23e jaargang 4 - 2 3 januari 1987 49

Meerten B. ter Borg

René Girard en de begeerte

René Girard, De romantische leugenen de romaneske waarheid, Kampen,Kok Agora, 292 pagina's, prijs ƒ 39,90.

René Girard, De zondebok, Kampen,Kok Agora, 257 pagina's, prijs / 39,30.

Het werk van de filosoof René Girard, in hetbuitenland en vooral in Frankrijk voorwerpvan uitgebreide discussies, was tot nu toe inNederland slechts summier bekend uit sa-menvattingen van zijn theorie in de pers.'Daaraan kan binnenkort een einde komen,omdat vorige maand vertalingen van tweevan zijn boeken zijn gepubliceerd. Bovendienheeft het er alle schijn van, dat ook hier dediscussie over Girard op uitbreken staat. Deuitgever van de vertalingen kondigt een derdeboek van en een over Girard2 aan, er wordtbinnenkort een proefschrift over Girard ver-dedigd en volgend voorjaar organiseert deafdeling antropologie van de NSAV, de Ne-derlandse Sociologische en AntropologischeVereniging, een studiedag over het werk vanGirard.In het buitenland verschijnen beschouwingenover het belang van het werk van Girard voorde pedagogie, de economie, de ethiek, deliteratuurwetenschap, de theologie enzo-voort.' Het tekent Girards veelzijdigheid.Het maakt ook ondubbelzinnig duidelijk aan \welke gevaren een discussie over Girard bloot

den hun begeerte ontlenen aan zichzelf. Dekeuze van het begeerde object zou spontaanzijn. Dit individualisme noemt Girard deromantische leugen. Dat het een leugen is,wordt duidelijk dank zij een aantal genialeromanciers, die de romaneske waarheid'openbaren': zij laten ons zien dat er nog eenderde in het spel is. Wij begeren niet spon-taan, maar we begeren wat de voor ons be-langrijke ander, de bemiddelaar, begeert.De begeerte is daarom niet lineair maar drie-hoekig: er is het subject, het object en debemiddelaar. De bemiddelaar is belangrijk,het object nauwelijks of niet. Begeerte is altijdmimetisch van aard: we imiteren een model,de bemiddelaar. Omdat we hetzelfde begerenals de bemiddelaar, kan er tussen die bemid-delaar en ons rivaliteit ontstaan. Die rivaliteitmaakt dat we de rol van de bemiddelaar uittrots ontkennen - zo men wil, verdringen - en

instemming beluisterde serie monologen vanspecialisten. Bovendien, en dat is misschiennog erger: geleerden van het type Girard, dieeen theorie ontwikkelen die relevant is voorzeer veel vakgebiden, kweken nog wel eens,tegen wil en dank, aanhangers, gelovigen, diede meester door dik en dun volgen. Ook danis er van een discussie geen sprake. Als erechter een werkelijke discussie over Girardontstaat, kan die leiden tot het overbruggenvan kloven die tussen de disciplines zijn ge-groeid en tot het leggen van onvermoedeverbanden.Twee van Girards boeken zijn nu dus ver-taald: De romantische leugen en de romanes-ke waarheid uit 1961 en De zondebok uit1982. Weliswaar niet Girards hoofdwerken,maat toch geen slechte keus. Beide boekenomspannen zijn ontwikkeling tot nu toe engeven daardoor een goed beeld van zijn den-ken, met al zijn verdiensten en zwakheden.Ook Girards veelzijdigheid komt door dezekeu/e goed uit de verf. Beide boeken /.ijnverschillend en bewegen zich eigenlijk op ver-schillende vakgebieden, respectievelijk de li-teratuur- en de godsdienstwetenschap. Niet-temin illustreren ze de eenheid van Girardsoeuvre en het belang ervan voor de menswe-tenschappen.

