Religie en depressie bij ouderen - de wereld achter bestaansvragen, strijd en hoopMirjam van Hees7 september 2011

IntroductieA. IntroductieB. Begripsbepaling (stromingen)C. CasusD. Dimensies van religieE. Rode draad: proefschrift BraamF. ConclusiesG. Klinische relevantieH. Discussie

A IntroductieVerband tussen (christelijke)

religiositeit en depressie bij ouderen; stage

(niet deze depressie, ook al kunnen vele ouderen het zich nog wel herinneren)

A Introductie - stellingenStellingen:

◦ Ik vraag altijd aan mijn patiënten of ze ergens in geloven (ja/nee/soms)

◦Religie hoort niet thuis in de spreekkamer van de psychiater (eens/oneens)

◦Kerkbezoek beschermt tegen depressie (juist/onjuist)

◦Dat er veel onderzoek is gedaan naar het christelijk geloof en depressie, wijst erop dat andere godsdiensten geen samenhang met depressie kennen

◦Patiënten uit orthodox-gereformeerde kerken zijn vaker/ernstiger depressief dan kerkverlaters.

B BegripsbepalingReligie: draait om de relatie tussen het

aardse bestaan en de hogere, transcedente werkelijkheid

Spiritualiteit is minder aan een geloofsgemeenschap gebonden dan religiositeit.

Onderscheid lijkt weinig relevant in onderzoek

Bijbelse definitie: ‘geloof is een vaste grond van de dingen die men hoopt, en een bewijs van zaken die men niet ziet’

B Functie van gelovenBij een gemeenschap horenHogere ‘macht’ aanbidden

=> Externe bron van kracht, steun

Identiteit, levensdoelVerklaringsmodel; zingeving

Per godsdienst en denominatie accentverschillen

B ‘Deugden’In alle grote wereldreligies komen

dankbaarheid, vergeving en nederigheid als deugden voor◦Dankbaarheid: voor onverdiende giften

(leven, genade) => bidden, ‘worship’◦Vergeving: -vragen / -geven; meer

onderzoek in relatie tot psychologie / persoonlijkheid dan in relatie tot psyche en religie

◦Nederigheid: realistische inschatting van eigen (on)mogelijkheden (vs trots)

Vnl beschouwende literatuur

B Hoe zat het ook alweer..?

Rooms-Katholieken verliezen vanaf 1517 leden aan de Reformatie, waarna het Protestantisme ontstaat.

B Hoe zat het ook alweer..?

C Casus mw R 82 jrOpname ivm depressiebeeld (eerst ernstig,

kort na opname gedeeltelijk in remissie, HamD 16 =>11, MMSE 22 => 27)

Recent polymyalgia rheumatica vastgesteld wv prednisolon

Fam: pte is al 30 jaar in deze mate somber; relatieproblemen, echtgenoot hardhorend

Baat bij structuur, moeite met veranderingen (persoonlijkheid?)

DSM: enige somberheid en soms anhedonie, geen vitale / psychotische kenmerken, wel piekeren, o.a. onzekerheid over zieleheil.

D Dimensies van religie1 cognitieve dimensie – religieuze

overtuiging, => kerkelijke gezindte2 gedragsmatige dimensie – rituelen

=> kerkbezoek, bidden3 affectieve dimensie – gevoelsmatige

en intuïtieve betekenis van geloof +/-4 motivationele dimensie – relevantie

van geloof voor persoonlijk levenPer geloof en geloofsrichting

accentverschillen.

E ‘Religiositeit en depressie bij ouderen’, A. W. Braam, 2003Vier onderzoeksvragen:

1. Hangen religiositeit en depressie samen?

2. Heeft religie invloed op het beloop van depressie?

3. Zijn er verklarende factoren voor dergelijke relaties aan te wijzen?

4. Zijn religiositeit en spiritualiteit copingstrategieën?

E Methode Literatuuroverzicht Medline 1997

– 2002 religion/religious,

religiosity/spirituality gecombineerd met aging/elderly/old/late-life, depressive/depression/mentalhealth.

Alleen empirische studies

E 1) religiositeit en depressie? Invloed kerkelijke gezindte:Verschillen in voorkomen van depressie

tussen kerkelijke gezindtes zijn beperktNL ouderen: depressie komt meer voor

onder niet-gelovigen (mn kerkverlaters) dan onder kerkelijken

Echter ook hogere depressieprevalenties bij strengorthodoxe kerkgenootschappen

In Amerikaans ondezoek: meer depressie onder joodse populatie

E 1) religiositeit en depressie?Invloed religieus gedrag in

persoonlijk leven:Bidden: soms meer en soms

minder depressie; soms geen samenhang. E.e.a. lijkt te maken te hebben met het beloop van stresserende gebeurtenissen in leven (bij life event veel depressie en veel bidden, na een jaar juist minder depressie)

Kerkbezoek lijkt te beschermen

E 1) religiositeit en depressie?Invloed Godsbeeld:

◦Cross-sectioneel pilotonderzoek onder ouderen met / zonder depressie, naar relatie met schuldgevoelens:

◦Geen depressie: schuldgevoelens parallel aan perceptie van God als steunend

◦Depressie: schuldgevoelens parallel aan perceptie van God als straffend, heersend

E 1) religiositeit en depressie?Invloed van religieuze affect /

spiritualiteit op depressie:Meestal gaan positieve religieuze

gevoelens gepaard met minder depressie, maar niet altijd

E 2) invloed op beloop depressie?Slechts enkele longitudinale

studiesKerkbezoek, kerkelijke

denominatie: enige invloed aangetoond op incidentie / remissie van de depressie

Als belang van geloof zeer hoog of laag is, juist minder remissie van depressie

Bij gemiddeld belang van geloof, meer kans op remissie van depressie

E 2) invloed op beloop depressie?Studie Kasen et al: longitudinale studie

naar invloed van religie op veerkracht bij hoog risico op depressieve stoornis

Ptn met en zonder depressieve ouder10 en 20 jaar follow upResultaten:

◦Kerkbezoek: lagere kans depressie (43%) en psychiatrische stoornissen (53%)

◦Vooral sterk effect bij ouder met depressie én zelf negatieve life events (tot 76%)

E 3) verklaring voor relatie?Verklarende factoren voor

samenhang religiositeit en depressie:◦Gemeenschappelijke factoren

(beïnvloeden beide) Gezondheid, leefstijl Persoonlijkheidsfactoren Sociale integratie

◦Mediatoren (beïnvloeden optreden depressie) Emoties, cognities Beïnvloeding stresssysteem, steun,

sociale interactie

E 3) verklaring voor relatie?Factor van lichamelijke

gezondheid op samenhang van religiositeit en depressie is niet eenduidig

Persoonlijkheid: Bepaalde clusters lijken samen te hangen met straffend / afwijzend Godsbeeld

E 4) is religiositeit coping?‘Religious coping’ is het aanwenden

van religiositeit om zich aan te passen aan veranderde /stressvolle omstandigheden

‘a search for significance, related to the sacred, in times of stress’

Positieve copingitems: enigszins minder depressiviteit

Negatieve copingitems: sterke samenhang met meer depressiviteit

E 4) is religiositeit coping?Artikel Braam 2010: pos en neg

copingstrategieën bij etnische groepen in NL (uitkomst: verlaten voelen door God is gemene deler en onafh van geloof)

Aanpassingsproces van coping op de life events

F ConclusiesReligiositeit bij ouderen is soms kwetsbaarheid die

bijdraagt aan depressie, vaker gunstige bijdrage aan aanpassingsprocessen

(1) In cross-sectioneel onderzoek hangt kerkbezoekconsistent samen met minder depressie;

(2) Negatieve religieuze emoties en negatieve religieuze coping-stijlen hangen samen met meerdepressie;

(3) de religieuze motivatie hangt tamelijk sterk samen met het herstel van depressie;

(4) Verklarende factoren zoals sociale integratie,mastery en lichamelijke gezondheid vinden weinigondersteuning.

G Klinische relevantie?Doelstellingen:

◦Gaat het om een risicogroep? (NL: kerkverlaters of leden van zeer orthodox-christelijke kerken)

◦Zijn er maladaptieve copingstijlen werkzaam? (strafgedachtes, religieuze desillusies, verlatenheid en onvrede)

◦ Is er sprake van een onbenut copingrepertoire? Waar put patiënt hoop uit?

Openingsvraag: belang van geloof voor patiënt (niet eerst normatief, naar kerkbezoek ed vragen)

H DiscussieStellingen:

◦ Ik vraag altijd aan mijn patiënten of ze ergens in geloven (ja/nee/soms)

◦Religie hoort niet thuis in de spreekkamer van de psychiater (eens/oneens)

◦Kerkbezoek beschermt tegen depressie (juist/onjuist)

◦Dat er veel onderzoek is gedaan naar het christelijk geloof en depressie, wijst erop dat andere godsdiensten geen samenhang met depressie kennen

◦Patiënten uit orthodox-gereformeerde kerken zijn vaker/ernstiger depressief dan kerkverlaters.

Literatuur Dank aan Dr. P. Naarding en Dr. G. Glas voor coaching en advies. Braam, A.W. et al, Religious coping and depression in multicultural Amsterdam: a

comparison between native Dutch citizens and Turkish, Moroccan and Surinamese/Antillean migrants, J Affect Disord. 2010 Sep;125(1-3):269-78. Epub 2010 Mar 24.

Braam A.W. Religiositeit en depressie bij ouderen; een overzicht van recent empirisch onderzoek, [tijdschrift voor psychiatrie 45 (2003) 8, 495-505]

Braam A.W. et al, Religion and depression in later life, Current Opinion in Psychiatry,Volume 12(4), July 1999, pp 471-475

Braam A.W. Prayer and depressive symptoms in a period of secularization: patterns among older adults in the Netherlands, Am J Geriatr Psychiatry. 2007 Apr;15(4):273-81.

Braam, A.W., Noort, A., Schaap-Jonker, J., Deeg, D.J.H. (2010). Godsbeeld en depressie bij ouderen in Sassenheim: een detailverkenning naar schuldgevoelens. Psyche & Geloof, 21, 4, 263-274.

Braam, A.W., Schaap-Jonker, J., Mooi, B., de Ritter, D., Beekman, A.T.F., Deeg, D.J.H. (2008). God image and mood in old age: Results from a community-based pilot study in the Netherlands. Mental Health, Religion & Culture, 11, 2, 221-237

Emmons R.A., Paloutzian R.F., The Psychology of religion, Annu. Rev. Psychol. 2003. 54:377–402

Kasen et al, Religiosity and resilience in persons at high risk for major depression, Psychol Med. 2011 Aug 17:1-11. [Epub ahead of print]

Krause N., Valuing the Life Experience of Old Adults and Change in Depressive Symptoms: Exploring an Overlooked Benefit of Involvement in Religion, J Aging Health. 2011 Jul 1. [Epub ahead of print]

http://www.emaxhealth.com/1275/25/33628/suicide-and-depression-among-elderly-rise.html

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Bevindelijk_gereformeerden http://nl.wikipedia.org/wiki/Godsdiensten_in_Nederland