Agnes Claeys

Safranski

Het kwaad Het drama van de vrijheid

04-03-2015

Agnes Claeys

3 invalshoeken

• Oosprongsmythen: verklaringsgrond met suggestieve, richtinggevende waarde

• Wortels van het westerse denken– Klassieke Oudheid– Joods-christelijke traditie– Verlichting

• Confrontatie met hedendaags denken en samenleving

04-03-2015

Agnes Claeys

I. Oorsprongsmythen en mensbeeld

04-03-2015GoyaMasaccio

Agnes Claeys

I. Oorsprongsmythen en mensbeeld

• Griekse cultuur: theogonie (Hesiodos)• Bijbel: Genesis

• Chaos en Kosmos: eros en” burgeroorlog tussen de goden”

• Schepping en het Aards Paradijs

• Prometheus en doos van pandora• Zondeval, erfzonde, kwaad en herstel04-03-2015

Agnes Claeys

2. De filosofische traditie Klassieke denken

• Natuur van de mens (empirie of beeld)

• Zelfinzicht (Socrates): via de rede naar de waarheid

• Zelfwording en deugd (4 kardinale deugden)

• Zelfverlossing (Plato)

04-03-2015

Agnes Claeys

2. De filosofische traditie Christendom en Augustinus

• Invloeden van de antieke filosofie, Plotinos en het manicheïsme

• Vrijheid ( Confessiones)• Schepping en Verlangen• Gericht naar God (transcendentie)

• Einstein

04-03-2015

Agnes Claeys

2 sporenmens- en wereldbeeld

• Gericht naar de transcendentie (God, Natuur, Totaliteit, Ene): theologie (Thomas …) en wetenschap; gericht op samenhang en een eenheidsvisie

• Gericht naar de mens-zelf (humanisme)

04-03-2015

Agnes Claeys

2. De filosofische traditieVerlichting

Kader: Dynamiek van de geschiedenis vanaf de 17de eeuw

• Waarheid wordt wetenschappelijk ( Scientific revolution, onderzoek en zekerheid): onttovering van de wereld

• Geboorte van het subject (bevrijding van de mens), autonomie (t.a.v. gezag van kerk en koning)

• Maatschappelijke orde verstoord (burger- en godsdienstoorlogen, absolutisme en geboortepijnen van de democratie, industriële omwenteling … )

04-03-2015

Agnes Claeys

Metafysica onder drukNieuwe vragen (enkele voorbeelden)

Waarheid: idealisme en materialisme• Schelling: zichzelf tot bewustzijn scheppende God; universele wil

tegenover particuliere wil• Hegel en Weltgeist • Feuerbach en materialisme• Romantiek

Subject: autonoom? (Kant)• Schopenhauer: onderworpen aan blinde wil (vrijheid in wereldverzaking), • Hobbes: homo homini lupus

Maatschappelijke orde: tegen het kwaad en voor verbetering van de wereld (project)

04-03-2015

Agnes Claeys

A. Tegen het kwaad

• Kant (en Habermas): ‘Zum ewigen Frieden’: – rol van de staten (democratie, wereldhandel,

openbaarheid) en vrede: regulerend begrip (“Mensheid

bestaat dus onder vorm van het ‘also’ ”)– mens als redelijk wezen en wereldburger

• Kritiek:– Tegen de abstractie (Le Maistre …)– Mens is conflictwezen en cultuurwezen (Scheler en

Schmitt)– Mens is ondoorgrondelijk en open wezen (Plessner)

04-03-2015

Agnes Claeys

B. Project Naar een betere wereld en mens

• Rousseau en le Moi commun (cf. republikeinse waarden); vervreemding als kwaad (kennis en objectivering)

• Gehoorzamen aan de rede en de wetten: positivisme. Het kwaad wordt domheid of luiheid

• Maakbare samenleving (wetenschappen): Marxisme, sociologie, biologie, neurologie …

• Maakbaarheid van het geluk (onderzoek) 04-03-2015

Agnes Claeys

Tegenreactiepleidooi voor vrijheid

• Heine en Duitse romantiek

• Vrijheid en de ingenieurs van de ziel

• Berlin: positieve en negatieve vrijheid

• Liberalisme en vertrouwen in de markt (zie Madison) en vrijheid in de privésfeer