Romaneske waarheidDe romantische leugen en de romaneskewaarheid handelt vooral over het werk vanC'ervantes, Stendhal, Proust en Dostojevskien heeft goed beschouwd drie lagen. Aanvan-kelijk /iet het boek eruit als een literatuurwe-tenschappelijke studie van hoog niveau metprachtige analyses, vooral van het werk vanProust. Bij nader inzien blijkt hierachter eenk r i t i e k van de moderne tijd schuil te gaan.Be/ien in het licht van het gelijktijdig ver-schijnende De zondebok, blijkt hel ten slotteook antropologische categorieën te bevattenwaarvan Girard /ich in zijn latere oeuvrebedientl lel moderne denken veronderstelt, net als demeeste negentiende- en twintigste-eeuwse ro-mans een autonome begeerte: de mensen /ou-

Renè Girard

M. B. ter Borg is docent godsdienstsociologie aande Rijksuniversiteit Leiden.

het belang uitsluitend leggen bij het object. Zozijn we weer bij de romantische leugen.Girard maakt onderscheid tussen twee soor-ten bemiddeling: de externe en de interne.Eigenlijk zijn dit twee uitersten van een conti-nuüm. Bij externe bemiddeling is het modelonbereikbaar. Het kan een ideaalbeeld zijn,een figuur uit een ver verleden of de held uiteen mythe. Omdat er tussen subject en be-middelaar een onoverbrugbare kloof bestaat,kan er van concurrentie geen sprake zijn.Naarmate de sociale afstand tussen subject enmodel kleiner wordt, komen we dichter bij depool van de interne bemiddeling. Het modelis in principe gelijk aan het subject. Hoedichterbij de bemiddelaar, hoe groter de mo-gelijke rivaliteit, des te groter de behoefte omde bemiddeling te ontkennen en de spontani-teit te benadrukken, des te groter ook deinnerlijke tegenstrijdigheden en conflicten,vooral bij het subjeet.Het is geen toeval dat de overgang van classi-cisme naar romantiek samenvalt met deovergang van de aristocratische naar de de-mocratische samenleving. De mimetische ri-v a l i t e i t groeit en wordt pijnlijker naarmate degelijkheid tussen de mensen groter wordt en/ij /o/eer in de romantische leugen verstriktraken dut de ontmaskering ervan, de roma-neske waarheid van de grote romanciers, hetkarakter krijgt van een openbaring. Aan de

hand van hun werk volgt Girard de ontwikke-ling van de mimetische begeerte in de loopvan de romantiek, waarbij grote thema's alsde meester-slaafverhouding, het snobisme,masochisme, sadisme, ascese en uiteindelijkde verlossing aan de orde komen.Deze theorie stelt Girard in staat tot eentijdskritiek waarin hij bijvoorbeeld de Ameri-kaanse historicus Christopher Lasch over-treft. Deze stelde in The Culture of Narcis-sism dat de moderne mens de illusie heeft eenzeer zelfstandig individu te zijn, maar dat hijin feite zijn identiteit geheel ontleent aan watanderen van hem vinden. Daardoor is hijemotioneel volstrekt aan de anderen overge-leverd. Een rake observatie.Lasch probeerde dit verschijnsel te verklarenmet een nogal groezelig mengsel van freudi-aanse en marxistische theorieën. Een verkla-ring in termen van de mimetische driehoekzou veel helderder geweest zijn. De doorLasch beschreven afhankelijkheid van de an-der én de rivaliteit met de ander, de daarmeesamenhangende illusie dat men een uniekwezen is, en ook het onbevredigd blijven en

u*ai'uu vooriviix. .i.iKierlozczwerven van het ene model naar het volgen-de, ze vloeien allemaal rechtstreeks voort uitde interne bemiddeling en dus in laatste in-stantie uit wat volgens Girard het basispro-bleem is van het samenleven: de mimesis.

