Rol van sport in

stadsontwikkeling

Omgevingsanalyse publieke voorzieningen –

Pieter Beck (ruimtelijke planning stad Antwerpen)

Kennis vanuit beleidsdomein - Steven De Meyer

(sport & recreatie stad Antwerpen)

Case Park Spoor Noord – Manuel Verreet (AG

Stadsplanning Antwerpen)

Conclusies

Inhoud

leefomgeving van de mens,

hoge bevolkings- en bebouwingsdichtheid,

hoog voorzieningenniveau

schaarse ruimte

Stad

wijk-, buurt- of stadsdeelniveau

ondersteunen de woonfunctie

leefbaarheid

Publieke voorzieningen

buurt-, wijk en stadsdeelgroen

speel-, buurtsport-, hondenloopterreinen

volkstuinen, openluchtsport

basis-, secundair-, deeltijds kunstonderwijs

kinderopvang, jeugdcentra, fuifruimten

sporthallen, zwembaden

biblitiotheken, cultuur- en ontmoetingscentra,

dienstencentra

supermarkten…

Publieke voorzieningen

toegankelijk

open ruimte

gebruik

ondersteunen de woonfunctie

leefbaarheid

vrijetijdsbesteding via fysieke inspanning

Sportvoorzieningen

buurtsportterreinen

buurt-, wijk- en stadsdeelgroen

loopparcours

openluchtsport (georganiseerde clubs)

sporthallen

zwembaden

Sportvoorzieningen

stap 1: bepalen locaties

stap 2: bereikzones & tekortzones

stap 3: rol van aantal inwoners

stap 4: omzetten naar ruimteclaim

Omgevingsanalyse

kaart: gelokaliseerde objecten op kaart (punten,

lijnen, polygonen)

tabel: informatie van het kaartobject

stap 1: bepalen locaties

Hoboken

stap 1: bepalen locaties

toegankelijke openruimte

bereik van:

• BUURTvoorzieningen

• WIJKvoorzieningen

• STADSDEELvoorzieningen

Stap 2: bereik- en tekortzones

dagelijks/wekelijks gebruik

loopafstand: 400 m

tijdsafstand: 5 min wandelen

bereik buurtvoorzieningen

bereik buurtvoorzieningen

lokale

woonondersteunende

voorzieningen niveau

afstand in m

vogelvucht in tijd

Woonbuurt openruimte BouwblokBuurt 150-400 2-5 min

Speelterreinen BouwblokBuurt 150-400 2-5 min

Speelruimte BouwblokBuurt 150-400 2-5 min

Buurtsportterreinen Buurt 400 5 min

Kinderopvang Buurt 400 5 min

Gewoon basisonderwijs Buurt 400 5 min

Supermarkten en superettes Buurt 400 5 min

bereikzones

buurtsporttereinen

bereikzones

speelterreinen

bereikzones

buurtgroen

dagelijks/wekelijks gebruik

loopafstand: 800 m

tijdsafstand: 10 min wandelen

bereik wijkvoorzieningen

bereik wijkvoorzieningen lokale woonondersteunende

voorzieningen niveau

afstand in m

vogelvucht in tijd

Wijkgroen (>= 5 ha voor park, >=10 ha) Wijk 800 10 min

Hondenloopzones Wijk 800 10 min

Dienstencentra Wijk 800 10 min

Supermarkten Wijk 800 10 min

bereikzones

wijkgroen

bereikzones

hondenloopzones

wekelijks/maandelijks gebruik

loopafstand: 1600 m

tijdsafstand: 20 min wandelen

bereik stadsdeelvoorzieningen

bereik stadsdeelvoorzieningen lokale woonondersteunende

voorzieningen niveau

afstand in m

vogelvucht in tijd

Stadsdeelgroen (>=10 ha voor park, >=30 ha) Stadsdeel 1600 20 min

Volkstuinen Stadsdeel 1600 20 min

Districtshuizen en stadskantoren Stadsdeel 1600 20 min

Secundair onderwijs, 1ste graad Stadsdeel 1600 20 min

Deeltijds kunstonderwijs Stadsdeel 1600 20 min

Jeugdcentra Stadsdeel 1600 20 min

Fuifruimten (klein + groot) Stadsdeel 1600 20 min

Sporthallen WijkStadsdeel 800-1600m 10- 20 min

Overdekte zwembaden WijkStadsdeel 800-1600m 10- 20 min

Openluchtsportvelden (clubs) Stadsdeel 1600 20 min

Bibliotheken (zonder bibpunten) WijkStadsdeel 800-1600m 10- 20 min

Cultuur- en ontmoetingscentra Stadsdeel 1600 20 min

bereikzones

wijkgroen

bereikzones

volkstuinen

bereikzones

openluchtsport

bereikzones

sporthallen

Stap 3: rol van inwoners

-aantal inwoners

-bevolkingsdichtheid

aantal inwoners bevolkingsdichtheid

aantal kinderen kinddichtheid

…evaluatie van de draagkracht van een

voorziening:

-aantal of oppervlakte van voorzieningen in een

buurt/wijk/stadsdeel

-aantal inwoners/kinderen/… in een

buurt/wijk/stadsdeel

Stap 3: rol van aantal inwoners

vergelijking met referentiewaarde:

norm of stedelijk gemiddelde

Stap 3: rol van aantal inwoners

Stap 3: rol van aantal inwoners

buurtniveau

lokale woonondersteunende voorzieningen

Norm/stedelijk

gemiddelde referentie

Woonbuurt openruimte Antwerpse norm (ov) 4 m² per inw oner

Speelterreinen Antwerpse norm 10 m² per 0 tot 11-jarige

Speelruimte Sted.gemidd. 89 m² per 0 tot 18-jarige

Buurtsportterreinen Sted.gemidd. 0,47 m² per inw oner

Kinderopvang Barcelonanorm 33 pl. per 100 0 tot 3-jarigen

Gewoon basisonderwijs norm 1 pl. per 2,5 tot 11-jarige

Supermarkten en superettes Sted.gemidd. 1,89 per 2.000 inw oners

buurtsportterreinen

stedelijk gemiddelde =

0,47 m²/inwoner

speelterreinen

norm = 10 m²/kind

buurtgroen

norm = 4 m²/inwoner

Stap 3: rol van aantal inwoners

lokale woonondersteunende voorzieningen

Norm/stedelijk

gemiddelde referentie

Wijkgroen (>= 5 ha voor park, >=10 ha) Antwerpse norm (ov) 8 m² per inw oner

Hondenloopzones Sted.gemidd. 0,30 m² per inw oner

Dienstencentra Vl.Programmatienorm 1 per 15.000 inw oners

Dienstencentra Antwerpse norm 1 per 3.000 65 plussers

Supermarkten Sted.gemidd. 1,94 per 6.000 inw oners

wijkniveau

wijkgroen

norm = 8 m²/inwoner

Stap 3: rol van aantal inwoners

lokale woonondersteunende voorzieningen

Norm/stedelijk

gemiddelde referentie

Stadsdeelgroen (>=10 ha voor park, >=30 ha) Antwerpse norm (ov) 16 m² per inw oner

Volkstuinen Sted.gemidd. 1,25 m² per inw oner

Secundair onderwijs, 1ste graad Sted.gemidd. 45,05 per 10.000 12 tot 15-jarigen

DKO - Muziek en Woord Sted.gemidd. 0,53 per 10.000 inw oners

DKO - Beeldende kunst Sted.gemidd. 0,47 per 10.000 inw oners

Jeugdcentra Sted.gemidd. 3,00 per 10.000 16 tot 24-jarige

Fuifruimten (klein + groot) Sted.gemidd. 0,35 m² per 16 tot 24-jarige

Sporthallen Blosonorm 0,22 m² sportopp. per inw oner

Overdekte zwembaden Blosonorm 0,014 m² sportopp. per inw oner

Openluchtsportvelden (clubs)

