R IJK S U N IV E R S IT E IT G R O N IN G E N

Geestelijken in het recht

l)e r e c h ts p o s it ie v a n g e e s te lijk e fu n c t io n a r is se n in h e t l ic h t v a n

h et e ig e n r e c h t v a n k e r k e n en r e lig ie u z e g e m e e n sc h a p p e n

in d e N e d e r la n d se r e c h tso r d e

Proefschrift

ter verkrijging van het doctoraat in de Rechtsgeleerdheid

aan de Rijksuniversiteit Groningen op gezag van de

Rector M agnificus, dr. E. Sterken, in het openbaar te verdedigen op

donderdag 5 septem ber 2013 om 16.15 uur

door

Pieter Ti j men Pel

geboren op 29 september 1961 te Ommen

Inhoudsopgave

W oord vooraf

1 Inleiding1.1 Verkenning 11.2 Rechtspositie 2

1.3 Belemmeringen 31.4 Nieuwe kerkelijke functionarissen 6

1.5 Nieuwe religieuze gemeenschappen 6

1.6 Probleemstelling en methodologie 71.7 Term inologie 9

DEEL I - kerkgenootschappen en religieuze gem eenschappen in het recht

2 Historische ontwikkeling: kerk en staat in Nederland2.1 Kerk en staat in Nederland tot 1848 15

2.1.1 Unie van Utrecht 152 .1.2 Bataafse republiek en Franse tijd 162.1.3 Grondwet 1815 172.1.4 Overheidsbem oeienis 182.1.5 D e ‘A fscheiding’ 19

2.2 Grondwet 1848 202.3 W et op de kerkgenootschappen 1853 222.4 Staatscom m issie Anema 26

2.4.1 Eigen positie van kerkgenootschappen 282.4.2 Betekenis van kerkdijk recht 30

2.5 Grondw et 1983 322.6 De kom st van art. 2:2 BW 342.7 Kerk en staat: actuele status 372.8 Conclusies 42

3 De betekenis van de grondrechten3.1 Inleiding3.2 Ontwikkelingen rond grondrechten

4545

v i i i Geestelijken in het recht

3.3 Toetsingsm odel 473.4 Reikwijdte van art. 6 Grondwet 483.5 Betekenis van art. 9 EVRM en art. 18 IVBPR 513.6 Begrenzing van de godsdienstvrijheid: art. 9 lid 1 EVRM 573 7 Beperkingen van de godsdienstvrijheid: art. 9 lid 2 EVRM 633.8 Horizontale werking en botsing van grondrechten 683.9 Art. 9 EVRM en de kerkgenootschappen 71

3.9.1 G rondrechtdrager 713.9.2 Registratie en erkenning 743.9.3 Rechtspersoonlijkheid 743.9.4 Autonomie 76

3.10 Art. 9 EVRM en de religieuze gem eenschappen 823.11 Conclusies 84

4 Kerkgenootschappen en religieuze gem eenschappen als organisaties in het recht

4.1 Inleiding 874.2 Historie 874.3 Een juridisch begrip 8 84.4 Geen wettelijke omschrijving 914.5 Omschrijvingen in literatuur en rechtspraak 924.6 Doelgroep 1004.7 ‘Andere genootschappen op geestelijke grondslag’

(art. 2:18 BW -oud) 1064.8 Kerkgenootschap geen vereniging 1104.9 Publiekrechtelijke o f privaatrechtelijke organisatie? 1164.10 Rechtspersoonlijkheid 1224.11 Zelfstandige onderdelen en lichamen 1274 .12 Kerkgenootschappen en religieuze gem eenschappen 1304.13 Organogram 1344.14 Corporaties 1354.15 Registratie 1384.16 Conclusies 139

5 Het eigen statuut van kerkgenootschappen5.1 Inleiding 1435.2 Statuut o f reglementen? 1435.3 Geen omschrijving van statuut 1445.4 Aard van het eigen statuut 1455.5 Geen uniform kerkrecht 1475.6 Intern recht en alternatieve regelgeving 149

Inhoudsopgave IX

5.7 Geestelijke en materiële zaken I: kerkelijk perspectief 1525.8 G eestelijke en materiële zaken II: statelijk perspectief 1575.9 Om vang van het eigen statuut 1595.10 Rechtsregels en geloofsregels I: kerkelijk perspectief 1665 .1 1 Rechtsregels en geloofsregels II: statelijk perspectief 170