In Girards latere werk wordt de mimetischebegeerte theoretisch gefundeerd als een antro-pologische categorie. Bij dieren komt imitatieook voor, maar daar worden zowel de imita-tie als de begeerten door instincten gestuurd.De mens is echter voor het richten van zijnbegeerten aangewezen op het imiteren van demedemens.4 Begeerte wordt hierdoor een zui-ver sociologische categorie, en niet, zoals bijFreud nog het geval is, een psychologische.Vandaar dat er in de begeerte een evolutie zit,die samenhangt met andere sociale ontwikke-lingen.Een evolutie in het driftleven is ook al doorNorbert Elias waargenomen, maar bij hemgaat het toch vooral om de geleidelijke toena-me van de beheersing van het driftleven en inmindere mate om de driften zelf en hunobjecten. Deze beheersing verklaarde hij uitde toename van de sociale noodzaak van dedriftbeheersing door het ingewikkelder wor-den van de maatschappij. Helemaal bevredi-gend was deze verklaring niet. De noodzaaktot zelfbeheersing verklaart niet hoe de men-sen ertoe komen zich ook inderdaad meer tebeheersen.Omdat Girard de begeerte niet lineair opvat,kan hij in zijn analyses van de door de toene-mende gelijkheid steeds groter wordende am-bivalenties tussen subject en bemiddelaarnaast ascese ook allerlei andere modificatiesvan de begeerte verklaren.Een bezwaar dat zich bij Girard steeds weerdoet gevoelen, is dat hij zich in zijn materiaalbeperkt tot enkele teksten, waarvan de selec-tie zeer willekeurig is. Hetgeen betekent datde geschiedenis van de begeerte wordt beke-ken door de bril van enkele romanciers. Demaatschappelijke ontwikkelingen waarmeeze samenhangt, komen zo maar gebrekkig uitde verf.

ZondebokmechanismeIn een door Girard gepostuleerde preculturele

vervolg op

23e jaargang 4 - 2 3 januari 1987 53

Brieven

tigde stimulering van de bestedingen gepaard aaneen zekere discipline ten aanzien van de overheids-uitgaven (met name voor defensie) alsmede eenaccommoderend monetair beleid, goede resultatenvoor de Amerikaanse economie had kunnen afwer-pen. Dit had dan begeleid of minstens gevolgdmoeten worden door een overeenkomstige aanpakin West-Europa, met name in West-Duitsland.Daar werd en wordt echter de tegenovergesteldefout gemaakt. Bij een prijsstijging die de nul nadertblijft men 'het gevaar voor een oplevende inflatie'bestrijden en loopt men het risico om in een we-reldwijde deflatiespiraal terecht te komen.

f-'. J. Clavaux,Renkum

Een Individuele OudedagregelmgIntermediair 50/1986

Met veel waardering nam ik kennis van Flip deKams inventarisatie van de stand van /aken rondde ontworstcling aan het keurslijf van collectievelevensverzekeringen en verplichte pensioenfond-sen. De oudedagrekening is inderdaad ten /eerstetoe te juichen als alternatief van verplichte deelne-ming in zo'n collectieve regeling. Het bezwaar vanonverantwoord omgaan met de gelden op zijn ou-dedagrekening kan behalve met de deelname aanhet genoemde Renteniersplan van Centraal Beheer