Bibliotheken (zonder bibpunten) Sted.gemidd. 0,36 per 10.000 inw oners

Cultuur- en ontmoetingscentra Sted.gemidd. 0,41 per 10.000 inw oners

stadsdeelniveau

stadsdeelgroen

norm = 16 m²/inwoner

sporthal

norm = 0,22 m²

sportoppervlakte/inwoner

Doel: bepalen behoefte nieuwe voorzieningen

Stap 3: rol van aantal inwoners

Bevolkingsprognose

tot 600 000 (2030)

Bewoningsdruk

druk op open ruimte

833ha ontwikkelbaar

Bewoningsdruk

druk op open ruimte

27% -> 23% groen

25m² -> 19m² gebruiksgroen per inwoner

+ 300ha groen nodig

Recreatieve druk

druk op open ruimte

+2,5ha speelterreinen

+5 ha buurtsportterreinen

+3 ha hondenloopzones

Integratie

-Samenwerking tussen groen, sport, recreatie,

jeugd

-Middelen en functies bundelen

Sport is (slechts) één onderdeel van

stadsontwikkeling. Ook andere domeinen hebben

tekorten en vragen ruimte.

Omgevingsanalyse of norm helpt om tekorten in

beeld te brengen (tussen wijken).

Omgevingsanalyse vooral interessant voor

voorzieningen op wijk/buurtniveau (vb. trapveld)

Invalshoek vanuit sportdienst

Analyse moet aangevuld worden met specifieke

kennis vanuit de sector om gegevens te

interpreteren en keuzes te kunnen maken.

Nog belangrijker: analyses en kennis aanvullen

met inspraak en participatie van bewoners en

gebruikers.

Invalshoek vanuit sportdienst

- Sportparticipatie-onderzoek bij volwassenen en

jongeren

- Seniorensportonderzoek

- Vitaliteitsonderzoek sportclubs

- Sportraad en districtssportraden

- Antwerpse monitor en stadsmonitor

- Overlegmomenten met clubs en partners

-… Deze onderzoeken en contacten geven kennis over de concrete

sportbehoeften en vullen de omgevingsanalyses aan.

Informatieverzameling door o.a.

Participatiestuurgroep

Oor

Stedelijk wijkoverleg

Ontwerpdagen

…

Inspraak en participatie door…

Tijdens voorbereiding en uitvoering Park Groot

Schijn nauw overleg met partners (bewoners,

clubs, jeugd, volkstuinders, …) via

participatiestuurgroep.

Voorbeeld overlegmoment

Voorbeeld overlegmoment

Dubbele beweging: lokale voorzieningen in de

wijken brengen, bovenlokale voorzieningen

clusteren

Locatie voor grotere (bovenlokale) infrastructuur

(sporthal, zwembad, …) via apart locatieonderzoek

op basis van afwegingskader.

In welke sporten investeren?

Omgevingsanalyse

Bereikbaarheid

Grondeigenaar

Grondstatuut

Mogelijke partners

…

Afwegingskader

Georganiseerde sport in open ruimte tegen over

het ongeorganiseerd, vrij gebruik van de ruimte.

Visies ruimtelijke planning

Ruimteclaims van andere sectoren

Allerlei reglementering

Schijnbare knelpunten

Samenwerking is sleutel tot succes

Stadsontwikkeling, andere beleidsdomeinen of

andere overheden zijn geen concurrenten maar

partners. Samenwerken om een leefbare stad te

creëren. De burger staat centraal.

Niet alleen de ruimte wordt schaarser. Ook andere

middelen staan onder druk.