5.11.1 Statelijke rechtspraak: begrenzingen in kerkelijke context 1705 .1 1.2 Statelijke rechtspraak: begrenzing in publieke context 1745.11.3 Statelijke rechtspraak: grenskwesties 1785.11.4 V raagpunten voor de rechter 181

5.12 Het statuut bij religieuze gem eenschappen 1825.13 Conclusies 183

6 De verhouding tussen kerkelijk en statelijk recht in juridisch perspectief

6.1 Inleiding 1856.2 Kerkelijke attitude 1866.3 Specifieke organisatie en specifiek organisatierecht 1876.4 Nederlands recht 1886.5 Excurs I: de Hoge Raad in ‘Boele van Hensbroek’ 1916 .6 Excurs II: het EHRM in de 'H asan & C haush’-doctrine 2046.7 Kerkelijk recht en privaatrecht 2056 .8 Recht in beeld 2086.9 ‘Voor zover niet in strijd met de w et’ 2096 .10 De visie van Van der Ploeg 2136 .1 1 Betekenis van art. 79 Wet RO 2 166.12 Rechtspluralisme? 2186.13 Conclusies 223

7 G rensverkeer tussen kerkelijk recht en statelijk recht7.1 Inleiding 2257.2 Deelname van kerkgenootschappen aan het statelijk rechtsverkeer 2257.3 Intern-kerkelijke regelgeving o f besluitvorming met extern

rechtsgevolg 2267.4 Incorporatie van het statelijk recht in het kerkelijk recht 2287.5 A nalogische toepassing Boek 2 Titel 1 BW op kerkgenootschappen 2317.6 Recht en onrecht in de kerk 2337.7 De kerk en de rechtsbescherm ing volgens art. 6 EVRM 236

7.7.1 Dudova & Duda c. la République tchèque 2397.7.2 Ahtinen vs. Finland 2407.7.3 M üller c. Allemagne 2427.7.4 Bandier c. Allemagne 244

X Geestelijken in het recht

7.7.5 Pellegrini vs. Italy 2447.7.6 De Boer/CGK Zeewolde 246

7.8 De kerk en liet strafrecht 2487.9 De kerk en het aansprakelijkheidsrecht 2577.10 Conclusies 263

DEEL II - geestelijke functionarissen in het reeht

8 Functies in kerken en religieuze gem eenschappen8.1 Inleiding 2698 .2 Rechtsposities in de kerk? 2708.3 Functies in het episcopaal-hiërarchisch model 271

8.3.1 Geestelijken 2718.3.2 Leken 2738.3.3 Pastoraal werkers 2748.3.4 Overige functionarissen 275

8.4 Functies in het presbyteriaal-synodaal model 2758.4.1 Presbyteriale kerkstructuur 2758.4.2 Predikant 2788.4.3 Ouderlingen en diakenen 2818.4.4 Kerkelijk werkers 2818.4.5 Overige functionarissen 284

8.5 Functies in het congregationalistisch-independentistisch model 2848.5.1 Voorgangers 286

8 .6 Excurs: vrijwillig - professioneel 2878.7 Am btsm odellen in beeld 2898 .8 Functies in islamitische religieuze gem eenschappen 290

8.8.1 Islamitische gem eenschap 2908.8.2 Sharia 2918.8.3 M oskeeorganisatie 2948.8.4 De imam 297

8.9 Conclusies 301

9 Arbeidsrelaties: overeenkom sten arbeidsovereenkom st9.1 Inleiding 3059.2 De rechtsverhouding: een overeenkom st? 3069.3 Historisch excurs: de Wet op de arbeidsovereenkom st 1907 3129.4 De arbeidsovereenkom st 322

Inhoudsopgave x i

9.4.1 Kwalificatiem odel 3239.4.2 Voorvraag: een overeenkomst? ( I ) 3249.4.3 Bedoeling van partijen (2) 3319.4.4 Arbeid (3) 3339.4.5 Loon (4) 3349.4.6 Gezagsverhouding (5) 3379.4.7 Tijd (6 ) 3399.4.8 Sociaal-m aatschappelijke positie (7) 339