ook opgevangen worden met deelname in een pro-fessioneeel beleggingsfonds, zodat individueel on-verantwoord beleggen kan worden voorkomen. Be-leggen in de eigen woning is uiteraard nooit onver-antwoord.Graag zou ik Flip de Kam én de Intermediairlezersop nog meer argumenten willen wijzen die pleitenvooreen individuele regeling van de pensioenvoor-ziening. Dat levensverzekering een dure vorm vanbeleggen is, daar is ook de heer De Kam gelukkig alachter gekomen. Maar De Kam is wellicht gewoongehuwd en heeft hij niets van discriminatie bijcollectieve levensverzekering gemerkt.Bij bijna alle bedrijven geldt tegenwoordig eenpensioenregeling voor de werknemers; vrijwel allewerknemers zijn verplicht eraan deel te nemen.Bijna altijd voorziet zo'n bedrijfsregeling in ouder-domspensioen ten behoeve van de werknemer, inweduwenpensioen ten behoeve van zijn echtgenoteen wezenpensioen ten behoeve van zijn kinderen.Zo'n regeling blijft dus doorgaans beperkt tot het'enge gezinnetje'.De premietarieven van een pensioenfonds respec-tievelijk collectief contract bij de sector 'leven col-lectief van een verzekeringsmaatschappij zijn lagerdan in het geval van individueel ver/ekeren derpensioenen. Die lagere tarieven /ijn een gevolg vande collectieve administratie bij de pensioenfondsenen bij 'leven collectief. In zo'n administratie be-hoeven nu eenmaal veel minder gegevens van deverzekerde werknemer opgenomen te worden danin het geval dat men zelf een pensioenpolis sluit bij'leven individueel'.Dus de pensioenpremie wordt nóg lager als deadministratie nog eenvoudiger kan. zou je zeggen.Dat is inderdaad al tientallen jaren lang gaande. Zoging men er. bij de grote fondsen en pensioencon-tracten reeds in de jaren vijftig steeds meer toe overom niet meer de gegevens van indidivuele echtge-notes in de administraties op te nemen. Het aan-gaan van een huwelijk heeft dan ook helemaal geenadministratieve gevolgen. Zo ook allang bij hetAlgemeen Burgerlijk Pensioenfonds. De achterlig-gende gedachte was toen dat er toch vrijwel geenman zou zijn die nimmer in zijn leven tot eenhuwelijk komt. dus vroeg of laat krijgt hij toch eenechtgenote.Dit heet verzekering van het weduwenpensioen

volgens het systeem 'onbepaalde vrouw'. Hierbijwordt voor elke mannelijke werknemer, ongeachtof hij gehuwd of ongehuwd is, weduwenpemsoenverzekerd; pas na diens overlijden wordt er nage-gaan of hij een weduwe achterlaat. Zo niet (ofnimmer gehuwd geweest), dan pech gehad. Allemannen worden dus over één kam geschoren. Ookde standaardpensioenregeling die 'leven collectieftegenwoordig aan kleine en grote bedrijven ofifre-ren, bieden weduwenpensioen volgens het 'onbe-paalde vrouw'-systeem. Thans hebben bijna allemannelijke werknemers in Nederland zo'n 'onbe-paalde vrouw'.De maatschappelijke ontwikkeling tendeert inmid-dels allang in de richting van steeds meer ongehuw-den en meer ongehuwd en/of homofiel samenwo-nenden. De huwelijksfrequentie is in dertig jaaraanzienlijk gedaald. Desondanks handhaven pen-sioenfondsen en -verzekeraars hardnekkig de 'on-bepaalde vrouw'. Steeds meer mannelijke werkne-mers zijn verzekerd voor weduwenpensioen (enook voor wezenpensioen), die nimmer tot uitkeringkan en zal komen.Je reinste discriminatie van homofielen en andereongehuwden derhalve, en echt zonde van de pre-mie! Die premie kan veel beter aangewend wordenvooreen overlevingsrente voor je eigen, werkelijkepartner. Dit pleit voor het individueel kunnenaanwenden van de beschikbare pensioenpremie.Maar dan moeten de pensioenfondsen en 'collec-tief bereid zijn om gegevens van de individuelepartners in hun administratie op te nemen. Met dehuidige automatisering kan dit mijns inziens geenprobleem zijn.Waarom wordt toch die 'onbepaalde vrouw' aange-houden? Die vormt namelijk een fikse én stiekemeextra winstbron voor de pensioenfondsen en le-vensverzekeraars. Een vierde winstbron naaststerfte, kosten, en rente en beleggingen.Fiks, want altijd nog handhaven fondsen en verze-keraars in hun premietarieven een huwelijksfre-quentie van liefst 92 procent voor mannen tussenvijfentwintig en zestig jaar. Bij de tariefstelling vanhet weduwenpensioen 'onbepaalde vrouw' wordter rekening mee gehouden dat bij ongehuwden ditpensioen nooit tot uitkering kan komen. Vandaarook dat 'onbepaalde vrouw' qua premie iets goed-koper kan zijn dan 'bepaalde vrouw': zo'n acht