Knelpunten oplossen

Brede allianties zoeken (binnen en buiten de

organisatie) om projecten sterker/haalbaar te

maken door clusteren (bvb jeugdcentrum +

sporthal + onderwijs).

Zoeken naar creatieve oplossingen bvb

zwemvijver Boekenberg.

Knelpunten oplossen

Sport en recreatie spelen, samen met andere

domeinen, een belangrijke rol in leefbare

stadsontwikkeling.

Sportinfrastructuur kan bijdragen om een wijk op

de kaart te zetten (vb. thuis in de stadprijs voor

badboot)

dus

Ook sportevenement dragen bij tot

stadsontwikkeling: vb Big Air of ISB congres op het

Eilandje, parcours Ten Miles,…

ISB – congres – 20 maart 2013

Park Spoor Noord

UNIEK

2001

“Een unieke impuls op een unieke plek op een uniek moment via een uniek traject”

• Oud treinterrein van 24ha in

Antwerpen Noord (1,6 km lang)

• Gewestplan: gebied voor

stedelijke ontwikkeling

• Eigendom NMBS

– Barrière tussen wijken

– Zeer dicht bebouwde en bevolkte

kansarme omgeving

– 1 op 8 woningen heeft private

buitenruimte

Een uniek ‘impuls’ gebied, een

buitenkans

Specifieke timing

onder/dankzij bovenlokale druk

Start van het project

• NMBS verlaat terrein (2000)

• Intrede subsidieprogramma’s – Federaal grootstedenbeleid

– Doelstelling II

=> 38 000 000 €

Uitvoeringsbudget voor start der werken!

Specifieke timing

onder/dankzij bovenlokale druk

Planningsproces

1. Fase I: Visie

2. Fase II: Deal en open oproep

3. Fase III: Uitvoering / realisatie

INNOVATIEF “”

“Een tuin voor de buurt

Een park voor de stad”

Innovatief teamwerk en regie

1. Dagelijkse regie van A tot Z

2. Multidisciplinair teamwork

(10 mensen: 1 stedenbouwkundige, 1 sociologe, 2 wervend programma, 1 communicatie, 1 zakelijk leider, 1 werfleider, 1 architect, 2 parkbeheerders (sociaal & fysiek beheer)

3. Huisvesting Projecthuis Damstation

4. Sturing door stuurgroep en college

Innovatief proces

1. Degelijk en onderbouwd basisdebat op basis van behoeftenonderzoek & participatie

2. Structuur van AG ANN (regie en financiering) en AG ANNEIS (vehicel ifv parkeren van subsidiemiddelen + regie via grondpositie) als voorloper van AG Stadsplanning

Innovatieve participatie

Evenementen bij belangrijke mijlpalen in het planningsproces ‘Trek je plan dag’, Park in zicht, Tourneé générale, …

Evenementen op de plek / wervend programma / onbekend is onbemind ‘tijdelijke kunst op het terrein’,‘vliegeren en urban golf’, ‘’t winkelend noord’, Bon bazaar, Park in beeld, Stratenloop spoor noord, Film Plein Publiek

Sterke iconen en wervend drukwerk / de boodschap in een oogopslag Verspreid in 2060 (scholen, horeca…) => DRAAGVLAK EN FEEDBACK!

Beheerplan: park voor 21e eeuw

• Opmaak geïntegreerd beheerplan (Groentechnisch beheer, onderhoud, toezicht…)

• Parkcoordinator en parkprogrammator (fysiek & sociaal beheer, uniek in de stadsorganisatie / experiment, parkcoördinator wordt opgevolgd door buurtregisseur met expliciet mandaat)

VISIE “Stad en bewoners”

“Een tuin voor de buurt

Een park voor de stad”

2001

Park Spoor Noord, Antwerp September 2003

Villages and Metropolis

In beeld brengen behoeften

• Stad aan de stroom (1993), bewonersenquête (1999)

• Drie denkdagen met stadsdiensten en kabinetten

– Wetenschappelijke onderbouwing adhv GIS – analyse

– Behoeften uit alle beleidsdomeinen, groenbehoeften…

– Nood aan open groene ruimte. Minimum 10 hectare.

