruto jaarloon per voltijdbaan (in euro’s). De figuren zijn gemaakt door de regionale differentiate uit CPB (2016b) toe te passen op de totalen uit tabel 1

0 50 100 km

100

160

100

80

0

15020

590

2080 10

10

30 170

170

320

0 50 100 km

0,6

0,3

0,7

0

2

2,60,6

2,5

0,21,9 0,3

0,2

0,7 2,1

1,8

7,9

Potentiële winst in %minder dan 0,01

0,01 tot 1

1 tot 2

2 tot 3

3 tot 4

meer dan 4

Bruto jaarloon per voltijdbaan Structurele werkgelegenheid

17

Referenties

Andersson,M.,J.Klaesson,enJ.P.Larsson,2014,Thesourcesoftheurbanwagepremiumbyworkerskills:Spatialsortingoragglomerationeconomies?,PapersinRegionalScience,93(4),727‐747.Bacolod,M.,B.S.BlumenW.C.Strange,2009,Skillsinthecity,JournalofUrbanEconomics,65(2),136‐153.Card,D.,1999,Thecausaleffectofeducationonearnings,Handbookoflaboreconomics,3,1801‐1863.Combes,P.P.,G.DurantonenL.Gobillon,2008,Spatialwagedisparities:Sortingmatters!,JournalofUrbanEconomics,63(2),723‐742.CPB,2016a,LiteratuurstudieEffectiviteitvanplace‐basedbeleid,CPBNotitie,DenHaag.CPB,2016b,Dearbeidsmarktaandegrensmetenzondergrensbelemmeringen,CPBNotitie,DenHaag.CPBenPBL,2015,DeeconomievandeStad,CPBNotitie,DenHaag.CPBenPBL,2016,KansrijkMobiliteitsbeleid,DenHaag.DeGroot,H.,G.Marlet,C.TeulingsenW.Vermeulen,2010,StadenLand,BijzondereCPBPublicatie89.DelaRoca,J.enD.Puga,2017,Learningbyworkinginbigcities,TheReviewofEconomicStudies,84(1),106‐142.DiAddario,S.enE.Patacchini,2008,Wagesandthecity:EvidencefromItaly,LabourEconomics,15(5),1040‐1061.Duranton,G.enD.Puga,2004,Micro‐foundationsofurbanagglomerationeconomies.Handbookofregionalandurbaneconomics,4,2063‐2117.Faberman,R.J.enM.Freedman,2016,Theurbandensitypremiumacrossestablishments,JournalofUrbanEconomics,93,71‐84.Glaeser,E.L.enD.C.Maré,2001,Citiesandskills,Journaloflaboreconomics,19(2),316‐342.Gould,E.D.,2007,Cities,workers,andwages:Astructuralanalysisoftheurbanwagepremium,TheReviewofEconomicStudies,74(2),477‐506.

18

Groot,S.enH.L.deGroot,2014,Estimatingtheskillbiasinagglomerationexternalitiesandsocialreturnstoeducation:EvidencefromDutchmatchedworker‐firmmicro‐data,TinbergenInstituteDiscussionPaper14‐088/VIII.Groot,S.,J.MöhlmannenA.Lejour,2016,Depositievandemiddeninkomensopdewoningmarkt,CPBPolicyBrief.Hamermesh,D.S.,1986,Thedemandforlaborinthelongrun,Handbookoflaboreconomics,1,429‐471.Koster,H.R.,2013,RocketingrentsThemagnitudeandattenuationofagglomerationeconomiesinthecommercialpropertymarket,SERCDiscussionPaper125.Marlet,G.,A.Oumer,R.Ponds,R.enC.VanWoerkens,2014,Groeienaandegrens.Matano,A.,enP.Naticchioni,2016,Whatdrivestheurbanwagepremium?Evidencealongthewagedistribution,JournalofRegionalScience,56(2),191‐209.Mion,G.,enP.Naticchioni,2009,Thespatialsortingandmatchingofskillsandfirms,CanadianJournalofEconomics,42(1),28‐55.Puga,D.,2010,Themagnitudeandcausesofagglomerationeconomies,JournalofRegionalScience,50(1),203‐219.Rice,P.,A.J.VenablesenE.Patacchini,2006,Spatialdeterminantsofproductivity:analysisfortheregionsofGreatBritain,RegionalScienceandUrbanEconomics,36(6),727‐752.Rosenthal,S.S.enW.C.Strange,2004,Evidenceonthenatureandsourcesofagglomerationeconomies,Handbookofregionalandurbaneconomics,4,2119‐2171.Rosenthal,S.S.enW.C.Strange,2008,Theattenuationofhumancapitalspillovers,JournalofUrbanEconomics,64(2),373‐389.Strange,W.C.,2009,Agglomerationresearchintheageofdisaggregation,CanadianJournalofEconomics,42(1),1‐27.Verstraten,P.,G.Verweij,enP.Zwaneveld,2018a,Whydowagesgrowfasterinurbanareas?Sortingofhighpotentialsmatters,CPBDiscussionPaperseries.Verstraten,P.,G.Verweij,enP.Zwaneveld,2018b,Complexitiesinthespatialscopeofagglomerationeconomies,CPBDiscussionPaperseries.