procent voor mannelijke werknemers tussen dertigen zestig jaar. De huwelijksfrequentiewinst is uiter-aard te danken aan de intussen sterk gedaaldehuwelijksfrequentie en derhalve aan de sterke toe-name van het aantal weduwen- annex wezenpensi-oenen, dat nimmer tot uitkering kan en zal komen.Stiekem, want de tanefsopbouw is een aangelegen-heid die verzekeraars en fondsen liever intern hou-den. Maar het is wel zo, want ik heb zelf bij 'levencollectief gewerkt, dat men in het tarief de huwe-lijksfrequentie niet wil aanpassen aan de werkelijk-heid.

Ik hoop dat vooral ongehuwden zich nu bewustworden van discriminatie in hun verplichte pen-sioenregeling en dat zij zich sterk willen gaan ma-ken voor de individuele oudedagregelmg.

Charles van Rijnsoever.Den Haag

Wie verdedigt West-Europa?Intermediair 52/1986

Wat in het artikel van Koen Koch staat over de rolvan de Verenigde Staten als kern mogendheid bin-nen de NAVO is correct. Ook wordt er mijnsinziens keurig in verwoord dat de VS onder andereeen stad als Chicago nooit zullen opofferen om eenstad in Europa te verdedigen.Een ding mis ik wel: een mogelijke aanval van deSovjetunie op Europa hoeft dan nog niet in tehouden dat de VS hun kernwapens gaan inzetten:het betekent wél dat bij een aanval op Frankrijk deFranse force de frappe hoogst waarschijnlijk wordtingezet, met alle gevolgen van dien. Bij zo'n ge-dachte zal 't dan best kunnen gaan tussen eensupermacht en een militair onafhankelijk land. DeSovjetunie contra Frankrijk met de VS als lachendederde.Het is misschien geen reéle gedachte die ik hierschets, maar toch één die in het artikel aandachthad moeten krijgen. Wat doet Frankrijk m eengewapend conflict in Europa? Misschien kunt udaar in een later artikel eens aandacht aan beste-den.

R G. Dekker.Emit 11

vervolg van pagina 49

René Girard ende begeerte

periode leidt de mimesis, de imitatie, totnooit eindigende, angstaanjagende geweldspi-ralen. Geweld wordt immers ook geïmiteerd.We noemen dat vergelding of wraak. Zo le-ven de mensen in een chaotische wereld vanwraak en weerwraak, die volstrekt ondoor-/ichtig is.Girard spreekt hier wel van indifferentie, om-dat iedereen het/elfde is: geweldenaar enslachtoffer. Alleen regels, waarden en normenkunnen aan deze indifferente chaos een eindemaken. Maar het maken van afspraken overregels veronderstelt vrede en die ontbreekt,tot dat er een coalitie wordt gesloten van allentegen een indiv idu , die /elf geen coalitiepart-ners heeft en dus niet vergolden kan worden.Hij krijgt de schuld van de wanorde.Via de collectieve moord op hem wordt deagressie ontladen, en omdat er geen weer-wraak volgt, blijft het vrede en blijft de soli-dariteit in stand. De/e rust wordt als eenwonder ervaren. Hij, die de schuld had vande chaos, de pest of hoe het ook genoemdwordt, zorgt nu hij de samenleving heelt ver-la ten , voor rust en orde. Dit maakt hem toteen heilige. Om hem heen wordt een heletranscendente wereld gebouwd en een cul-tuu r , dat wil /eggen een systeem van regels.Daarom spreekt Girard hier van de 'meurtrefondateur', de oermoord.Wanneer na verloop van tijd de regels demimctischc begeerten niet langer in bedwangkunnen houden en er een nieuwe crisis ont-staat, grijpt men opnieuw naar dit wonder-middel, met het/elfde resultaat. Girardnoemt dit het zondebokmechanisme op