• Drie parallelle denkdagen met bewoners + tentoonstelling Damstation

PRODUCT: Consensusnota / structuurschets (beleids- en visiedocument)

Basis en rode draad voor vervolgtraject!

• “buik” van het park

• Verbinden wijken

• Stedelijke ontwikkeling

• Behoud spoorweggebouwen

•…

In beeld brengen behoeften

DEAL “Stad en NMBS”

“18 ha publieke ruimte & 6 ha vastgoed”

2001

Programma

18ha park – 6ha/192.000m² bouwrechten

• Visie stad blijft overeind tijdens onderhandelingen

• 18 ha gesaneerde grond voor 1 euro naar de stad in ruil voor bouwrechten op de Kop (192.000 m²)

• BPA met V/T 0,8 à 1,2

Beleidsovereenkomst

AG ANN & AG ANNEIS

ONTWERP “Stad en ontwerpers”

“Programma als antwoord op (boven)lokale behoeften”

“Ruimtelijke kwaliteit” Open oproep procedure Vlaamse Bouwmeester

2002 / 2003

Ontwerpwedstrijd

• Open Oproep / Internationale ontwerpwedstrijd

• Winnend ontwerp ‘VILLAGES AND METROPOLIS’:

2003 Studio Secchi-Vigano (I) & - Kromwijk (NL)

Ontwerp Uitgangspunten en grammatica • Twee schaalniveaus: buurt en stad Evenwicht tussen bovenlokaal en lokaal publiek. “Tuin voor de buurt, park voor de stad.”

• Voldoende groot: ‘ieder heeft zijn plaats’

• Eenvoudige grammatica / Basic en robuust park met groeiscenario & bijsturingen - wordt gerespecteerd!

• Padenstructuur als verbinding van missing links

• Transparant ifv veiligheid

• Maximaal behoud historiek (lengte, contouren, reliëf, viaducten, gebouwen, materialen) + toevoeging van hedendaagse elementen (kiosken, nieuw reliëf, …

• Duurzaamheid als centraal thema

Ontwerp Uitgangspunten en grammatica

Andere ontwerpwedstrijden

Open oproep Vlaamse Bouwmeester

• Parkloods 2007: Verdickt en Verdickt (B)

• Parkbrug 2007: Ney and Partners (B)

Uitgebreide offertevraag met selectiecommissie

• Shelter 2006: Stramien (B)

• Watertorens 2007: Pat Heylen (B)

• Opleidingsgebouw 2008: 360 architecten (B)

• Grote zandspeeltuin 2008: Kompan (B)

REALISATIES “stad en

ontwerpers/aannemers”

“stad en bewoners”

Work in progress

Gefaseerde toe-eigening

2005 / …

Realisaties

• 2005: Damplein en Damstation

Realisaties

• 2007: BMX Bowl

Realisaties

• 2008: Opening Park Deel West

Realisaties

• 2009: Opening Park Deel Oost

Realisaties

• 2008 - 2011:Spoorweggebouwen met publieke en recreatieve invulling

Realisaties

• 2008 - 2011:Spoorweggebouwen met publieke en recreatieve invulling

Realisaties

• 2008 - 2011:Spoorweggebouwen met publieke en recreatieve invulling

Realisaties

• 2012… Ontwikkeling Kop Spoor Noord

SPORT EN SPEL

“stad en bewoners”

“stad en gebruikers”

• Gevarieerd & actief aanbod voor jeugd

• Gezinspark / bespeelbaar park (sleeën…)

• Sport: polyvalent karakter, geen georganiseerd sportgebruik (geen clubverband…)