04-03-2015

Agnes Claeys

3. Kunst en religieomgaan met vrijheid en het kwaad

• A. Naar de Heart of Darkness

• B. Zin van de kunst

• C. Rol van de kennis

• D. De waardigheid van de mens

04-03-2015

Agnes Claeys

Naar de ‘Heart of Darkness’

• Breuk met het christelijk denken

“De kunstenaar als schepper-dat zou hubris zijn. God heeft de wereld uit het niets geschapen, de mens komt zoiets niet toe. Daarom is het middeleeuws begrip van de kunst gedefinieerd door het concept van nabootsing of symbolisering.” (Savonarola tegenover G. Bruno)

• Kant en het subject maar categorische imperatief (transcendent)

04-03-2015

Agnes Claeys

Bevrijding van het subject

• Het kwaad denken– Sade– Geweld als oerfenomeen– Antiburgerlijk geweld (Flaubert, Baudelaire)

• Subjectiviteit (of triomferend zelfbewustzijn) en de autonomie van de kunst: kunstreligie (Wagner bij de Götterdämmerung): adel van de poèsis

• Ontdekking van het nihilisme van Conrad en Sartre

04-03-2015

Agnes Claeys

Zin van de kunst

• Zelfrechtvaardiging: Hoffmansthal, Tolstoj, Brecht, agit kunst, Adorno, jaren 68 …, maar ook Lenin…: morele houding en artistiek geweten

• Kunst in dienst van het humane; Schiller (vrijheid), Wagner (veredeling), Nietzsche (zelfontplooiing en elitarisme)

• Actueel: nut en de macht van de markt (utilitarisme)

• Autonomie van de kunst (Kafka, Nabokov en Bataille)

04-03-2015

Agnes Claeys

Rol van de kennis

• Terug naar de oorsprong:– Griekse tragedies (Oedipoes) en kennis als waarde– Prediker (leefbare en onleefbare kennis)

• Krenkingen: kosmologisch, biologische, psychologisch (en neurologisch)

• Nihilisme; alsolute doelloosheid, de ‘dood van God’ en het celebreren van het leven (kunstwerk)

• Ontdekking van de afgrond: Auschwitz en biologisme (biofascisme, strijd tussen goed en kwaad, messianisme)

04-03-2015

Agnes Claeys

Waardigheid van de mensals tussen-wezen

• Job en de onrechtvaardigheid en fundamenteel vertrouwen in het zijn en in het transcenderende zelf (God in hem) “weigert verraad te plegen aan de transcendentie” (p. 260)

• Faust (steeds wedergeboorte) en Mephisto (“ Ich bin der Geist, der stets verneint!Und das mit Recht; denn alles, was entsteht,Ist wert, daß es zugrunde geht;

• Besef van de contingentie (wet van de entropie) en de voortdurende schepping uit het niets (liefdesdaad)

04-03-2015

Agnes Claeys

Hoe omgaan met de contingentie?

• Mens is betekeniszoekend“We verlangen ernaar onszelf te kunnen lezen, als een tekst die iets

betekent. Sinds haar begin wordt de filosofie door dat verlangen naar

zin gedreven.” • Religie als ontzag voor het ondoorgrondelijke “ In het licht van het geloof wordt de wereld groter, want ze

bewaart haar geheim, en de mens begrijpt zichzelf als een deel ervan.” (tegen ideologie)

• Besef van de raadselachtigheid van de vrijheid

04-03-2015

Agnes Claeys

Riskante vrijheid

• “Wie door de goede geesten verlaten is en de goede gronden heeft verloren, moet alles zelf maken. Voor wie ophoudt in God te geloven blijft er niets anders over dan in de mens te geloven. Daarbij kunnen we tot de verrassende ontdekking komen dat het geloof in de mens misschien lichter viel toen we nog de omweg via God namen.” (p. 240)

• “Indachtig het kwaad dat we kunnen doen en dat ons wordt aangedaan, kunnen we altijd proberen te doen alsof een god

of onze eigen natuur het goed met ons voor heeft.”(p. 274).

04-03-2015