deze periodiek weerkerende, rituele moordenzijn volgens hem alle religies en ook alleculturen gehaseenl. In het nu vertaalde l)czondebok probeert Girard aan te tonen dat ditmechanisme de kern is van alle belangrijkemythen. Het wezen van alle religie is hetuitbannen van het mimetische geweld doorhet solidair slachtofferen van een zondebok.Daarom vloeit er in religieus ritueel ook altijdbloed, zij het vaak op een gesublimeerde wij-ze.Het zondebokmechanisme werkt, zolangmen erin gelooft. Zou men het psychischemechanisme waarop het is gebaseerd, het ver-schuiven van de agressie, doorzien, dan zouhet zijn magische kracht verliezen. De cul-tuur zou uiteenvallen en de samenleving zouweer overgeleverd zijn aan het mimetischegeweld. Religieuze systemen zijn daarom zeergoed tegen een dergelijke ontmaskering be-schermd.

ChristendomHet/elfde /ondebokmechanisme is werk-zaam in de vervolgingen zoals we die kennenin de westerse geschiedenis. Het heeft daarprecies dezelfde functie. Bij de heksen- enjodenvervolgingen zien we dezelfde stereotie-pen optreden als bij de offers in de diversegodsdiensten. Toch is er een verschil, gra-dueel maar niettemin essentieel. De vervol-gingsstereotypen /ijn minder intens en daar-door minder effectief. Het geloof erin is min-der volledig en brokkelt steeds sneller at l leiwordt steeds moeilijker om de schuld van hetslachtoffer geloofwaardig te maken. Girard:'Er waren eeuwen nodig om de middeleeuwsevervolgingen te demystificeren, enkele jaren/ijn voldoende om de eigentijdse vervolgersin diskrediet te brengen.' Girard schrijft ditproces toe aan het langzaam doordringen vande ontmythologiserende kracht van het chris-tendom.Girard ziet het christendom als de enige gods-dienst ter wereld die de ware aard van dereligie niet verhult, maar juist onthul t . Dekern van de christeli jke openbaring is dal lietoffer-ritueel op Golgotha, anders dan in wel-ke godsdienst ook, bschreven wordt vanuithet perspectief van het slachtoffer. Zijn on-schuld wordt benadrukt en het zondebokmc-chanisme wordt /o doorzien en afgewezen.Daarmee \ crdwijnt echter ook de functie vanreligie: het bui ten de samenleving houden

van het mimetische geweld. Dit probleemwordt volgens Girard opgelost door de func-tie overbodig te maken: de mimesis zelfwordt afgewezen. In plaats van terug te slaan,dient men zijn andere wang toe te keren.Dit afwijzen van het zondebokmechanismewordt voorbereid in het Oude Testament.Ook daar zien we een oermoord: Kaïn doodtAbel en sticht vervolgens een stad, maar an-ders dan bij bijvoorbeeld de Romeinse oer-moord wordt de dader schuldig bevonden enniet het slachtoffer. Doorheen het hele OudeTestamant zijn voorbeelden te vinden vanhet afwijzen van het zondebokmechanismeen de mimesis.De ontmaskering en het afwijzen van hetprincipe waarop onze samenlevingsordeningberust maken het evangelie zeer bedreigend.Op deze bedreiging kan op twee manierenworden gereageerd. Men kan het evangeliemisinterpreteren en er een godsdienst vanmaken zoals alle andere. Dit is de oplossingdie in het officiële christendom gedomineerdheeft. Men kan zich ook van het christendomafmaken door het te verwerpen. Dit is deoplossing van de westerse intellectueel sindsVoltaire.Interessant vindt Girard de argumentatie diehierbij veelal wordt gebruikt. Die betreft vaakde barbaarsheid van offerrituelen en is in feitejuist aan het christendom ontleend. Zonderdat men het zich bewust is, wordt dus eenchristelijk argument gebruikt tegen een ver-keerd begrepen christendom. Zo eindigt Dezondebok in een oproep om de consequentieste trekken uit het feit dat men de boodschapvan het christendom eigenlijk al heeft aan-vaard.