Doelstellingen voor sport- en speelplekken

Aanbod speel- en sportplekken

• 5x “speeleitjes” voor de allerkleinsten -6

• 1 grote zandspeeltuin (cfr centrale plek) +6

• Waterspeeltuinen (kleine en grote)

• Speelaanleidingen langs hoofdpad: 3-99

• Speelaanleidingen op de heuvels zijn multifunctioneel (spel, fitness, zitplek)

• Sport: outdoor en indoor, geen georganiseerd sportgebruik (geen clubverband…)

Aanbod speel- en sportplekken

=> Westelijk deel voor spel en evenementen

=> Oostelijk deel park voor sport

Speeleitjes

Grote zandspeeltuin

Waterspeeltuinen

Waterspeeltuinen

Waterspeeltuinen

• Watertuin op expliciete vraag van de buurt

• Ondiep verfrissend speelwater met fonteinen

• Urban Beach, uniek in binnenstad, bovenlokale aantrekking

• Combinatie met horeca (zomerbar) in shelter

• Divers publiek: water als integratie-element

• Polyvalente en informele terreinen,

geen ingerichte en uitgeruste

sportvelden, geen club- en

reservatiesystemen

• 1 voetbalveld (zonder goals), 3

onverharde terreinen, 3 verharde

terreinen (basket), 5

pingpongtafels

• Slingerpaden voor wandelaars,

skeelers en joggers

Aanbod open lucht sport

Bmx- en graffitizone

• Op expliciete vraag van jeugddienst en BMX – scène

• Veelvuldig en bovenlokaal gebruik op maat

• (inter)nationale concours en happenings

• Aansluitend verharde (en droge) ruimte onder het viaduct

• Graffiti plek onder het viaduct: geen graffitivrije bowl, weinig graffiti in park (enkel tags)

• Perrierhal als tijdelijke buurtsportloods: laagdrempelige werking, ‘start to sport’ programma’s.

• Herbestemming voormalige WDT – loods (herstelplaats voor locomotieven) tot Parkloods voor cultuur en sport

Aanbod overdekt sport

Parkloods

Parkloods

• Onderdak voor buurtsportloods (met basis inrichting) voor buurtsportwerking

• Onderdak voor sporthal (met complete inrichting) voor afwisselend gebruik door Artesis Hogeschool en buurtsport.

Synergie in gebruik!

Ruimtelijke kwaliteit!

Onderbouwd basisdebat op basis van

• omgevingsanalyse

• behoeftenonderzoek (stadsbreed)

Evenwicht tussen bovenlokaal en lokaal publiek

Evenwicht tussen polyvalent / buurtgebonden karakter en enkele rake (boven) lokale functies als publiekstrekker

inzetten op kwaliteit en “uitstraling”

Conclusie sport- en speelplekken

EVALUATIE “stad en parkcrew”

“stad en gebruiker”

“Het park is van iedereen”

2010

EFFECTIEF “park en wijk”

“Het park is van iedereen”

2010

Voor

Na

Voor

Na

Voor

Na

Voor

Na

Voor & tijdens / na

• leegstand 2002 • leegstand 2007

• renovaties 2000 • Renovaties 2007

Voor & tijdens / na

• kansarmoede 2002 • kansarmoede 2007

Voor & tijdens / na

Schaarse ruimte en middelen

daarom: streven naar een optimaal ruimtegebruik

daarom: samenwerken tussen verschillende

sectoren = noodzakelijk

Conclusies

Belangrijk om als stad zelf te waken over lokale

publieke voorzieningen

Sport & recreatie speelt samen met andere beleids-

domeinen een belangrijke rol in stadsontwikkeling

daarom: via een onderbouwde stadsbrede visie voor

sport samenwerking opzoeken met stadsbrede visies

van de andere beleidsdomeinen

Conclusies

Gebiedsgerichte analyse (omgevingsanalyse &

ontwerpend onderzoek)

Verschillende beleidsdomeinen betrekken in een

stadsontwikkelingsproject.

Conclusies