9.5 Het bereik van de arbeidsovereenkom st 3409.6 Samenloop: dubbele rechtsbetrekking 3429.7 W erknem erschap volgens de sociale verzekeringswetten 3449.8 W erknem erschap volgens de fiscale wetgeving 3479.9 Conclusies 349

10 Arbeidsrelaties: overige rechtsvormen10.1 Inleiding 35110.2 De opdrachtovereenkom st 35110.3 A anstelling als am btenaar 35710.4 A rbeidscontractanten 36410.5 Rechtspositie sui generis 36510.6 Conclusies 370

11 G eestelijken in bijzondere wet- en regelgeving11.1 Inleiding 37311.2 Buitengewoon Besluit Arbeidsverhoudingen (BBA) 373I 1.3 W et m inimumloon en m inim um vakantiebijslag 37611.4 Arbeidsom standighedenwet 37611.5 Arbeidstijdenw et 37811.6 Pensioenwet 37911.7 Vreem delingenrecht: 384

11.7.1 Vreem delingenw et 2000 38411.7.2 W et arbeid vreemdelingen 38611.7.3 W et inburgering 390

11.8 Gelijke behandeling: 39011.8 .1 W et gelijke behandeling (WGB) en art. 7:646 BW 3901 1.8.2 A lgem ene wet gelijke behandeling (Awgb) 39311.8.3 Kaderrichtlijn gelijke behandeling EU 398

11.9 Unierecht 40311.10 Conclusies 410

XII Geestelijken in het recht

12 De rechtsposities van geestelijken in de rechtspraak12.1 Inleiding 41312.2 De Hoge Raad: Kruis en imam 413

12.2.1 H et arrest Kruis 41412.2.2 Het imam-arrest 41712.2.3 Beoordeling van de zaken Kruis en imam 419

12.3 Lagere rechtspraak 42612.3.1 Brouwer/De Schutse 42612.3.2 De Boer/CGK Zeewolde 43012.3.3 Broeder X/Congregatie Broeders van de Onbevlekte

Ontvangenis Maria 44012.4 Sociale verzekeringsrechtspraak 447

12.4.1 Imam (2000) 44812.4.2 Imam (2007) 44912.4.3 Beoordeling sv-rechtspraak inzake geestelijke functio­

narissen 45112.5 Rechtspraak EHRM 455

12.5.1 Obst c. Allemagne 45512.5.2 Schüth c. Allemagne 45812.5.3 Siebenhaar c. Allem agne 46012.5.4 Fernandez M artinez vs Spain 46212.5.5 S ind ica tu l‘Pastorul cel B un’ vs Romania 46512.5.6 Beoordeling rechtspraak EHRM 471

12.6 Conclusies 475

13 De rechtsposities van geestelijken volgens het eigen recht van kerk­genootschappen en religieuze gem eenschappen

13.1 Inleiding 47913.2 Rooms-Katholieke Kerk (RKK) 479

13.2.1 Geestelijken 47913.2.2 Leken 48513.2.3 Pastoraal werkers 48513.2.4 Overige functionarissen 487

13.3 Protestantse Kerk in Nederland (PKN) 48813.3.1 Predikant 48813.3.2 Kerkelijk w erker 4 9 3

13.3.3 Overige functies 4 9 413.4 Christelijke Gereform eerde Kerken in N ederland (CGK) 494

13.4.1 Predikant 49413.4.2 Kerkelijk w erker 4 9 9

Inhoudsopgavexm

13.5 Gereform eerde Kerken in Nederland (vrijgemaakt) (GKv) 50013.5.1 Predikant ^ 213.5.2 Kerkelijk werker

13.6 Nederlands Gereform eerde Kerken (NGK)13.7 Gereform eerde Gemeenten (GG)13.8 Algem ene Doopsgezinde Sociëteit (ADS)13.9 Rem onstrantse Broederschap 1213.10 Unie van Baptistengem eenten ^13.11 Islam itische religieuze gemeenschappen

13.12 Typologie g ig13.13 Excurs: beroepsbrief ^2413.14 Conclusies

14 De kerkgenootschappen en het civiele arbeidsrecht

14.1 Inleiding . 52714.2 Toepasselijkheid van het statelijk arbeidsrec t14.3 Rechtskarakter van het statelijk arbeidsiecht14.4 Art. 2:2 BW in arbeidsrechtelijk perspectief