We hebben hier in feite te maken met eennogal ontluisterende, antireligieuze en louterfunctionele visie op religie. Als zodanig is erweinig nieuws onder de /on. Dat de religie defunctie heeft de samenleving bij elkaar tehouden en verschillen, vooral machtsver-schil len, m stand te houden, was bekendevenals het feit dat deze functie werd verhuld.Wat nieuw is bij Girard, is de manier waarophij deze functionele visie op religie combi-neert met een evolutionistische theorie. Hijlaat /ien hoe ook in de heidense mythologiehet gewelddadige steeds meer wordt verhulden hoc in de christelijke geschiedenis de ver-\ olgingen steeds moeil i jker te rechtvaardigen

zijn. Verrassend is, dat de vervolgingen ge-zien worden als laatste stadium van de reli-gieuze evolutie.Er is nog een punt, waarop Girard verschiltvan de andere ontmaskeraars van de religie.Anders dan zij, neemt hij zijn ontdekkingenniet voor eigen rekening, maar geeft hij hetchristendom de eer. Nu waren ook de desa-craliserende en ontmythologiserende ken-merken van het christendom al bekend, voor-al dank zij Nietzsche en Max Weber. Maar zijzagen dit als een onbedoeld neveneffect vande leer, en niet als de kern ervan.Naast enthousiasme geeft ook Girards gods-diensttheorie, zoals die onder andere in Dezondebok is neergelegd, aanleiding tot beden-kingen. Het willen terugvoeren van de helereligie en de hele cultuur tot één enkele factordoet een beetje negentiende-eeuws aan. Dezemonocausaliteit leidt tot een heel eenzijdigekijk op de functies van godsdienst en cultuur.Daarnaast zijn er de problemen die we ook bijhet eerste boek signaleerden: een nogal wille-keurig aandoende, niet nader verantwoorddemateriaalkeus.

Het werk van Girard tot nu toe is een pogingde zeer uiteenlopende gevolgen te analyserenvan het fundamentele probleem van het men-selijk samenleven: de mimesis. De manierwaarop hij dit doet is prikkelend, inspirerenden irriterend tegelijk. Het mimesis-begrip ende manier waarop Girard dit uitwerkt, lijkenme van belang voor alle menswetenschappen.Hoe groot dit belang is, valt nu nog niet tezeggen. Daarvoor is een uitvoerige weten-schappelijke discussie noodzakelijk.De nu voorliggende vertalingen vormen voordie discussie in Nederland een goede basis. Zezijn misschien niet overal even fraai, maarwel - voor zover ik heb nagegaan - betrouw-baar. OD

Noten1. Bijvoorbeeld door Michael Elias in Intermediairvan 6 december 1985 en door Leo Gillet in NRC'/lande/Mut/ van 18 oktober 1985.2 K Kaptein c n l' Tijmes. De ander ah nioilcl t-nolntiikcl. Kampen. 1986. Kok.3. Een zeer uitgebreide bibliografie vindt men in deStanford French Revu-». X, 1-3, 1986.4 /ir K ( i i rard. /Vv (V/asrv au luw depuis leifondation du monde. Parijs, z.j.: Livre de Poche(eerste uitgave 1978).