14.4.1 Art. 2:2 BW ziet op zwaarwegend dwingend arb14.4.2 Art. 2:2 BW en het arbeidsrecht van Boek 7 Tile14.4.3 Art. 2:2 BW en de bijzondere arb e j^ e c h te h jk e we geving ^14.4.4 Art. 2:2 BW in het licht van art. 9 lid 2 hWRM 45

14.5 Com plicaties bij toepassing van het statclijk arbeidsrecht ^14.5.1 W erving en selectie ^ 4 2

14.5.2 Duur van de arbeidsverhouding14.5.3 M eervoudig w erkgeverschap 55j

14.5.4 Arbeid en loon 5 5 2

14.5.5 Ontslag . , . , 5 5 g14.6 Samenloop van kerkelijk recht en statelij ar ei siec ^ 2

14.7 Conclusies

527

530531 534

15 Balans: socia le rech tvaard igheid15.1 Inleiding 5 5 515.2 Arbeidsrechtelijk norm atief kader'5 .3 Kerkelijk norm atief kader r 7n15.4 Sociaalrechtelijke basiswaarden en handelingspraktij ^ ̂15.5 M ateriële voorzieningen 5 7 ^15.6 Procedurele voorzieningen: georganiseerd overleg ^15.7 Procedurele voorzieningen: rechtsbescherming 59Q

15.8 D ienstrecht 5 9 315.9 Conclusies

x i v

Sam envatting

Summary

Bijlagen

Literatuur

Jurisprudentieregister

Geestelijken in het recht

595

607

619

649

701

1 Inleiding

1.1 Verkenning

Recht en religieuze gem eenschap zijn vanouds met elkaar verbonden. Al om ­streeks 52 na Christus stelde de apostel Paulus het thema aan de orde in een serie kritische vragen aan de christelijke gemeente in Korinte betreffende aldaar door kerkleden onderling gevoerde rechtsgedingen. Cr valt over te lezen in het Bijbelboek 1 K orintiërs : 1

‘ 1 H oe d u rft u o n d erlin g e rech tsg esch illen v o o r o ngelov igen te b rengen in p laa ts van v o o r de ge lo v ig en ! ( . . . ) 4 W ilt u w erkelijk uw a lled aag se gesch illen aan h an ­g ig m aken bij m en sen d ie bij de gem een te geen aanz ien gen ie ten ? 5 U m oest u scham en . Is er dan n iet één w ijs m an o n d e r u d ie tussen broeders en zusters u it­sp raak kan doen? 6 Is het w erk e lijk nodig dat de een de an d er voor het gerech t s leep t, en n o g w el v o o r da t van ong e lo v ig en ? 7 Het is al treu rig g enoeg da t er rech tsg esch illen bij u v o orkom en . W aarom lijd t u n ie t liev e r o n rech t? W aarom laat u z ich n ie t liever b e n a d e le n ? ’

Het lijkt duidelijk dat deze vragen een retorisch karakter dragen en dat de ge­meenteleden worden aangespoord ‘het recht’ primair in eigen kring te zoeken. Dat veronderstelt c.q. vereist dat de kerkelijke gemeente een eigen rechtscultuur kent, die is te onderscheiden van de wereldlijke.

Betreft dit een louter historische aangelegenheid uit een ver verleden tijd in een oer-christelijke context?

‘K e rk g en o o tsch ap p en w ord en g eregeerd door hun e igen sta tuu t, v o o r zo v er dit n iet in s trijd is m et de w e t.’

Aldus art. 2:2 Burgerlijk W etboek (BW). Een hedendaagse bepaling in het bur­gerlijk recht. En ondanks een tijdsbestek van bijna twintig eeuwen is de ver­w antschap tussen beide onmiskenbaar. Toen en nu was en is er een eigen rechts­sfeer voor de kerk in een overigens niet-kerkelijke samenleving. Toen en nu waren en zijn er ook vragen te over op het grensgebied van geloof en recht, kerk en staat, ‘statuut’ en ‘w et’.

I I K orintiërs 6: 1-2 en 4-7. Z ie hierover verder de literatuur in paragraaf 7.9 noot 124. B ijbelteksten w orden w eergegeven in de N ieuw e Bijbelvertaling (NBV 2004), tenzij anders is aangegeven.